Rola kapitału obrotowego i jego wpływ na zarzdzanie finansami przedsibiorstw

Transkrypt

1 Dr Grzegorz Gołbiowski Rola kapitału obrotowego i jego wpływ na zarzdzanie finansami przedsibiorstw W teorii finansów przedsibiorstw jednym z kluczowych zagadnie jest okrelenie istoty i pojcia kapitału obrotowego. Mona spotka si z dwoma jego pojciami: kapitału obrotowego brutto i netto 1. Łczna warto składników majtku obrotowego firmy wykazana w aktywach jej bilansu nosi nazw kapitału obrotowego brutto. Innymi słowy kapitał obrotowy brutto odpowiada mniej wicej aktywom obrotowym 2. Kapitałem obrotowym netto (inaczej kapitałem pracujcym ang. working capital) bdzie w ujciu bilansowym (ksigowym) rónica pomidzy aktywami obrotowym a biecymi zobowizaniami. Za, w ujciu finansowym (kapitałowym) kapitał obrotowy netto to rónica pomidzy kapitałem stałym i aktywami trwałymi 3. Istota kapitału obrotowego uwidacznia si ju na samym pocztku rozwaa o finansach przedsibiorstw. W tym czasie kiedy okrelone zostan cele zarzdzania finansami w przedsibiorstwie, nie mona zapomnie o wyznaczeniu strategii nim zarzdzania. Powszechnie ju, od jakiego czasu cele działalnoci przedsibiorstwa definiuje si w dwóch płaszczyznach: w horyzoncie długoterminowym i krótkoterminowym. W długim okresie celem działalnoci przedsibiorstwa jest maksymalizowanie jego wartoci rynkowej, w tym majtku włacicieli. W krótkim horyzoncie zarzdzania, najwaniejszym celem działalnoci przedsibiorstwa jest utrzymanie płynnoci płatniczej, czyli zdolnoci do biecego regulowania jego zobowiza. W obu przypadkach rola kapitału obrotowego i przyjtej strategii nim zarzdzania jest niezwykle istotna. Pamitajc o przyjtych celach zarzdzania finansami i podejmujc si kształtowania wielkoci kapitału obrotowego trzeba zrealizowa dwa najwaniejsze priorytety, tj. maksymalizowanie wartoci przedsibiorstwa i minimalizowanie ryzyka utraty płynnoci. Przy czym termin kapitał obrotowy netto wie si najczciej z podejmowaniem krótkoterminowych decyzji finansowych. Jedn z kluczowych decyzji w tym zakresie jest okrelenie wielkoci niezbdnych aktywów obrotowych i sposobów ich finansowania. To finansowanie musi odbywa si z zachowaniem zdolnoci do regulowania zobowiza. Kada faza rozwoju 1 Por. Finanse przedsibiorstwa, red. L. Szyszko, J. Szczepaski, wydanie II, PWE 2003 r. 2 Do jego składników mona zaliczy: zapasy, nalenoci krótkoterminowe i inwestycje krótkoterminowe. Niektórzy twierdz, e rozliczenia midzyokresowe w aktywach nie stanowi składnika kapitału obrotowego brutto. Wydaje si to jednak błdem, gdy rozliczenia midzyokresowe (krótko i długoterminowe), podobnie zreszt jak długoterminowe nalenoci, zgodnie z ustaw o rachunkowoci element aktywów trwałych, z punktu widzenia zarzdzania maj raczej charakter obrotowy. Wielko krótkoterminowych rozlicze zazwyczaj jest jednak niewielka, std nawet nie uwzgldnienie ich, nie wywołuje wielkiego błdu. 3 Szerzej: G. Gołbiowski W jaki sposób moesz wpływa na poziom kapitału obrotowego?, opracowanie w: Analiza i kontrola finansowa w praktyce, Wiedza i Praktyka 2004 r. 1

2 przedsibiorstwa charakteryzuje si innymi potrzebami w zakresie pozyskiwania ródeł finansowania. Biorc to pod uwag, badacze problemu zachcaj do tworzenia planów finansowania aktywów przedsibiorstwa w rónych fazach rozwoju, celem uniknicia bankructwa 4. Jak wskazuje zreszt analiza przypadku bankructw przedsibiorstw, jedn z waniejszych przyczyn tych wypadków był niedostatek lub złe zarzdzanie kapitałem obrotowym 5. W fazie startowej w przedsibiorstwie na ogół brak jest wystarczajcych iloci kapitału finansujcego aktywa obrotowe. Jeli tak jest, wówczas aktywa obrotowe finansowane s pocztkowo kapitałem obrotowym w formie zobowiza niekapitałowych, tj. zobowiza wobec pracowników (gdy wynagrodzenia s płacone z dołu ), zobowiza wobec dostawców, wynikajcych z operacyjnego (manipulacyjnego) odroczenia płatnoci 6 oraz jeli wystpuje z biecego zysku. Std w tej fazie rozwoju wielko aktywów obrotowych determinowana jest moliwociami pozyskania kapitału finansowego. Innymi słowy, wielko utrzymywanych aktywów obrotowych nie wynika z uwiadomionych potrzeb, okrelonych charakterem procesów gospodarczych 7. W kolejnej fazie rozwoju przedsibiorstwa pojawiaj si kłopoty płatnicze, wynikajce z nadmiernego zaangaowania zysku w finansowanie wypłat dla włacicieli i/lub inwestycji w aktywa trwałe. Jest to stan nierównowagi finansowej wywołanej przez niewłaciw struktur kapitału obrotowego, który na ogół jest równowaony w skutek wzrostu zobowiza handlowych, najczciej w formie kredytu kupieckiego. Podsumowujc, w celu prawidłowego zarzdzania kapitałem obrotowym wraz z rozwojem przedsibiorstwa, konieczne jest wydzielenie pewnej czci aktywów obrotowych, które w miar moliwoci powinny by finansowane kapitałem stałym. Dziedzina zarzdzania płynnoci, nierozerwalnie zwizana z poziomem kapitału obrotowego jest obszarem niezwykle wraliwym. Twierdzi si, e zadaniem kapitału obrotowego w przedsibiorstwie jest zmniejszenie ryzyka wynikajcego z unieruchomienia czci rodków obrotowych lub te wynikajcego ze strat zwizanych z tymi rodkami, np. z trudnoci sprzeday wytworzonych wyrobów. Stanowi on pewnego rodzaju element bezpieczestwa ułatwiajcy zachowanie płynnoci finansowej 8. Kapitał obrotowy netto moe przyjmowa wielko dodatni, ujemn bd zerow. 4 D. Stos Wpływ struktury kapitału obrotowego na ryzyko bankructwa przedsibiorcy, Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 965, red. T. Jajuga, W. Pluta, Wrocław 2002 r. 5 B. Prusak Uwarunkowania upadłoci przedsibiorstw, w: Gospodarka Polski w okresie transformacji, red. F. Bławat, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 2001 r. 6 Nie dotyczy to zobowiza o charakterze kredytu kupieckiego. 7 Por. D. Stos, op.cit. 8 M. Sierpiska, T.Jachna, Ocena przedsibiorstwa według standardów wiatowych, PWN Warszawa 1999 r., s. 55 2

3 Dodatni kapitał pracujcy wystpuje wtedy, gdy cz aktywów obrotowych jest finansowana kapitałem stałym. Std, mamy do czynienia z sytuacj, e cz cyklu operacyjnego (eksploatacyjnego) finansowana jest kapitałem własnym i kapitałami długoterminowym obcymi, a nie tylko zobowizaniami biecymi. Czerpanie rodków finansowych zabezpieczajcych funkcjonowanie podmiotu w zakresie zaspokojenie biecych zobowiza wymaga angaowania kapitału pracujcego, czyli przyjmowania takiej strategii działania aby dy do utrzymania nadwyki aktywów obrotowych nad krótkoterminowymi zobowizaniami. Jest to sytuacja najbardziej oczekiwana, biorc pod uwag zasad zarzdzania finansami przedsibiorstw, przyjt z myl o zrealizowaniu okrelonych wczeniej celów zarzdzania. Jak jest ona wana wiadcz, bazujce na niej zasady szczegółowe, jak: złota zasada bilansowa i złota zasada finansowania. W pierwszej chodzi o to, eby wielko utrzymywanego trudnego do upłynnienia (długookresowego) była mniejsza od wielkoci kapitału stałego. Według standardów zachodnioeuropejskich przyjmuje si, e dla zapewnienia przyszłego bytu przedsibiorstwa (ang. going concern) kapitał własny powinien gwarantowa pokrycie aktywów trwałych, co najmniej w 70%, natomiast kapitał własny powikszony o długoterminowy kapitał obcy, musi by wikszy od 100% wartoci aktywów trwałych 9. Złota zasada finansowanie jest za pewnym uszczegółowieniem zasad bilansowej i polega na finansowaniu aktywów takimi pasywami, które odpowiadaj swoimi terminami zapadalnoci, terminom ywotnoci aktywów. Wielko kapitału obrotowego jest miernikiem ryzyka finansowego dla banków i innych wierzycieli przedsibiorstwa 10. Zbyt duy kapitał obrotowy oznacza wysokie zaanga- owanie kapitałów długoterminowych w biecej działalnoci przedsibiorstwa. W zalenoci od formy jego pozyskania moe to oznacza w przypadku kredytów i poyczek wzrost kosztów finansowych, za w przypadku kapitału własnego spadek rentownoci mierzonej wskanikiem ROE. Niestety sezonowo jest czynnikiem determinujcym długi cykl gotówkowy i tym samym utrzymywanie kapitału obrotowego na wysokim poziomie. Wysoki kapitał obrotowy powoduje, jak zostało to ju powiedziane wzrost kosztów finansowania, tym samym przekłada si zazwyczaj na zwikszon cen produktu lub towaru. Ujemny kapitał obrotowy najczciej jest zjawiskiem niepodanym. Oznacza sytuacj, gdy kapitały długoterminowe nie w pełni pokrywaj aktywa trwałe. Niemniej jednak, czsto w przypadku przedsibiorstw handlowych taka sytuacja jest do powszechna. Najbar- 9 za: Polityka bilansowa i analiza finansowa red. K. Sawicki, Ekspert Wydawnictwo i Doradztwo, Wrocław 2001 r. s R. Moyer, J. McGuigan, W. Kretlow, Contemporary financial management 1990 r. za: A. Kusak Nieoperacyjny kapitał obrotowy w przedsibiorstwie materiał powielony, Warszawa 2003 r. 3

4 dziej skrajnym przykładem s wielkie sieci handlowe, które szybko obracaj swoimi aktywami obrotowymi, jednoczenie utrzymujc zobowizania handlowe relatywnie długo. Ostatnim moliwym wariantem wielkoci kapitału obrotowego jest jego zerowy poziom. Aktywa biece s równe zobowizaniom krótkoterminowym, a aktywa trwałe kapitałom stałym. Zwolennicy złotego rodka czyli koncepcji zerowego kapitału obrotowego twierdz, e osignicie zerowego poziomu zaangaowania kapitału obrotowego jest moliwe przez denie do minimalizowania nalenoci i zapasów przy jednoczesnym maksymalizowaniu zobowiza wobec dostawców. Generuje to rodki pienine i przyspiesza produkcj, co ułatwia dokonywanie dostaw na czas i sprawniejsze działanie. Poza korzyciami finansowymi obniania kapitału obrotowego (utrzymywania go na zerowym poziomie) jest fakt zmuszenia zarzdzajcych przedsibiorstwami do produkowania i dostarczania towarów szybciej ni robi to konkurencja, co ułatwia pozyskanie nowych zamówie i otrzymywanie lepszych cen dziki ich szybkiej realizacji. Jeli produkcja przebiega dostatecznie szybko, firmy mog wytwarza towary w miar ich zamawiania i nie musz posługiwa si prognozami popytu i gromadzi wysokich zapasów. System takiego działania znany jest jako zarzdzanie oparte na popycie (ang. demand-based management) i polega na wykorzystaniu metody dokładnie na czas (ang. just in time) stosowanej w kontroli zapasów 11. Wielko kapitału pracujcego wykorzystuje si w szeregu wskaników. Jedn z metod pomiaru jest ustalenie proporcji pomidzy kapitałem pracujcym a wartoci sprzeday, obliczan według wzoru: kapital pracujacy przychód ze sprzedazy Wyliczona w ten sposób warto wiadczy o prawidłowoci, bd nie, korzystania przez przedsibiorstwo ze swoich płynnych funduszy. Niski poziom wskazuje na du zdolno wykorzystywania płynnych aktywów do generowania zysku i odwrotnie, wysoki poziom wiadczy o małej produktywnoci aktywów biecych. Kapitał obrotowy, jak to ju było powiedziane, jest niezwykle istotny w kwestii zarzdzania płynnoci i jej analiz. Po pierwsze ze wzgldu na swoj bezwzgldn wielko. Interpretacja kapitału pracujcego jest do jednoznaczna: jego wzrost sygnalizuje lepsz pozycj finansow badanego przedsibiorstwa. Przy czym wielko tego kapitału powinna by tym wysza, im mniejsze szanse ma dane przedsibiorstwo na uzyskanie w szybki sposób 11 szerzej: E.F. Brigham, L.C. Gapenski Zarzdzanie finansami t. 2, PWE 2000, s

5 poyczkowych rodków pieninych na biec działalno. Nie oczywicie wzrasta do nieograniczonego poziomu. Jego nadmiar prowadzi do spadku efektywnoci gospodarowania. Po drugie oczekiwana wielko kapitału obrotowego netto (dodatnia) determinuje zasady interpretowania wskaników płynnoci płatniczej. Szczególnie odnosi si to do dwóch z nich, a mianowicie wskanika biecej płynnoci (według terminologii GUS wskanik III stopnia płynnoci) oraz wskanika wysokiej płynnoci (tj. II stopie płynnoci). Wskanik płynnoci biecej jest to relacja aktywów biecych do zobowiza biecych. W przypadku tego wskanika mamy do czynienia z ilorazem tych dwóch wielkoci, za zgodnie z definicj ich rónica okrela wielko kapitału obrotowego netto. Jeli przyjmuje si za generaln zasad, e oczekiwane jest aby przedsibiorstwo, które posiada zdolno do regulowania swoich zobowiza miało kapitał pracujcy dodatni, to per analogia wielko wskanika płynnoci biecej w takim przypadku powinna by wiksza od zera. eby nie dochodziło do sytuacji, tzw. nadpłynnoci do powszechnie przyjmuje si, e oczekiwana wielko wskanika płynnoci biecej powinna zawiera si w przedziale 1,2-2. Wskanik wysokiej płynnoci został stworzony w celu uszczegółowienia oceny płynnoci płatniczej przedsibiorstwa. W jego konstrukcji wyeliminowano z licznika (z aktywów obrotowych) zapasy, traktujc je jako najmniej płynny składnik tej kategorii finansowej. Zgodnie wic z logik jego wielko powinna by nisza od wskanika biecej płynnoci. Przyjmuje si najczciej, jako pewien normatyw oczekiwan jego wielko w przedziale 0,9-1,2. W finansach przedsibiorstwa mona zaobserwowa cigłe balansowanie pomidzy ryzykiem a korzyciami. Im wiksze ponoszone ryzyko, tym wiksze spodziewane korzyci. Ta cecha charakteryzujca finanse jest typowa równie w przypadku zarzdzania kapitałem obrotowym, co jest jednoczenie, obok decyzji o charakterze długoterminowym (inwestycyjnym) jednym z podstawowych elementów zarzdzania finansami przedsibiorstwa. Przyjło si nawet okrela dwie skrajne strategie zarzdzania kapitałem obrotowym: agresywn (dynamiczn) i konserwatywn. Punktem wyjcia jest stosunek do ryzyka, w pierwszej kapitał obrotowy netto jest zwykle ujemny, a co za tym idzie ryzyko finansowe wysokie. W drugim przypadku kapitał pracujcy dodatni, niskie ryzyko finansowe i jednoczenie małe spodziewane korzyci. W dorobku naukowym z zakresu finansów rozrónia si czasem równie strategi umiarkowan, dla zerowego kapitału obrotowego 12. Charakteryzuje si ona pewn wypadkow cech dwóch wczeniejszych strategii. Tym niemniej, sposób w jaki w przedsibiorstwie finansuje si aktywa trwałe wynika z jego specyfiki działalnoci oraz ma siln 12 por. D. Krzemiska Finanse przedsibiorstwa, Wydawnictwo Wyszej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Pozna 2000 r. s

6 korelacj z sezonowoci. Ponadto, kierujcy przedsibiorstwami czsto nie bior pod uwag dorobku teorii finansów przedsibiorstwa w tym zakresie i intuicyjnie, raz lepiej raz gorzej, zarzdzaj kapitałem obrotowym swoich przedsibiorstw 13. Funkcjonowanie przedsibiorstwa oprócz biecego zarzdzania wymaga predykcji wydarze przyszłych. W projekcjach finansowych dokonywanych w przedsibiorstwach nie mona pomin okrelania zapotrzebowania na kapitał obrotowy. Do najwaniejszych zreszt decyzji w zakresie finansowym w obszarze biecego zarzdzania finansami naley uregulowanie poziomu kapitału obrotowego z wielkoci zapotrzebowania na ten kapitał 14. W tym zakresie teoria finansów przedsibiorstwa równie dostarcza całego szeregu metod. Najczciej wykorzystywanymi s metoda kosztowa, cyklu operacyjnego, udziału kosztów operacyjnych w przychodach ze sprzeday i tzw. odsprzedaowa 15. Wydaje si uprawnionym postawienie tezy, e utrzymywany w przedsibiorstwie kapitał obrotowy jest funkcj kondycji finansowej podmiotu gospodarczego. Wicej, bez naleytego nim zarzdzania, zarzdzania w aspekcie biecym, nie jest moliwe realizowanie dalekosinych planów rozwojowych. Jego wielko i sposób jego kształtowania determinuj rozwój przedsibiorstwa. Innymi słowy nie mona powanie myle o realizowaniu szczytnych celów, takich jak maksymalizowanie wartoci rynkowej przedsibiorstwa i kapitału własnego włacicieli bez dołoenia naleytej starannoci w zakresie biecych decyzji finansowych słucych zapewnieniu właciwych relacji pomidzy aktywami i pasywami biecymi, a co jest z tym zwizane utrzymywaniem płynnoci płatniczej. To zreszt jest fundament, bez istnienia którego nie mona prowadzi adnej polityki rozwojowej przedsibiorstwa. Z bada sondaowych przeprowadzonych przez Grant Thornton we wrzeniu i padzierniku 2003 r. wród midzynarodowej populacji rednich przedsibiorstw wynika, e czynniki finansowe stanowice bariery wzrostu koszt finansowania, niski poziom kapitału obrotowego oraz niedobór kapitału długoterminowego s cile skorelowane. Problemy z nimi zwizane s wyjtkowo widoczne w Meksyku, Polsce, Pakistanie i Rosji, a stosunkowo mniej dotkliwe w dobrze rozwinitych gospodarkach. Jest jednak kilka godnych uwagi wyjtków. W Japonii problemy systemy systemu finansowego utrudniaj przedsibiorcom 13 por. G. Gołbiowski Dostpno kapitału a jako zarzdzania finansami w małych i rednich przedsibiorstwach w Polsce, Zarzdzanie finansami firm teoria i praktyka, tom 1, red. W. Pluta, Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 974, Wrocław 2003 r. 14 por. W. Wawrzyczak Zarzdzania kapitałem obrotowym w przedsibiorstwie, Zarzdzanie finansami firm teoria i praktyka, tom 2, red. W. Pluta, Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 974, Wrocław 2003 r. 15 P. Szczepankowski Jak skutecznie planowa zapotrzebowanie na kapitał obrotowy netto?, opracowanie w: Analiza i kontrola finansowa w praktyce, Wiedza i Praktyka 2004 r. 6

7 dostp do kapitału. W Niemczech, odsetek respondentów wskazujcych na bariery finansowe jest wyszy od redniej w UE, co prawdopodobnie wynika z nadmiernej ostronoci banków, które w ostatnich latach poniosły wysokie straty. W Grecji koszt kapitału oraz brak kapitału obrotowego stanowi istotne bariery 16. W kadej prowadzonej działalnoci w krótko czy długoterminowym horyzoncie czasu rola kapitału obrotowego jest niebagatelna i nie moe by niedostrzegalna. Szczególnie, e jak wynika z cytowanych bada jest to problematyka niezwykle aktualna w polskiej i europejskiej rzeczywistoci gospodarczej. Nie naley spodziewa si, e zasadniczo straci na aktualnoci w przyszłoci. By moe jedynie lepiej bdziemy potrafili radzi sobie z właciwym doborem i kształtowaniem istotnych elementów gospodarki finansowej przedsibiorstwa. 16 Midzynarodowy Sonda rednich Przedsibiorstw, Grant Thornton 2004 r. 7

8 Literatura: - E.F. Brigham, L.C. Gapenski Zarzdzanie finansami t. 2, PWE 2000, - Finanse przedsibiorstwa, red. L. Szyszko, J. Szczepaski, wydanie II, PWE 2003 r. - G. Gołbiowski Dostpno kapitału a jako zarzdzania finansami w małych i rednich przedsibiorstwach w Polsce, w: Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 974, Wrocław 2003 r. - G. Gołbiowski W jaki sposób moesz wpływa na poziom kapitału obrotowego?, opracowanie w: Analiza i kontrola finansowa w praktyce, Wiedza i Praktyka 2004 r. - D. Krzemiska Finanse przedsibiorstwa, Wydawnictwo Wyszej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Pozna 2000 r. - A. Kusak Nieoperacyjny kapitał obrotowy w przedsibiorstwie materiał powielony, Warszawa 2003 r. - Midzynarodowy Sonda rednich Przedsibiorstw, Grant Thornton 2004 r. - R. Moyer, J. McGuigan, W. Kretlow, Contemporary financial management 1990 r. - Polityka bilansowa i analiza finansowa red. K. Sawicki, Ekspert Wydawnictwo i Doradztwo, Wrocław 2001 r. - B. Prusak Uwarunkowania upadłoci przedsibiorstw, w: Gospodarka Polski w okresie transformacji, red. F. Bławat, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 2001 r. - M. Sierpiska, T.Jachna, Ocena przedsibiorstwa według standardów wiatowych, PWN Warszawa 1999 r., - D. Stos Wpływ struktury kapitału obrotowego na ryzyko bankructwa przedsibiorcy, Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 965, red. T. Jajuga, W. Pluta, Wrocław 2002 r. - P. Szczepankowski Jak skutecznie planowa zapotrzebowanie na kapitał obrotowy netto?, opracowanie w: Analiza i kontrola finansowa w praktyce, Wiedza i Praktyka 2004 r. - W. Wawrzyczak Zarzdzania kapitałem obrotowym w przedsibiorstwie, w: Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 974, Wrocław 2003 r. 8