Poziom wiedzy finansowej studentów tarnobrzeskich uczelni wyższych

Transkrypt

1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VII edycja, rok akademicki 2015/2016 Żaneta Maciejewska Nr albumu: Poziom wiedzy finansowej studentów tarnobrzeskich uczelni wyższych Praca dyplomowa Wykonana pod kierunkiem dr Tomasza Potockiego Przyjmuję pracę (Data i podpis promotora) RZESZÓW 2016 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy Funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy

3 Streszczenie Niniejsza praca podejmuje problematykę wiedzy i edukacji finansowej. Autorka przedstawia podstawowej pojęcia związane z tematem oraz opisano znaczenie podnoszenia świadomości finansowej w społeczeństwa, Praca zawiera prezentację inicjatyw edukacyjnych podejmowanych przez polskie instytucje, w celu szerzenia wiedzy ekonomicznej. W pracy dokonano przeglądu badań poziomu wiedzy finansowej prowadzonych na terenie polski. Zaprezentowane zostały również wyniki badań własnych przeprowadzonych wśród studentów tarnobrzeskich uczelni wyższych. Słowa Kluczowe: finanse, wiedza finansowa, edukacja finansowa TYTUŁ The level of financial literacy among Tarnobrzeg university students

4 SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ I... 5 ZNACZENIE EDUKACJI FINANSOWEJ W POLCE Edukacja finansowa kluczem do rozwoju świadomości finansowej Czynniki wpływające na działania związane z edukacją finansową Efektywnie działania na rzecz poprawy poziomu świadomości finansowej ROZDZIAŁ II ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA SPOŁĘCZEŃSTWA W ŚWIETLE BADAŃ OGÓLNODOSTEPNYCH Sposoby pomiaru świadomości finansowej Stan wiedzy finansowej Polaków ROZDZIAŁ III PREZENTACJA WYNIKÓW PRZEPROWADZONYCH BADAŃ WŁASNYCH Charakterystyka demograficzna badanej grupy Wskaźnik wiedzy finansowej teoretycznej Wskaźnik wiedzy finansowej praktycznej WNIOSKI BIBLIOGRAFIA INNE ZRÓDŁA ZRÓDŁA INTERNETOWE SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW ANEKS... 46

5 Wstęp Edukacja finansowa to istotny obszar polityki społecznej. Zagadnienie to jest szczególnie ważne w odniesieniu do segmentu młodszych konsumentów, którzy dopiero zapoznają się z rynkiem finansowym i mechanizmami funkcjonowania poszczególnych usług. Dynamiczne tempo przemian gospodarczych, społecznych oraz technologicznych sprawiło, że osoby wykazujące się nieznajomością procesów finansowych bardziej niż inne narażone są na zjawisko wykluczenia finansowego, które wiąże się z wykluczeniem społecznym. Ogólnoświatowe badania wskazują, iż skala problemu niskiego poziomu świadomości finansowej jest wysoka, a poziom samej analfabetyzacji finansowej dotknąć może niemal każdego, kto nie wykazuje nawet najmniejszego zainteresowania otaczającą go rzeczywistością. Pełne uczestnictwo w poszczególnych etapach życia wymaga ciągłego uczenia się. Obecnie nie występuje jednolita definicja edukacji finansowej, jest ona bowiem rozpatrywana w różnych ujęciach i aspektach. Interpretacja tego złożonego pojęcia w dużej mierze uzależniona jest od organu odpowiedzialnego za prowadzenie edukacji w społeczeństwie. Za pomocą badania ankietowego podjęto próbę określenia poziomu świadomości finansowej studentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych tarnobrzeskich uczelni wyższych. na potrzeby pracy przebadano 200 studentów. Badanie miało na celu wskazanie wśród, których studentów poziom wiedzy finansowej jest wyższy, czy są to studenci studiów stacjonarnych czy niestacjonarnych?. Badanie przeprowadzono na przełomie miesięcy kwiecień maj 2016 roku. Do badania wykorzystano dwa rodzaje testów, wyniki których obrazują poziom wiedzy teoretycznej oraz praktycznej badanych. Wskaźnikami wiedzy finansowej teoretycznej uznano zagadnienia typu prawda-fałsz (5 zagadnień), na podstawie odpowiedzi badanych określono poziom wiedzy finansowej (teoretycznej). Drugą częścią badania obszaru wiedzy finansowej była część praktyczna. Wskaźnikami wiedzy finansowej praktycznej uznano zadania logiczne (5 zadań), na podstawie odpowiedzi badanych określono poziom wiedzy finansowej (praktycznej). Poziom edukacji finansowej jest trudny do oceny, m.in. z uwagi na subiektywną opinię respondenta. Generalnie jednak, konsumenci oceniają relatywnie wysoko swoją wiedzę na tematy finansowe. Dopiero szczegółowe pytania dotyczące poszczególnych produktów, pokazują podstawowe braki w wykształceniu finansowym. 5

6 ROZDZIAŁ I ZNACZENIE EDUKACJI FINANSOWEJ W POLCE 1.1. Edukacja finansowa kluczem do rozwoju świadomości finansowej. Świadomość finansowa społeczeństwa, niezależnie od tego na jakim terytorium żyje i funkcjonuje społeczeństwo 1 uzależniona jest przede wszystkim od posiadanej wiedzy z zakresu finansów. Wiedzę tę nabywa się poprzez edukację finansową 2. Edukacji finansowej przypisuje się funkcję ochronną, która jest niezwykle istotna w związku z możliwością wystąpienia zagrożeń, które są związane z typowymi oraz nowymi produktami finansowymi. Poziom wiedzy finansowej umożliwia również dokonywanie trafniejszych, lepszych wyborów dotyczących korzystania z wspomnianych nowych narzędzi finansowych. Wiele osób obawia się nowych produktów finansowych, decyzje względem nich podejmowane są z pewną dozą sceptycyzmu, znajomość pewnych mechanizmów ułatwia dostrzeganie ukrytych korzyści oraz łączenie pewnych instrumentów finansowych, które w przyszłości mogą przynieść nieoczekiwane korzyści. Edukacja finansowa więc nie tylko zwiększa świadomość, ale również pozwala klientom podjąć odpowiednie działania przy wyborze produktu finansowego 3. Ważnym aspektem życia każdego człowieka jest nieprzerwane podnoszenie swoich kwalifikacji oraz aktualizowanie posiadanej wiedzy, dotyczącej otaczającej go rzeczywistości. Szybki rozwój technologiczny, procesy globalizacyjne i modernizacyjne narzuciły człowiekowi swoje zasady m. in lifelong learning, przez co należy rozumieć, że pełne uczestnictwo w poszczególnych etapach życia wymaga ciągłego uczenia się, nieustannego podnoszenia swoich kompetencji 4. Edukacja społeczeństwa oraz chęć podnoszenia swoich kwalifikacji na przestrzeni ostatnich lat stały się tematem zainteresowania badaczy, ale również przedsiębiorstw i instytucji zajmujących się 1 Sposób posługiwania się finansami uzależniony jest od posiadanej wiedzy a nie od bardziej lub mniej rozwiniętego gospodarczo terytorium na którym funkcjonują jednostki. Tereny takie dają ogromne możliwości, ale to od poszczególnych jednostek uzależnione jest w jaki sposób dysponują swoimi środkami. 2 Edukacja finansowa to czynnik kształtujący świadomość ekonomiczną. S. Flejterski, Świadomość ekonomiczna i społeczna jako determinanta kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych na tle badań (wtórnych i pierwotnych). [w:] Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywa ekonomiczna i społeczna, red. B. Świcka, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych, Raport z badan, s Kuchciak I., Świeszczak M., Świeszczak K., Marcinkowska M., Edukacja finansowa i inkluzja bankowa w realizacji koncepcji silver economy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s

7 dystrybuowaniem różnych produktów finansowych, jednostki takie np.: NBP podejmują szereg działań, akcji oraz kampanii związanych z podnoszeniem świadomości społeczeństwa. Badania dotyczące świadomości edukacyjnej oraz uczenia się przez cale życie wskazują, iż od lat Polska charakteryzuje się jednym z najniższych wskaźników partycypacji w uczeniu się przez całe życie na tle Europy, przez co należy rozumieć, że tylko niewielka część osób po ukończeniu 25 roku życia decyduje się podnosić i/lub nabywać nowe, dodatkowe kompetencje, a aktywne uczestnictwo w życiu społecznym i gospodarczym tego właśnie wymaga 5, człowiek nieświadomy w większym stopniu narażony na nadużycia i oszustwa ze strony otaczającego do społeczeństwa. W zakresie edukacji finansowej teoria wyróżnia następujące aspekty, na które osoby dokształcającej się powinny zwrócić szczególną uwagę 6 : znajomość funkcji pieniądza, np.: kredytów, czeków i sposobu ich wykorzystania, umiejętne zarządzania pieniądzem, przemyślany sposób wydawania oszczędności, świadomość odpowiedzialności finansowej, np.: wobec potrzeb finansowych rodziny. W związku z powyższym podejmując działania związane z obrotem środkami finansowymi, aby można było uznać je za efektywne, poprawne, przede wszystkim muszą się odznaczać racjonalnością. Aby działania były racjonalne osoba dokonująca operacji finansowych powinna wykazać się znajomością funkcji pieniądza, którym powinna umiejętnie zarządzań, w sposób przemyślany je lokować oraz wydawać. Najistotniejszym z wymogów właściwego dysponowania środkami finansowymi jest przede wszystkim odpowiedzialność za swoje decyzje, tym bardziej jeśli związane są one z innymi osobami. J. M. Horghart wskazuje, że wiedza finansowa z upływem czasu stała się kluczowym wymogiem pełnego uczestnictwa w nowoczesnym społeczeństwie. Analizując współczesne trendy związane z organizacją pracy, kierunki demograficzne oraz charakter kanałów dystrybucji, zarówno usług jak i produktów, wnieść można tezę, iż nie tyle co wiedza finansowa a świadomość finansowa odgrywa kluczową rolę w życiu każdego człowieka 7. Omawiając kwestie edukacji finansowej należy zaznaczyć, iż ujmowana jest w kilku aspektach, w zależności od czynników determinujących procesy interpretacyjne. Sensu largo 5 Hogarth J. M., Financial Education and Economic Development, Paper prepared for Improving Financial Literacy International Conference hosted by the Russian G8 Presidency in Cooperation with the OECD, November 2006, s. 4, (stan na dzień ). 6 European Parliamentary Financial Service, Briefing Paper Compendium on Financial Services Issue , European Parliamentary Financial Services, Bruksela 2009, s Kreowanie świadomości finansowej ściśle powiązane jest z włączeniem finansowym i ochroną konsumentów korzystających z usług rynku finansowego. Posiadanie choć nikłej wiedzy w omawianym zakresie umożliwia ochronę przed wykluczeniem finansowym ułatwia utrzymanie jakiegokolwiek standardu życia. 7

8 przez zwrot edukacja finansowa rozumieć należy szereg warunków ekonomicznych, przekładających się na decyzje finansowe podejmowane przez gospodarstwa domowej, z kolej sensu stricto, odnosi się do działań związanych z zarzadzaniem finansami. Proces zarządzania finansami w gospodarstwie domowym opiera się głównie na planowaniu wpływów i wydatków, oszczędzania i inwestowania, a ponadto ubezpieczenia się ochrona własnej sytuacji ekonomicznej 8. Edukacja finansowa postrzegana jest jako zestaw umiejętności, związanych ze skuteczną analizą otoczenia oraz posiadanych narzędzi, finansowych - dotyczących podejmowania decyzji związanych z pozyskiwaniem i obrotem finansami. Edukacja finansowa definiowana jest również jako proces, w ramach, którego konsumenci lub inwestorzy poszerzają posiadaną już wiedzę, umiejętność interpretowania produktów finansowych, pojęć i ryzyka na podstawie posiadanych informacji i instrukcji. Ponadto nabywają niezwykle istotnej pewności i świadomości ryzyka finansowego w niestabilnym świecie finansów. Edukacja finansowa to także zdolność do formułowania osądów i podejmowania decyzji dotyczących wykorzystania środków pieniężnych i zarzadzania nimi. Można ją traktować jako zdolność do korzystania z wiedzy i umiejętności w celu skutecznego zarządzania finansami i zapewnienia dobrobytu finansowego. Edukacja finansowa jest zagadnieniem niezwykle istotnym nie tylko na poziomie krajowym, ale także na szczeblu ogólnoświatowym, finanse bowiem dotyczą każdego człowieka, niezależnie od ilości zasobów posiadanych przez osobę podejmującą decyzje finansowe. Komisja Europejska definiuje edukację finansową w trzech aspektach 9 : jako wiedza i zrozumienie narzędzi i mechanizmów finansowych, jako umiejętności i kompetencje, jako odpowiedzialność za własne decyzje finansowe, które mają wpływ na pozostałych uczestników rynku finansowego. Edukacja finansowa i podnoszenie swojej świadomości finansowej jest niezwykle istotne, stanowi niejako zabezpieczenie przed wykluczeniem finansowym oraz nadmiernym zadłużeniem. Nadmierne zadłużenie kojarzone jest najczęściej z gospodarstwami domowymi, które odnotowują niskie dochody. Problem ten jednakże może dotknąć również osoby charakteryzujące się wysokimi zarobkami, ale ze skłonnościami do nadmiernej konsumpcji. 8 OECD, Recommendation on Principles and Good Practices for Financial Education and Awareness, Recommendation of the Council, lipiec 2005 r., s. 4 9 Decyzja Komisji 2008/365/WE z dnia 30 kwietnia 2008 r. powołująca grupę ekspertów w dziedzinie edukacji finansowej [Dz.U. L 125 z ] 8

9 Nadmierne zadłużenie opisywane jest jako sytuacja w której osoba bądź gospodarstwo domowe nie jest w stanie spłacać regularnie swojego zadłużenia ze względu na brak równowagi w poziomie dochodów i wydatków, łącznie z narosłymi w czasie opóźnieniami w spłacie związanymi z typowymi płatnościami gospodarstwa domowego 10. Nadmierne zadłużenie może skutkować wykluczeniem finansowym, w szczególności brakiem możliwości uzyskania zdolności kredytowej. Reasumując edukację finansową postrzegać należy jako proces ukierunkowany na poszerzenie wiedzy oraz poszerzenie umiejętności wykorzystywanych w celu podejmowania racjonalnych i efektywnych decyzji finansowych Czynniki wpływające na działania związane z edukacją finansową Edukacja finansowa oraz świadomość finansowa nieodłącznie związana jest z dynamicznie rozwijającym się sektorem usług finansowych. Nowoczesne rozwiązania technologiczne umożliwiające sprawniejsze korzystanie np.: z usług bankowych, stanowią przejaw innowacyjnych rozwiązań, które opierają się na nowych technologiach informatyczno - komunikacyjnych. Globalizacja oraz ciągły postęp technologiczny doprowadziły ułatwiły sposób dotarcia do nich. Wiele osób obawia się tego co nowe, pogląd taki przedstawia również I. Kuchciak, która wskazuje, że w społeczeństwie panuje przekonanie, że część z najnowszych produktów finansowych jest zbyt skomplikowana, a poziom zainteresowania nimi przez konsumentów nie jest proporcjonalny do ilości oferowanych usług. Uzasadnienia takiej sytuacji wskazywać można w nierównym dostępie do wiedzy finansowej 11. Przemiany stale zachodzące na rynku usług finansowych niejako wymuszają na społeczeństwie podnoszenie wiedzy w zakresie finansów. Determinanty edukacji finansowej podzielić można na dwie grupy. Pierwsza grupa odnosi się do złożoności indywidualnych potrzeb. Drugą grupę stanowią złożoności produktów finansowych. Obie grupy jednakże łączą się ze sobą, bowiem indywidualne potrzeby zaspokoić można produktami. Rozwój oraz nabywana świadomość, bieg ku doskonałości sprawiły, że obie przywołane kategoria są coraz bardziej złożone, posiadają coraz więcej składowych. W związku z czym istotne jest 10 SGH, Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych. Raport z badań 04/S/0010/08, SGH, Kolegium Zarządzania i Finansów, Katedra Ubezpieczeń Gospodarczych, Warszawa 2009, s Kuchciak I., Kreowanie świadomości finansowej wyznacznikiem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarzadzania Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finansowe, Gdańsk 2013, s

10 zrozumienie pewnych mechanizmów, tylko w ten sposób człowiek jest w stanie w pełni zaspokoić swoje potrzeby. Złożoność indywidualnych potrzeb. Rosnąca niestabilność życia zawodowego Ograniczenia zabezpieczeń społecznych Wzrost indywidualnej odpowiedzialności Wzrost dobrobytu Wzrost nadmiernego zadłużenia Wzrost oczekiwań wobec jakości życia Zwiększenie samozatrudnienia Determinanty edukacji finansowej Złożoność produktów finansowych Tabela 1 Nowe kanały dystrybucji Deregulacja rynków finansowych Szerszy wachlarz produktów finansowych i dynamiki powstawania nowych produktów i usług Większa ilość informacji Źródło: Evers J., Habschick M., Seidl B. Survey of Financial Literacy Schemes in The EU 27, VT Markt/2006/26H Final Report, November, Hamburg 2007, s. 5. Liczne przemiany gospodarcze, ekonomiczne oraz ustrojowe, zmiana modelu społecznego rodziny, większe nastawienie na rozwój własny oraz inwestycje w karierę sprawiły, że potrzeby współczesnego społeczeństwa stały się rozbudowane i złożone. Rośnie liczba osób wybierających kredyty na swój lepszy start, tym samy rośnie liczba zadłużonych osób, zwiększa się również samozatrudnienie, coraz więcej osób chce pracować na własną rękę. Znacząco wzrastają również oczekiwania osób co do jakości życia, na którą składają się następujące aspekty: poziom oraz wzajemne powiązanie dwóch aspektów egzystencji ludzkiej możliwości pełni rozwoju jednostki ludzkiej oraz zadowolenia z życia 12. Dążąc do zadowolenia osoby podejmują różnego rodzaju działań, szukają sposobu na pomnożenie swojej majętności, inwestują. Niewystarczający poziomu edukacji finansowej społeczeństwa szczególnie uwidocznił się podczas kryzysów gospodarczych, załamanie się rynku wzbudziło silnie oddziałującą panikę w społeczeństwie. Problemy, które pojawiły się na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych uwypukliły braki wiedzy w znajomości działalności sektora finansowego. Klienci przeceniając swoją wiedzę, bądź wręcz odwrotnie bazując jedyne na podstawach edukacyjnych podejmują nadmierne ryzyko. Nieświadomi swoich działań nie zdają sobie sprawy z możliwości niewypłacalności. Kryzys na rynku amerykańskim przyczynił się także 12 Owsiński J. W., Tarchalski T., Pomiar jakości życia. Uwagi na marginesie pewnego rankingu, Instytut Badań Systemowych PAN i Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarzadzania, Warszawa 2008, s

11 do diagnozy niskiego poziomu rzetelności przekazywanych informacji przez pracowników banków 13. Brak elementarnej wiedzy finansowej sprawia, że poszczególni konsumenci wykazują się częściowym bądź całkowitym brakiem zainteresowania sferą finansów, a tym samym niestety przybliża ich do stanu wykluczenia finansowego, - niski poziom edukacji, a później wiedzy finansowej sprzyja podejmowaniu przez klientów nietrafnych decyzji. Klienci poświęcają mało czasu na wybór odpowiedniej usługi. Jest ona niedopasowana do ich oczekiwań. Często nie poświęcają również czasu na monitorowanie podjętych działań w kwestiach finansowych, przez co nie mogą zmienić usługi na bardziej odpowiadającą ich potrzebom, - podejmowane decyzje finansowe, nie oparte na wiedzy finansowej mogą prowadzić do ryzyka zadłużenia oraz niewypłacalności przez klienta. Symptomy świadczące o możliwych kłopotach finansowych są nieczytelne dla osób bez co najmniej podstawowej wiedzy w zakresie finansów 14. Proces edukacji finansowej powinien obejmować każdego z obywateli. Jak zauważa D. Korczak w społeczeństwie występują jednak pewne grupy, wymagające objęcia programem edukacyjnym w większym zakresie, są to grupy bardziej narażone na wykluczenie finansowe. Wspomniany autor wyróżnia cztery podgrupy, szczególnie podatne za zagrożenie wykluczeniem finansowym (gospodarstwa domowe, osoby w trudnej sytuacji życiowej, instytucje edukacyjne i osoby wymagające szczególnego doradztwa). Każda z wymienionych podgrup znajdują się wyszczególnione przypadki, dla których niezbędne jest ustalenie indywidualnego planu edukacyjnego, dopasowanego do sytuacji życiowej i potrzeb 15. Gospodarstwa domowe nastolatkowie, młodzi dorośli, nowożeńcy, młode rodziny, młode samotne matki, rozwodnicy, Grupy społeczne wymagające edukacji finansowej w pierwszej kolejności Osób w trudnej sytuacji życiowej sieroty, imigranci, więźniowie, narkomani Instytucje edukacyjna przedszkola, szkoły podstawowe, szkoły ponadpodstawowe, ośrodki przygotowania zawodowego Tabela 2 Osoby wymagające szczególnego doradztwa osoby bezrobotne, osoby o bardzo niskich dochodach z pracy, początkujący 13 Przyczyny i skutki kryzysu gospodarczego, dstepne r.] 14 Penczer M., Ocena poziomu edukacji finansowej na tle krajów UE, [w:] Rola edukacji finansowej w ograniczeniu wykluczenia finansowego, red. M. Penczer, Gdańsk 2014 e, Korczak D., Stan edukacji finansowej w Niemczech starania o jej poprawę, GP Forschungsgruppe, Institut fur Grundlangen und Programmforschunge, materiały z konferencji Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej, Edukacja finansowa szansą na wzrost świadomości ekonomicznej młodzieży. 11

12 osoby starsze oraz osoby w wieku przedemerytalnym przedsiębiorcy, osoby samo zatrudnione, niedoświadczeni inwestorzy Źródło: Adenauer Stiftung K. Rola edukacji finansowej w ograniczeniu wykluczenia finansowego, Instytut Badań nad gospodarką rynkową, Gdańsk 2014, s. 16. Rola edukacji finansowej jest w dalszym ciągu niedoceniana. Edukacja finansowa prowadzona od najmłodszych lat może wygenerować korzyści dla całego społeczeństwa. Wyedukowani konsumenci są w stanie wybierać najlepsze i najkorzystniejsze oferty. Takie zachowanie może skłonić instytucje finansowe do ulepszania proponowanych usług, wdrażania innowacyjnych rozwiązań a w konsekwencji usprawnić cały system finansowy. Powyższe przesłanki pozwalają stwierdzić, że rola edukacji finansowej ma na celu podniesienie wiedzy finansowej wśród społeczeństwa, co prowadzi do poprawnych zachowań i podejmowania świadomych decyzji finansowych. Edukacja finansowa ma pomóc obywatelom zrozumieć panujące i zmieniające się realia ekonomiczne i finansowe. Zebrane informacje ułatwiają podjęcie trafnych decyzji finansowych, opartych na własnej ocenie a nie na przypadku. Tylko konsumenci z wysokim poziomem wiedzy finansowej mogą czerpać korzyści z uczestnictwa w globalnym rynku finansowym Efektywnie działania na rzecz poprawy poziomu świadomości finansowej Finanse w życiu człowieka odgrywają ogromna rolę, niejako stanowią podstawę funkcjonowania, są jednakże bardzo złożone, stąd wiele problemów związanych z prawidłowym posługiwaniem się nimi. Z finansami jest jak z polityką można się nimi nie interesować, można ich nie lubić, można się na nie obrażać, ale one wcześniej lub później nas dopadną - tak mówiła Alicja Pacewicz z Centrum Edukacji Obywatelskiej w audycji Polacy wiedzą niewiele o finansach. Co zrobić, by było lepiej?. Konieczne są działania ukierunkowane na wzrost świadomości i poziomu wiedzy finansowej, jednak, aby działania te były poprawne społeczeństwo musi chcieć poprawy swojego poziomu wiedzy i świadomości w rzeczonej kwestii. Jednakże jak pokazują badania - ponad połowa Polaków uważa, że wiedza ekonomiczna wcale nie jest potrzebna. Polacy reprezentują dość niski poziom wiedzy finansowej i często mają problemy z gospodarowaniem pieniędzmi, w tym zarządzaniem długami. Niestety Polacy nie oszczędzają regularnie, nie planują wydatków, 12

13 mało kto buduje własny kapitał na przyszłość, społeczeństwo ma trudności z czytaniem i rozumieniem umów oraz ich warunków 16. Edukacja finansowa może przyczynić się do stabilności systemu finansowego, gdyż ułatwia ona konsumentom wybór właściwych produktów i usług, prowadzi do zmniejszenia liczby przypadków niewywiązywania się ze zobowiązań finansowych, np. z pożyczek i kredytów hipotecznych, oraz do zwiększenia dywersyfikacji a tym samym bezpieczeństwa produktów oszczędnościowych i inwestycyjnych 17. Przytoczone definicje edukacji finansowej ujmują ją w kontekście procesowym, wskazują, że edukacja finansowa jest procesem ciągłym. Jest to związane z nieustannymi zmianami zachodzącymi na rynku usług finansowych. Konsument, chcąc świadomie zarządzać pieniędzmi musi systematycznie podnosić swoją wiedzę, zapoznawać się z nowoczesnymi technologiami. Niewłaściwe dysponowanie posiadanymi środkami finansowymi odzwierciedla się w poziomie jakości życia. Umiejętne dysponowanie finansami przez społeczeństwo, świadczy o poziomie finansowym państwa. Bogaci obywatele, to również bogate państwo. Każdy kraj promuje własne rozwiązania związane z edukacją finansową. Problemem tym zainteresowały się również instytucje wyższego szczebla tj.: Unia Europejska oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Wymieniają one kilka kluczowych zadań instytucji finansowych, które powinny realizować w ramach edukacji finansowej społeczeństwa. Wśród zaleceń OECD wyróżnić można 18 : aktywne wsparcie dla edukacji finansowej, dostęp do edukacji na każdym etapie życia człowieka, dostosowane programu edukacyjnego do poziomu i potrzeb poszczególnych grup społecznych, wprowadzenie edukacji ekonomicznej i finansowej od najmłodszych lat, inwestycje w osoby prowadzące szkolenia finansowe, zapewnienie odpowiednich środków na ten cel, współpraca międzynarodowa, dzielenie się spostrzeżeniami, wyłanianie najskuteczniejszych praktyk, 16 Wyzwania edukacji finansowej w Polsce, [dostępne r.]. 17 Komunikat komisji edukacja finansowa, Komunikat_Komisji_Europejskiej_w_sprawie_edukacji_finansowej_.pdf, [dostępne r.]. 18 Kuchciak I., Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarzadzania Uniwersytet Gdański, Zarzadzanie i finansowe, Gdańsk 2013, s

14 okresowa ocena i aktualizacja programów edukacyjnych. Z kolej Komisja Europejska zaleca, aby instytucje finansowe 19 : ułatwiły dostęp klientom do informacji z zakresu finansów, udostępniały edukację na różnych poziomach, wycofały niezrozumiałe zapisy, które często celowo mają zmylić klienta, edukowały swoich pracowników, podlegały kontrolom i ocenie. Zgodnie z rekomendacją OECD z 2005 r. fundamentem edukacji finansowej powinna być przede wszystkim rzetelna informacja. Narodowa strategia edukacji finansowej zdefiniowana została jako skoordynowane podejście na szczeblu krajowym do kwestii edukacji finansowej, która składa się z dostosowanych ram lub programu 20. Oprócz programów edukacyjnych związanych z instytucjami finansowymi, w niektórych krajach tworzone są specjalne komisje odpowiedzialne za kwestie związane z poziomem wiedzy i edukacji finansowej. Przykładem tego jest Amerykańska Rada Edukacji Oszczędności 21 (American Savings Education Council ASEC). Działalność Rady oparta jest na współpracy Departamentu Pracy, Departamentu Skarbu, organizacji publicznych i prywatnych. Głównym zadaniem ASEC jest szerzenie wśród mieszkańców Ameryki wiedzy odnośnie bezpieczeństwa finansowego i niezależności finansowej 22. Najbardziej powszechnymi działaniami związanymi z upowszechnianiem edukacji finansowej jest organizacja różnych szkoleń i kampanii społecznych. Także w szkolnictwie coraz częściej podejmowana jest tematyka edukacji ekonomicznej. Ciekawą inicjatywą z 1995 r. w USA był cykl spotkań nauczycieli wraz z przedstawicielami instytucji finansowych, mający na celu wyłonienie efektywnego sposobu nauczania dzieci i młodzieży. Coraz popularniejsza staje się edukacja finansowa dzieci najmłodszych. Przyczyniają się do tego instytucje dziecięce, młodzieżowe ale również uczelnie wyższe i banki 23. Również współczesne szkolnictwo wyższe nastawione jest na współpracę z otoczeniem biznesu. Uczelnie podejmują szereg wspólnych inicjatyw wraz z przedstawicielami biznesu, np.: zajęcia i wykłady otwarte dotyczące start up, odbywające się w Parkach Technologicznych. 19 Ibidem. 20 Kuchciak I., Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarzadzania Uniwersytet Gdański, Zarzadzanie i finansowe, Gdańsk 2013, s Amerykańska Rada Edukacji Oszczędności - American Savings Education Council ASEC 22 Frączak B., Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne w Katowicach, nr 173, Innowacje w bankowości i finansach, T. 1, s Ibidem, s

15 M. Iwanicz Drozdowską wyróżniła następujące placówki podejmujące inicjatywy w zakresie edukacji finansowej w Polsce 24 : instytucje publiczne i instytucje niekomercyjne Narodowy Bank Polski, Komisja Nadzoru Finansowego, Centrum Mikrofinansowe, fundacje, GPW, Związek Banków Polskich i Polska Izba Ubezpieczeń, system oświaty, instytucje komercyjne banki, zakłady ubezpieczeń i inne instytucje finansowe. Przykładowymi inicjatywami instytucji publicznych i instytucji niekomercyjnych w Polsce są 25 : wprowadzenie w roku szkolnym 2009/2010 w szkołach ponadgimnazjalnych przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości oraz dołączenie do lekcji Wiedzy o społeczeństwie elementów wiedzy ekonomicznej, program Moje finanse prowadzony przez Fundację Młodzieżowej Przedsiębiorczości, NBP i Fundację Bankową im. Kronenberga, który edukował młodzież w zakresie m.in. inwestycji, banków, bezpieczeństwa finansów, program Zaplanuj swoją przyszłość, polegający na szkoleniach i kursach dla dorosłych, którzy pragną pogłębiać wiedzę finansową, projekt Bank dostępny prowadzony przez NBP i Stowarzyszenie Otwarte Drzwi, którego celem było wyłonienie banków najbardziej przyjaznych osobom starszym i niepełnosprawnym. Do inicjatyw prowadzonych przez instytucje komercyjne można zaliczyć 26 : Szkolne Kasy Oszczędnościowe (pod patronatem PKO BP SA), które uczyły dzieci zarządzania swoimi oszczędnościami, platforma internetowa inicjatywa Domu Maklerskiego BOŚ S.A., gdzie odnaleźć można fachowe porady i informacje związane z tematyką finansów, program Kobieta w świecie finansów (w Polsce realizowany przez Bank BPH SA). W wielu państwach programy podnoszące poziom wiedzy finansowej są coraz bardziej popularne. Powoli odchodzi się od tworzenia jedynie okrojonych projektów pilotażowych. Dużo częściej prowadzone są większe kampanie dające możliwość oceny efektów i wyciągania konkretnych wniosków na przyszłość. Tylko świadomi finansowo 24 Iwanicz Drozdowska M., Kital R., Matuszak A., Nowak K. A., Działania w zakresie edukacji finansowej w Polsce [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s Ibidem, s Iwanicz Drozdowska M., Kital R., Matuszak A., Nowak K. A., Działania w zakresie edukacji finansowej w Polsce [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywach, red. M. Iwanicz Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s

16 konsumenci są wstanie korzystać z innowacji i możliwości jakie daje współczesny rynek usług finansowych. Bez wiedzy na temat korzyści, ale też zagrożeń, które niesie ze sobą zakup usług bankowych, konsumenci nie będą w stanie wybrać produktu najbardziej dostosowanego do ich potrzeb, lub w obawie przed konsekwencjami ich zakupy nie będą w ogóle korzystać z niektórych oferowanych produktów. 16

17 ROZDZIAŁ II ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA SPOŁĘCZEŃSTWA W ŚWIETLE BADAŃ OGÓLNODOSTEPNYCH 2.1. Sposoby pomiaru świadomości finansowej Podejmowanie skutecznych decyzji finansowych przez konsumentów opiera się w dużej mierze na posiadanej przez nich wiedzy finansowej. Pomiar tej wiedzy od lat stanowi przedmiot zainteresowania naukowców z różnych części świata. Badania te jednak nie należą do najłatwiejszych, bowiem Pomiar jest najtrudniejszym elementem procesu zarządzania wiedzą. Wśród głównych trudności pomiaru wiedzy w organizacjach wymienia się brak wypróbowanych, sprawdzonych i wiarygodnych metod pomiarowych 27. Trzeba przy tym jednak zauważyć, że wspomniany brak jest uwarunkowany przede wszystkim brakiem gotowości i woli poddania określonych elementów informacji właściwemu pomiarowi, a to wynika z nieświadomości znaczenia takiego pomiaru i w dużym stopniu także nieumiejętności wykorzystania wyników pomiaru do podejmowanych decyzji 28. Po raz pierwszy badania dotyczące pomiaru świadomości finansowej podjęła w 1990 r. Amerykańska Federacja Konsumentów (Consumer Federation of America). Przywołana organizacja analizy prowadziła wśród różnych populacji, wszelkie prowadzone badania dotyczyły finansów osobistych kredytów, rachunków bankowych, ubezpieczeń oraz wydatków konsumentów na mieszkanie, żywność i transport 29, czyli podstawowych instrumentów finansowych, najpowszechniej występujących w życiu przeciętnego konsumenta. B. Frączek wskazuje, iż najczęstszą metodą badań wykorzystywaną w pomiarach wiedzy finansowej jest ankieta stanowiąca narzędzie wywodzące się z metody sondażu diagnostycznego. W zależności od autora prowadzonych testów, poruszane są różne obszary badań wiedzy oraz edukacji finansowej 30, a niebezpieczeństwo posługiwania się ankietą wiąże się z niewłaściwie sformułowanymi pytaniami. Ankiety należą do najprostszych 27 Materiały pokonferencyjne z Konferencji Kadry Zarządzającej pt. Zarządzanie wiedzą- strategie sukcesu, Katedra Teorii Zarządzania SGH, Warszawa 2002, s Grzegorczyk A., Kamińska Kokot R., Wiedza jako obiekt pomiaru, [w:] Procesy decyzyjne w warunkach niepewności, red. A. Grzegorczyk, Wyższa Szkoła Proomocji, Warszawa 2012, s Hasings J. S., Madrian B. C, Skimmyhorn w. l., Financial literacy, financial education and economic outcomes, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No , Cambridge, s Frączak B., Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne w Katwicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach, T. 1, s

18 zarówno w konstruowaniu, jak i analizie, narzędzi dających odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Badanie poziomu wiedzy ekonomicznej Polaków i diagnoza obszarów, w których Polakom najbardziej potrzebna jest edukacja ekonomiczna odbywa się w skali lokalnej, krajowej oraz globalnej. Badania takie prowadzi również Pentor Research International. Wyniki prezentowane są w Raporcie Fundacji Kronenberga i odnoszą się do obszarów 31 : wiedzy ekonomicznej w aspekcie inwestycji, oszczędności, podatków, ubezpieczeń i emerytur, diagnozy grup społecznych najbardziej wymagających edukacji ekonomicznej, badania przyzwyczajeń Polaków w kwestii wydatków, oszczędności i inwestycji, rozpoznania poziomu wiedzy i zaufania konsumentów wobec instytucji finansowych, opracowania skutecznej formy edukacji finansowej, doboru środka przekazu (media, Internet). Badania dotyczące świadomości finansowej poświęcają znaczące miejsce weryfikacji poziomu edukacji finansowej obywateli. Badania dotyczące tej sfery prowadzone są w wielu krajach. Kierunki badań ego rodzaju prezentuje tabela 3. Specyfika badań dotyczących poziomu świadomości finansowej Zakres badania świadomości finansowej Posiadanie budżetu domowego Znajomość poszczególnych produktów finansowych Identyfikacja cech demograficznych warunkujących poziom wiedzy finansowej Wpływ kryzysu finansowego na podejmowanie decyzji finansowych Badanie związku między wykluczeniem finansowym 18 Uszczegółowienie Świadome zarzadzanie wpływami i wydatkami Klasyczne produkty bankowe (rachunek bieżący, rachunek oszczędnościowy, kredyty, depozyty i lokaty terminowe) Produkty finansowe Tabela 3 Identyfikacja obszarów wymagających najbardziej intensywnej edukacji Cechy demograficzne Cechy psychologiczne Zmiany w zachowaniu gospodarstw domowych wywołane kryzysem finansowym Wzrost zainteresowania wiedzą finansową po kryzysie finansowym społeczeństwa Zwiększona liczba programów z obszaru edukacji finansowej po kryzysie finansowym Identyfikacja istnienia zależności między posiadaną 31 Stan wiedzy finansowej Polaków - raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Dom Badawczy Maison, wrzesień 2009, s. 13.

19 a wiedzą finansową Badanie związku między nadmiernym zadłużeniem a wiedza finansową Bezpieczeństwo poszczególnych produktów finansowych Konsekwencje braku wiedzy finansowej Źródła wiedzy finansowej Zróżnicowanie poziomu wiedzy finansowej wiedzą finansową a zakresem i częstotliwością korzystania z poszczególnych produktów finansowych Identyfikacja istnienia zależności pomiędzy nadmiernym zadłużaniem się gospodarstw domowych a posiadaną wiedzą finansową Badanie zwyczajów płatniczych Znajomość pojęcia ryzyka Skutki niedostatecznego poziomu edukacji finansowej w skali mikro- i makroekonomicznej Identyfikacja typów inicjatyw mających na celu szerzenie wiedzy finansowej Identyfikacja źródeł przekazu wiedzy finansowej Wskazywanie instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie świadomości finansowej w społeczeństwie i stosunek poszczególnych instytucji do szerzenia wiedzy finansowej Badania na szczeblu krajowym Badania na szczeblu międzynarodowym Źródło: Kuchciak I., Świeszczak M., Świeszczak K., Marcinkowska M., Edukacja finansowa i inkluzja bankowa w realizacji koncepcji silver economy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s Charakterystyczną cechą jest duża różnorodność prowadzonych badań weryfikujących poziom edukacji finansowej. Przejawia się ona przede wszystkim zróżnicowaniem zakresów prowadzonych badań i analiz, począwszy od diagnozy poziomu wiedzy finansowej w danym kraju, poprzez wskazanie przyczyn i skutków istniejącego poziomu wiedzy finansowej, a skończywszy na sformułowaniu rekomendacji mających na celu poprawienie świadomości finansowej. Przedmiotem większości tego rodzaju programów są podstawowe aspekty obchodzenia się z pieniędzmi, takie jak korzystanie z konta bankowego, a następnie umiejętności związane z właściwym budżetowaniem, w tym zarządzanie kredytami i zadłużeniem. Zagadnienia inwestowania, oszczędzania i emerytur, ubezpieczeń oraz zarządzania ryzykiem są poruszane dużo rzadziej, co wskazuje, że tym kwestiom należy być może poświęcić więcej uwagi w przyszłości. Bardzo często prowadzone badania mają charakter wieloaspektowy i łączą wybrane spośród wskazanych powyżej obszarów. 19

20 Opracowania dotyczące badań nad poziomem wiedzy finansowej wskazują, iż kluczowe znaczenie w ego typu badaniach mają cechy demograficznoa społeczne. Determinanty różnicujące poziom wiedzy finansowej w społeczeństwie to między innymi 32 : wiek Osoby poniżej 25 oraz powyżej 55 roku życia mają mniejszą świadomość finansową, wysokość dochodów wraz ze wzrostem wysokości dochodów zwiększa się wiedza finansowa wykształcenie osoby z wykształceniem co najmniej średnim miały wyższą wiedzę finansową, wykonywany zawód pracownicy fizyczni charakteryzują się niższym poziomem wiedzy finansowej, miejsce zamieszkania - osoby z większych miejscowości i miast cechują się wyższym poziomem świadomości finansowej, status społeczny osoby samotne i samotnie wychowujące dzieci mają niższą wiedzę finansową, pozostawanie bezrobotnym osoby bezrobotne gorzej wypadają w testach wiedzy finansowej, religia, rasa, narodowość osoby z mniejszości narodowych lub religijnych zwykle posiadają niższą wiedze finansową. Oprócz wymienionych cech demograficzno społecznych istotne znaczenie w poziomie zróżnicowania wiedzy finansowej mają również cechy psychologiczne, przejawiające się w szczególności w stosunku do ryzyka, skuteczności w oszczędzaniu, reakcjach na stres, przeżywanymi trudnościami związanymi w życiu społecznym 33. Część badań skupia się wyłącznie na analizie przeprowadzonych programów edukacji finansowej i ich ocenie. Szczególnie przydatna jest możliwość porównania rezultatów osiągniętych przez różne grupy uczestników na poziomie krajowym oraz w skali międzynarodowej Kuchciak I., Świeszczak M., Świeszczak K., Marcinkowska M., Edukacja finansowa i inkluzja bankowa w realizacji koncepcji silver economy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s Ibidem 34 Ibidem. 20

21 2.2. Stan wiedzy finansowej Polaków W Polsce prowadzone są różnego rodzaju badania sprawdzające wiedzę finansową społeczeństwa. Większość rezultatów prowadzonych analiz pojawia się okresowo w postaci raportów na stronach internetowych. Oprócz pomiaru rzeczywistej wiedzy Polaków, pytania często dotyczą również subiektywnej i relatywnej oceny własnej wiedzy. Przykładem takiego badania jest raport z badania ilościowego przeprowadzonego w roku 2009 przez Pentor Research Internaional, który przybrał formę bezpośredniego wywiadu kwestionariuszowego CAPI. Jako główny cel przywołanego badania ustanowiono zbadania poziomu wiedzy ekonomicznej Polaków oraz diagnoza obszarów w których Polakom najbardziej potrzeba jest edukacja finansowa. Przywołane badanie obejmowało następujące obszary 35 : opis poziomu wiedzy ekonomicznej Polaków i identyfikację obszarów, newralgicznych z punktu widzenia działań edukacyjnych; opis zwyczajów Polaków związanych z wydawaniem pieniędzy, oszczędzaniem i inwestowaniem; postawy związane z pieniędzmi, oszczędzaniem i inwestowaniem; oszacowanie poziomu zaufania wobec instytucji finansowych; diagnozę poziomu wiedzy ekonomicznej oraz wskazanie uwarunkowań wiedzy finansowej; identyfikację grup najbardziej potrzebujących wiedzy ekonomicznej; wskazanie najbardziej obiecujących dróg dotarcia z ofertą edukacyjną do odbiorcy (media, Internet czy np. szkolenia). W przeprowadzonym badaniu wiedza ekonomiczna Polaków była mierzona na kilka sposobów jako 36 : wiedza obiektywna narzędziem służącym do jej pomiaru był test wiedzy finansowej; wiedza subiektywna opierająca się na samoocenie w zakresie poziomu posiadanej wiedzy finansowej; wiedza relatywna ukazująca poziom wiedzy w porównaniu do średniej wiedzy Polaków. 35 NBP, Strategia edukacji ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego na lata , NBP, Departament Edukacji i Wydawnictw, Warszawa 2009, s Ibidem. 21

22 Wykres 1. Poziom wiedzy obiektywnej, relatywnej i subiektywnej Polaków w świetle badań. Źródło: NBP, Strategia edukacji ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego na lata , NBP, Departament Edukacji i Wydawnictw, Warszawa 2009, s. 6. Wyniki badania uznać można za średnio zadowalające, wskazują, że przeważająca część badanych posiada małą lub średnią wiedze zarówno obiektywną, relatywną jak i subiektywną. Badań dotyczących poziomu wiedzy finansowej Polaków podjął się również Instytutu Wolności i Raiffeisen Polbank. Wyniki przeprowadzonych badań przedstawiono w Raporcie Stan wiedzy ekonomicznej Polaków 37. Badanie przeprowadzone było na początku 2014r. na grupie 1000 Polaków w wieku lat. Pytania dotyczyły m.in. podstawowych umiejętności matematycznych, podstawowej wiedzy o finansach, podatków, kart i bankomatów, oszczędzania, wiedzy o kredytach i oceny usług banków. Główne wnioski jakie zostały przedstawione po przeprowadzonych badaniach to 38 : aż 92% ankietowanych miała problem z odróżnieniem procentu od punktów procentowych, młodzi Polacy, którzy nie rozpoczęli pracy charakteryzują się niższym poziomem wiedzy ekonomicznej niż starsi rodacy. Wiąże się to z faktem, że to właśnie na rynku pracy młodzi ludzi zdobywają wiedzę o podstawowych pojęciach ekonomicznych, 2/3 ankietowanych nie wie, że obowiązują dwa progi podatkowe, 37 Instytut Wolności, Raiffeisen POLBANK, Stan wiedzy ekonomicznej Polaków Raport Instytutu Wolności i Reiffeisen Polbank, Instytut Wolności, Reiffeisen POLBANK, 2014, s Ibidem, s

23 1/3 osób nie wiedziała, że prowizja pobierana podczas wypłaty z bankomatu może mieć różne wysokości, - ponad połowa respondentów nie wie, że istnieje możliwość zmiany limitu na karcie płatniczej, 58% ankietowanych miało problem z określeniem wpływu poziomu inflacji na realne oprocentowanie lokaty, wśród badanej grupy odnotowano duże braki w wiedzy związanej z kredytami, konto bankowe jest najpowszechniejszą formą posiadanego produktu bankowego, ma je 75% respondentów. Do posiadania karty płatniczej przyznaje się połowa badanej grupy, natomiast co czwarta osoba nie nabyła żadnego produktu bankowego. Szczególna popularnością wśród badanych wiedzy finansowej cieszą się studenci. Badania wskazują, że studenci najsłabiej zaznajomieni są z funduszami inwestycyjnymi i ubezpieczeniami 39. Pozytywnym aspektem badania były dane uzyskane odnośnie pytania czy studenci chcieliby pogłębiać wiedzę na temat finansów osobistych. Graficzny rozkład odpowiedzi prezentuje wykres 2. Wykres 2 Chęć pogłębienia wiedzy finansowej studentów Źródło: Iwanicz Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., Świadomość finansowa Polaków wyniki badań [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s Iwanicz Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., Świadomość finansowa Polaków wyniki badań [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s

24 Powyższe dane prezentowane są w rozkładzie %. Wyniki wskazują, że 88% respondentów deklaruje chęć pogłębiania wiedzy finansowej. Tematyką nie jest zainteresowane tylko 11% studentów. Za największą przeszkodę w możliwości poszerzania wiedzy ankietowani podali brak czasu 40. Wyniki badań wtórnych wskazują, że poziom wiedzy finansowej w Polsce jest niewystarczający. Polacy na ogół nie są pewni swojej wiedzy finansowej, co przejawia się w postrzeganiu pewnych narzędzi finansowych. Sytuacja ta wygląda trochę inaczej w środowiskach studenckich. Młodzi ludzie są ciekawi sposobu funkcjonowania rynków finansowych i chętnie zainwestowaliby w możliwość podniesienia swojej wiedzy. 40 Iwanicz Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., Świadomość finansowa Polaków wyniki badań [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s

25 ROZDZIAŁ III PREZENTACJA WYNIKÓW PRZEPROWADZONYCH BADAŃ WŁASNYCH Przedmiotem niniejszej pracy ustanowiono poziomu wiedzy finansowej studentów kierunków ekonomicznych tarnobrzeskich szkół wyższych. W przeprowadzonym badaniu określeniem wiedza finansowa zdefiniowano poziom informacji posiadanych przez badanych z zakresu finansów. Obszar wiedzy finansowej podzielono na część praktyczną i teoretyczną, przypisując im określone wskaźniki. Wskaźnikami wiedzy finansowej teoretycznej uznano zagadnienia typu prawda - fałsz (5 zagadnień) i na podstawie odpowiedzi badanych było możliwe określenie poziomu wiedzy finansowej (teoretycznej). Kolejną część stanowiły zadania praktyczne. Wybranych zadań podobnie jak w przypadku wskaźnika wiedzy teoretycznej było 5. Respondenci udzielali odpowiedzi na problemowe zagadnienia. Na podstawie wyników określono poziom wiedzy finansowej (praktycznej). W celu przeprowadzenia badania zastosowano wystandaryzowaną technikę badawczą w postaci ankiety. Narzędzie badawcze składało się z: pytań metryczkowych, takich jak: płeć, wiek, miejsce zamieszkania, dochód miesięczny netto, wykształcenie, stan cywilny; pytań ankiety z zakresu wiedzy teoretycznej i praktycznej. Badanie odbyło się na przełomie kwietnia i maja 2016 r. W celu przeprowadzenia badania autorka pracy posłużyła się metodą sondażu diagnostycznego. Narzędziem, które posłużyło do zebrania niezbędnych danych była anonimowa ankieta (Aneks 1). W badaniu wzięło udział 200 osób, których charakterystykę demograficzną przedstawiono w niniejszym rozdziale Charakterystyka demograficzna badanej grupy W badaniu ankietowym dotyczącym wiedzy finansowej wzięło udział 200 studentów. Byli to studenci studiów stacjonarnych tarnobrzeskich uczelni wyższych. Na podstawie danych zebranych w ramach uzyskanych ankiet, badaną grupę można scharakteryzować za pośrednictwem wartości prezentowanych w tabeli 3. 25

26 Studia niestacjonarne Studia stacjonarne grupa wieczorowa Studia stacjonarne grupa dzienna Wiek respondentów Tryb Studiów Wiek Płeć Ogółem Kobieta Mężczyzna suma suma suma Źródło: Badania własne. Tabela 3 W badanej grupie studentów nieznacznie przeważają kobiety, które stanowią 51% (tj. 106 osób) badanych, z kolej Mężczyźni stanowią 49% (tj. 94 osoby) respondentów. Najwięcej ankietowanych osób znajduje się w wieku 24 lat, jest to 34 osoby, w dalszej kolejności przeważają osoby, znajdujące się w przedziale wiekowym od 22 do 23, łącznie jest to 53 osoby. Wśród badanych jest również grupa osób w wieku + 30, osoby te stanowią mniejszą grupę niż ludzie młodzi, jednakże ich obecność w grupie badanych postrzegana jest pozytywnie. Z racji wieku domniema się, że osoby takie posiadają większe doświadczenie niż osoby młode, ich wiedza w pewnych aspektach jest ugruntowana, opatrzona często praktycznymi przykładami zżycia własnego. Na podstawie zróżnicowanego wieku domniemać można, iż studenci tarnobrzeskich Uczelni wyższych posiadają różne motywy podjęcia studiów. Na wielu spośród badanych ciąży obowiązek podnoszenia swoich kwalifikacji, wiele osób w ten sposób pragnie sobie zapewnić upragniony awans lub podwyżkę. Dla niektórych osób być, może jest to pierwsza samodzielna decyzja o poszerzaniu swojej wiedzy. 26

27 Kolejnym aspektem różnicującym badaną grupę jest stan cywilny, który nakłada na poszczególne osoby określone zachowanie związane z zarządzaniem finansami swoimi (w przypadku singli), lub wspólnymi (w przypadku związków małżeńskich). Stan cywilny respondentów Wykres 4 Źródło: Badania własne. Najliczniejsza grupę badanych osób stanowiły osoby wolne, tj.: panny lub kawalerowie, osoby o takim statusie stanowiły 66 % badanych respondentów. 19 % badanych respondentów stanowiły osoby rozwiedzione. Zaledwie 20 % badanych to osoby pozostające w stałym związku małżeńskim. Niższym odsetkiem charakteryzowały się Wdowy/wdowcy, którzy stanowili 8 % badanej zbiorowości. Przywołany aspekt jest szczególną kwestią determinująca sposób dysponowania oraz lokowania własnych środków finansowych. Osoby samotne wydają więcej środków finansowych na wspólne imprezy ze znajomymi, posiadają większe koszty finansowe związane z własnymi potrzebami, przypadające na jedną osobę. Z kolej osoby żyjące wspólnie z rodziną muszą tworzyć budżet rodzinny w oparciu o potrzeby wszystkich członków gospodarstwa domowego. Kolejnym kryterium różnicującym badaną grupę było miejsce zamieszkania. Jest to niezwykle istotny aspekt, bowiem osoby zamieszkające obszary wiejskie będą miały inny wydatki niż osoby zamieszkujące obszary miejskie. Osoby zamieszkujące wieś moją większy dostęp do płodów natury, łatwiej im nabyć powierzchnie rolne oraz pracować w nich, 27

28 zmniejszając tym samym wydatki konsumpcyjne związane z nabywaniem warzyw lub owoców, które wypracować mogą praca własnych rąk. Strukturę zamieszkania badanych prezentuje wykres 5. Struktura zamieszkania badanych respondentów Wykres 5 Źródło: Badania własne. Pod względem zamieszkania najliczniejszą grupę stanowią mieszkańcy wsi. Odpowiedź taką wskazało 54 % ankietowanych. Kolejną co do wielkości grupą są mieszkańcy miast, których mieszkańcy mieszczą się w przedziale od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców. Odpowiedź taką wskazało 28% respondentów. Mieszkańcy miast do 10 tys. mieszkańców stanowili 5% badanych. Najrzadziej padała odpowiedź miasto od 50 tysięcy do 100 tysięcy mieszkańców. Tę odpowiedzi wskazało 3 % ankietowanych. Istotną cechą różnicująca badanych respondentów był tryb studiów. Badani respondenci uczęszczają na studia zarówno w trybie stacjonarnym jak i niestacjonarnym. Osoby studiujące dziennie zajmują się przede wszystkim zajęciami edukacyjnymi. Osoby studiujące niestacjonarnie to osoby, których utrzymanie zależy przede wszystkim od podejmowanej działalności zarobkowej. 28

29 Tryb studiów badanych respondentów Wykres 6 Źródło: Badania własne. Znacząca część badanych respondentów to osoby studiujące w trybie stacjonarnym, w grupach dziennych, osoby takie stanowiły 47 % spośród wszystkich przebadanych osób. 35 % badanych to osoby studiujące zaocznie, najmniejszą część badanych stanowiły osoby prowadzące stacjonarny tryb studiów, jednakże uczęszczające na grupę wieczorową 18 % badanych. Następną cechą demograficzną różnicującą zbiorowość było wykształcenie. Biorąc je pod uwagę, badana populacja wykazała się zróżnicowaniem. Wykres 7 Wykształcenie badanych respondentów Źródło: Badania własne. 29

30 Osoby z wykształceniem średnim stanowiły 53 %, z kolej 32 % badanych respondentów posiada już wykształcenie licencjackie, co oznacza, że w niektórych przypadkach podjęte studia nie są pierwszymi studiami jakie podjęła badana osoba. 15 % badanych posiada już wykształcenie wyższe magisterskie. Ciągłe dokształcanie, poszerzanie swoich umiejętności oraz kompetencji jest istotnym elementem rozwoju. Osoby podejmujące studia kierowane są różnymi motywami, dla jednych ważny jest papier, dokument potwierdzający umiejętności, dla wielu poszerzenie horyzontów, możliwość nabycia nowej wiedzy, w wielu przypadkach determinowane jest możliwością otrzymania upragnionego awansu i podwyższenia pensji, a także poprawa statusu społecznego. Istotnym aspektem różnicującym badaną zbiorowość była wysokość osiąganych dochodów netto na osobę w gospodarstwie domowym. Wykres 8 prezentuje odpowiednie zestawienie. Wykres 8 Miesięczny dochód netto na osobę Źródło: Badania własne. Dochody netto nieprzekraczające 500 zł posiadało 13 % respondentów. Zbliżony udział badanych, tj. 15 %, przyznał, że posiada indywidualne dochody netto ogółem powyżej 2000 zł netto. 23 % badanych wskazało, że miesięczny dochód przypadający na jedną osobę w zamieszkałym gospodarstwie domowym znajdował się w przedziale od

31 Przeważającą część respondentów wskazała, że dochody ich gospodarstwie domowych znajdują się w przedziale od 501 do 1000 zł, odpowiedź taką wskazało 49 % badanych. Poziom dochodów ma istotne znaczenie niemalże dla wszystkich ludzi, świadczy o zadowoleni oraz sposobie postrzegania życia. Niskie dochody sprawiają, że poszczególne osoby znacznie sceptycznie i negatywnie podchodzą do życia, stają się zamknięte, czują się wykluczone. Niskie dochody w dużej mierze uzależnione są od sposobu zarządzania portfelem finansowym danego gospodarstwa domowego. Studenci zapytani zostali również o fakt korzystania z kursów i szkoleń związanych z poszerzeniem wiedzy finansowej. Graficzny rozkład odpowiedzi prezentuje wykres 8. Udział w kursach finansowych Wykres 9 Źródło: Badania własne. Otrzymane wyniki wskazują, że niewielka część badanych wzięła w ostatnim czasie udział w kursie poszerzającym wiedze finansową. odpowiedź taką wskazało 91 % badanych, tylko 9 % wskazało, iż w tego typu kursie uczestniczyło. Otrzymane wyniki wskazują, iż niewielka część dostrzega zalety korzystania z tego typu kursów. Być może przeszkodą stojącą na drodze do uczestnictwa w tego typu kursach jest brak czasu. 31

32 3.2. Wskaźnik wiedzy finansowej teoretycznej Właściwa część badania miała na celu ocenę teoretycznej wiedzy finansowej studentów tarnobrzeskich uczelni wyższych. W przeprowadzonym badaniu określeniem wiedza finansowa zdefiniowano poziom informacji posiadanych przez badanych z zakresu finansów. Wskaźnikami wiedzy finansowej teoretycznej uznano zagadnienia typu prawdafałsz (5 zagadnień) i na podstawie odpowiedzi badanych było możliwe określenie poziomu wiedzy finansowej (teoretycznej). W części teoretycznej respondenci oceniali prawdziwość lub fałszywość następujących zagadnień: Inwestycja o wysokiej stopie zwrotu charakteryzuje się wysokim ryzykiem. Gdyby ktoś Pani/Panu zaoferował szansę zarobienia dużych pieniędzy, czy jednocześnie postrzega to Pani/Pan jako możliwość stracenia dużej kwoty pieniędzy? Czy Pani/Pana zdaniem wysoka inflacja oznacza, że koszty życia gwałtowanie wzrastają? Czy Pani/Pana zdaniem zazwyczaj istnieje możliwość ograniczenia ryzyka podczas inwestowania na giełdzie poprzez zakup różnych akcji? Czy Pani/Pana zdaniem istnieje wyższe prawdopodobieństwo stracenia wszystkich pieniędzy, jeśli są one przechowywane wszystkie w jednym miejscu? Ankietowani w zróżnicowany sposób udzielali odpowiedzi na zadane pytania. Rozkład wyników odpowiedzi udzielonych na poszczególne pytania z uwzględnieniem ich prawidłowości przedstawia tabela 4. Tabela 4 Odpowiedzi udzielone przez respondentów na poszczególne pytania sprawdzające wiedze teoretyczną Udzielona Pytanie 1 Pytanie 2 Pytanie 3 Pytanie 4 Pytanie 5 odpowiedz Prawdziwa 136/68 % 116/58 % 108/54 % 93/46,5 % 141/70,5 % Fałszywa 61/32 % 84/42 % 92/46 % 104/53,5 % 58/29,5 % Razem 200os/100% 200os/100% 200os/100% 200os/100% 200os/100% Źródło: Badania własne. Analizując otrzymane odpowiedzi widoczne jest znaczące zróżnicowanie prawidłowości otrzymanych odpowiedzi. Najwięcej prawidłowych odpowiedzi zostało 32

33 udzielonych na pytanie nr 1 i 5, na dalszym miejscu znalazło się pytanie nr 2 i 3. Największe trudności sprawiło udzielnie prawidłowej odpowiedzi pytanie 3, które wymagało znajomości pojęcia ryzyka oraz podstaw specyfiki inwestowania na giełdzie papierów wartościowych. Prawidłowej odpowiedzi na sformułowanie dotyczące inwestycji o wysokiej stopie zwrotu udzieliło 68% badanych. Brakiem wiedzy na ten temat wykazało się 32 % respondentów. O tym, że szansa zarobienia dużych pieniędzy wiąże się z możliwością stracenia dużej kwoty, wiedziało 58 % badanych, wiedzy takiej niestety nie posiada 42 % badanych, postrzega się, że osoby te skłonne są do większego, nieprzemyślanego ryzyka. Na zagadnienie nr 3 dotyczące konsekwencji wysokiej inflacji odpowiedz znała ponad połowa badanych 54 %. Ponad 46, 5% uczestników badania nie wiedziało, czy istnieje możliwość ograniczenia ryzyka podczas inwestowania na giełdzie poprzez zakup różnych akcji (46,4%). Prawidłową odpowiedź na to zagadnienie znało 53,5% badanych. Zdecydowana większość osób wiedziała, że wyższe prawdopodobieństwo stracenia wszystkich pieniędzy występuje w sytuacji, gdy są one przechowywane wszystkie w jednym miejscu (70,5%). Kolejnym analizom poddano zróżnicowanie pod względem prawidłowości udzielanych odpowiedzi na pytania teoretyczne z wiedzy finansowej w zależności od następujących kryteriów: płci, miejsca zamieszkania, stanu cywilnego wykształcenia, miesięcznego dochodu netto. Pierwszym kryterium różnicującym zbiorowość osób, które udzieliły prawidłowej odpowiedzi na 5 pytań teoretycznych była płeć. Zestawienie pogłębionej analizy przedstawia wykres

34 Płeć a poziom wiedzy teoretycznej badanych Wykres 10 Źródło: Badania własne. Otrzymane odpowiedzi wskazują, że kobiety miały większą tendencje do wskazywania poprawnych odpowiedzi. Tendencje taką zauważyć można w wynikach otrzymanych w związku z zadaniem 4/5 pytań. Wiedza mężczyzn tylko w jednym z zapytanych aspektów okazała się wyższa (pyt. 3). Otrzymane odpowiedzi związane są z ilością danej grupy biorącej udział w badaniach. Drugą analizowaną determinantą w przypadku prawidłowo udzielonych odpowiedzi na pytania teoretyczne z wiedzy finansowej było miejsce zamieszkania. Graficzny rozkład odpowiedzi prezentuje wykres 11. Wykres 11. Miejsce zamieszkania z poziom wiedzy teoretycznej badanych respondentów 34

35 Źródło: Badania własne. Wyniki analiz prezentuje wykres 11. Z przeprowadzonych analiz pomiędzy wskaźnikami wiedzy finansowej teoretycznej oraz miejscem zamieszkania badanych wynika, że największy udział badanych, którzy udzielili poprawnej odpowiedzi na pytania testu wiedzy teoretycznej, przypadało na mieszkańców wsi oraz większych miast do 10 tys. mieszkańców. Wskaźnik ten potwierdza, że wśród studentów tarnobrzeskich uczelni wyższych przeważają studenci zamieszkali na obszarach pozamiejskich. Trzecim kryterium różnicującym zbiorowość, która udzieliła prawidłowych odpowiedzi w teście wiedzy teoretycznej był tryb studiów. Zestawienie wyników prezentuje wykres 12. Wykres 12 Tryb studiów a poziom wiedzy teoretycznej badanych Źródło: Badania własne. Z analizy między poziomem trybem studiów a poziomem wiedzy finansowej praktycznej wynika, że studenci studiów dziennych, stanowili najliczniejszą grupę respondentów, którzy udzielali poprawnych wskazań na zagadnienia testu wiedzy finansowej teoretycznej. Sytuacja ta dotyczyła wszystkich pytań będących wskaźnikami testu wiedzy, z wyjątkiem pytania 5, na które najlepiej odpowiedzieli studenci grupy wieczorowej ze stacjonarnego tryby studiów. 35

36 Ostatnim czynnikiem różnicującym badaną zbiorowość był dochód. Rozkład prawidłowych odpowiedzi w zależności od miesięcznego dochodu netto prezentuje wykres 13. W przypadku wysokości uzyskiwanego miesięcznego dochodu i prawidłowości udzielanych odpowiedzi widoczny jest wyraźny związek. W przypadku każdego z pytań testu wiedzy finansowej teoretycznej, poprawnych wskazań najczęściej udzielali badani z dochodami przypadającymi na jednego mieszkańca gospodarstwa domowego w przedziale od 501 do 1000 zł. Wykres 13. Dochód miesięczny netto a wiedza teoretyczna badanych Źródło: Badania własne. W przypadku wysokości uzyskanego dochodu największy poziom prawidłowych odpowiedzi odnotowano w przedziale od 501 do 1000 zł na osobę w gospodarstwie domowym. Osoby te udzieliły najwięcej poprawnych odpowiedzi w porównaniu z innymi. Kolejnym aspektem różnicującym badaną grupę był stan cywilny. Graficzny rozkład odpowiedzi prezentuje wykres 14. Wykres 14 Stan cywilny a poziom wiedzy teoretycznej badanych respondentów 36