Gospodarowanie odpadami w laboratoriach badawczych

Transkrypt

1 Jolanta Biegańska, Monika Czop Gospodarowanie odpadami w laboratoriach badawczych Wskazówki, przepisy prawne, dokumenty Ochrona środowiska

2 Dr hab. in. Jolanta Biegañska, prof. nzw. w Pol. Œl. ukoñczy³a w 1981 r. Wydzia³ Chemiczny Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach. W 1988 r. obroni³a pracê doktorsk¹, a w 2008 r. uzyska³a stopieñ dr hab. in. Od 1996 r. pracuje na Wydziale In ynierii Œrodowiska i Energetyki Politechniki Œl¹skiej. Od wrzeœnia 2009 r. jest Kierownikiem Katedry Technologii i Urz¹dzeñ Zagospodarowania Odpadów. G³ówny obszar zainteresowañ naukowych dr. hab. in. Jolanty Biegañskiej to odpady specjalne i niebezpieczne oraz technologia materia- ³ów wybuchowych. Dr in. Monika Czop ukoñczy³a w 1999 r. Wydzia³ In ynierii Œrodowiska i Energetyki Politechniki Œl¹skiej. Od 2005 r. jest adiunktem w Katedrze Technologii i Urz¹dzeñ Zagospodarowania Odpadów. Pe³ni funkcjê opiekuna specjalnoœci Gospodarka Odpadami na kierunku In ynieria Œrodowiska. Jest koordynatorem obci¹- enia dydaktycznego Katedry. Od 2009 r. jest kierownikiem laboratorium Analiz fizykochemicznych w Katedrze Technologii i Urz¹dzeñ Zagospodarowania Odpadów. Ukoñczy³a kursy na Uniwersytecie Miko³aja Kopernika w Toruniu na Wydziale Chemii: Metody przygotowania próbek w analizie œrodowiskowej oraz GC i metod ³¹czonych (GC-MS/MS, LC-M S/MS,CZE- MS/MS) Optymalizacja procesu rozdzielania. Copyright 2011 ISBN Wydawnictwo Verlag Dashofer Sp. z o.o. al. Krakowska 271, Warszawa tel.: (22) , , faks: (22) , Opracowanie edytorskie: Anna Skowroñska Sk³ad: NOVA Monika Stru kiewicz Wszelkie prawa zastrze one, prawo do tytu³u i licencji jest w³asnoœci¹ Dashöfer Holding Ltd. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie ca³oœci lub fragmentów niniejszej publikacji, równie na noœnikach magnetycznych i elektronicznych, bez zgody Wydawcy jest zabronione. Ze wzglêdu na sta³e zmiany w polskim prawie oraz niejednolite interpretacje przepisów Wydawnictwo nie ponosi odpowiedzialnoœci za zamieszczone informacje.

3 Spis treœci Spis treœci 1. Wstêp Oznaczenia odczynników chemicznych ze wzglêdu na niebezpieczeñstwo Oznaczenia czystoœci odczynników chemicznych Oznakowanie i opakowanie substancji Oznaczenia instalacji i gaœnic...26 Bibliografia Rodzaje odpadów wytwarzanych w laboratoriach Odpady chemiczne Niebezpieczne odpady chemiczne...30 Bibliografia Struktura organizacyjna systemu zbierania i gromadzenia odpadów chemicznych Struktura osobowa i zakres obowi¹zków na poszczególnych szczeblach systemu Organizacja stanowisk zbierania odpadów...36 Bibliografia Klasyfikacja i zbieranie odpadów Identyfikacja Klasyfikacja odpadów chemicznych Sposoby postêpowania z odpadami chemicznymi Sposób postêpowania z odpadami nale ¹cymi do grup O, F Sposób postêpowania z odpadami nale ¹cymi do grup P, N Sposób postêpowania z odpadami nale ¹cymi do grup TN, TP Sposób postêpowania z odpadami typu S (roztwory soli nieorganicznych), zawieraj¹cymi jony metali ciê kich Sposób postêpowania z odpadami zawieraj¹cymi rtêæ, grupa R Sposób postêpowania z odpadami nale ¹cymi do grup Ró ne Zu yte szk³o laboratoryjne i szklane opakowania po odczynnikach SL Oznakowanie pojemników do przechowywania odpadów chemicznych Bibliografia Utylizacja Utylizacja bezpoœrednia Odpady w postaci par i gazów Bibliografia Magazyn centralny Organizacja magazynu centralnego odpadów chemicznych Przekazanie zebranych odpadów chemicznych do magazynu centralnego Procedury postêpowania z odpadami chemicznymi na poziomie magazynu centralnego odpadów Bibliografia...52 ZA CZNIKI 1. Wykaz stanowisk zbierania odpadów Protokó³ przekazania odpadów Formularz ewidencjonowania odpadów chemicznych Karta przekazania odpadu (Dz.U. z 2006 r. Nr 30, poz. 213) Niebezpieczne reakcje chemiczne

4 Spis treœci 6. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. Nr 62, poz. 628). Kategorie i rodzaje odpadów niebezpiecznych, wymienione wed³ug ich charakterystyki lub dzia³alnoœci, w skutek której powsta³y (odpady mog¹ mieæ formê cieczy, osadu lub cia³a sta³ego) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. Nr 62, poz. 628). Sk³adniki odpadów z za³¹cznika 2 b, klasyfikuj¹ce je jako odpady niebezpieczne, jeœli posiadaj¹ w³aœciwoœci opisane w za³¹czniku Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. Nr 62, poz. 628). W³aœciwoœci odpadów klasyfikuj¹ce je jako niebezpieczne Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/'WE W³aœciwoœci odpadów, które czyni¹ z nich odpady niebezpieczne Wzory etykiet na pojemniki do zbierania odpadów chemicznych Wzór etykiety informuj¹cej o miejscu gromadzenia odpadów chemicznych Wzór etykiety o zakazie wlewania odpadów chemicznych do kanalizacji Rozporz¹dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1013/2006 z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów Lista P Rozporz¹dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1013/2006 z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów Lista U Wykaz piktogramów podstawa prawna orzecznictwo definicja dokument uwaga norma wskazówka dyrektywa problem 4

5 Wstêp 1. WSTÊP Laboratoria prócz wykorzystania ich w dzia³alnoœci edukacyjnej, s¹ obecnie olbrzymimi magazynami zwi¹zków chemicznych. U ywane w eksperymentach substancje chemiczne staj¹ siê w wielu przypadkach, po ich wykorzystaniu, odpadem. Mieszanina takich odpadowych substancji chemicznych mo e stanowiæ olbrzymie zagro enie dla zdrowia ludzi i dla œrodowiska. Maj¹c na uwadze dba³oœæ o œrodowisko naturalne i bezpieczeñstwo pracy w laboratoriach, musimy przestrzegaæ krajowych i europejskich przepisów dotycz¹cych bezpieczeñstwa pracy i gospodarki niebezpiecznymi odpadami, w tym odpadami chemicznymi. Zgodnie z Dyrektyw¹ Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylaj¹c¹ niektóre dyrektywy, gospodarowanie odpadami oznacza zbieranie, transport, odzysk oraz unieszkodliwianie odpadów, ³¹cznie z nadzorem nad tego rodzaju dzia³aniami, jak równie póÿniejsze postêpowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów wraz z dzia³aniami wykonywanymi w charakterze dealera lub brokera. Najwa niejszym elementem gospodarowania odpadami w laboratoriach jest prawid³owe zbieranie, przechowywanie i usuwanie odpadów. Wymaga to przestrzegania ustalonych zaleceñ i regu³ dotycz¹cych w³aœciwego i bezpiecznego postêpowania. Niemal wszystkie substancje chemiczne u ywane i wytwarzane w laboratoriach, np. próbki, produkty reakcji, filtraty, pozosta³oœci po reakcjach, rozpuszczalniki, reagenty itp., a tak e czêœæ sprzêtu, np. elementy szklane, opakowania po odczynnikach, zniszczone termometry, komputery i inne sk³adowe wyposa enia, stan¹ siê odpadami najczêœciej odpadami niebezpiecznymi. Wa nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na stan œrodowiska, bezpieczeñstwo i koszty jest, tak jak i w innych dziedzinach, unikanie wytwarzania odpadów. Dlatego wszystkie odpady, które zosta³y wytworzone, bo nie uda³o siê ich unikn¹æ, musz¹ byæ w³aœciwie zagospodarowane. Ponadto musimy stale oceniaæ realizowane procesy w trakcie rutynowych prac laboratoryjnych, szukaj¹c dróg minimalizacji obci¹ enia œrodowiska poprzez redukc-jê iloœci wytwarzanych odpadów oraz ich recykling wszêdzie tam, gdzie jest to mo liwe. Celem niniejszego opracowania jest pomoc we w³aœciwym postêpowaniu i usuwaniu niebezpiecznych odpadów chemicznych wytwarzanych w laboratoriach badawczych. W publikacji zaprezentowano niezbêdne terminy, definicje oraz akty prawne. Zamieszczono równie zestaw dokumentów, jakie powinny byæ przygotowane przy przekazywaniu odpadów do magazynu. 5

6 Oznaczenia odczynników chemicznych ze wzglêdu na niebezpieczeñstwo 2. OZNACZENIA ODCZYNNIKÓW CHEMICZNYCH ZE WZGLÊDU NA NIEBEZPIECZEÑSTWO Zgodnie z definicj¹ podan¹ w encyklopedii [1] odczynnik chemiczny to ka dy pojedynczy zwi¹zek chemiczny lub w sensie bardziej ogólnym okreœlona mieszanina zwi¹zków chemicznych (lub ich roztwór), przygotowana do przewidywanego sposobu wykorzystania w pracy laboratoryjnej. Odczynnikami chemicznymi zwyczajowo [2] nazywa siê wszelkie substancje chemiczne lub ich mieszaniny przeznaczone do pracy laboratoryjnej, g³ównie do prowadzenia analiz chemicznych. Odczynniki chemiczne poza g³ównym zastosowaniem w analityce chemicznej, s¹ wykorzystywane równie do prowadzenia prac naukowo-badawczych w preparatyce, a tak e jako surowce w produkcji innych substancji na niewielk¹ skalê. Odczynnik chemiczny mo e: posiadaæ okreœlon¹ czystoœæ substancji, zmierzone zanieczyszczenia, odpowiedni sposób konfekcji, wyznaczony okres trwa³oœci, a jego opakowanie oraz sposób przechowywania dostosowane s¹ do zapewnienia wymaganego w danych zastosowaniach stopnia niezmiennoœci sk³adu chemicznego. Wed³ug tej samej encyklopedii [1] substancja chemiczna (substancja czysta, chemikalia) to substancja jednorodna o sta³ym, okreœlonym sk³adzie chemicznym [3, 4], jakoœciowym (co do rodzaju atomów pod wzglêdem liczby atomowej i ewentualnie co do poszczególnych rodzajów atomów w cz¹steczce) i najczêœciej tak e iloœciowym (liczby atomów ró nych rodzajów w cz¹steczce). Substancje chemiczne wystêpuj¹ jako proste formy wystêpowania w stanie wolnym pierwiastków chemicznych i substancje chemiczne z³o one zwi¹zki chemiczne [3, 5, 6]. Do substancji chemicznych zalicza siê te (jako rodzaj zwi¹zków chemicznych) bertolidy, substancje niespe³niaj¹ce ca³kowicie (nie pod wzglêdem iloœciowym) kryterium sta³oœci sk³adu. Do substancji chemicznych nie zalicza siê mieszanin zarówno jednorodnych, jak te niejednorodnych [7]; nosz¹ one nazwê preparatów chemicznych [8] lub substancji z³o onych [6]. Wed³ug Ustawy o substancjach i preparatach chemicznych [9] substancja chemiczna pierwiastki chemiczne i ich zwi¹zki w stanie, w jakim wystêpuj¹ w przyrodzie lub zostaj¹ uzyskane za pomoc¹ procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwa³oœci, oprócz rozpuszczalników, które mo na oddzieliæ bez wp³ywu na stabilnoœæ i sk³ad substancji, i wszystkimi zanieczyszczeniami powstaj¹cymi w wyniku procesu produkcyjnego. Niebezpiecznymi nazwano te substancje chemiczne, które w wyniku kontaktu z organizmem cz³owieka zagra aj¹ jego zdrowiu lub yciu b¹dÿ dzia³aj¹ szkodliwie na œrodowisko. 6

7 Oznaczenia odczynników chemicznych ze wzglêdu na niebezpieczeñstwo Dok³adne okreœlenie substancji niebezpiecznej, zgodnie z Ustaw¹ o substancjach i preparatach chemicznych [9], mówi, e jest to substancja stwarzaj¹ca zagro enia dla zdrowia cz³owieka i/lub œrodowiska zakwalifikowana co najmniej do jednej z nastêpuj¹cych kategorii: bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe, r¹ce, dra ni¹ce, uczulaj¹ce, rakotwórcze, mutagenne, dzia³aj¹ce szkodliwie na rozrodczoœæ, ³atwo palne, wysoce ³atwopalne, skrajnie ³atwopalne, o w³aœciwoœciach utleniaj¹cych i wybuchowych, niebezpieczne dla œrodowiska. Zgodnie z art. 3 ustawy Prawo Ochrony Œrodowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. pod pojêciem substancja niebezpieczna rozumie siê jedn¹ lub wiêcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze wzglêdu na swoje w³aœciwoœci chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mog¹, w razie nieprawid³owego obchodzenia siê z nimi, spowodowaæ zagro enie ycia lub zdrowia ludzi lub œrodowiska; substancj¹ niebezpieczn¹ mo e byæ surowiec, produkt, pó³produkt, odpad, a tak e substancja powsta³a w wyniku awarii. Substancje i preparaty chemiczne podlegaj¹ klasyfikacji [9] pod wzglêdem zagro enia, jakie stanowi¹ dla zdrowia cz³owieka lub dla œrodowiska. Jako niebezpieczne klasyfikuje siê substancje lub preparaty chemiczne do co najmniej jednej z 15 kategorii: 1) substancje i preparaty o w³aœciwoœciach wybuchowych, 2) substancje i preparaty o w³aœciwoœciach utleniaj¹cych, 3) substancje i preparaty skrajnie ³atwopalne, 4) substancje i preparaty wysoce ³atwopalne, 5) substancje i preparaty ³atwopalne, 6) substancje i preparaty bardzo toksyczne, 7) substancje i preparaty toksyczne, 8) substancje i preparaty szkodliwe, 9) substancje i preparaty r¹ce, 10) substancje i preparaty dra ni¹ce, 11) substancje i preparaty uczulaj¹ce, 12) substancje i preparaty rakotwórcze, 13) substancje i preparaty mutagenne, 14) substancje i preparaty dzia³aj¹ce szkodliwie na rozrodczoœæ, 15) substancje i preparaty niebezpieczne dla œrodowiska. Substancje i preparaty: ³atwopalne, uczulaj¹ce, rakotwórcze, mutagenne i dzia³aj¹ce szkodliwie na rozrodczoœæ nie posiadaj¹ piktogramów (symboli graficznych informuj¹cych o rodzaju zagro eñ). Sprawa oznaczenia i opakowania odczynników chemicznych, preparatów niebezpiecznych i substancji niebezpiecznych ujêta zosta³a w Kodeksie pracy (art ), rozporz¹dzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. [10], ustawie z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych [9], rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 wrzeœnia 2003 r. [11] oraz rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia z dnia 5 marca 2009 r. [12]. 7

8 Oznaczenia odczynników chemicznych ze wzglêdu na niebezpieczeñstwo 2.1. Oznaczenia czystoœci odczynników chemicznych Stosowane w laboratoriach odczynniki dzieli siê pod wzglêdem ich czystoœci na kilka klas [1]. Czystoœæ substancji okreœla procentow¹ zawartoœæ wagow¹ g³ównej substancji stanowi¹cej dany produkt, po odjêciu od niej wszystkich zanieczyszczeñ towarzysz¹cych jej w tym produkcie. Najczêœciej produktem, którego czystoœæ siê okreœla, jest pojedynczy zwi¹zek chemiczny, ewentualnie mo e to byæ œciœle okreœlona mieszanina zwi¹zków chemicznych (np. roztwór wodny o okreœlonym stê- eniu). Odczynniki techniczne o poziomie czystoœci 90 99%: symbol w nomenklaturze polskiej angielskiej niemieckiej rosyjskiej techn. pract. technisch techniczeskaja czistota Produkty techniczne s¹ to zwykle wielkoprzemys³owe produkty techniczne, stosowane w pracy analitycznej raczej wyj¹tkowo i wymagaj¹ce zawsze wykonania œlepej próby na oznaczany sk³adnik. Odczynniki czyste o poziomie czystoœci 99 99,9%: symbol w nomenklaturze polskiej z ³aciny angielskiej niemieckiej rosyjskiej Stosuje siê je powszechnie w analizie chemicznej. Odczynniki czyste to substancje znacznie lepiej oczyszczone ani eli techniczne. W laboratoriach analitycznych s¹ najczêœciej stosowane w metodach wykorzystuj¹cych skalê decygramow¹. U ywanie ich wymaga w pewnych przypadkach wykonania œlepej próby w celu upewnienia siê, czy nie zawieraj¹ znacznych iloœci oznaczanego sk³adnika. W laboratoriach przemys³owych, gdzie u ywanie wiêkszych iloœci odczynników do masowych analiz stanowi problem ekonomiczny, stosuje siê czêsto nawet wprowadzanie poprawki na zawartoœæ oznaczanego sk³adnika, a nie u ywa siê czystszych, ale znacznie dro szych odczynników. Odczynniki czyste do analizy o stopniu czystoœci 99,9 99,99%: cz. purum pure rein czistyj symbol w nomenklaturze polskiej z ³aciny angielskiej niemieckiej rosyjskiej cz.d.a. pro analysi A.C.S. zur Analyse czistyj dla analiza 8

9 Oznaczenia odczynników chemicznych ze wzglêdu na niebezpieczeñstwo Odczynniki cz.d.a. ró ni¹ siê od ch. cz. tym, e posiadaj¹ atest firmy produkuj¹cej, gwarantuj¹cy nieprzekraczaln¹ zawartoœæ okreœlonych zanieczyszczeñ. Atest ten pozwala od razu oceniæ, czy dany odczynnik mo na zastosowaæ bez wykonania œlepej próby, czy te trzeba j¹ wykonaæ. Odczynniki te stosuje siê z regu³y do przygotowywania roztworów podstawowych, zwykle roztworów mianowanych, oraz podczas wykonywania bardziej odpowiedzialnych analiz (np. rozjemczych). Nies³usznie traktuje siê odczynniki cz.d.a. jako jedynie nadaj¹ce siê do prac analitycznych (z tytu³u nazwy). Mog¹ byæ one zast¹pione bez szkody dla wyników analizy znacznie tañszymi odczynnikami czystymi. Odczynniki chemicznie czyste o znacznym stopniu czystoœci 99,99 99,999%: symbol w nomenklaturze Zanieczyszczeñ nie mo na wykryæ nawet najczulszymi metodami analizy chemicznej. Odczynniki spektralnie czyste do specjalnych zastosowañ o stopniu czystoœci 99,999 99,9999%: symbol w nomenklaturze polskiej z ³aciny angielskiej niemieckiej rosyjskiej Zanieczyszczenia nie zak³ócaj¹ metod analizy spektralnej. ch.cz. purissimum chemical pure chemisch rein chimiczeski czistyj polskiej specjalnie czyste do... angielskiej niemieckiej special pure rosyjskiej spektrographisch rein spektralno czistyj Odczynniki spektralnie czyste do specjalnych zastosowañ mo na podzieliæ na: odczynniki do mikroanalizy, odczynniki do chromatografii gazowej, odczynniki izotopowo czyste, wzorce do celów specjalnych, np.: do spektroskopii, chromatografii. W handlu znajduj¹ siê te odczynniki przygotowane do szybkiego sporz¹dzenia roztworów mianowanych gotowe odwa ki analityczne (nazywane z jêzyka ang. Fixanal ). Odwa ka analityczna posiada masê substancji okreœlon¹ z dok³adnoœci¹ do 0,0001 g, œciœle okreœlony sk³ad chemiczny (atest zanieczyszczeñ) oraz wykaz metod analitycznych, w jakich mo e byæ zastosowana. 9

10 Oznaczenia odczynników chemicznych ze wzglêdu na niebezpieczeñstwo 2.2. Oznakowanie i opakowanie substancji W Kodeksie pracy (art ) mo na przeczytaæ zapis odnoœnie oznakowania substancji i preparatów chemicznych: Niedopuszczalne jest stosowanie substancji i preparatów chemicznych nie oznakowanych w sposób widoczny, umo liwiaj¹cy ich identyfikacjê. Niedopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów chemicznych bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i preparatów oraz kart charakterystyki, a tak e opakowañ zabezpieczaj¹cych przed ich szkodliwym dzia³aniem, po arem lub wybuchem. Podobne zapisy znaleÿæ mo na w 29.1 rozporz¹dzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. [10]: Substancje i preparaty chemiczne umieszcza siê w odpowiednich pojemnikach opatrzonych napisami zawieraj¹cymi nazwê substancji i preparatu oraz informuj¹cymi o ich niebezpieczeñstwie lub szkodliwoœci dla zdrowia. Substancje i preparaty niebezpieczne w rozumieniu przepisów o substancjach i preparatach chemicznych przechowuje siê w zamkniêtych pomieszczeniach specjalnie przystosowanych do tego celu. W krajach Wspólnoty Europejskiej stosowane s¹ nastêpuj¹ce typy oznaczeñ: symbole zagro eñ (piktogramy) okreœlaj¹ce rodzaje niebezpiecznych materia- ³ów, informacje o rodzaju niebezpieczeñstwa, oznaczane liter¹ R (risk information) z odpowiednimi liczbami precyzuj¹cymi bardziej szczegó³owo typ zagro enia, porady bezpieczeñstwa oznaczone liter¹ S (safety advice) z odpowiednimi liczbami wskazuj¹cymi na sposób obchodzenia siê z odczynnikiem wraz z dodatkowymi informacjami. W Polsce przyjêto zasady oznakowania opakowañ substancji i preparatów dok³adnie takie same, jakie obowi¹zuj¹ w Unii Europejskiej. Oznakowanie polega na umieszczeniu na opakowaniu substancji niebezpiecznej (lub preparatu niebezpiecznego) znaków i napisów ostrzegawczych. Oznakowanie substancji lub preparatu niebezpiecznego powinno [9]: zawieraæ nazwê umo liwiaj¹c¹ jednoznaczn¹ identyfikacjê substancji lub preparatu, to samoœæ osoby wprowadzaj¹cej substancjê lub preparat do obrotu, oraz odpowiednie znaki ostrzegawcze i napisy, a tak e informacje o wymaganym postêpowaniu z opró nionymi opakowaniami, je eli tego wymagaj¹ inne przepisy, byæ sporz¹dzone w jêzyku polskim, przy oznakowaniu opakowania ka dej substancji (preparatu) niebezpiecznej zawieraæ etykietê ostrzegawcz¹, której treœæ skierowana jest do u ytkownika produktu. Etykieta powinna zawieraæ: nazwê substancji, nazwy niebezpiecznych sk³adników (w przypadku preparatu) wp³ywaj¹ce na ostateczn¹ klasyfikacjê, symbole graficzne kategorii zagro enia wraz z opisem ich znaczenia, które powinny wyraÿnie odznaczaæ siê od t³a, treœæ odpowiednich zwrotów R i S, 10