Budownictwo i miasta. Dr inż. Hanna Smoleńska Katedra Inżynierii Materiałowej i Spajania Politechnika Gdańska

Transkrypt

1 Budownictwo i miasta Dr inż. Hanna Smoleńska Katedra Inżynierii Materiałowej i Spajania Politechnika Gdańska Materiały edukacyjne do użytku wewnętrznego

2

3 Najstarszą znaną budowlą wykonaną przez człowieka jest nieregularny okrąg wykonany z luźno ułożonych bloków lawy. Budowla ta, zaliczana do najniższego kręgu kulturowego dolnego paleolitu, znajduje się w wąwozie Olduvai w Tanzanii i została odkryta w 1960 roku. Z zabytkiem związane są różne ślady, jak szczątki kości znajdujące się na klepisku, których wiek ocenia się na lat. Najstarszym dotychczas odkrytym przykładem osiedla jest kompleks 21 chatek posiadających paleniska lub jamy wyłożone kamieniami otaczakami. Wykopalisko to odkryto w październiku 1965 roku na przedmieściu Nicei zwanym Terra Amata i uważa się, że budynki należą do kultury istniejącej lat temu

4 Paleolityczny namiot - szkielet z kości mamuta, okrycie ze skór zwierzęcych ( m.in. mamucich), dodatkowo zakotwiczonych kamieniami

5 Rekonstrukcja chaty z górnego paleolitu wkopana w ziemię, przykryta skórami i gałęziami na drewnianym szkielecie; dolna część ścian wylepiona gliną; Dolni Vestonice; r. p.n.e.

6 Eynan, Jerycho okrągłe domy, fundament za kamienia, ściany z cegły mułowej suszonej na słońcu, pokryte warstwą mułu; podłoga kamienna poniżej poziomu gruntu; wysokość ścian 90 cm; dach w kształcie stożka lub półkolisty.

7 Pozostałość po ścianie natufijskiego domu Eynan ( do 8200r. p.n.e.)

8 Jerycho jest jednym z najstarszych miast świata i prawdopodobnie najstarszym nieprzerwanie istniejącym siedliskiem ludzkim. W pobliżu obecnego Jerycha już lat temu istniały trzy odrębne siedliska ludzkie. Było to spowodowane najprawdopodobniej dogodną lokalizacją w pobliżu źródła wody i prowadzącego ze wschodu na zachód szlaku na północ od Morza Martwego. Od ok r.p.n.e do 5850 r.p.n.e.. Czterohektarowa osada otoczona murem kamiennym o wysokości około 3,5 m z kamienną wieżą - 10 m wysokości - w połowie długości jednej ze ścian muru. Zabudowa okrągłe domy z cegieł z błota suszonego na słońcu. Mieszkańcy trudnili się uprawą pszenicy, jęczmienia i roślin strączkowych, a także handlem i polowaniem na dzikie zwierzęta.

9 Jerycho - mury miejskie Jerycho - wieża neolityczna

10 Znalezione przedmioty: krzemienne groty strzały, precyzyjnie oszlifowane ostrza sierpów, dłuta, drapaki, toporki. przedmioty obsydianowe. kamienne żarna i pięściaki, wapienne naczynia szpachle i wiertła z kości stylizowane, antropomorficzne figury gipsowe i gliniane niemal naturalnych rozmiarów paciorki

11 Çatal Höyük położone na południowy wschód od miasta Konya w Anatolii w centralnej Turcji. Rozłożone jest na dwóch wzgórzach, oddzielonych doliną rzeki. Szacuje się, że osada została założona między 7400 a 7300 roku p.n.e. Zamieszkiwało ją do 10 tysięcy ludzi, którzy zajmowali się rolnictwem, myślistwem oraz hodowlą zwierząt (udomowienie tura!). Mieli wyłączność w handlu obsydianem (!). Budowali dwupiętrowe domy z kamienia oraz z wypalanej na słońcu cegły. W domach tych nie było schodów, na wyższe kondygnacje wchodziło się po drabinie. Wejścia do domów znajdowały się na dachu. Domy stykały się ze sobą ścianami i tworzyły zwartą konstrukcję. W kompleksach znajdowały się także pomieszczenia kultu religijnego oraz miejsca pochówku.

12 Bogini Matka z Çatalhöyük (Turcja), neolit (ok pne.) Çatalhöyük fresk w jednej ze świątyń - byk

13 Mezopotamia

14 Sumer ( od 4300 p.n.e.) starożytna kraina leżąca w południowej części Mezopotamii (dzisiaj południowy Irak). Sumerowie prowadzili osiadły tryb życia. Trudnili się głównie hodowlą, rolnictwem i rzemiosłem. Nie utworzyli jednak scentralizowanego państwa, a jedynie system miast-państw. Każde miastopaństwo posiadało swojego króla, zarazem najwyższego kapłana, w którego rękach spoczywała władza religijna, administracyjna, jak również militarna. Klimat: dolny odcinek Niziny Mezopotamskiej to region gorący i parny, o kontynentalnym klimacie, obfitujący w bagna i mokradła - nawadnianie za pomocą systemu irygacyjnego dawało bardzo wysokie plony. Każda społeczność miała odrębny system kanałów, tam i zbiorników zapasowych, co prowadziło do utrwalenia się podziałów politycznych (system irygacji sprzyjał tworzeniu się odrębnych miast-państw). Sumerowie stworzyli podstawy późniejszych cywilizacji, a zarazem wpłynęli na naszą obecną technikę. Wynaleźli między innymi: *Pismo klinowe. *Koło garncarskie. *Palenie cegły (prawdziwie wypalona cegła to dopiero IV w p.n.e.) *Sieć irygacyjną. *System sześćdziesiętny *Podzielili koło na 360 stopni. *Wprowadzili pług w rolnictwie

15 Makieta ziguratu Nanna, Ur (obecnie Muqaiyir, Irak), p.n.e. Rdzeń z cegły mułowej obłożony kilkoma warstwami cegły palonej spojonej bitumem warstwa wodoodporna. Wewnątrz drążono kanały którymi spływała woda z tarasowych ogrodów

16 Szkic rekonstrukcyjny cytadeli i pałacu Sargona II, Dur Sharrukin (obecnie Khorsabad, Irak), p.n.e. Tylko dobrze zorganizowane społeczeństwa, na dużą skalę były w stanie rozwijać technologię ceramiczną. Już prawie 4000 lat przed naszą erą wypalano cegły. Niespełna 1000 lat później zaczęły powstawać pierwsze monumentalne świątynie, takie jak w Susie czy Uruk. Około 2000 lat przed naszą erą rozpoczęto budowę wieży w Babilonie. Była ona potem wielokrotnie niszczona, ale równie często odbudowywana. Całe miasto Babilon było wówczas bardzo intensywnie rozbudowywane, a podstawowym materiałem była właśnie cegła.

17 Wykopaliska w Babilonie dowodzą, że tylko część miasta leżąca na wschodnim brzegu Eufratu rozciagnięta była na terenie o powierzchni prawie czterech milionów metrów kwadratowych. Ta ogromna część metropolii otoczona i chroniona była przez trzy rzędy ceglanych murów z wieżami i bramami - jedna z nich to słynna, zrekonstruowana brama Isztar. Brama Isztar i sala tronowa, Babilon, 575 p.n.e.) cegła glazurowana

18 W różnych regionach świata ceramika miała trochę odmienne kierunki rozwoju: na przykład w Chinach powstały pierwsze ceramiczne dachówki, a wraz z nimi dach stał się zauważalnym i docenianym elementem budynku kultura islamska osiągnęła mistrzostwo w stosowaniu ornamentów z ceramiki, które do dziś pozostają niedoścignione Sztuka produkcji cegieł była rozpowszechniana przez Rzymian we wszystkich krajach przez nich podbitych. Rzymianie jako pierwsi rozwinęli konstrukcje na bazie łuku. Przestrzennym rozwinięciem zastosowania łuków były różnego rodzaju sklepienia, z czasem powszechnie stosowane we wszelkiego rodzaju budynkach publicznych Cegła to również podstawowy materiał budowlany Europy średniowiecznej - idealny budulec na miejskie mury obronne, zamki, czy obiekty sakralne

19 Do czego jeszcze niezbędna jest glina?

20 Wypalana glina jako materiał piśmienny

21 Rylce do wyciskania pisma klinowego Tabliczka sumeryjska z Teb, ok r. p.n.e. Obok rylce z trzciny do pisma klinowego. Istniały prawdopodobnie trzy rodzaje rylców: 1. trójkątny - do rysowania kątów 2. wyżłobione - do tworzenia gwoździ 3. zaokrąglone - do pisania liczb Ilustracja z książki: G. Jean: Pismo - pamięć ludzkości. Wrocław 1994, s.15

22

23

24 Diagnoza medyczna i rokowania: Jeżeli nadbrzusze pacjenta jest obwisłe, to jest on w stanie krytycznym. Jeżeli powieki pacjenta są pogrubione i jego oczy ronią łzy to jest to uderzenie wiatru. Jeżeli pacjent jest w dobrym stanie w ciągu dnia ale od zmierzchu jest chory całą noc to jest to atak duchów. Jeżeli u pacjenta zniknie jabłko adama, jego mięśnie są słabe i jego nozdrza są zamknięte, to jest on w stanie krytycznym.

25 Wielka Piramida Piramida Cheopsa, Piramida Chufu Położenie: Giza, Egipt Czas powstania Od 2600 r. p.n.e. do 2480 r. p.n.e. Materiały Kamień, wapień Wysokość 137 metrów Powierzchnia m² Opis obiektu Wielka piramida ma obecnie 137 m wysokości (pierwotnie była o 9 m wyższa). Boki jej podstawy mają długość 230 metrów, a kąt nachylenia ścian 51"52'. Piramida ta zbudowana została z ponad 2,3 mln bloków kamiennych, z których każdy waży około 2300 kg, a największe bloki ważą ponad 15 ton, a granitowe płyty nad komorą królewską nawet 50 ton.

26 Newgrange Passage Grave Położenie: Boyne Valley, Irlandia Czas powstania Ok r. p.n.e. lub 2500 r. p.n.e. Materiały Kamień, torf Wysokość 13,5 metra Newgrange, jest megalitycznym grobowcem korytarzowym. Jest dowodem na istnienie w owym czasie w dolinie rzeki Boyne neolitycznego społeczeństwa o zaawansowanej wiedzy technicznej, jest starsze od Myken, Piramid a nawet Stonehenge Na cały kompleks Newgrange składa się: duży okrąg kamienny o średnicy 105 metrów, 12 kamieni z pierwotnych 38 położonych w pobliżu grobowca, każdy wysokości do 2,4 metra. Grobowiec otoczony jest przez 97 kamieni, wiele z nich jest ozdobionych hieroglifami i malowidłami.

27 Do jego środka, o średnicy metrów, prowadzi długi na 19 metrów pasaż wykopany pod kątem 135 i prowadzący do sali pogrzebowej. Wewnątrz pasażu znajduje się 22 kamieni po lewej stronie i 21 po prawej. W wewnętrznej izbie o wymiarach 6,5 x 6,2 metra znajdują się 3 wgłębienia, a w każdym stoi czara. Poza grobami znajdują się tam również: 4 lampy, 2 wisiorki, łuski, kościane dłuta oraz fragmenty ludzkich kości

28 Stonehenge Położenie: Salisbury, Wiltshire, Anglia Czas powstania Od 2750 r. p.n.e. do 1500 r. p.n.e. Materiały Kamień, szary piaskowiec, doleryt Wysokość 4 metry - pojedynczy głaz Stonehenge składa się z 30 bloków kamiennych zewnętrznego i 49 mniejszych bloków wewnętrznego koła, wszystkie są dokładnie wypolerowane, przy pomocy kamiennych urządzeń. Każdy z kamieni miał 4 metry wysokości, 2,5 metra grubości i ważył ok ton. Zagadką pozostaje sposób transportu tych kamieni z odległego o 130 km kamieniołomu. Prawdopodobnie były one transportowane przy pomocy sań i rolek. Nieznany jest także cel budowy kręgu, jedni twierdzą, że służył on do obserwacji nieba i gwiazd, inni twierdzą, że odbywały się tam obrzędy rytualne.

29 Dolmeny w Locmariaquer, Bretania

30 Brama Lwów, Hattushash (współczesne Boghazkeui, Turcja), 1400 p.n.e. - wapień

31 Partenon Położenie: Akropol, Ateny, Grecja Czas powstania 477 r. p.n.e r. p.n.e. Materiały Kamień, marmur Świątynia ku czci Ateny Partenos, dziewiczej opiekunki Aten, uważana jest za doskonały przykład klasycznej architektury, arcydzieło sztuki rzeźbiarskiej. Długość budowli wynosi 69,5 m, a szerokość 30,9 m. Perystyl czyli kolumnada zewnętrzna, otaczał budowlę wewnętrzną zwaną cellą, mieszczącą budynek, w którym znajdował się olbrzymi posąg bogini wykonany ze złota i kości słoniowej. Perystyl składał się z 46 kolumn, z których 8 było widocznych z przodu świątyni, a 17 po bokach. Kolumny były marmurowe, podobnie jak wsparte na nich frontony i belkowania. Dach świątyni był drewniany. Styl budowli stanowił rozwinięcie stylu prostych konstrukcji drewnianych.

32

33

34 Petra Położenie: Jordania Czas powstania Około 300 lat p.n.e. Materiały Piaskowiec Petra nie jest naprawdę miastem, lecz raczej zabytkowym cmentarzem - po tutejszych domach nie pozostał żaden ślad. Obecnie uważa się to miejsce to pozostałości grobowców wykutych w skale na terenie położonym 900 metrów n.p.m. Najsłynniejszym budynkiem Petry jest skarbiec el-kasne, wysokości 40 metrów i szerokości 27 metrów. Dolina ze skarbcem okazuje liczne grobowce skalne wykute w bladoróżowym piaskowcu z żyłkami w wielu innych barwach.

35 Wielki Mur Chiński Położenie: Chiny Czas powstania 214 r. p.n.e. - rozpoczęcie budowy Materiały Kamień, cegła Długość 2450 kilometrów Mur zaczyna się nad morzem Pohaj na północny wschód od Pekinu i przebywa Chiny północne aż do pustyni Gobi. Mur chiński w swojej głównej części ma długość 2450 kilometrów. Całość, wraz z bocznymi odgałęzieniami, liczy co najmniej 6000 km. Wielki Mur służył on jako wał obronny przed obcymi plemionami koczowników, które chciały wtargnąć do Chin.

36 Jego szerokość u podstaw wynosi ok. 6,5 m, zaś wysokość 9 m. Na górze mur ma 5,5 m szerokości - wystarczająco, aby mogła po nim maszerować piechota po 10 żołnierzy w szeregu albo kawaleria po 5 koni w szeregu. Mur zbudowano na kamiennych fundamentach, z ubitej ziemi, którą obmurowano cegłami. Szacuje się, że przy budowie muru zatrudniono w nieludzkich warunkach ok. 300 tysięcy robotników, tysiące z nich straciło przy tym sweżycie. W zamierzeniach projektantów co 100 metrów miała być wieża strażnicza, razem ponad 40 tysięcy.

37 Skalne Kościoły Kapadocji Położenie: Kapadocja, Turcja Czas powstania Od 412 r. n.e. Materiały Kamień Większość kościołów pochodzi z X i XI wieku, niektóre są dużo starsze. Aktywne wulkany przed wieloma tysiącami lat utworzyły tutaj warstwy popiołu, błota i lawy. Później czynniki atmosferyczne usunęły miękki materiał, a pozostały bardziej odporny kamień sterczy w dziwnych kształtach, czasem opisywanych jako bajeczne kominy.

38 W dolinie Göreme w Kapadocji znajduje się podobno 365 kościołów i kaplic wykutych w żywej skale, w całej Kapadocji jest ich dużo więcej. Niektórzy określają, że istniały tutaj całe podziemne miasta zamieszkałe przez tysiące ludzi szukających schronienia przed prześladowaniami arabskimi. Inne podziemne miasta to: Kaymakli (ciemny labirynt tuneli i komór na czterech poziomach) i Derinkuyu (ma aż osiem podziemnych poziomów), możliwe, że były one ze sobą połączone. Niektóre kościoły mają egzotyczne freski, których barwy doskonale się zachowały dzięki temu, że nie docierało do nich światło dzienne. Skalne kościoły w Göreme

39

40 Angkor Wat Położenie: Angkor, Siem Reap, Kambodża Czas powstania Materiały Piaskowiec Wysokość 65,5 m -środkowa wieża Angkor Wat wchodzi w skład innego kompleksu Angkor Thom, zajmującego powierzchnię ok. 84 km². W Angkorze znajdowała się stolica władców Khmerów, którzy odbierali tu cześć religijną. W skład największego kompleksu religijnego na świecie wchodzi 250 budowli. Zespól otoczony jest fosą oraz murem o wymiarach 1000 x 800 metrów i posiadającym pięć wież.

41 Przypuszcza się, że około 1000 roku Angkor z ponad milionem mieszkańców był największym miastem świata. Gmatwanina korytarzy i tarasów pokryta jest niezliczoną ilością rzeźb i reliefów o tematyce religijnej oraz przedstawiających sceny z hinduskich poematów epickich. Budowla zbudowana na rozkaz króla Sujarwarmana II ku czci hinduistycznego boga Wisznu. Spełnia ona rolę sanktuarium i pomnika zawierającego prochy Sujarwarmana. Podziw budzi rozmieszczenie i wykonanie budowli, świadczące o świetnym zrozumieniu bryły, przestrzeni i kompozycji artystycznej. Technika budowlana i styl były dość prymitywne: kamień został użyty tak, jakby miał cechy drewna, łuki i kopuły nie były znane. Mimo to efekt budzi podziw.

42 Machu Piachu Stary Szczyt Położenie: Peru Czas powstania XV wiek Materiały Kamień ciosany, granit Powierzchnia 2 hektary Machu Picchu leży ok. 100 km od Cuzco, pomiędzy dwiema górami, 900 metrów nad rzeką Urubamba. Oszacowano, że w tym ośrodku religijnym mieszkało około 1500 osób. Na podstawie tych badań stwierdzono, że Machu Picchu nie było miastem tylko miejscem kultu słońca. Budynki znajdujące się w mieście są zbudowane z lokalnego kamienia, wykorzystują one różne typy murów, a otwory wejściowe mają charakterystyczny trapezoidalny kształt, podobnie jak niektóre okna. Strome zbocza i umieszczone na nich kamienne mury zatrzymywały glebę w ogrodach, gdzie uprawiano ziemniaki, kukurydzę i inne warzywa. Można tu także zobaczyć liczne ogrody, tarasy, akwedukty, fontanny, łaźnie oraz budowle obrzędowe i pałace. Ogromne granitowe bloki zostały połączone bez użycia zaprawy. Połączono tu wiele kamieni o tak starannie wygładzonych krawędziach, że pasują do siebie niemal idealnie, aściany te są bardzo trwałe i mają niemal niedostrzegalne spojenia

43 Akwedukty kultury Nazca, do dziś zaopatrują miasto Nazca w wodę, Płaskowyż Nazca (Peru).

44 Kamień tylko obróbka mechaniczna Glina, wapień, gips (siarczan wapnia minerał)) - materiały uszlachetnione metodą wypalania Cement, beton zawansowane techniki wytwarzania Zastosowanie: Wapno i gips początkowo (Egipt, Sumer) jako zaprawa do ścian i stropów (problem z mieszaniną gipsu wypalonego-odwodnionego- i nie wypalonego) Gips smar ułatwiający przesuwanie bloków kamiennych - Egipt Zaprawa murarska z wapna Kreta, Grecja, Rzym (wygrzewanie kredy i muszli morskich do 900 C) Wodoodporny cement Grecja (mieszanina wapna i skał wulkanicznych z Santorini) Cement hydrauliczny Rzym (dodatek pozzulany popiołu wulkanicznego zawierającego aluminium i krzem) Beton Rzym

45 Pont du Gard akwedukt rzymski Położenie: Nimes, Francja Czas powstania Od 15 r. p.n.e. do 14 r. n.e. Materiały Kamień Długość 275 metrów Akwedukt nad rzeką Gard ma 49 metrów wysokości i 27 metrów szerokości. Był częścią 48-kilometrowego akweduktu, który zaopatrywał miasto Nimes w wodę. Różnica w wysokościach tego akweduktu na obu końcach wynosi zaledwie 17 metrów. Duża część akweduktu znajduje się pod ziemią. Akwedukt był bardzo starannie i dokładnie zbudowany, miał niewielki spadek, 1 metr na 3 km długości, aby woda mogła spływać. Szacuje się, że dziennie Pont du Gard zaopatrywał 50-tysięczne miasto Nimes w 400 litrów wody na osobę.

46 Na pierwszym poziomie znajduje się droga, na drugim przejście dla pieszych, a trzecim poziomem, wysokim na 1,8 m, szerokim na 1,2 m i nachylonym pod kątem 0,4%, transportowano wodę. Na pierwszej kondygnacji znajduje się 6 łuków, na drugiej 11, a na trzeciej 35. Trzy poziomy budowane były z kamienia spajanego zaprawą pozzulaniczną a wnętrze wyłożono cementem hydraulicznym. Podczas budowy bloki podtrzymywane były przez rusztowania. Tylko jeden z sześciu dolnych łuków łączy brzegi rzeki, łuki poszczególnych kondygnacji nie są identyczne. Most nie przecina rzeki pod kątem 90, ale biegnie lekko ukosem, pod prąd wody.

47 Coraz większe konstrukcje to struktury o coraz większej rozpiętość nie podparte słupami sklepienia beczkowe lub kopuły Konstrukcja z kamiennych bloków w formie klinów podpartych w trakcie budowy drewnianym rusztowaniem Duże konstrukcje coraz większe, cięższe i droższe rusztowania oraz coraz większe elementy kamienne Rozwiązanie: Beton (lany kamień!) - mieszanina cementu, kruszywa, piasku i wody Możliwość wykonywania sklepienia lub kopuły etapami małe fragmenty zawarte między żebrami wykonanymi z cegieł

48 Panteon Położenie: Rzym, Włochy Czas powstania 118 r r. Materiały Kamień, beton Wysokość 22 metry Panteon jest najlepiej zachowanym budynkiem z czasów starożytnego Rzymu. Został wzniesiony ku czci Bogom. Wewnątrz znajdował się ceremonialny ołtarz, gdzie zwierzęta były poświęcane i palone. Dym wydobywał się przez otwór w wierzchołku kopuły, zwany "wszystko widzące oko niebios".

49 Oculus, czyli "oko" kopuły przepuszcza dzienne światło do wnętrza - średnica 8,2 metra. Panteon zbudowany przez Hadriana ok. 118 r., jest godny uwagi ze względu na swą formę i technologię budowy. Składa się z nakrytej kopułą rotundy oraz wspartego na 14-metrowych korynckich kolumnach portyku. Rotunda ma średnicę 43,3 m - przy podstawie grubość kopuły wynosi 7 metrów, - na obręczy oculusa 0,5 metra. Kopułę wylano w 3 poziomych częściach z betonu o różnym składzie: w najwyższej części beton zwiera pumeks, w środkowej skałę wulkaniczną, w dolnej pokruszoną cegłę różna gęstość i masa.

50 Po upadku Rzymu w V wieku n.e. zaginął przepis na otrzymywanie dobrej zaprawy a o cemencie zapomniano zupełnie. Średniowieczni rzemieślnicy musieli na nowo opracowywać skład zapraw, które osiągnęły przyzwoity poziom dopiero w XIV wieku, a cement to dopiero osiągnięcie końca XVIII wieku. Pomimo trudności:

51 Poitiers, wczesnochrześcijańskie baptysterium St. Jean, II VI w. (Francja) - kamień

52 Ávila, średniowieczne mury (Hiszpania, XI w.)

53 Katedra w Chartres; Łuki przyporowe nad nawami bocznymi

54 Katedra Notre Dame Położenie: Paryż, Francja Czas powstania Materiały Kamień Wysokość wieży -70 metrów. Katedra ma 130 metrów długości, 48 metrów szerokości, wysokość sklepienia w głównej nawie przekracza 35 metrów. Iglica z drzewa obitego ołowianą blachą ma 40 metrów wysokości. Ważnym elementem Notre Dame są witraże i rozety, zwłaszcza olbrzymia rozeta północna mieniąca się tysiącem barw. Innym bardzo ważnym elementem katedry są dzwony, w północnej wieży są aż cztery wytopione z brązu. Największy z nich waży 1915 kg, najmniejszy 763 kg. W wieży południowej znajduje się ważący 13 ton dzwon Bourdon.

55 Pelplin, katedra pw. Najświętszej Marii Panny, Św. Bernarda z Clairvaux, Św. Benedykta i Św. Stanisława. Gotycka ceglana bazylika o jedenastu przęsłach,

56 Malbork - największy na świecie gotycki zamek zbudowany z cegły

57 Bazylika Św. Piotra, Rzym. Największa na świecie świątynia katolicka, wielkie osiągniecie renesansu

58 Łódź, architektura XIXwieczna.

59 Zastosowanie typowych materiałów narzuca pewne ograniczenia związane z ich wytrzymałością i gęstością stąd ich przekroczenie wymaga zastosowania nowych materiałów a więc wprowadzenie do budownictwa metali.

60 obazylikaśw. Piotra oempire State Building owieża Eiffla osea Towers w Chicago okatedra w Ulm, 116 m owieża CN w Toronto opiramida Cheopsa w Gizie, 146 m olatarnia morska w Aleksandrii, 122 m

61