Możliwości oddziaływania samorządu na jakość powietrza. Przykład Poznania SPIS TREŚCI:

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI: 1. WSTĘP PROBLEMATYKA JAKOŚCI POWIETRZA W POZNANIU PODSTAWOWE PARAMETRY JAKOŚCI POWIETRZA POZNAŃSKI OBSZAR EKOLOGICZNEGO ZAGROŻENIA SIEĆ POMIAROWA WARTOŚCI DOPUSZCZALNE POZIOMY STĘŻEŃ STĘŻENIA ŚREDNIOROCZNE PYŁU ZAWIESZONEGO STĘŻENIA ŚREDNIOROCZNE DWUTLENKU SIARKI STĘŻENIA ŚREDNIOROCZNE DWUTLENKU AZOTU ZALECENIA FORMUŁOWANE W LATACH UBIEGŁYCH W ZWIĄZKU ZE STWIERDZANYMI WYSOKIMI POZIOMAMI STĘŻEŃ ZANIECZYSZCZEŃ W POZNANIU WYMAGANIA W ŚWIETLE NOWYCH UREGULOWAŃ POTENCJALNE INSTRUMENTY ODDZIAŁYWANIA ODDZIAŁYWANIE ADMINISTRACYJNE KOMPETENCJE ADMINISTRACYJNE I ICH ZMIANY W POPRZEDNICH LATACH OBECNE KOMPETENCJE ADMINISTRACYJNE W ZAKRESIE OCHRONY POWIETRZA ODDZIAŁYWANIE EKONOMICZNE SYSTEM OPŁAT I KAR SUBWENCJONOWANIE HANDEL EMISJAMI WŁADZA WŁAŚCICIELSKA CHARAKTERYSTYKA UWARUNKOWAŃ UŻYTKOWANIA ENERGII ORAZ MOŻLIWYCH PRZEKSZTAŁCEŃ STRUKTURA ZAPOTRZEBOWANIA NA MOC CIEPLNĄ WG SPOSOBU ZA- SILANIA W CIEPŁO STRUKTURA ZAPOTRZEBOWANIA NA MOC CIEPLNĄ WG RODZAJU BUDOWNICTWA ROZKŁADU EMISJI ZANIECZYSZCZEŃ ENERGETYCZNYCH ROZKŁADU EMISJI RÓWNOWAŻNEJ WPŁYW RODZAJU PALIWA NA WIELKOŚĆ EMISJI ZANIECZYSZCZEŃ SPOSÓB PRZETWARZANIA ENERGII, WARUNKI ODPROWADZANIA ZA- NIECZYSZCZEŃ ORAZ WYPOSAŻENIE W URZĄDZENIA REDUKUJĄCE EMISJĘ ZMNIEJSZENIE ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ KONCENTRACJA DZIAŁAŃ W MIEJSCACH O NAJWYŻSZYCH WSKAŹNI- KACH EMISJI WARTOŚCIOWANIE ZADAŃ MODERNIZACYJNYCH W ZAKRESIE OCHRONY POWIETRZA PRIORYTETY DZIAŁANIA I UWZGLĘDNIANE CZYNNIKI WSKAŹNIKI WARTOŚCIOWANIA ZADAŃ WSKAŹNIK KONCENTRACJI DZIAŁAŃ W MIEJSCU NAJGORSZYM REJON WSKAŹNIK EFEKTYWNOŚCI EFEKT PRZELICZENIA RELACJI POMIĘDZY POSZCZEGÓLNYMI RODZAJAMI PALIW WSKAŹNIK INNOWACYJNOŚCI INNOW OGRANICZENIA DODATKOWE, PODSUMOWANIE PUNKTACJI I WYJĄTKI

2 5.3. PRZYKŁADOWE ZESTAWIENIE DLA POZNANIA OCENA PRZYJĘTYCH KRYTERIÓW WYBORU PODSUMOWANIE WNIOSKI WYKAZY: LITERATURA AKTY PRAWNE WYKRESY TABELE 2

3 1. WSTĘP Jeszcze kilkanaście lat temu jakość powietrza w Poznaniu (także jakość innych elementów środowiska) kwalifikowała miasto wraz z terenami sąsiednich gmin do uznania za obszar ekologicznego zagrożenia. Stężenia typowych zanieczyszczeń energetycznych - pyłu, dwutlenku siarki oraz dwutlenku azotu - występowały na wysokim poziomie i przekraczały ówcześnie obowiązujące wartości normatywne. Samorząd Poznania 1 wykorzystując różne instrumenty podejmował, realizował i kontynuuje nadal działania na rzecz poprawy jakości powietrza w mieście. Instrumenty te na przestrzeni kolejnych lat funkcjonowania samorządu ulegały zmianom i modyfikacjom głownie za sprawą zmian w regulacjach prawnych w tym zakresie. Możliwość oddziaływania administracyjnego samorządu, z początku znikoma, z czasem nabrała realnego wymiaru, umożliwiając obecnie znaczący wpływ na zachodzące procesy przekształceń obiektów emitujących zanieczyszczenia 2. Od początku funkcjonowania odnowionego samorządu podstawowe obowiązki gminy polegały na zaspokajaniu zbiorowych potrzeb wspólnoty 3, w szczególności obejmujące zadania własne ochrony środowiska 4, sprowadzające się praktycznie do obowiązków wykonawczych wynikających z odpowiedzialności właścicielskiej w stosunku do posiadanych zasobów majątkowych miasta. Wraz z przekazywaniem kolejnych kompetencji zakres tej odpowiedzialności stale powiększał się. Poprzez utworzenie gminnych funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej 5 oraz zobligowanie do przeznaczania środków z powyższego funduszu tylko na ściśle określone cele ochrony środowiska stworzona została podstawa do istotnego wzmocnienia zarówno zasadniczego źródła finansowania jakim jest budżet miasta 6, jak i zdolności oddziaływania samorządu w sferze praktycznej realizacji działań modernizacyjnych służących ochronie środowiska, w tym także dla poprawy jakości powietrza. Zmieniał się także zasób wiedzy, możliwości oraz oczekiwania w zakresie poprawy stanu powietrza w mieście. W trosce o zapewnienie warunków do trwałego, zrównoważonego i efektywnego rozwoju miasta opracowany został Program Strategicznego Rozwoju Miasta Poznania [34]. Na podstawie badań przeprowadzonych wśród mieszkańców miasta oraz w wyniku szerokiej konsultacji społecznej określono cele strategiczne, wśród których ważne miejsce uzyskała potrzeba poprawy stanu środowiska, w tym szczególnie poprawa jakości powietrza. Dla podejmowania działań poprawiających jakość powietrza atmosferycznego, polegających na modernizacji uciążliwych źródeł emisji zanieczyszczeń - głównie poprzez zmianę uciążliwego dla środowiska nośnika energii, jakim jest węgiel i zmiany na bardziej przyjazne dla środowiska sposoby wytwarzania energii - niezbędne okazało się wskazanie podstawowych priorytetów, dotyczących głównie miejsca koncentracji działań naprawczych. Stąd równolegle z przygotowywaniem Programu Strategicznego Rozwoju Miasta Poznania prowadzone były inne prace, umożliwiające praktyczną realizację zadań w tym zakresie. 1 obecnie Poznań należy do grupy miast na prawach powiatu, t.j. skupiających kompetencje zarówno dla gminy jak i powiatu, do roku 1998 pozostawał jako samorząd gminny 2 szczególnie od 1999 roku, t.j. po utworzeniu szczebla samorządu powiatowego 3 na podst. art. 7. ustawy o samorządzie gminnym {10} 4 tamże, w art ) 5 od połowy 1993 roku, a praktycznie od roku obciążonego w praktyce wieloma różnymi zadaniami, zarówno o charakterze bieżącym jak i inwestycyjnym 3

4 W trakcie przygotowywania przez Politechnikę Poznańską oraz Przedsiębiorstwo Segita w roku 1994 i 1995 Programu zaopatrzenia w ciepło miasta Poznania do roku 2010 [10] wykonano badania m. in. dotyczące źródeł emisji zanieczyszczeń na terenie miasta i stopnia ich oddziaływania na jakość powietrza atmosferycznego. Materiały analityczne, zawarte w powyższym programie umożliwiły wykorzystane ich do wartościowania poszczególnych działań naprawczych i określanie w formie syntetycznej wskaźników kwalifikujących m. in. kolejność podejmowanych realizacji przebudowy kolejnych obiektów. Niektóre z nich zastosowano praktycznie, dla oceny poszczególnych zadań realizowanych w ramach gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej w Poznaniu. Oprócz tego w pracy scharakteryzowano także inne wskaźniki, które pozwalają na określanie potrzeb podejmowania działań. Zakres pracy obejmuje ocenę jakości powietrza w Poznaniu na przestrzeni ostatnich lat wraz z informacją o funkcjonowaniu sieci pomiarowej, zmieniających się normatywach jakości powietrza i wymaganiach nowej metodyki prowadzenia badań oraz o wyrażanych zaleceniach z lat ubiegłych. Przedstawiono zmieniające się chronologicznie potencjalne instrumenty oddziaływania - zarówno administracyjne jak i ekonomiczne - w kontekście oddziaływania na stan zanieczyszczenia powietrza oraz scharakteryzowano podstawowe zależności i parametry związane z zapotrzebowaniem i przetwarzaniem energii cieplnej, a także emisją zanieczyszczeń w mieście. W pracy omówiono funkcjonujący w Poznaniu system oceny i wartościowania poszczególnych działań modernizacyjnych na rzecz poprawy stanu atmosfery, stosowany w celu jak najefektywniejszego wykorzystania możliwości poprawy sytuacji wraz z dostosowywaniem oceny do zmieniających się potrzeb. 4

5 2. PROBLEMATYKA JAKOŚCI POWIETRZA W POZNANIU 2.1. PODSTAWOWE PARAMETRY JAKOŚCI POWIETRZA Od momentu pojawienia się na Ziemi człowieka skład atmosfery zasadniczo nie uległ zmianie, a podstawowe jej składniki to: azot 75,5%, tlen 23,2% i argon 1,2%, które stanowią łącznie 99,9 % objętości. Pozostałymi składnikami są: para wodna (o dużej zmienności od 0 do 3%), dwutlenek węgla 0,035%, metan 0,00017% oraz w mniejszych proporcjach m. in. amoniak, tlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenki azotu. Za zanieczyszczenia uznaje się obecność w troposferze 7 substancji, które wprowadzane do powietrza zmieniają jego naturalnie występujący średni skład i które mogą ujemnie wpływać na zdrowie człowieka lub środowisko. Emisja oddziaływujących na jakość powietrza substancji zanieczyszczających występuje w związku z działalnością człowieka (źródła antropogeniczne) i w wyniku procesów naturalnych. Najistotniejszym antropogenicznym źródłem emisji różnych zanieczyszczeń jest proces energetycznej konwersji paliw, polegający na przetwarzaniu energii pierwotnej 8 na jej szlachetniejsze formy 9. Udział poszczególnych substancji emitowanych do atmosfery zależy przede wszystkim od struktury paliw pierwotnych, które w danym miejscu służą zaspokajaniu podstawowych potrzeb energetycznych oraz od skali zastosowania innych, alternatywnych lub odnawialnych źródeł energii. Dla aglomeracji miejsko-przemysłowych, szczególnie w takich przypadkach jak w Polsce, gdzie wytwarzanie energii oparto w dużej skali na węglu 10 jako podstawowym nośniku energii pierwotnej (przy równoczesnych zaniedbaniach i niedostatkach inwestycyjnych w ochronie środowiska), konieczne jest w pierwszym rzędzie obserwowanie stężeń: dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłów, gdyż mogą one powodować wzrost zachorowalności wśród mieszkańców, zwłaszcza dzieci i osób starszych. Pomiędzy tymi zanieczyszczeniami oraz na skutek współwystępowania ich z innymi zanieczyszczeniami mogą powstawać dodatkowe związki synergiczne, które polegają na zwielokrotnieniu ich oddziaływania w stosunku do prostej sumy poszczególnych komponentów. Zanieczyszczenia te przyczyniają się m. in. do powstawania smogu (tzw. czarnego lub zimowego, mieszaniny dwutlenku siarki, pyłów i mgły) lub zakwaszenia (wymywane, obniżają ph wód i gleb, pogarszają jakość gleby poprzez zmianę jej składu chemicznego, jakość wód poprzez wnoszenie do zlewni dodatkowych ładunków zanieczyszczeń). Powodują uszkadzanie drzewostanów, korozję obiektów budowlanych, obniżenie wyników w rolnictwie oraz pogorszenie jakości wody. Ponieważ zmniejszanie emisji zanieczyszczeń możliwe jest do osiągnięcia tylko poprzez ograniczanie emisji antropogenicznej, dlatego niezbędna jest potrzeba obserwowania zachodzących zmian jakości powietrza, występujących trendów oraz ich dynamiki, 7 dolna warstwa atmosfery, bezpośrednio przylegająca do powierzchni Ziemi o średniej grubości ok. 12 km. 8 głównie węgla, gazu i ropy naftowej 9 jak np. gorąca woda, para wodna czy energia elektryczna 10 wg [6] w latach struktura pozyskania i zużycia energii pierwotnej nie uległa większym zmianom. Nadal dominuje w około 2/3 węgiel. Udział węgla kamiennego w krajowym zużyciu energii pierwotnej spadł z poziomu 64% w roku 1990 do poziomu 52% w roku Udział węgla brunatnego utrzymał się na zbliżonym poziomie ok. 13,5%, wzrósł natomiast udział dla ropy naftowej odpowiednio z 13% do 19%, gazu ziemnego z 9% do 10% oraz dla pozostałych (drewno, torf, odpady, energia wodna i odnawialna) z 1% do prawie 5% krajowego zużycia energii pierwotnej. Wg Judy Rezler [16] mimo, iż udział węgla w bilansie energetycznym maleje w ostatnich latach, to jednak jego zużycie stawia Polskę na jednym z czołowych miejsc w Europie. Dla porównania [10], zużycie węgla w Niemczech wynosiło w 1992 r. 33%, we Francji 10%. 5

6 szczególnie dla lokalizacji potencjalnych zagrożeń i ich skali, a także dla potwierdzenia efektywności działań na rzecz poprawy czystości atmosfery POZNAŃSKI OBSZAR EKOLOGICZNEGO ZAGROŻENIA Na podstawie prac prowadzonych w latach przez Komisję Planowania przy Radzie Ministrów wyodrębniono Uchwałą Rady Ministrów nr 21/83 z dnia 4 marca 1983 roku 27 obszarów na terenie kraju, gdzie następowało przekraczanie dopuszczalnych stanów normatywnych albo silna degradacja dla co najmniej dwóch elementów środowiska, a siła koncentracji zanieczyszczeń powodowała załamanie się równowagi przyrodniczej i ograniczała możliwości dalszego rozwoju. Poznański Obszar Ekologicznego Zagrożenia, ujęty w powyższej uchwale obejmował zarówno miasto Poznań, jak i sąsiednie gminy: Luboń, Mosina, Puszczykowo, Stęszew, Czerwonak, Komorniki i Suchy Las, a jednym z elementów środowiska decydujących o niekorzystnej ocenie była jakość powietrza. Mimo, iż przeprowadzona na początku lat osiemdziesiątych kwalifikacja w znacznym stopniu opierała się na wskaźnikach emisyjnych, to jednak po dziesięciu latach funkcjonowania Poznańskiego Obszaru Ekologicznego Zagrożenia, jeszcze w latach średni roczny stan atmosfery rejestrowany w Poznaniu wykazywał przekraczanie norm dopuszczalnych. Przekroczenia stwierdzano nie tylko na terenie miasta, lecz również w innych punktach pomiarowych, w tym także położonych poza strefą obszaru [20]. Generalnie ujmując, zarówno na terenie Poznańskiego Obszaru Ekologicznego Zagrożenia jak i na sąsiednich obszarach ówczesnego województwa poznańskiego, w latach osiemdziesiątych jak i na początku lat dziewięćdziesiątych, występowały poważne konflikty na płaszczyźnie rozwój gospodarczy stan środowiska. Zła jakość środowiska, w tym przede wszystkim powietrza atmosferycznego, wywołana m. in. powszechnym stosowaniem opału w postaci węgla, przy ogólnym braku urządzeń neutralizujących emitowane zanieczyszczenia powodowała, że niezbędne stało się podjęcie działań naprawczych SIEĆ POMIAROWA W latach siedemdziesiątych regularnymi pomiarami stężeń pyłu, dwutlenku siarki i dwutlenku azotu objęto w Polsce kilkadziesiąt miast, w tym także Poznań [1]. W kolejnych latach rozwijano sieć pomiarową w oparciu o wytyczne Państwowego Zakładu Higieny z roku Realizacją praktyczną badań z zakresu sanitarnej ochrony powietrza zajmowała się Państwowa Inspekcja Sanitarna (Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna w Poznaniu), która na przestrzeni kilkudziesięciu lat prowadziła, rozbudowywała i modyfikowała na terenie miasta sieć punktów pomiarowych. Aktualnie dostępne dane obejmują okres ostatnich dwudziestu lat. Funkcjonujący system badań, prowadzonych w ramach państwowego monitoringu środowiska, obejmujący system pomiarów, ocen i prognoz środowiska, określony został w lipcu 1991 w ustawie o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska. Zakłada on wiodącą rolę - jako koordynatora Inspekcji Ochrony Środowiska. W lipcu 1992 r. Główny Inspektor Sanitarny w porozumieniu z Generalnym Inspektorem Ochrony Środowiska zaakceptowali i przyjęli do stosowania Zasady projektowania elementów sieci monitoringu zanieczyszczenia atmosfery, opracowane przez Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie. Obejmowały one m. in. sieć nadzoru ogólnego nad jakością powietrza w miastach 6

7 i aglomeracjach miejsko-przemysłowych. Jednocześnie w ramach monitoringu zdrowia wdrożono od 1993 roku system monitoringu zdrowia, obejmujący prowadzenie przez stacje sanitarno epidemiologiczne pomiarów stężeń zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Stąd pomiary na terenie Poznania praktycznie kontynuowane są nadal przez Wojewódzką Stację Sanitarno Epidemiologiczną w Poznaniu, a wprowadzone unormowania, zarówno w odniesieniu do IOŚ jak i PIS zwiększyły jakość, ilość prowadzonych oznaczeń oraz ich wiarygodność. Oznaczenia wykonywane są na stanowiskach badawczych zlokalizowanych w ramach sieci krajowej (stacje podstawowe 11 i nadzoru ogólnego 12 ), sieci światowego monitoringu zdrowotnego GEMS 13 (funkcjonującej równolegle) oraz sieci regionalnej 14. Ilość punktów pomiarowych oraz oznaczanych zanieczyszczeń ulegała zmianie na przestrzeni kolejnych lat. Zazwyczaj obejmowała od 7 do 8 punktów pomiarowych, przy czym niektóre z nich uległy zmianie w ramach ujednolicania systemu pomiarowego w kraju (wg wytycznych Państwowej Inspekcji Sanitarnej, zgodnie z zaleceniami Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi) lub zostały wymuszone względami organizacyjnymi. Rozbudowie uległa także liczba oznaczanych zanieczyszczeń w poszczególnych stacjach badawczych głównie poprzez rozszerzenie pomiarów od roku 1994 dla dwutlenku azotu. Na wyznaczonych stanowiskach badawczych wykonywano pomiary średniodobowe stężeń dwutlenku siarki, dwutlenku azotu oraz pyłu zawieszonego, a na podstawie otrzymanych wyników obliczano stężenia średnioroczne, służące do oceny długookresowej zanieczyszczenia powietrza na danym obszarze. Stężenia badanych zanieczyszczeń poddanych analizie oznaczane są przez Wojewódzką Stację Sanitarno Epidemiologiczną metodami manualnymi 15. Wykaz lokalizacji punktów pomiarowych, prowadzonych przez Wojewódzką Stację Sanitarno Epidemiologiczną w Poznaniu zawarto w Tab sieć podstawowa państwowy monitoring środowiska, funkcjonujący pod wyłącznym nadzorem Inspekcji Ochrony Środowiska, w ramach którego badane są istniejące zanieczyszczenia oraz określany jest stopień skażenia i zagrożenia środowiska. Do sieci podstawowej w Poznaniu należy stacja zlokalizowana na os. Armii Krajowej sieć nadzoru ogólnego państwowy monitorin zdrowia, działający w całości w ramach Państwowej Inspekcji Sanitarnej jako uzupełnienie badań i informacji o rodzaju zanieczyszczeń środowiska i ich bezpośrednim wpływie na zdrowie człowieka. Sieć obejmuje wszystkie miasta o liczbie mieszkańców ponad 20 tys. Do sieci nadzoru ogólnego w Poznaniu należą punkty: ul. Rycerska 10, ul. Galla 20 (obecnie ul. Polna 33), os. Armii Krajowej 100, os. Kosmonautów 104, ul. Kościuszki 118, os. B. Chrobrego 118, ul. Czechosłowacka 27, ul. Czwartaków17). 13 sieć GEMS/Air (Global Environmental Monitoring System) światowy monitoring zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). W Poznaniu zlokalizoano trzy stacje tego typu (os. Armii Krajowej 100, os. Kosmonautów 104, ul. Kościuszki 118) i są one nadzorowane przez Państwową Inspekcję Sanitarną w Poznaniu. Wyniki są przekazywane do centrum w Nairobi, a celem badań jest ustalanie zanieczyszczenia powietrza w miastach i jego wpływ na zdrowie społeczeństwa. 14 sieć regionalna stanowiska tworzone są w uzasadnionych przypadkach w zależności od istnienia źródeł zanieczyszczeń i potencjalnego zagrożenia dla ludności - w Poznaniu stacja przy ul. Harcerskiej oprócz tego od 1993 roku funkcjonuje obsługiwana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska stacja automatycznego monitoringu firmy OPSIS, zainstalowana przy rondzie Kopernika [32]. Ze względu na różną metodykę oznaczania (stężenia chwilowe, lokalizacja pod kątem uchwycenia zanieczyszczeń komunikacyjnych), problemy w przeszłości z poziomami wzorcowymi oraz częste i długotrwałe przerwy w pracy dane z tej stacji jako nie stanowiące porównywalnego materiału pominięto w analizach. 7

8 Tab Lokalizacja punktu WSSE w Poznaniu os. Armii Krajowej 100 (d. Manifestu Lipcowego) Typ sieci monitoringu podstawowa, GEMS, nadzoru ogólnego GEMS, nadzoru ogólnego b.z. Zmiany 2. os. Kosmonautów 104 przeniesienie punktu ul. Słowiańska al. Niepodległości (d. Stalingradzka) GEMS, przeniesienie punktu nadzoru ogólnego ul. Kościuszki ul. Rycerska 10 nadzoru ogólnego b.z. ul. Botaniczna 1 5. ul. Galla 20 nadzoru ogólnego przeniesienie punktu ul. Polna 33 ul. Czwartaków 17 przeniesienie punktu 6. ul. Czechosłowacka 27 nadzoru ogólnego ul. Chłapowskiego os. B. Chrobrego 118 nadzoru ogólnego b.z. 8. ul. Harcerska 3 przeniesienie punktu regionalna ul. Rynek Wschodni 1 9. pl. Kolegiacki? zlikwidowany w 1983 r. 10. ul. Głogowska? zlikwidowany w 1983 r. 11. ul. Newtona 3? zlikwidowany w 1994 r. 12. pl. Spiski 1? zlikwidowany w 1994 r. 13 ul. Kasprzaka 16? zlikwidowany w 1994 r. 14. ul. Kórnicka 24? zlikwidowany w 1994 r. 15 ul. Kościuszki 92/98 PM-10 Wykaz punktów pomiarowych WSSE w Poznaniu oznaczanie pyłu PM-10 - nowy Niektóre z punktów podlegały zmianom lokalizacyjnym, a istotniejsze z nich na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat to m. in.: w roku 1994 stanowisko z ul. Botanicznej 1 zmieniono na ul. Galla 20 [22], a w roku 2000 stację z ul. Galla 20 przeniesiono na położoną w pobliżu ul. Polną 33; stację z ul. Czwartaków 17 w roku 1994 przeniesiono na ul. Czechosłowacką 27, natomiast w roku 2001 lokalizację z ul. Czechosłowackiej 27 zmieniono na ul. Chłapowskiego 12 [25]. Od roku 2002 punkt na os. Kosmonautów 104 został zamieniony na ul. Słowiańską 78. Punkt monitoringu regionalnego przy ul. Harcerskiej 3, a później przy ul. Rynek Wschodni 1 prowadzono tylko kilka lat do 1998 roku, natomiast od roku 2000 przy ul. Kościuszki 92/98 podjęto oznaczanie stężeń pyłu zawieszonego metodą PM WARTOŚCI DOPUSZCZALNE Wartości stężeń dopuszczalnych dla podstawowych zanieczyszczeń energetycznych (dwutlenek siarki, dwutlenek azotu i pył zawieszony) obowiązywały na różnych poziomach w poszczególnych latach. Okres lat osiemdziesiątych był pod tym względem stabilny (co nie oznacza spełniania wymaganych wartości normatywnych), ponieważ pod- 8

9 stawowym aktem normatywnym było wydane w 1980 r. rozporządzenie {1} w sprawie ochrony powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami, które w czasie obowiązywania od 5 listopada 1980 roku utrzymane zostało do roku Dla niektórych zanieczyszczeń energetycznych określało ono rygorystyczne - jak na panujące wówczas warunki wymagania. Dla pyłu zawieszonego dopuszczalne stężenie średnioroczne wynosiło 22 µg/m 3, dla tlenków azotu od roku 1998 również na poziomie 22 µg/m 3, natomiast relatywnie niewielkie wymagania określono dla dwutlenku siarki - dopuszczalne stężenie średnioroczne wyznaczono na poziomie 64 µg/m 3. Pierwsza istotna zmiana dokonana została przez wprowadzenie w roku 1990 nowego rozporządzenia ministra {3}, w którym zaostrzono wymagania dla dwutlenku siarki, a obniżono wymagania dla dwóch pozostałych zanieczyszczeń. Kolejna zmiana nastąpiła w roku 1998 {4}, gdzie podniesiono wymagania dla dwutlenku azotu oraz wprowadzono po wstępnym, niewielkim zliberalizowaniu zaostrzenie dla dwutlenku siarki, pozostawiając jednocześnie okres ponad 6 lat na dostosowanie się do wymaganego poziomu. Ostatnia, a zarazem najbardziej istotna ze zmian {5} weszła w życie z dniem 12 lipca 2002 roku i miała związek z dostosowaniem wymagań w zakresie podstawowych składników zanieczyszczających powietrze w Polsce do standardów Unii Europejskiej. Wyznaczone zostały dla zminimalizowanej liczby zanieczyszczeń nowe poziomy dopuszczalne, a dla niektórych z nich wyznaczono dodatkowe okresy dostosowawcze. Tak więc obowiązującym poziomem w danym roku stała się wartość podstawowa powiększona o margines tolerancji (o ile występuje w danym przypadku), który w ramach dochodzenia do zadanych wymagań maleje krokowo w poszczególnych latach. Maksymalna wartość dopuszczalna stężenia średniorocznego dla dwutlenku azotu z poziomu 56 µg/m 3 w roku 2002 będzie malała do poziomu 40 µg/m 3 w roku Dla pyłu zawieszonego z poziomu 44,8 µg/m 3 w roku 2002 do poziomu 40 µg/m 3 w 2005 roku. Natomiast dla dwutlenku siarki wprowadzone zostały wysokie wymagania zmniejszenia o połowę dopuszczalnego stężenia, poczynając od roku 2003 bez okresów przejściowych. Szczegółowe wymagania w zakresie dopuszczalnych stężeń średniorocznych dla pyłu zawieszonego, dwutlenku siarki i dwutlenku azotu zestawiono w Tab. 2. 9

10 Tab. 2. Okres obowiązywania: od 5 listopada 1980 r. do 27 marca 1990 r. Podstawa: {1} Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 września 1980 r. w sprawie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem [Dz. U. nr 24 z 1980 r., poz. 80] Zanieczyszczenie Wartość dopuszczalna Da 1. Pył zawieszony 22 μg/m 3 2. Dwutlenek siarki do roku μg/m 3 od roku μg/m 3 3. Tlenki azotu do roku μg/m 3 od roku μg/m 3 Okres obowiązywania: od 28 marca 1990 r. do 20 maja 1998 r. Podstawa: {3} Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 lutego 1990 r. w sprawie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami [Dz. U. nr 15, poz. 92] Zanieczyszczenie Wartość dopuszczalna Da 1. Pył zawieszony 50 μg/m 3 2. Dwutlenek siarki do roku μg/m 3 od roku μg/m 3 3. Dwutlenek azotu 50 μg/m 3 Okres obowiązywania: od 21 maja 1998 r. do 11 lipca 2002 r. Podstawa: {4} Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartości stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu [Dz. U. nr 55 z 1998 r., poz. 355] Zanieczyszczenie Wartość dopuszczalna Da 1. Pył zawieszony Ogółem 75 μg/m 3 PM10 50 μg/m 3 2. Dwutlenek siarki do roku μg/m 3 od roku μg/m 3 3. Tlenki azotu 40 μg/m 3 Okres obowiązywania: od 12 lipca 2002 r. i nadal Podstawa: {5} Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji [Dz. U. Nr 87 z 2002 r., poz. 796] Zanieczyszczenie 1. Pył zawieszony 2. Dwutlenek siarki 3. Dwutlenek azotu PM10 w roku 2002 w roku 2003 w roku 2004 w roku 2005 do roku 2002 od roku 2003 w roku 2002 w roku 2003 w roku 2004 w roku 2005 w roku 2006 w roku 2007 w roku 2008 w roku 2009 w roku 2010 Wartość dopuszczalna Da ,8 = 44,8 μg/m ,2 = 43,2 μg/m ,6 = 41,6 μg/m 3 40 μg/m 3 40 μg/m 3 20 μg/m = 56 μg/m = 54 μg/m = 52 μg/m = 50 μg/m = 48 μg/m = 46 μg/m = 44 μg/m = 42 μg/m 3 40 μg/m 3 Wykaz dopuszczalnych stężeń średniorocznych dla pyłu zawieszonego, dwutlenku siarki oraz dwutlenku azotu, obowiązujących w Polsce w poszczególnych okresach 10

11 2.5. POZIOMY STĘŻEŃ Ocenę stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego oparto o stężenia średnioroczne, jako najlepiej charakteryzujące trendy długofalowe, a wynikające z serii rocznych jednostkowych pomiarów średniodobowych, prowadzonych na stacjach pomiarowych PIS. Podobnie jak w [1] zrezygnowano z interpretacji wyników pomiarów stężeń 30-minutowych z uwagi na ich sporadyczność i nieregularność. Zrezygnowano także z analizy danych dotyczących opadu pyłu za sprawą niewielkiej ich przydatności w ocenie ryzyka zdrowotnego, związanego z narażeniem populacji na zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Analiza została przeprowadzona dla trzech zestawów danych: najwyższe i najniższe wartości stężeń średniorocznych w poszczególnych punktach pomiarowych w mieście w danym roku spośród dostępnych obecnie danych pomiarowych; średniej wartości stężenia średniorocznego w mieście dla danego zanieczyszczenia, ustalonej przez WSSE ze wszystkich badanych punktów; średniej wartości spośród stężeń średniorocznych z 3 punktów monitoringu zdrowotnego GEMS ze względu na najbardziej kompletny, stabilny i wiarygodny materiał badawczy STĘŻENIA ŚREDNIOROCZNE PYŁU ZAWIESZONEGO Szczegółowe zestawienie wyników pomiarów uzyskanych z WSSE w Poznaniu dla pyłu zawieszonego zestawiono w Tab. 3. Graficznie omawianą charakterystykę zestawiono na wykresach: 1, 2, 3 i 4. Stężenia średnioroczne pyłu zawieszonego w latach osiemdziesiątych 16 dla wszystkich punktów wykazywały przekroczenia wartości normatywnej, choć w znacznej mierze wynikało to z rygorystycznego ustawienia wymagań. Najwyższa spośród wartości średniorocznych pyłu zawieszonego wystąpiła w roku 1987 dla punktu przy ul. Czwartaków 17 i wyniosła 127 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 1985 dla lokalizacji na os. Armii Krajowej 100, gdzie stwierdzono 32 µg/m 3 - wykres 1 i 2. Wykres Rozstęp (minimum i maksimum) stężeń średniorocznych [μg/m 3 ] pyłu zawieszonego w Poznaniu dla wszystkich mierzonych punktów pomiarowych w poszczególnych latach. 16 przyjęto za ten okres lata do roku

12 Wykres lata 80-te lata lata Rozstęp (minimum i maksimum) stężeń średniorocznych [μg/m 3 ] pyłu zawieszonego w Poznaniu dla wszystkich mierzonych punktów pomiarowych w określonych przedziałach czasowych. Średnia wartość stężenia średniorocznego pyłu zawieszonego dla Poznania wg WSSE oscylowała od 78 µg/m 3 w roku 1987 do 47 µg/m 3 w roku 1989 (dostępne dane od roku 1987) - wykres 3. Wykres , Średnia wartość stężenia średniorocznego [μg/m 3 ] pyłu zawieszonego dla Poznania wg WSSE. Średnia wartość stężenia średniorocznego pyłu zawieszonego, oznaczonego w ramach monitoringu zdrowotnego GEMS wahała się od 65 µg/m 3 w roku 1986 do 42 µg/m 3 w roku wykres 4. Wykres ,3 13, Średnia wartość stężenia średniorocznego [μg/m 3 ] pyłu zawieszonego dla Poznania dla punktów GEMS. 12

13 W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych 17, po zmniejszeniu wymagań normatywnych przekroczenia dla pyłu zawieszonego wyniknęły dla ul. Kościuszki 118 i ul. Czwartaków 17. Najwyższa spośród wartości średniorocznych pyłu zawieszonego wystąpiła w roku 1991 dla punktu przy ul. Czwartaków 17 i wyniosła 69 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 1994 dla lokalizacji na os. B. Chrobrego 118, gdzie stwierdzono 18 µg/m 3 - wykres 1 i 2. Średnia wartość stężenia średniorocznego pyłu zawieszonego dla Poznania wg WSSE oscylowała od 52 µg/m 3 w roku 1991 do 32 µg/m 3 w roku wykres 3. Średnia wartość stężenia średniorocznego pyłu zawieszonego, oznaczonego w ramach monitoringu zdrowotnego GEMS wahała się od 54 µg/m 3 w roku 1991 do 31 µg/m 3 w roku wykres 4. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, włącznie z latami do 2002 roku 18, wymagania normatywne dla pyłu zawieszonego były spełniane dla wszystkich punktów pomiarowych i nie zanotowano żadnego przekroczenia stężeń średniorocznych dla pyłu zawieszonego. Najwyższa spośród wartości średniorocznych pyłu zawieszonego wystąpiła w roku 1996 dla punktu przy ul. Rynek Wschodni 1 i wyniosła 41 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 1998 dla lokalizacji na os. B. Chrobrego 118, gdzie stwierdzono 10 µg/m 3 - wykres 1 i 2. Średnia wartość stężenia średniorocznego pyłu zawieszonego dla Poznania wg WSSE oscylowała od 28 µg/m 3 w roku 1996 do 15 µg/m 3 w roku wykres 3. Średnia wartość stężenia średniorocznego pyłu zawieszonego, oznaczonego w ramach monitoringu zdrowotnego GEMS wahała się od 26 µg/m 3 w roku 1996 do 13,6 µg/m 3 w roku wykres STĘŻENIA ŚREDNIOROCZNE DWUTLENKU SIARKI Szczegółowe zestawienie wyników pomiarów uzyskanych z WSSE w Poznaniu dla dwutlenku siarki zestawiono w Tab. 4. Graficznie omawianą charakterystykę zestawiono na wykresach: 5, 6, 7 i 8. Stężenia średnioroczne dwutlenku siarki w latach osiemdziesiątych dla blisko połowy punktów wykazywały przekroczenia wartości normatywnej, mimo stosunkowo niskich jej wymagań. Najwyższa spośród wartości średniorocznych dwutlenku siarki wystąpiła w roku 1982 dla punktu przy pl. Kolegiackim i wyniosła 172 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 1988 dla lokalizacji na os. Armii Krajowej 100, gdzie stwierdzono 36 µg/m 3 wykres 5 i przyjęto lata przyjęto okres od 1996 do

14 Wykres Rozstęp (minimum i maksimum) stężeń średniorocznych [μg/m 3 ] dwutlenku siarki w Poznaniu dla wszystkich mierzonych punktów pomiarowych w poszczególnych latach. Wykres lata 80-te lata lata Rozstęp (minimum i maksimum) stężeń średniorocznych [μg/m 3 ] dwutlenku siarki w Poznaniu dla wszystkich mierzonych punktów pomiarowych w określonych przedziałach czasowych. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku siarki dla Poznania wg WSSE oscylowała od 72 µg/m 3 w roku 1987 do 45 µg/m 3 w roku 1988 (dostępne dane od roku 1987) wykres 7. Wykres , Średnia wartość stężenia średniorocznego [µg/m 3 ] dwutlenku siarki dla Poznania wg WSSE. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku siarki, oznaczonego w ramach monitoringu zdrowotnego wahała się od 115 µg/m 3 w roku 1983 do 45 µg/m 3 w roku 1988 wykres 8. 14

15 Wykres ,6 7, Średnia wartość stężenia średniorocznego [μg/m 3 ] dwutlenku siarki dla Poznania dla punktów GEMS. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, po radykalnym zaostrzeniu wymagań normatywnych przekroczenia dla dwutlenku siarki wyniknęły dla zdecydowanej większości punktów pomiarowych. Najwyższa spośród wartości średniorocznych dwutlenku siarki wystąpiła w roku 1991 dla punktu przy ul. Czwartaków 17 i wyniosła 77 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 1993 dla lokalizacji na pl. Spiskim oraz w roku 1994 na ul. Harcerskiej 3, gdzie stwierdzono jednakowe wartości 23 µg/m 3 wykres 5 i 6. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku siarki dla Poznania wg WSSE oscylowała od 48 µg/m 3 w roku 1991 do 29 µg/m 3 w roku 1994 wykres 7. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku siarki, oznaczonego w ramach monitoringu zdrowotnego wahała się od 55 µg/m 3 w roku 1991 do 33 µg/m 3 w roku 1994 wykres 8. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, włącznie z latami do 2002 roku, wymagania normatywne dla dwutlenku siarki nie były jeszcze spełniane dla lokalizacji przy ul. Kościuszki 118 oraz ul. Galla 20 w latach 1995 i Dla pozostałych punktów pomiarowych nie zanotowano przekroczenia stężeń średniorocznych tego zanieczyszczenia. Najwyższa spośród wartości średniorocznych dwutlenku siarki wystąpiła w roku 1995 dla punktu przy ul. Kościuszki 118 i wyniosła 52 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 2001 dla lokalizacji na Czechosłowackiej 27, gdzie stwierdzono 3 µg/m 3 wykres 5 i 6. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku siarki dla Poznania wg WSSE oscylowała od 33 µg/m 3 w roku 1995 do 8 µg/m 3 w roku 2000 i 2001 wykres 7. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku siarki, oznaczonego w ramach monitoringu zdrowotnego wahała się od 34 µg/m 3 w roku 1995 do 7,3 µg/m 3 w roku 2002 wykres 8. 15

16 STĘŻENIA ŚREDNIOROCZNE DWUTLENKU AZOTU Szczegółowe zestawienie wyników pomiarów uzyskanych z WSSE w Poznaniu dla dwutlenku azotu zestawiono w Tab. 5. Graficznie omawianą charakterystykę zestawiono na wykresach: 9, 10, 11 i 12. Stężenia średnioroczne dwutlenku azotu w latach osiemdziesiątych oznaczane były tylko dla lokalizacji przy al. Niepodległości 118 i wykazywały przekroczenia rygorystycznie ustawionej wartości normatywnej (dostępne dane od roku 1988). Najwyższa spośród wartości średniorocznych dwutlenku azotu wystąpiła w roku 1988 dla punktu przy al. Niepodległości 118 i wyniosła 69 µg/m 3, natomiast lepszą jakość pod tym względem odnotowano w roku 1989, gdy stwierdzono stężenie 60 µg/m 3 wykres 9 i 10. Wykres Rozstęp (minimum i maksimum) stężeń średniorocznych [μg/m 3 ] dwutlenku azotu w Poznaniu dla wszystkich mierzonych punktów pomiarowych w poszczególnych latach. Wykres lata 80-te lata lata Rozstęp (minimum i maksimum) stężeń średniorocznych [μg/m 3 ] dwutlenku azotu w Poznaniu dla wszystkich mierzonych punktów pomiarowych w określonych przedziałach czasowych. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku azotu dla Poznania wg WSSE oscylowała od 60 µg/m 3 w roku 1988 do 57 µg/m 3 w roku 1989 wykres

17 Wykres Średnia wartość stężenia średniorocznego [μg/m 3 ] dwutlenku azotu dla Poznania wg WSSE. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku azotu, oznaczonego w ramach monitoringu zdrowotnego wahała się od 69 µg/m 3 w roku 1988 do 60 µg/m 3 w roku 1989 (tylko jeden punkt pomiarowy) wykres 12. Wykres , Średnia wartość stężenia średniorocznego [μg/m 3 ] dwutlenku azotu dla Poznania dla punktów GEMS. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, po radykalnym obniżeniu wymagań normatywnych przekroczenia dla dwutlenku azotu wyniknęły dla punktu przy ul. Kościuszki 118 oraz ul. Kórnickiej 24, jednakże zanieczyszczenie to w powyższym okresie nie było jeszcze powszechnie oznaczane. Najwyższa spośród wartości średniorocznych dwutlenku azotu wystąpiła w roku 1990 dla punktu przy al. Niepodległości 118 i wyniosła 54 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 1994 dla lokalizacji na ul. Harcerskiej 3, gdzie stwierdzono wartość 25 µg/m 3 wykres 9 i 10. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku azotu dla Poznania wg WSSE oscylowała od 58 µg/m 3 w roku 1991 do 37 µg/m 3 w roku 1994 wykres 11. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku azotu w ramach monitoringu zdrowotnego wahała się od 54 µg/m 3 w roku 1990 do 37 µg/m 3 w roku 1994 wykres 12. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, włącznie z latami do 2002 roku, wymagania normatywne dla dwutlenku azotu nie były jeszcze spełniane w roku 1995 dla lokalizacji przy ul. Kościuszki 118. Dla pozostałych punktów pomiarowych nie zanotowano przekroczenia stężeń średniorocznych tego zanieczyszczenia. 17

18 Najwyższa spośród wartości średniorocznych dwutlenku azotu wystąpiła w roku 1995 dla punktu przy ul. Kościuszki 118 i wyniosła 55 µg/m 3, natomiast najlepszą jakość pod tym względem zanotowano w roku 2001 dla lokalizacji na Czechosłowackiej 27, gdzie stwierdzono 7,6 µg/m 3 wykres 9 i 10. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku azotu dla Poznania wg WSSE oscylowała od 40 µg/m 3 w roku 1995 do 23 µg/m 3 w roku 2001 wykres 11. Średnia wartość stężenia średniorocznego dwutlenku azotu w ramach monitoringu zdrowotnego wahała się od 40 µg/m 3 w roku 1995 do 22,6 µg/m 3 w roku 2001 wykres 12. Ze względu na zmianę metodyki obliczeniowej dla dwutlenku azotu od roku 2002 z analizy porównawczej wyłączono dane dla tego zanieczyszczenia za rok ZALECENIA FORMUŁOWANE W LATACH UBIEGŁYCH W ZWIĄZKU ZE STWIER- DZANYMI WYSOKIMI POZIOMAMI STĘŻEŃ ZANIECZYSZCZEŃ W POZNANIU W roku 1993 za okres [1] stwierdzano m.in., że dotychczasowe przedsięwzięcia z zakresu ograniczania emisji zanieczyszczeń zarówno pyłowych jak i gazowych, zwłaszcza w dużych aglomeracjach miejsko-przemysłowych, należy uznać za mało skuteczne. Bez radykalnej zmiany systemów grzewczych w centralnych rejonach..., Poznania,... jeszcze przez kilkanaście lat nie uda się na tych obszarach obniżyć poziomu stężeń podstawowych zanieczyszczeń do wartości bezpiecznych z punktu widzenia toksykologii środowiskowej. Także w roku 1995 za okres 1994 roku [3] oraz w 1997 za okres 1995 roku [4] podtrzymywano, że Formułowany w latach poprzednich wniosek dotyczący dalszej przebudowy systemów grzewczych w centralnych rejonach..., Poznania,... należy uznać za nadal aktualny, zwłaszcza w aspekcie obniżenia stężenia pyłu i dwutlenku siarki na tych obszarach. oraz W dalszym ciągu najgorsza sytuacja aerosanitarna występuje na terenie obszarów centralnych badanych miast, gdzie emisja ze źródeł komunalnych stwarza jeszcze potencjalne zagrożenie wystąpienia epizodów smogowych w czasie niekorzystnych warunków meteorologicznych. Dotyczy to przede wszystkim... i Poznania. W podsumowaniu [4] dla roku 1995 zaznaczono: mimo podejmowanych działań w zakresie ograniczania emisji zanieczyszczeń, w Polsce nadal występują przekroczenia dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń. Z analizy stanu zanieczyszczenia powietrza w Polsce i potencjalnych działań na rzecz jego poprawy wynika, że: a) konieczna jest kontynuacja działań na rzecz ograniczenia emisji z procesów spalania paliw ze szczególnym zwróceniem uwagi na małe uciążliwe źródła sektora komunalno - bytowego, wyraźnie pogarszające jakość powietrza w rejonach zwartej zabudowy mieszkaniowej ze znaczną liczbą budynków opalanych węglem. W tym aspekcie nadal pozostaje aktualny formułowany w latach poprzednich wniosek dotyczący dalszej przebudowy systemów grzewczych w wielu miastach polskich, w tym w centralnych rejonach..., Poznania,... Wg [6] za jakość powietrza wokół nas są odpowiedzialne źródła wyposażone w niskie kominy, spalające wielokrotnie bardzo złej jakości paliwa stałe... Szczególnie trudne i wymagające szybkich rozwiązań są problemy ekologiczne związane z funkcjonowaniem dużych aglomeracji, w których na niewielkich stosunkowo obszarach zgrupowane są bardzo liczne źródła zorganizowanej... emisji substancji szkodliwych..., a wa- 18

19 runki rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń pochodzących z tzw. niskiej emisji są zdecydowanie niekorzystne WYMAGANIA W ŚWIETLE NOWYCH UREGULOWAŃ W związku z przystępowaniem Polski do Unii Europejskiej zachodzi potrzeba dostosowania wymagań związanych z określaniem parametrów jakości środowiska do regulacji obowiązujących w Unii. Zapisy ustawy Prawo ochrony środowiska {8} oraz przepisy wykonawcze {5}, {6}, {7} określają kryteria, wg których należy oceniać jakość powietrza. W celu właściwej oceny jakości powietrza dla zdrowia ludzi i ochrony roślin/ekosystemów niezbędne stało się określenie stref i wstępne ich sklasyfikowanie. Podstawowym kryterium oceny jest relacja do dolnego i górnego progu oszacowania poziomu każdej z substancji w powietrzu - oddzielnie dla każdej z nich na podstawie poprzednich 5 lat. Spośród wyznaczonych pod kątem ochrony zdrowia w Wielkopolsce 35 stref miasto Poznań stanowi jedną z takich stref (aglomeracja o większej niż 250 tys. liczbie mieszkańców). W wyniku przeprowadzonej analizy [9] dla Poznania ustalono, że pod kątem ochrony zdrowia ludzi miasto obecnie zalicza się do klasy I (tzn. następuje przekraczanie górnego progu oszacowania) dla dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, pyłu zawieszonego oraz benzenu i ozonu, co oznacza potrzebę prowadzenia w sposób intensywny pomiarów stężeń dla wskazanych zanieczyszczeń na terenie miasta. Prowadzone pomiary winny być wysokiej jakości, a ich wyniki mogą być uzupełniane z innych źródeł (np. pomiary wskaźnikowe, modelowanie matematyczne, obiektywne metody szacowania). Praktycznie, na podstawie {6} oznacza to potrzebę prowadzenia pomiarów ciągłych ( 4.1.), realizowanych automatycznie lub manualnie (w sposób systematyczny) w stałych punktach pomiarowych. Odpowiednio do liczby mieszkańców miasta minimalna liczba stałych punktów pomiarowych przy prowadzeniu pomiarów poziomów pyłu zawieszonego PM10, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu oraz benzenu i ozonu winna obejmować 2 stacje pomiarowe. 19

20 POTENCJALNE INSTRUMENTY ODDZIAŁYWANIA Zarządzanie użytkowaniem środowiska w warunkach polskich określić można jako system łączony, zawierający w sobie instrumenty regulacyjne dwóch podstawowych systemów: bezpośredniego administracyjnego oraz pośredniego ekonomicznego ODDZIAŁYWANIE ADMINISTRACYJNE KOMPETENCJE ADMINISTRACYJNE I ICH ZMIANY W POPRZEDNICH LATACH Podstawą funkcjonowania system oddziaływania bezpośredniego (command and control nakaz i kontrola) jest reguła przyznawania użytkownikom środowiska warunków, na jakich mogą oni z niego korzystać - poprzez wydawane decyzje administracyjne 19. Praktyczne możliwości oddziaływania administracyjnego poszczególnych jednostek administracyjnych zmieniały się w czasie, szczególnie na przestrzeni ostatnich kilku lat. Do momentu reformy administracyjnej, przeprowadzonej od 1 stycznia 1999 roku, realne kompetencje gminy sprowadzały się do oddziaływania w zakresie usuwania drzew i krzewów, natomiast wpływ administracyjny na sprawy jakości powietrza pozostawał w ręku administracji państwowej szczebla wojewódzkiego i centralnego. Zakres kompetencji określała ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska {9}. W tym okresie uprawnienia samorządu gminnego w odniesieniu do powietrza atmosferycznego sprowadzały się w sposób pośredni do możliwości zapisu w planie zagospodarowania przestrzennego gminy 20, a od roku 1998 w studium i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego 21, gdzie możliwe było określanie potrzeb ochrony powietrza 22. Bezpośrednie kompetencje (zapisane w postaci ogólnego przepisu, lecz obejmującego także ochronę powietrza) wynikające z ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} - które obowiązywały w odniesieniu do odrodzonego samorządu gminnego najwcześniej - były związane z art. 76. powyższej ustawy. Przepis ten stanowił, że gmina może nakazać użytkownikowi maszyny lub urządzenia wykonanie w określonym czasie czynności zmierzających do ograniczenia ich uciążliwości dla środowiska, a w wypadku niezastosowania się do nakazu możliwe było nakazanie unieruchomienia maszyny lub urządzenia. Do roku 1998 organy gminy posiadały ogólne uprawnienie do sprawowania kontroli przestrzegania i stosowania przepisów ustawy 23. Dopiero poczynając od roku 1999 zarówno gmina jak i powiat uzyskały skuteczne narzędzie do przeprowadzania kontroli, występowania w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciw przepisom o ochronie środowiska oraz skutecznego występowania do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o przeprowadzenie kontroli tzw. uprawnienia zobowiązująco - reglamentacyjne 20 w brzmieniu do końca roku 1997r. 21 w brzmieniu od 1 stycznia 1998 r. 22 wg art i 5. ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9}. 23 wg art. 91. ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} 24 wg znowelizowanego w Dz. U. nr 106/98, poz. 668 zapisu art ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} 20

21 Utworzenie samorządu szczebla powiatowego spowodowało przekazanie kompetencji wojewody z zakresu ochrony powietrza jako zadań rządowych do realizacji przez starostę dla obiektów nie zaliczonych do inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi 25, natomiast obiekty o największym znaczeniu przeszły od ministerstwa do wojewody (obiekty szczególnie szkodliwe dla środowiska i zdrowia ludzi). Od tego momentu praktyczna zdolność oddziaływania administracyjnego poprzez wydawanie decyzji administracyjnych w zdecydowanej większości spoczęła w rękach samorządu powiatowego. Kompetencje dotyczące ustalania w decyzji administracyjnej warunków emisji zanieczyszczeń do powietrza pierwotnie posiadał wojewoda 26, któremu począwszy od 1 stycznia 1998 r. rozszerzono uprawnienia o możliwość nałożenia dodatkowych obowiązków, wynikających z potrzeb ochrony powietrza. Jednocześnie zniesiono obowiązek posiadania decyzji dla obiektów o wydajności cieplnej poniżej 0,5 MWt 27 lub 1 MWt 28. Z dniem 1 stycznia 1999 r. jako zadanie rządowe uprawnienia wojewody dotyczące ustalania rodzajów i ilości substancji zanieczyszczających dopuszczonych do wprowadzenia do powietrza w części dotyczącej obiektów nie zaliczonych do inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi 29 przeszły w ręce starosty. W przypadku naruszenia warunków emisji 30, ustalonych w decyzjach, a także w razie zagrożenia życiu lub zdrowiu ludzi w wyniku wykonywania określonej działalności 31 uprawnienia w zakresie wstrzymania działalności powodującej naruszenie posiadał pierwotnie 32 tylko wojewódzki inspektor ochrony środowiska, rozszerzone następnie o porozumienie z wojewodą 33 i zamienione ostatecznie po reformie administracyjnej o porozumienie odpowiednio także ze starostą. Możliwości podejmowania działań związanych z wprowadzaniem ograniczeń 34 (m. in. dotyczących wprowadzania niektórych zanieczyszczeń lub zakazu używania pojazdów) do końca roku 1997 posiadał wojewoda. Od 1998 r. uprawnienia wojewody rozszerzono o możliwość określania i ogłaszania stanów alarmowych, lecz wprowadzono równocześnie obowiązek działania w porozumieniu z wojewódzkim inspektorem sanitarnym i wojewódzkim inspektorem ochrony środowiska, a od roku 1999 w porozumieniu także z właściwym starostą. Wpływ w zakresie uzgodnień na stosowane rozwiązania projektowe dla inwestycji mogących pogorszyć stan środowiska do końca 1997 r. posiadał wyłącznie wojewoda 35. Poczynając od roku 1998 rozszerzony został obowiązek uzgadniania także z inspektorem sanitarnym. Natomiast organ samorządowy do procesu uzgadnianie w zakresie ochrony środowiska warunków inwestycji (na poziomie warunków zabudowy i zagospodarowania 25 w brzmieniu do końca roku 2000, a dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko od 1 stycznia do końca września 2001 r. 26 określone w art. 30. ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9}. 27 dla węgla kamiennego lub oleju. 28 dla koksu, drewna, słomy lub gazu. 29 w brzmieniu do końca roku 2000, a dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko od 1 stycznia do końca września 2001 r. 30 na podstawie art ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} 31 na podstawie art ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} 32 do końca września 1996 r. 33 od 1 października 1996 r. do końca 1998 r. 34 na podstawie art. 32. ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} 35 na podstawie art ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9}. 21

22 terenu oraz pozwolenia na budowę) włączony 36 został od dnia 23 lutego 2000 r. Od tego dnia na podstawie znowelizowanego art.68. ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska projekt budowlany wraz z oceną oddziaływania na środowisko dla inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz dla inwestycji mogących pogorszyć stan środowiska wymagał zasięgnięcia opinii wójta, burmistrza (prezydenta miasta) 37 jednakże pod warunkiem wyrażenia jej w terminie 14 dni. Uprawnienia do zobowiązywania inwestora do sporządzenia oceny oddziaływania na środowisko do końca 1998 r. posiadał wojewoda. Po wprowadzeniu reformy administracyjnej od 1999 r. starosta uzyskał prawo żądania oceny oddziaływania na środowisko w odniesieniu do inwestycji z grupy mogących pogorszyć stan środowiska 38. Poczynając od 1 stycznia 1999 r. starosta został wyposażony 39 w takie narzędzia administracyjne jak m. in.: art ustawy o ochronie kształtowaniu środowiska {9}, pozwalający na nakładanie obowiązku wykonywania pomiarów przez jednostkę organizacyjną prowadzącą działalność gospodarczą OBECNE KOMPETENCJE ADMINISTRACYJNE W ZAKRESIE OCHRONY POWIETRZA Kolejna nowelizacja prawa, zastosowana z dniem 1 października 2001 roku wraz z wprowadzeniem nowego Prawa ochrony środowiska {8}, dokonała dość gruntowną zmianę 41 w systemie prawa ochrony środowiska, choć poza uporządkowaniem, rozbudową i doprecyzowaniem wielu elementów regulacji szczegółowych, istota kompetencji w zakresie oddziaływania administracyjnego przez samorząd powiatowy w zakresie kształtowania jakości powietrza nie uległa zmianie. Wzmocniona została natomiast generalnie pozycja starosty, który uznany został za podstawowy organ ochrony środowiska 42. Wg M. Górskiego 43 zadania administracji publicznej w zakresie ochrony środowiska sprowadzają się do trzech grup: zadań bezpośrednio wykonawczych (organizacyjnych), obciążających przede wszystkim gminę (również dla zagospodarowania przestrzennego), zadań zobowiązująco reglamentacyjnych, skierowanych głównie do służb starosty i wojewody, zadań kontrolno nadzorczych, wykonywanych przede wszystkim przez administrację specjalną. Uprawnienia tzw. zobowiązująco - reglamentacyjne, dotyczące warunków, zakresu i sposobu korzystania przez użytkownika emitującego zanieczyszczenia do atmosfery, dla obiektów z grupy mogących znacząco oddziaływać na środowisko wg art Pra- 36 w wyniku nowelizacji zawartej w Dz.U. nr 12/00, poz. 136 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} 37 wg art ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9} 38 wg znowelizowanego art ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska {9}, zmianą zawartą w Dz. U. nr 106/98, poz. 668, art jako wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej. 40 jednak tylko wtedy, gdy nastąpiło przekroczenie dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń oraz oprócz inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi (do końca roku 2000) lub przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (od 1 stycznia do końca września 2001 r.), które pozostały u wojewody. 41 wg M. Górskiego w komentarzu [26], s tenże autor [26], s tenże autor [26], s