ZWIĄZKOWE PRZEDSTAWICIELSTWO PRACOWNIKÓW ZAKŁADU PRACY. redakcja naukowa Zbigniew Hajn

Transkrypt

1

2 ZWIĄZKOWE PRZEDSTAWICIELSTWO PRACOWNIKÓW ZAKŁADU PRACY redakcja naukowa Zbigniew Hajn Warszawa 2012

3 Spis treści Wykaz skrótów / 17 Wprowadzenie / 23 Część pierwsza Organizacyjny model związkowej reprezentacji pracowników zakładu pracy / 25 Rozdział 1 Związkowe przedstawicielstwo pracowników zakładu pracy w Polsce ewolucja, stan obecny, przyszłość (Zbigniew Hajn) / Uwagi wstępne / Geneza i ewolucja / Stan obecny / Przyszłość / Podsumowanie / 57 Rozdział 2 Związki zawodowe w zakładach pracy w Polsce w świetle badań opinii publicznej (Paweł Kikosicki) / 59 Rozdział 3 Przedstawicielstwo związkowe w zakładzie pracy w świetle prawa unijnego (Walerian Sanetra) / Ostrożność twórców traktatu rzymskiego wobec związków zawodowych / 67 5

4 Spis treści 2. Ewolucja prawa wspólnotowego (unijnego) dotyczącego ruchu zawodowego (przedstawicielstwa związkowego w zakładzie pracy) / Pozycja związków zawodowych a forsowanie idei dialogu partnerów społecznych / Realizacja idei współzarządzania pracowników jako czynnik osłabiający pozycję przedstawicielstwa związkowego w zakładzie pracy / Harmonizacja prawa w zakresie reprezentacji i obrony zbiorowych interesów pracowników a traktatowe wyłączenie spraw dotyczących prawa zrzeszania się oraz prawa do strajku i prawa do lokautu / Sposoby rozumienia pojęcia prawo zrzeszania się / Przedstawicielstwo związkowe w zakładzie pracy a informowanie i prowadzenie konsultacji z pracownikami / Unormowania unijne a stanowisko Trybunału Konstytucyjnego w kwestii przedstawicielstwa pracowniczego w przepisach dotyczących informacji i prowadzenia konsultacji z pracownikami / Swoboda przedsiębiorczości jako reguła wyznaczająca granice związkowej akcji zbiorowej / Ograniczenie wolności prowadzenia akcji zbiorowej przez unijną zasadę wolności świadczenia usług / 88 Rozdział 4 Pojęcie zakładowej organizacji związkowej (Tatiana Wrocławska) / Wątpliwości w przedmiocie pojęcia oraz pozycji zakładowej organizacji związkowej / Zakładowy zakres działania organizacji związkowej / Zróżnicowanie statusu prawnego zakładowych organizacji związkowych / Status pełnoprawnej zakładowej organizacji związkowej / Wymóg zrzeszania odpowiedniej liczby osób / Wymóg poinformowania pracodawcy o liczbie zrzeszonych osób / Podsumowanie / 105 6

5 Spis treści Rozdział 5 Międzyzakładowa organizacja związkowa (Monika Latos-Miłkowska) / Uwagi wstępne / Pojęcie i miejsce międzyzakładowej organizacji związkowej w polskim modelu ruchu związkowego / Tworzenie międzyzakładowych organizacji związkowych / Kompetencje międzyzakładowych organizacji związkowych / Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy działaczy zakładowych organizacji związkowych / Koszty działalności międzyzakładowej organizacji związkowej / Działalność międzyzakładowej organizacji związkowej a interes pracodawcy / Podsumowanie / 123 Rozdział 6 Pojęcie zakładowej organizacji związkowej w służbach mundurowych (Wioletta Witoszko) / Prawo koalicji funkcjonariuszy służb mundurowych / Ustawowa regulacja działalności związkowej w służbach mundurowych / Funkcjonowanie zakładowych organizacji związkowych w służbach mundurowych / Podsumowanie / 137 Rozdział 7 Reprezentatywność związków zawodowych w procesie zawierania zakładowych układów zbiorowych pracy (Radosław Galicki) / Uwagi wstępne / Reprezentatywna zakładowa oraz międzyzakładowa organizacja związkowa / Reprezentatywność w toku rokowań nad zawarciem zakładowego układu zbiorowego pracy / Reprezentatywność w ramach złożonej jednostki organizacyjnej / Stwierdzanie reprezentatywności zakładowej / 160 7

6 Spis treści 5. Kwestia konstytucyjności kryteriów reprezentatywności zakładowej / Podsumowanie / 168 Rozdział 8 Związki zawodowe a pozazwiązkowe przedstawicielstwo pracowników w zakładzie pracy (Jakub Stelina) / Uwagi wstępne / Rodzaje zakładowego przedstawicielstwa pracowniczego / Uwagi wstępne / Zakładowe przedstawicielstwo o charakterze związkowym / Zakładowe przedstawicielstwo o charakterze pozazwiązkowym / Relacje między związkowymi a pozazwiązkowymi przedstawicielstwami zakładowymi / Perspektywy zakładowego przedstawicielstwa pracowniczego / 186 Rozdział 9 Zakładowe struktury związkowe w projekcie zbiorowego kodeksu pracy (Michał Seweryński) / Krytyka koncepcji zakładowej organizacji związkowej de lege lata / Projektowa koncepcja zakładowego przedstawicielstwa związkowego / Zakładowa sekcja związkowa / Zakładowy delegat związkowy / Reprezentacja członków związku zawodowego w zakładach bez sekcji związkowej / Uprawnienia zakładowej sekcji związkowej / Uprawnienia sekcji związkowej w zbiorowych stosunkach pracy / Uprawnienia sekcji związkowej w indywidualnych stosunkach pracy / Uprawnienia i ochrona zakładowych działaczy związkowych / Uprawnienia / Ochrona / 198 8

7 Spis treści Kryteria zakładowej reprezentatywności związkowej / 200 Podsumowanie / 201 Rozdział 10 Zalety i wady działalności związków zawodowych na szczeblu zakładowym (Ludwik Florek) / Uwagi wstępne / Zalety związków zawodowych na szczeblu zakładowym / Wady związków zawodowych na szczeblu zakładowym / Zakładowa organizacja związkowa w prawie międzynarodowym / Podsumowanie / 212 Część druga Związkowa obrona i reprezentacja pracowników w zakładzie pracy / 215 Rozdział 11 Rady pracowników i związki zawodowe jako reprezentanci zbiorowych interesów pracowników na szczeblu zakładowym (Anna Dubowik) / Uwagi wstępne / Status prawny rad pracowników jako niezwiązkowego przedstawicielstwa pracowników / Rady pracowników i związki zawodowe cechy wspólne i różnice / Zakres uprawnień informacyjno-konsultacyjnych rad pracowników / Uprawnienia rad pracowników a przedmiot działalności zakładowej organizacji związkowej / Perspektywy rad pracowników jako reprezentanta zbiorowych interesów załogi / 230 9

8 Spis treści Rozdział 12 Tworzenie zakładowych źródeł prawa pracy związki zawodowe a przedstawiciele wybierani (Łukasz Pisarczyk) / Uwagi wstępne / Ogólna charakterystyka zakładowych źródeł prawa pracy w rozumieniu art. 9 k.p. / Podmioty reprezentujące interesy pracownicze w zakresie tworzenia zakładowych źródeł prawa pracy / Podział uprawnień w zakresie tworzenia źródeł prawa pracy między różne podmioty reprezentujące pracowników / Podsumowanie / 248 Rozdział 13 Ograniczenia negocjacji układowych (Grzegorz Goździewicz) / Uwagi wstępne / Ograniczenia podmiotowe / Ograniczenia przedmiotowe / Ograniczona skuteczność rokowań układowych / 258 Rozdział 14 Negocjacje zbiorowe prowadzone przez reprezentację związkową i pracodawcę wybrane aspekty teoretyczno-prawne (Paweł Nowik) / Cywilnoprawna geneza negocjacji zbiorowych / Cechy negocjacji zbiorowych / System negocjacyjny w prawie pracy / Nadrzędność metody negocjacyjnej / Aksjologiczne uwarunkowania negocjacji zbiorowych / 281 Rozdział 15 Przedstawicielstwo pracowników w rokowaniach w celu zawarcia zakładowej umowy emerytalnej (Iwona Sierocka) / Uwagi wstępne / Przedstawicielstwo pracownicze / Podsumowanie /

9 Spis treści Rozdział 16 Prawo zakładowej organizacji związkowej do informacji (Agnieszka Zwolińska) / Uwagi wstępne / 299 Artykuł 28 u.z.z. a konkretyzacja obowiązku pracodawcy poinformowania zakładowej organizacji związkowej w innych przepisach prawa pracy / Artykuł 28 u.z.z. a prawo do informacji innych wybranych przedstawicieli pracowników / Artykuł 28 u.z.z. a prawo do informacji rady pracowników / Artykuł 28 u.z.z. a prawo do informacji europejskiej rady zakładowej / Podsumowanie / 314 Rozdział 17 Dostęp związku zawodowego do informacji dotyczącej zakładu pracy a ochrona interesu pracodawcy (Mirosław Włodarczyk) / Podstawy prawne dostępu związku zawodowego do tajemnicy pracodawcy / Formy prawne ochrony tajemnicy pracodawcy / Zakres podmiotowy obowiązku udostępniania informacji / Rodzaje udostępnianych informacji / Zakaz rozpowszechniania tajemnicy pracodawcy / Inne formy ochrony tajemnicy pracodawcy / Podsumowanie / 324 Rozdział 18 Konkurencja uprawnień informacyjnych realizowanych przez związkowe i niezwiązkowe przedstawicielstwa pracownicze (Monika Smusz-Kulesza) / Uwagi wstępne / Przedstawicielstwa pracownicze realizujące uprawnienia informacyjne / Uprawnienia informacyjne realizowane przez związkowe przedstawicielstwa pracownicze /

10 Spis treści 4. Uprawnienia informacyjne realizowane przez niezwiązkowe przedstawicielstwa pracownicze / Podsumowanie / 341 Rozdział 19 Przedmiot i strony zakładowego sporu zbiorowego pracy (Bogusław Cudowski) / Uwagi wstępne / Przedmiot sporu zbiorowego według art. 1 u.r.s.z. / Strony / Podsumowanie / 360 Rozdział 20 Okupacja zakładu pracy jako forma protestu związkowego (Małgorzata Kurzynoga) / Uwagi wstępne / Pojęcie okupacji zakładu pracy / Okupacja zakłócająca funkcjonowanie zakładu pracy / Okupacja zakładu pracy a prawo własności pracodawcy / Okupacja zakładu pracy a swoboda prowadzenia działalności gospodarczej / Okupacja zakładu pracy a przepisy prawa karnego / Podsumowanie / 381 Rozdział 21 Ochrona zdrowia i życia pracowników jako zadanie związku zawodowego (Teresa Wyka) / Miejsce ochrony zdrowia i życia pracowników wśród innych zadań związku zawodowego / Zakres podmiotowy związkowego zadania ochrony zdrowia i życia pracowników / Rodzaje kompetencji służących realizacji zadania ochrony zdrowia i życia pracowników / Kompetencje kontrolne związków zawodowych dla realizacji ochrony zdrowia i życia pracowników / Kompetencje konsultacyjne związków zawodowych w dziedzinie ochrony zdrowia i życia pracowników / Podsumowanie /

11 Spis treści Rozdział 22 Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną bezprawnymi działaniami zakładowej organizacji związkowej problem podmiotu odpowiedzialności (Piotr Grzebyk) / Uwagi wstępne / Zakładowa organizacja związkowa / Związek zawodowy jako osoba prawna / Osobowość prawna versus model struktur zakładowych / Modele badawcze / Zakładowa organizacja bez osobowości prawnej jako samodzielny podmiot praw / Zakładowa organizacja bez osobowości prawnej jako quasi-organ związku zawodowego / Zakładowa organizacja z osobowością prawną jako quasi-organ związku zawodowego / Zakładowa organizacja z osobowością prawną jako samodzielny podmiot praw / Artykuł 429 k.c. a model struktur zakładowych / Działania wewnętrzne i zewnętrzne zakładowej organizacji związkowej / Podsumowanie / 412 Rozdział 23 Weryfikacja przez pracodawcę oświadczeń składanych przez zakładową organizację związkową (Jakub Szmit) / Uwagi wstępne / Oświadczenie o powstaniu organizacji związkowej / Oświadczenie o liczbie członków organizacji / Oświadczenie o osobach uprawnionych do reprezentowania organizacji związkowej wobec pracodawcy / Podsumowanie / 426 Rozdział 24 Głosowanie przez pełnomocnika na walnym zebraniu członków związku zawodowego (Katarzyna Roszewska) / Ograniczenia prawa działania przez pełnomocnika / 430 Status organizacji związkowej i samorządność związków zawodowych /

12 Spis treści 3. Konsekwencje prawne braku unormowania przez ustawodawcę pełnomocnictwa przy podejmowaniu uchwał / 440 Część trzecia Ułatwienia w działalności związkowej i ochrona przedstawicieli związkowych w zakładzie pracy / 457 Rozdział 25 Ułatwienia w działalności zakładowej organizacji związkowej wybrane uwagi na tle przepisów ustawy o związkach zawodowych (Zbigniew Góral) / Uwagi wstępne / Pojęcie ułatwień / Zakres podmiotowy ułatwień / Zakres przedmiotowy ułatwień / Ułatwienia dla zakładowej organizacji związkowej a ochrona trwałości stosunku pracy działaczy związkowych / Ułatwienia dla zakładowej organizacji związkowej a potrzeba uwzględniania interesów pracodawcy / Ułatwienia dla zakładowej organizacji związkowej jako finansowo-organizacyjne obciążenie pracodawcy / Podsumowanie / 471 Rozdział 26 Doraźne zwolnienia od pracy w ustawie o związkach zawodowych (Jan Piątkowski) / Uwagi wstępne / Schemat doraźnego zwalniania / Przesłanki zwolnienia / Domniemanie wiarygodności zwolnienia / Tryb doraźnego zwolnienia / Szczególna ochrona zatrudnienia i warunków pracy / Ocena regulacji i uwagi de lege ferenda /

13 Spis treści Rozdział 27 Prawo związku zawodowego do prowadzenia działalności gospodarczej (Michał Raczkowski) / Uwagi wstępne / Działalność gospodarcza związku zawodowego / Funkcjonalne przesłanki wyodrębnienia / Uwarunkowania prawne / Stan obecny uwagi na tle wybranych statutów związków zawodowych / Podsumowanie / 518 Rozdział 28 Informacja o pracownikach korzystających z obrony związku zawodowego (Łukasz Prasołek) / Uwagi wstępne / Ewolucja orzecznictwa Sądu Najwyższego / Stanowiska doktryny / Informacje o przynależności związkowej a ochrona danych osobowych / Konsekwencje naruszenia trybu udzielania informacji / Podsumowanie i uwagi de lege ferenda / 534 Rozdział 29 Szczególna ochrona stosunku pracy przedstawicieli związkowych zatrudnionych na innej podstawie niż umowa o pracę (Beata Rutkowska) / Uwagi wstępne / Ochrona warunków pracy lub płacy / Ochrona trwałości stosunku pracy / Podsumowanie / 550 Rozdział 30 Nadużycie prawa ochrony trwałości stosunku pracy działacza związkowego (Marta Madej) / Uwagi wstępne / Mechanizm ochrony trwałości stosunku pracy działacza związkowego / Przesłanki i konsekwencje prawne nadużycia prawa /

14 Spis treści 4. Zakres i środki ochrony działacza związkowego uwagi de lege lata i de lege ferenda / Podsumowanie / 562 Rozdział 31 Wykorzystywanie prawa tworzenia zakładowych organizacji związkowych i prawa do pełnienia funkcji związkowych do ochrony indywidualnego interesu działacza w świetle orzecznictwa sądowego (Piotr Prusinowski) / Uwagi wstępne / 564 Prawo tworzenia związków zawodowych i pełnienia funkcji związkowych a status pracowniczy działacza związkowego / Ujęcie temporalne ochrony trwałości stosunku pracy działaczy związkowych / Indywidualne interesy zatrudnionych a szczególna ochrona trwałości stosunku pracy działaczy związkowych w orzecznictwie sądowym / Podsumowanie / 576 Rozdział 32 Szczególna ochrona trwałości zatrudnienia działaczy związkowych pozostających w zatrudnieniu cywilnoprawnym uwagi de lege lata i de lege ferenda (Ewa Podgórska-Rakiel) / Uwagi wstępne / Standardy Międzynarodowej Organizacji Pracy / Ocena obowiązującej regulacji prawnej / Uwagi de lege ferenda / Podsumowanie / 595

15 Wykaz skrótów Akty prawne ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilne- EKPC k.c. k.k. k.k. z 1969 r. Konstytucja RP k.p. k.p.c. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) 17

16 Wykaz skrótów ustawa z dnia 5 kwietnia 2002 r. o europejskich radach zakłado- wych (Dz. U. Nr 62, poz. 556 z późn. zm.) k.r.o. k.s.h. pr. spółdz. pr. stow. TFUE TUE u.e.r.z. u.i.p.p.k. u. KRS go (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 83 z ) Traktat o Unii Europejskiej, sporządzony w Maastricht dnia 7 lutego 1992 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 z późn. zm.). ustawa z dnia 7 kwietnia 2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji (Dz. U. Nr 79, poz. 550 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym 18

17 Wykaz skrótów u.o.d.o. u.p.p.e. ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbioro- wych (Dz. U. Nr 55, poz. 236 z późn. zm.) u.r.s.z. u. SCE ustawa z dnia 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu inte- resów gospodarczych i spółce europejskiej (Dz. U. Nr 62, poz. 551 z późn. zm.) u. SE u.s.i.p. ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwią- zywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.) u.z.g. (ustawa o zwolnieniach grupowych) ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konku- rencji (tekst jedn.: Dz. U. u.z.n.k. (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o spółdzielni europejskiej (Dz. U. Nr 149, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz. U. Nr 35, poz. 163 z późn. zm.) 19

18 Wykaz skrótów u.z.z. u.z.z. z 1982 r. z 2003 r. Nr 153, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) ustawa z dnia 8 października 1982 r. o związkach zawodowych (jedn. tekst: Dz. U. z 1985 r. Nr 54, poz. 277 z późn. zm.) Publikatory, czasopisma GSP M. Praw. M.P.Pr. OSA OSNAPiUS OSNC OSNKW OSNP OSP OSPiKA OTK PiP Gdańskie Studia Prawnicze Monitor Prawniczy Monitor Prawa Pracy Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo 20

19 Wykaz skrótów PiZS PPH Pr. Pracy Pr. Spółek PS RPEiS St. Praw. Praca i Zabezpieczenie Społeczne Przegląd Prawa Handlowego Prawo Pracy Prawo Spółek Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Prawnicze Inne CBOS KRS MOP NSA SN TK TS WSA ZOZ Centrum Badania Opinii Społecznej Krajowy Rejestr Sądowy Międzynarodowa Pracy Organizacja Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Wojewódzki Sąd Administracyjny zakładowa organizacja związkowa 21

20

21 Wprowadzenie Oddawana do rąk Czytelników książka zawiera obszerną prezentację zagadnień funkcjonowania związkowego przedstawicielstwa pracowników zakładu pracy. Tematyka dotyczy zarówno kwestii legislacyjnej prawidłowości unormowania tej reprezentacji oraz jej praktycznej efektywności (część pierwsza), jak i szczegółowych aspektów funkcjonowania zakładowej organizacji związkowej (część druga i trzecia). W książce poruszono większość najistotniejszych problemów reprezentacji związkowej w zakładzie pracy. Autorzy nawiązują do bogatej literatury, orzecznictwa sądowego, statutów i praktyki działania związkowego, odsyłając w kwestiach szczegółowo nieomówionych do rozważań i informacji zawartych w innych opracowaniach. Publikacja została przygotowana po wcześniejszym przedyskutowaniu całości przedstawionych zagadnień na konferencji naukowej we Włodzimierzowie we wrześniu 2011 r., zorganizowanej dzięki życzliwej pomocy polskiego przedstawicielstwa Fundacji im. Friedricha Eberta oraz Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Mimo to między poglądami autorów poszczególnych rozdziałów występują rozbieżności, obrazujące złożoność i skomplikowanie materii tego opracowania. Zbigniew Hajn 23

22

23 Część pierwsza Organizacyjny model związkowej reprezentacji pracowników zakładu pracy

24

25 Rozdział 1 Związkowe przedstawicielstwo pracowników zakładu pracy w Polsce ewolucja, stan obecny, przyszłość (Zbigniew Hajn) 1. Uwagi wstępne Związkowe przedstawicielstwo pracowników zakładu pracy polega na związkowej reprezentacji oraz obronie praw i interesów pracowników wobec pracodawcy. Istotą tego przedstawicielstwa jest bezpośredniość relacji przedstawicieli związkowych z pracodawcą. Dalszą kwestią jest natomiast to, czy jest ono elementem społecznej struktury zakładu pracy, czy też jest realizowane z zewnątrz tej instytucji. Znane są bowiem różne formy tego rodzaju reprezentacji. Może to być zakładowy związek zawodowy lub zakładowe ogniwo związku ponadzakładowego. Rozważane przedstawicielstwo może być jednak także wykonywane przez organ ponadzakładowego związku zawodowego, reprezentujący pracowników zakładu wobec pracodawcy bezpośrednio (przez swego funkcjonariusza) lub przez wyznaczonego w zakładzie pracy przedstawiciela (delegata związkowego lub męża zaufania). Nie wnikając w tym miejscu w szczegóły, można powiedzieć, że polskie prawo narzuca reprezentację pracowników zakładu wobec pracodawcy przez zakładową organizację z wyłączeniem innych możliwych do przyjęcia form przedstawicielstwa związkowego 1. 1 Uzasadnienie tej tezy przedstawiłem we wcześniejszych opracowaniach, tj. Status prawny organizacji pracodawców, Warszawa 1999, s oraz Ustawowy model organizacji polskiego ruchu związkowego i jego wpływ na zbiorowe stosunki pracy (w:) M. Matey-Tyrowicz, L. Nawacki, B. Wagner (red.), Prawo pracy a wyzwania XXI wieku. Księga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Zielińskiego, Warszawa 2002, s Niniejszy rozdział jest w tym zakresie uszczegółowieniem i rozwinięciem tych prac. 27

26 Rozdział 1. Związkowe przedstawicielstwo pracowników... Warto zatem postawić pytanie o to, jak ten model powstał i ewoluował, jak wygląda obecnie i czy pożądane są jego zmiany. 2. Geneza i ewolucja 1. W okresie międzywojennym funkcjonowanie związkowego przedstawicielstwa pracowników w miejscu pracy nie było przedmiotem regulacji prawnych, lecz kształtowało się w wyniku negocjacji zbiorowych i praktyki. Najczęściej związki zawodowe w zakładach pracy były reprezentowane przez mężów zaufania lub delegatów, desygnowanych przez dany związek zawodowy i pozostających w ścisłej zależności od niego. Obok nich działali delegaci fabryczni, wybierani przez wszystkich pracowników i reprezentujący interesy całej załogi, a nie tylko członków związku. Ich status był regulowany w układach zbiorowych lub regulaminach pracy Pojęcie zakładowej organizacji związkowej pojawiło się po II wojnie światowej. Ustawa z dnia 1 lipca 1949 r. o związkach zawodowych 3 dopuszczała funkcjonowanie jedynie związków branżowych, co wykluczało powstawanie związków zawodowych na poziomie zakładu pracy 4. Także układy zbiorowe pracy były zawierane tylko na poziomie branży. Pojęcie zakładowej organizacji związkowej nie miało charakteru pojęcia ustawowego, lecz było pojęciem statutowym 5. Reprezentację związku branżowego na poziomie zakładu pracy regulował dekret z dnia 6 lutego 1945 r. o utworzeniu Rad Zakładowych 6, a od 1 stycznia 1975 r. także kodeks pracy (art. 24). Zgodnie z tymi przepisami organami branżowego związku zawodowego w zakładzie pracy były rady zakładowe lub delegaci związkowi. Rady były powoływane w zakładach 2 A. Raczyński, Polskie prawo pracy, Warszawa 1930, s. 339; W. Masewicz, Położenie prawne związków zawodowych w Polsce w latach , Warszawa 1972, s Dz. U. Nr 41, poz. 293 z późn. zm. 4 Ściśle rzecz biorąc, dotyczyło to formalnie okresu od wejścia w życie ustawy o związkach zawodowych z 1949 r. do 11 października 1982 r., tj. do unieważnienia rejestracji związków zawodowych powstałych przed ogłoszeniem stanu wojennego, dokonanego przez ustawę z dnia 8 października 1982 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 32, poz. 216; tekst jedn.: Dz. U. z 1985 r. Nr 54, poz. 277 z późn. zm.). Faktycznie jednak ustawa z 1949 r. przestała być stosowana od sierpnia 1980 r. 5 Zob. np. Statut Zrzeszenia Związków Zawodowych w Polsce z 1962 r., Statut Zrzeszenia Związków Zawodowych z 1972 r. 6 Dz. U. Nr 8, poz. 36 z późn. zm. 28

27 2. Geneza i ewolucja pracy zatrudniających powyżej 20 pracowników, delegaci zaś w zakładach liczących od 5 do 20 pracowników. W zakładach pracy zatrudniających powyżej 100 pracowników pracownicy wybierali, oprócz rady zakładowej, także mężów zaufania (jeden mąż zaufania na 25 pracowników). Byli oni łącznikami między pracownikami oddziału a radą zakładową, bez prawa reprezentowania pracowników na zewnątrz. W zakładach pracy, w których z jakichkolwiek względów nie było jednego z wymienionych wyżej organów, uprawnienia rady zakładowej wykonywała bezpośrednio właściwa nadrzędna instancja związku zawodowego 7. Dzięki temu, mimo braku organu związkowego, pracownicy mogli korzystać z ochrony związkowej, a właściwy związek miał wpływ na działania pracodawcy. Rady zakładowe były przedstawicielstwami pracowniczymi o szczególnym charakterze. Były one organami związku zawodowego w zakładzie pracy i jednocześnie organami całej załogi 8. Dlatego wybierali je wszyscy pracownicy zakładu. Ich członkowie mogli być odwołani uchwałą ogólnego zebrania pracowników, wzorcowy regulamin funkcjonowania rady ustalał Minister Pracy, a pracodawca mógł żądać zwołania posiedzenia rady. Organy te reprezentowały wobec pracodawcy zarówno pracowników zrzeszonych, jak i niezrzeszonych, z tym że bierne prawo wyborcze przysługiwało jedynie członkom związku zawodowego. Funkcję przedstawicielstwa związkowego organy te uzyskały w większym stopniu po nowelizacji dekretu w 1947 r., którą uprawnienia inicjujące działanie rady, przysługujące pierwotnie inspektorowi pracy, przekazano związkom zawodowym i wyraźnie określono rady jako organ pracowniczych związków zawodowych. Należy też dodać, że z czasem w świadomości społecznej rady zakładowe zaczęły funkcjonować wyłącznie jako organy związkowe, a nie organy załogi. Przyczyniła się do tego polityka Centralnej Rady Związków Zawodowych, w tym regulowanie kwestii dotyczących rad zakładowych i delegatów w Statucie Zrzeszenia Związków Zawodowych w sposób ignorujący ogólnoza- 7 Art k.p. w brzmieniu obowiązującym do 30 kwietnia 1989 r. oraz Wytyczne Centralnej Rady Związków Zawodowych z dnia 19 czerwca 1975 r. w sprawie zadań instancji związkowych przy stosowaniu niektórych przepisów kodeksu pracy, Biuletyn Centralnej Rady Związków Zawodowych 1975, nr 11, poz Szerzej M. Święcicki, Rady zakładowe jako organy ruchu zawodowego, PiP 1949, z. 9 10; idem, Prawo pracy, Warszawa 1968, s ; W. Szubert, Zarys prawa pracy, Warszawa 1980, s

28