Demokracja szlachecka w Polsce w XVI wieku

Transkrypt

1 Demokracja szlachecka w Polsce w XVI wieku 1. Cele lekcji a) Wiadomości Uczeń: - umiejscawia w czasie datę zwołania pierwszego sejmu, - definiuje pojęcie demokracja szlachecka, - wymienia stany istniejące w Polsce. b) Umiejętności Uczeń: - odróżnia sejm od sejmiku, - opisuje przebieg obrad sejmu, - tworzy schemat przedstawiający system władzy, - na podstawie tekstów źródłowych analizuje zalety i wady demokracji szlacheckiej, - przeciwstawia demokrację szlachecką demokracji bezpośredniej, - odnajduje w tekstach źródłowych wiadomości o funkcjonowaniu demokracji szlacheckiej, - tłumaczy wymowę ryciny przedstawiającej Sejm. 2. Metoda i forma pracy Metoda główna mapa myśli. Metoda pomocnicza rozmowa nauczająca, praca pod kierunkiem. Forma pracy praca z tekstem źródłowym, ilustracjami. 3. Środki dydaktyczne - M. Kromer, Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie [w:] Dzieje nowożytne , WSiP Warszawa 1999, s i Król w sejmie, drzeworyt z tzw. Statutu Jana Łaskiego [w:] Ibidem. 4. Przebieg lekcji a) Faza przygotowawcza Nauczyciel sprawdza obecność. Rekapitulacja wtórna. (7-10 minut). Nauczyciel zadaje pytania, uczniowie na nie odpowiadają: - Co oznacza termin demokracja? (Odpowiedź: władza ludu, system polityczny, w którym władza zwierzchnia należy do narodu, który sprawuje ją samodzielnie lub przez swoich przedstawicieli). - Jaki przykład demokracji poznałeś wcześniej i na czym ona polegała? (Odpowiedź: demokracja ateńska; była to demokracja bezpośrednia, władzę sprawował lud na zgromadzeniach). - Co oznacza słowo przywilej? (Odpowiedź: specjalne uprawnienie nadane przez władcę określonej grupie społecznej lub osobie).

2 - Dlaczego królowie polscy musieli wydawać przywileje dla szlachty? (Odpowiedź: bo potrzebowali jej zgody na pozostawanie władzy w obrębie dynastii, zebranie podatku na wyprawy wojenne, zwołanie pospolitego ruszenia). - Jakie były skutki rozwoju przywilejów szlacheckich? (Odpowiedź: wykształcenie się grupy uprzywilejowanej, która rządziła w państwie mając króla w ręku). - Jakie postanowienia zawierała konstytucja Nihil novi z 1505 roku i co oznacza jej nazwa? (Odpowiedź: nazwa oznacza nic nowego; król zobowiązywał się do niepodejmowania żadnych decyzji związanych ze szlachta bez wyrażenia przez nią zgody na nie). Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów b) Faza realizacyjna 1. Nauczyciel podaje temat nowej lekcji, omawia jej cele i krótko wprowadza w nową tematykę. (Należy zwrócić uwagę uczniów na fakt, że rozwój przywilejów szlacheckich doprowadził do wykształcenia się systemu demokracji szlacheckiej). 2. Nauczyciel wyjaśnia sposób tworzenia mapy myśli. Uczniowie zostają podzieleni na 4 grupy. Każda grupa otrzymuje materiał źródłowy i polecenia. Uczniowie mają około 10 minut na wykonanie poleceń. a)grupa I Dzieje nowożytne , s Polecenia: - Jakie stany wyróżnił Kromer w Polsce? (Odpowiedź: szlachta, pospólstwo, duchowieństwo). - Jaki jest sposób wyodrębniania stanów? (Odpowiedź: urodzenie oraz powołanie). - Czym wyróżnia się szlachta? (Odpowiedź: jej zadaniem jest rządzenie, ma liczne przywileje). - W jaki sposób można stracić szlachectwo? (Odpowiedź: wyrok władcy za przestępstwo). - Kto zalicza się do pospólstwa? (Odpowiedź: wszyscy, którzy z urodzenia nie są szlachtą). b)grupa II Dzieje nowożytne , s Polecenia: - W jakim celu zwoływane są sejmy? (Odpowiedź: obrady nad sprawami państwowymi i sprawowanie sądów). - Kto bierze udział w obradach sejmu? (Odpowiedź: posłowie ziemscy). - Czym różni się sejm od sejmiku? (Odpowiedź: na sejm zjeżdżają posłowie z całego Królestwa a sejmik jest zebraniem szlachty z danej ziemi). - Jakie były zadania sejmiku? (Odpowiedź: wybór posłów na sejm walny i wyposażenie w instrukcje sejmikowe). - Kto nie może być posłem? (ten, kto ma do załatwienia na sejmie walnym własną sprawę lub uczestniczy w sprawie sądowej). c)grupa III. Drzeworyt Król w sejmie. Polecenia: - Jaka scena została przedstawiona na drzeworycie? (Odpowiedź: król zasiadający w sejmie). - Co symbolizują herby zamieszczone wokół postaci? (odpowiedź: są to herby poszczególnych ziem Rzeczypospolitej i Litwy). - Kto zasiada w sejmie? (Odpowiedź: szlachta, magnateria i duchowieństwo) - Ile izb zostało przedstawionych na ilustracji? (Odpowiedź: dwie izba poselska i senat). - Którą grupę uznasz za przeważającą, dlaczego? (Odpowiedź: magnaterię i duchowieństwo czyli senat; jest ich zdecydowanie więcej, siedzą bliżej króla). d) Grupa IV Tekst Fulwiusza Fuggieri (załącznik 1). Polecenia:

3 - W jaki sposób zwoływano sejmy? (Odpowiedź: król wysyłał zawiadomienie do starosty, ten zwoływał sejmik ziemski, który wybierał posłów; następnie posłowie odbywali zjazd generalny. Były 3 zjazdy: w Wielkopolsce, Małopolsce i Rusi; dopiero później zwoływany jest sejm generalny). - Kto posiada głos decydujący na sejmie? (Odpowiedź: szlachta). - Jak Fulwiusza Fuggieri ocenia ten fakt? (Odpowiedź: negatywnie, opowiada się za systemem, gdzie król ma większe prawa). - Jakiemu wydarzeniu Fulwiusza Fuggieri przypisuje przyczynę zbytniej śmiałości szlachty? (Odpowiedź: reformacja). Uczniowie mają na przygotowanie odpowiedzi około 10 minut. W tym czasie nauczyciel przygotowuje papier i pisaki potrzebne do tworzenia mapy myśli. 3. Kiedy uczniowie kończą pracę nauczyciel wpisuje na środku arkusza słowa demokracja szlachecka. Następnie prosi uczniów, aby zaproponowali grupy zagadnień wiążących się z tym tematem. Uczniowie zgłaszają propozycje. (Powinny pojawić się następujące pojęcia: sejm z poddziedzinami izba poselska i senat, sejmiki, przywileje, król, szlachta lub stany, magnateria). 4. Następnie nauczyciel kieruje sporządzaniem przez uczniów mapy myśli za pomocą zadawanych pytań, które uczniowie mieli opracować w grupach. Należy pamiętać, że uczniowie powinni wskazać na mapie myśli wszelkie połączenia, jakie istnieją między grupami zagadnień. 5. Po skończonej pracy nauczyciel zadaje pytanie: Gdzie na tej mapie jest miejsce na przywileje szlacheckie? (Uczniowie odpowiadają: przy grupie zagadnień szlachta dopisują). Nauczyciel prosi o odpisanie nazw kilku przywilejów wraz z datami wydania. c) Faza podsumowująca Rekapitulacja pierwotna minut Nauczyciel zadaje pytania, uczniowie na nie odpowiadają: - Jakie były główne instytucje demokracji szlacheckiej w Polsce? (Odpowiedź: sejm i sejmiki). - W jaki sposób był podzielony polski sejm i kto mógł w nim zasiadać? (Odpowiedź: na izbę poselską i senat; izba poselska posłowie ziemscy, senat senatorowie mianowani i biskupi). - W jaki sposób zostawało się posłem? (Odpowiedź: wybór w czasie sejmiku ziemskiego przez szlachtę z danej ziemi). - Jaki związek z demokracją szlachecką miały przywileje szlacheckie? (Odpowiedź: doprowadziły do ostatecznego ukształtowania się tego systemu, pozbawiły króla części wpływu na szlachtę, pozwoliły szlachcie na samodzielne podejmowani decyzji w swoich sprawach). Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów oraz ich pracę na lekcji. Nauczyciel zadaje pracę domową. 5. Bibliografia 1. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Szymczak M., Historia 2. Historia nowożytna. Zakres podstawowy. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Operon, Gdynia Cegielski T., Zielińska K., Dzieje nowożytne , WSiP, Warszawa 1999, s i

4 3. Markiewicz P. M., Historia Polski , Wydawnictwo Literackie, Kraków Załączniki a) załącznik 1 Tekst źródłowy. Opis Polski przez nuncjusza Fulwiusza Euggieri z roku Zjazd senatorów i posłów zwany sejmem (...) odbywa się następującym sposobem. Król rozpisuje listy do biskupów, wojewodów większych, kasztelanów, a nawet do tych mniejszych, którzy mądrością lub bogactwy przed innymi celują, uwiadamia ich o zwołaniu sejmu i skłaniających go do tego powodach, zapytuje o zdanie, czy sądzą to być z dobrem Rzplitej i gdzie ma być zwołany. Większa część przystaje na to wszystka, co król postanowi, niektórzy czynią uwagi nad przedmiotami i miejscem zebrania sejmu, czasem różnią się z królem w zdaniu, lecz ci tylko, którzy przez zasługi lub bogactwa nabyli wielkiego w kraju znaczenia. Co do miejsca, chociaż prawo przepisuje, aby sejm odbywał się w Piotrkowie, tam się jednak odbywa, gdzie królowi i innym zdaje się wygodniej. Po wybraniu czasu i miejsca, król uwiadamia przez starostów szlachtę każdego powiatu o czasie, miejscu i materiach przyszłego sejmu, każąc jej wybrać deputowanych z zupełnym pełnomocnictwem stanowienia wraz z senatem w sprawach publicznych. Szlachta zbiera się wtedy po swych ziemiach i powiatach na zjazdy zwane partykularne, na których posłów wybiera. Ci dawniej mieli władzę ograniczoną, której przekroczyć nie mogli i taką mają dotąd w niektórych powiatach, lecz król, chcąc otrzymać za ich pośrednictwem co żąda, każe im teraz przybywać z zupełną władzą. Po wybraniu posłów następują trzy inne zjazdy zwane generalne, jeden w Wielkiej Polsce, drugi w Małej Polsce, trzeci na Rusi, albowiem Polska, nie licząc Litwy i Prus, dzieli się na te trzy prowincje. Na tych zjazdach posłowie, biskupi, wojewodowie i kasztelani każdej prowincji radzą o tym wszystkim, co ma być roztrząsane na sejmie, wolno tam każdemu zdanie swe otworzyć i powiedzieć, co sądzi być z pożytkiem królestwa, lub swej prowincji. Niektórzy senatorowie mający miłość i szacunek w narodzie łatwo tam sobie jednają umysł posłów i innej szlachty, aby w razie powstałych w sejmie rozterków mieli gotowych stronników. Poczem król pierwszy przybywa na miejsce sejmu, niedługo po nim senatorowie, których gdy się większa liczba zgromadzi, król nie czekając przybycia wszystkich otwiera sejm tym sposobem. Arcybiskup gnieźnieński lub który z biskupów mówi mszę do Ducha Świętego, aby Bóg zlał światło mądrości na króla i panów rad. Nazajutrz, gdy się senat zgromadzi, król każe wprowadzić posłów, którzy podług zwyczaju są przypuszczeni do ucałowania ręki królewskiej, poczem jeden z nich ma mowę do króla, w której go prosi, aby pilnie sprawował królestwo. Dnia następującego w połączonych izbach kanclerz lub podkanclerz w długiej mowie od tronu wylicza wszystko, co ma być oddane pod rozwagę sejmujących i na tym kończy się otwarcie sejmu. Czwartego dnia, gdy się wszyscy zgromadzą, podkanclerz zapytuje każdego senatora o zdanie. Naprzód mówi arcybiskup gnieźnieński, po nim lwowski, dalej biskup krakowski i tak następnie każdy z kolei podług starszeństwa. Król, wyrozumiawszy myśl senatorów, podaje od siebie nazajutrz każdy przedmiot do dalszego roztrząśnienia, o czym wszystkim naradza się senat czasem w przytomności posłów, czasem w ich nieobecności. Król zapytuje wtenczas o zdanie posłów, którzy wprzód już naradziwszy się o wszystkim w swej izbie, odpowiadają w krótkości przez swego marszałka, nie mogą bowiem każdy w szczególności zdań swych objawiać w senacie, wolno im jednak słuchać co mówią senatorowie, równie jak synom

5 senatorskim, którzy nawet po śmierci ojców mogą wejść do senatu, ale im usiąść nie wolno; muszą także stać w senacie dwaj referendarze, jeden duchowny, drugi świecki, i wszyscy sekretarze królewscy (...). Król zważywszy zdanie wszystkich, lubo ma głos stanowczy, przychyla się najczęściej do zdania większości z odmianami, które uzna za stosowne. Król dawniej stanowił o wszystkiem za zgodą senatu, posłowie ziemscy nie byli w innym celu wzywani na sejm, tylko aby imieniem szlachty zezwolili na podatek, do żadnej zaś innej rady przypuszczani nie byli. Lecz odkąd herezja rozwolniła węzły posłuszeństwa szlachty, posłowie nabrali takiej śmiałości, przywłaszczyli sobie taką władzę, że na kształt rzymskich trybunów nie dopuszczają przejść żadnemu prawu, na które by się wprzód nie zgodzili, grożąc, że prawu zapadłemu bez ich zezwolenia szlachta posłuszną nie będzie, dlatego król i senat, chcąc co postanowić, starają się zjednać wprzód na to przyzwolenie posłów, którzy dawniej żadnego prawie nie mieli znaczenia. Do króla należy zwoływanie sejmów, lecz gdyby w ważnych potrzebach krajowych złożyć go nie chciał, arcybiskup gnieźnieński po bezskutecznym upomnieniu króla, sam ma prawo sejm zwołać. Na sejmach mówiono dawniej po łacinie, od niejakiego czasu mówią po polsku. b) Zadanie domowe Stwórz schemat przedstawiający instytucje demokracji szlacheckiej w Polsce i ich wzajemne powiązania. 7. Czas trwania lekcji 45 minut 8. Uwagi do scenariusza brak