POLSKIE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE W 2013 ROKU

Transkrypt

1 MINISTERSTWO GOSPODARKI POLSKIE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE W 2013 ROKU DEPARTAMENT STRATEGII I ANALIZ Warszawa, marzec 2015 r.

2 Misją Ministerstwa Gospodarki jest stworzenie najlepszych w Europie warunków prowadzenia działalności gospodarczej

3 Spis treści Synteza...5 Wstęp Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie w 2013 roku Determinanty polskich inwestycji bezpośrednich Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2013 roku Stan naleŝności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą Dochody z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich w 2013 roku Struktura sektorowa polskich bezpośrednich inwestycji za granicą Polskie BIZ w świetle badań GUS Badanie ankietowe Ministerstwa Gospodarki Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców Podsumowanie

4

5 Synteza Przez wiele lat aktywność polskich firm na rynkach zagranicznych była ograniczona głównie do działalności eksportowej. Ekspansja kapitałowa na zagraniczne rynki nabrała tempa po akcesji Polski do Unii Europejskiej. ZłoŜyły się na to zarówno zmiany w otoczeniu polskiej gospodarki, która rozpoczęła funkcjonowanie w nowej rzeczywistości ekonomicznej, jak i zwiększenie stopnia dojrzałości polskich przedsiębiorstw. Wzrost wartości polskich inwestycji bezpośrednich za granicą jest przejawem zarówno zmian w polskiej gospodarce, jak i przeobraŝeń w sferze zarządzania przedsiębiorstwem oraz kreowania jego wartości. Czynnikami decydującymi o ekspansji kapitałowej polskich firm są w dalszym ciągu motywy rynkowe oraz kosztowe. Dla wielu firm celem zagranicznych inwestycji jest poszukiwanie nowych rynków zbytu i niŝszych kosztów pracy (przede wszystkim w krajach Europy Wschodniej). Coraz więcej firm kieruje się w swojej działalności zagranicznej moŝliwością uzyskania dostępu do alternatywnych źródeł zaopatrzenia w surowce oraz poszukiwania dostępu do zasobów strategicznych związanych przede wszystkim z know-how, technologią wytwarzania, dystrybucją, etc. (głównie branŝa IT oraz motoryzacyjna). Dynamiczny wzrost wartości bezpośrednich inwestycji lokowanych za granicą przez polskie przedsiębiorstwa obserwowany od 2005 roku, na przestrzeni ostatnich 2-3 lat został wyraźnie zahamowany. W 2013 roku naleŝności polskich inwestorów zagranicznych wyniosły 20,6 mld EUR wobec 23,4 mld EUR w 2012 roku. Natomiast w porównaniu z rokiem 2003 wzrosły prawie siedemdziesięciokrotnie. Polska jest, obok Węgier, jednym z liderów pod względem skumulowanej wartości BIZ ulokowanych poza granicami kraju wśród nowych państw Unii Europejskiej. Na tle państw regionu Polska wyróŝnia się wysokim udziałem skumulowanej wartości BIZ w łącznej wartości aktywów zagranicznych, przy względnie niskim ich udziale w PKB. MoŜna przypuszczać, Ŝe w dłuŝszym okresie polskie BIZ będą wzrastać, przyczyniając się tym samym do ograniczania ujemnej pozycji inwestycyjnej Polski. Wraz ze wzrostem liczby realizowanych projektów na przestrzeni ostatnich 10 lat zmieniała się równieŝ struktura kapitału lokowanego za granicą przez polskie firmy. Zakup znaczących udziałów, przejęcia czy teŝ uczestnictwo w projektach typu greenfield sprawiały, Ŝe wartość odpływu polskiego kapitału z tytułu inwestycji w kapitał własny firm zagranicznych była wysoka, przy niŝszym udziale instrumentów dłuŝnych oraz reinwestowanych zysków. W roku 2013, podobnie jak w roku 2012, wartość polskich inwestycji zagranicznych była ujemna i wyniosła mln EUR wobec mln EUR rok wcześniej. Na wartość i strukturę inwestycji polskich firm w ostatnich latach w znacznym stopniu wpłynęły zjawiska kapitału w tranzycie i związana z nim likwidacja spółek specjalnego przeznaczenia zakładanych wcześniej za granicą w celu uzyskania korzyści wynikających z optymalizacji struktur finansowych dla przeprowadzanych transakcji. Niekorzystne dla przepływów BIZ były teŝ konsekwencje spowolnienia gospodarczego w państwach Unii Europejskiej. W roku 2013 odnotowano wycofanie kapitału z tytułu BIZ do Polski przez podmioty specjalnego przeznaczenia na kwotę mln EUR, podczas gdy rok wcześniej było to mln EUR. Gdyby nie tego typu transakcje, wartość polskich BIZ w 2013 roku wyniosłaby mln EUR. W ramach tej kwoty dominowały nowe inwestycje zagraniczne (greenfield). Ich wartość w 2013 roku wyniosła 826 mln EUR (wobec ok. -0,4 mld EUR w 2012 r.). Wartość transakcji z tytułu fuzji i przejęć zagranicznych podmiotów bezpośredniego inwestowania osiągnęła poziom 295 mln EUR. Było to wyraźnie mniej niŝ w 2012 r. (2,7 mld EUR). 5

6 W 2013 roku polscy inwestorzy kolejny rok z rzędu odnotowali zyski z tytułu inwestycji bezpośrednich podejmowanych za granicą (146,3 mln EUR), chociaŝ znacznie niŝsze niŝ w roku 2012 (1.294 mln EUR). Głównymi odbiorcami polskich inwestycji bezpośrednich za granicą są przede wszystkim państwa europejskie. Wartość środków zainwestowanych w państwach UE-27 przez polskich inwestorów wyniosła na koniec 2013 roku do 14,9 mld EUR, co stanowiło ok. 72% skumulowanej wartości polskich BIZ. Polskie inwestycje w podziale na poszczególne kraje charakteryzują się ponadto wysokim stopniem koncentracji. Na koniec 2013 głównymi odbiorcami polskich BIZ były Luksemburg, Cypr oraz Szwajcaria. Polskie inwestycje w tych państwach mają w większości przypadków charakter przepływów finansowych, co znajduje odzwierciedlenie w braku informacji o większych projektach od Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji w Bernie czy Hadze. Według danych NBP, do końca 2013 roku, inwestycje zagraniczne o największej wartości ulokowały polskie firmy z sektora usług (15,8 mld EUR), przy czym dominującą sekcją była działalność finansowa i ubezpieczeniowa (8,8 mld EUR). Ponad trzykrotnie mniej środków ulokowano w przetwórstwie przemysłowym (4,3 mld EUR). Litwa, Republika Czeska, Norwegia, Niemcy i Wielka Brytania, są państwami, w których notowany jest stały i znaczący wzrost polskiego zaangaŝowania kapitałowego, znajdujący swoje potwierdzenie w informacjach o dokonywanych tam przejęciach, zakupach udziałów i akcji, inwestycjach typu greenfield, etc. (por. załącznik 6). 6

7 Wstęp Wzrost dojrzałości polskich firm znajduje swoje odzwierciedlenie w dokonywanych przez nie próbach umiędzynarodowienia działalności. Coraz częściej nie poprzestając wyłącznie na kontaktach z partnerami zagranicznymi, w ślad za rosnącym eksportem starają się takŝe podejmować inwestycje kapitałowe poza rynkiem krajowym. ChociaŜ w zdecydowanej większości głównym celem inwestycji są bliskie geograficznie rynki, to nie brakuje firm inwestujących poza Europą w Azji, Afryce i Ameryce. Rozwój działalności polskich firm za granicą to nie tylko szansa promocji ich własnej marki, ale przyczynia się on równieŝ do kształtowania pozytywnego wizerunku Polski w świecie. Coraz więcej managerów juŝ w fazie tworzenia firmy, produktu lub usługi, projektuje przedsięwzięcia z myślą o rynku zagranicznym. Polskie firmy coraz częściej odnoszą sukcesy na światowych rynkach, a niektóre segmenty rynków zostały juŝ dość dobrze rozpoznane i zagospodarowane, jak. np. rynek IT w USA. Tematyka umiędzynarodowienia polskich firm spotyka się ze wzrostem zainteresowania ze strony badaczy. Przejawia się to w rosnącej liczbie publikacji poświęconych temu zagadnieniu. Źródłami informacji statystycznych są m.in. coroczne raporty Narodowego Banku Polskiego oraz kolejne edycje World Investment Report przygotowywane przez Konferencję Narodów Zjednoczonych Do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD), a takŝe publikacje Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Źródłem informacji są takŝe Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji oraz Wydziały Ekonomiczne funkcjonujące przy polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych za granicą. Dane dotyczące konkretnych projektów inwestycyjnych polskich firm, stanowiące załącznik 7 niniejszego opracowania, zostały zgromadzone dzięki zaangaŝowaniu Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji. Dodatkowo, wykorzystywane są teŝ wyniki badań Głównego Urzędu Statystycznego w zakresie działalności przedsiębiorstw posiadających udziały lub jednostki zaleŝne zlokalizowane poza granicami Polski oraz badanie ankietowe Ministerstwa Gospodarki w zakresie trendów rozwojowych sektora MSP. NaleŜy podkreślić, Ŝe poszczególne źródła informacji statystycznej dotyczące aktywności gospodarczej za granicą mają swoją specyfikę, co dodatkowo wpływa na proces analiz. Przykładowo, badania GUS dotyczące podmiotów prowadzących działalność za granicą, koncentrujące się na zagadnieniach związanych z przedsiębiorczością podmiotów niefinansowych, róŝnią się w sposób dość znaczny od metodologii zalecanej przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Trzeba wspomnieć równieŝ, Ŝe zmiany metodologiczne, które wprowadził w drugiej połowie 2014 roku Narodowy Bank Polski, w oparciu o obowiązujące standardy statystyki międzynarodowej, determinują sposób oraz zakres prezentacji informacji dotyczących polskich BIZ w niniejszym opracowaniu. Zmiany te wymusiły takŝe rewizję danych dotyczących BIZ w latach wcześniejszych. W przypadku polskich BIZ, uwzględnienie jako kryterium rezydencji podmiotu dominującego w grupie kapitałowej, do której przynaleŝą podmioty w grupie, sprawiło, Ŝe w porównaniu z wcześniej prezentowanymi danymi, wartość polskich BIZ znacząco spadła. Wynika to z faktu, Ŝe rzadko są one podmiotami dominującymi w grupie kapitałowej. Abstrahując od źródeł informacji statystycznej, istotne są jednak zmiany jakościowe w polskich przedsiębiorstwach, które trudno jest ująć w jakiekolwiek miary statystyczne. Zmiany te pozwalają sądzić, Ŝe skala umiędzynarodowienia polskich firm będzie w przyszłości coraz większa, odzwierciedlając szybki rozwój i dobre perspektywy polskiej gospodarki. 7

8 Ramka 1. Podstawowe pojęcia uŝyte w opracowaniu Bezpośrednie inwestycje zagraniczne dotyczą przepływów finansowych obejmujących: zakup netto (wartość zakupu pomniejszona o sprzedaŝ) udziałów, poŝyczek i instrumentów dłuŝnych (np. obligacji), instrumentów rynku pienięŝnego oraz pochodnych instrumentów finansowych, dokonywanych przez podmioty danego kraju w przedsiębiorstwach zagranicznych, udział w reinwestowanych zyskach przedsiębiorstwa inwestowania zagranicznego, wartość netto poŝyczek udzielonych przez inwestora bezpośredniego wewnątrz firmy. Podmiot inwestowania bezpośredniego podmiot, w którego organie stanowiącym inwestor bezpośredni pośrednio lub bezpośrednio, sam lub razem z innymi kontrolowanymi przez siebie podmiotami, dysponuje co najmniej 10% akcji zwykłych (10% udziału w kapitale) lub uprawnienia do co najmniej 10% praw głosów na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy, lub w inny sposób posiada znaczący wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem (będąc podmiotem kontrolowanym przez inny podmiot bezpośredniego inwestowania). oddział (branch) nie posiada odrębnej osobowości prawnej i jest w 100% własnością firmy macierzystej. Występuje w formie biura, agencji lub miejsca zarządu zorganizowanego w formie biura na określony czas do prowadzenia działalności w danym kraju. Oddział pozostaje w całkowitej zaleŝności ekonomicznej od przedsiębiorstwa macierzystego działając w jego imieniu, w ramach udzielonych mu pełnomocnictw. Firma macierzysta ponosi pełną odpowiedzialność finansową za zobowiązania oddziałów. TakŜe zyski oddziałów są opodatkowane w kraju macierzystym, niezaleŝnie od tego czy podlegają opodatkowaniu za granicą. filia posiada osobowość prawną i podlega kontroli finansowej oraz prawnej kraju, w którym prowadzi działalność. Filie mogą uczestniczyć w operacjach kapitałowych, samodzielnie udzielać kredytów oraz zaciągać poŝyczki. Firma macierzysta ponosi odpowiedzialność za zobowiązania filii jedynie do wysokości posiadanych przez nią udziałów. Zysk wypracowany przez filie zagraniczne podlega opodatkowaniu w kraju goszczącym. W kraju macierzystym inwestora jest on obłoŝony podatkiem tylko wówczas, gdy jest tam transferowany. W zaleŝności od wielkości zaangaŝowania kapitałowego inwestorów, filie dzielą się na: firmy zaleŝne (subsidiary company) inwestor bezpośredni dysponuje ponad 50% udziałów. firmy stowarzyszone (associate company) inwestor bezpośredni dysponuje od 10% do 50% udziałów. NaleŜności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych obejmują: a) dla filii: wartość rynkową (a w przypadku braku moŝliwości jej stwierdzenia, wartość bilansową) udziałów inwestorów bezpośrednich w kapitale akcyjnym i rezerwach przedsiębiorstw inwestowania bezpośredniego, powiększoną o wartość poŝyczek, kredytów handlowych oraz dłuŝnych papierów wartościowych, których spłata jest zobowiązaniem filii wobec inwestorów bezpośrednich, włączając dywidendy ogłoszone lecz jeszcze nie wypłacone inwestorom, pomniejszoną o wartość poŝyczek, kredytów handlowych oraz dłuŝnych papierów wartościowych, których spłata jest zobowiązaniem inwestorów bezpośrednich wobec przedsiębiorstw inwestowania zagranicznego, w których posiadają udziały. b) dla oddziałów: wartość rynkową (a w przypadku braku moŝliwości jej stwierdzenia, wartość bilansową) wkładów inwestorów bezpośrednich w środki trwałe przedsiębiorstw inwestowania zagranicznego oraz wartość rynkową ich inwestycji oraz majątku obrotowego, pomniejszoną o sumy naleŝne od inwestorów, pomniejszoną o zobowiązania wobec podmiotów trzecich. Dochody z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych obejmują: dochody i dywidendy podlegające wypłacie w danym okresie obrachunkowym na rzecz inwestora bezpośredniego, bez uwzględniania naleŝnych do zapłaty podatków, udział inwestora bezpośredniego w reinwestowanych zyskach przedsiębiorstwa inwestowania zagranicznego, obliczany jako udział inwestora w zyskach ogółem uzyskanych w danym okresie obrachunkowym, pomniejszonych o naleŝne podatki, odsetki, amortyzację oraz dywidendy naleŝne do wypłaty w danym okresie, wartość odsetek netto (wartość odsetek naleŝnych pomniejszona o odsetki do zapłaty) naleŝnych inwestorowi w danym okresie obrachunkowym, bez uwzględniania naleŝnych do zapłaty podatków. Źródło: OECD benchmark definition of foreign direct investment 4 th edition, OECD

9 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie w 2013 roku 1 Według danych Konferencji Narodów Zjednoczonych Do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) globalna wartość kapitału lokowanego w formie inwestycji bezpośrednich w 2013 roku wyniosła ok. 1,1 bln EUR 2, o ok. 5% więcej niŝ w roku Państwa wysoko rozwinięte w dalszym ciągu przyjmowały postawę wyczekującą. Wartość dokonanych przez nie inwestycji wyniosła, podobnie jak w 2012 roku, 645 mld EUR. Odpływ kapitału z USA był o 8% niŝszy niŝ w 2012 roku i wyniósł 254 mld EUR. BIZ z państw Unii Europejskiej zwiększyły się o 5% i osiągnęły poziom 188 mld EUR, podczas gdy Europa jako cały kontynent zainwestowała ponad 247 mld EUR (ponad 10% więcej niŝ w 2012 roku). Największym inwestorem europejskim w 2013 roku była Szwajcaria (z inwestycjami na poziomie 45 mld EUR). Państwa, które w 2012 roku ograniczały działalność zagraniczną, takie jak Włochy, Niderlandy czy Hiszpania - w 2013 roku odnotowały odbudowę w tym względzie. Spadek aktywności na rynkach zagranicznych odnotowano w przypadku inwestorów z Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii. Pomimo osłabienia jena, ekspansję kontynuowały japońskie korporacje, których BIZ zwiększyły się w ujęciu rocznym o ponad 10% do rekordowego poziomu 102 mld EUR. Wzrost odpływu BIZ w skali świata wynikał w znacznej mierze z większej ekspansji inwestycyjnej państw rozwijających się, będącej efektem ich szybkiego rozwoju i postępującej liberalizacji. Tym samym, ich udział w światowych inwestycjach w 2013 roku wzrósł do 39%, podczas gdy na początku XXI wieku wynosił mniej niŝ 10%. Odpływ BIZ z krajów rozwijających się w roku 2013 wyniósł ok. 342 mld EUR. NaleŜy podkreślić, Ŝe w gronie pięciu największych inwestorów świata znalazły się w roku 2013 Chiny, Rosja i Hongkong odpowiednio 3., 4. i 5. miejsce. Wśród państw rozwijających się, inwestycje z Afryki i Azji zwiększyły się, podczas gdy inwestycje z Ameryki Łacińskiej i Karaibów obniŝyły się. Największymi inwestorami z Afryki były w 2013 roku RPA, Angola i Nigeria. Największym inwestorem spośród krajów rozwijających się w ujęciu wartościowym pozostawał region Azji. Kraje te zainwestowały poza granicami ok. 245 mld EUR, z czego tylko Chiny ulokowały na świecie 76 mld EUR o 15% więcej niŝ w roku WaŜnymi inwestorami z regionu Azji były równieŝ: Hongkong (69 mld EUR), Korea Południowa (22 mld EUR), Tajwan (11 mld EUR). Odpływ kapitału w formie BIZ z regionu Ameryki Łacińskiej był o 8% niŝszy niŝ w roku 2012 i ukształtował się na poziomie 87 mld EUR. Największym inwestorem w Ameryce Południowej była Brazylia, mimo prawie dwukrotnego spadku w porównaniu z rokiem 2012 (inwestycje o wartości ok. 8,3 mld EUR). W całym regionie, najwięcej inwestycji dokonały firmy zarejestrowane w dwóch państwach uznawanych za raje podatkowe: Brytyjskich Wysp Dziewiczych oraz Kajmanów (łącznie ponad 50 mld EUR). W 2013 roku zwiększył się odpływ BIZ z gospodarek transformacji, za co w duŝej mierze odpowiadała odbudowa strumienia BIZ z Rosji, Kazachstanu i AzerbejdŜanu. Stany Zjednoczone utrzymały się na pozycji lidera, inwestując poza granicami kraju więcej niŝ cały Stary Kontynent. Japonia, utrzymała drugie miejsce w zestawieniu, a trzecie miejsce przypadło największej azjatyckiej gospodarce Chinom. 1 W ujęciu tzw. kapitału wypływającego (investment outflow). W całym opracowaniu pojęcie bezpośrednie inwestycje zagraniczne będzie stosowane w odniesieniu do wielkości określających odpływ inwestycji. Dane za UNCTAD, World Investment Report Dane w całym rozdziale zostały przeliczone z USD na EUR wg kursu średniorocznego EUR/USD=1,

10 2. Determinanty polskich inwestycji bezpośrednich Dynamiczny wzrost wartości polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest obserwowany od roku Jest on jednym z wyznaczników poziomu rozwoju polskiej gospodarki oraz rosnącej aktywności polskich przedsiębiorstw, poszukujących moŝliwości działania na rynkach zagranicznych. Poza tradycyjnymi formami działalności, jak wymiana handlowa czy przedstawicielstwa lub oddziały, polskie firmy zaznaczają swoją obecność na rynkach zagranicznych poprzez bezpośrednie zaangaŝowanie kapitałowe. Czynniki decydujące o bezpośredniej obecności inwestycyjnej na rynkach zagranicznych, mają dwojaki charakter. Z jednej strony są to tzw. czynniki wypychające, dotyczące uwarunkowań prowadzenia działalności na rynku wewnętrznym inwestora. Z drugiej strony występują tzw. czynniki ciągnące, związane z kształtowaniem się sytuacji na rynkach krajów przeznaczenia inwestycji. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie mogą mieć charakter defensywny lub ofensywny. Ofensywne inwestycje są podejmowane z zamiarem zdobycia nowych rynków zbytu, natomiast defensywne mają na celu ochronę juŝ uzyskanej pozycji rynkowej. 3 Z kolei, metoda klasyfikacji motywów podejmowania inwestycji zagranicznych opracowana przez J. Dunninga, wskazuje na poszukiwanie odpowiednich zasobów słuŝących utrzymaniu lub poprawie międzynarodowej pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw. 4 WyróŜnił on 4 główne rodzaje inwestycji według tej klasyfikacji: resource seeking poszukujące dostępu do zasobów naturalnych i infrastruktury transportowej, market seeking poszukujące dostępu do nowych rynków zbytu, wykwalifikowanej siły roboczej, poddostawców i podwykonawców, lepszej organizacji rynku na poziomie ekonomicznym, instytucjonalnym i prawnym, efficiency seeking poszukujące wzrostu efektywności za sprawą redukcji kosztów wytwarzania, ułatwień w prowadzeniu działalności gospodarczej, zachęt dla inwestorów, elastyczności i rosnącej jakości pracy ze strony siły roboczej, strategic asset seeking poszukujące dostępu do zasobów strategicznych związanych przede wszystkim z know-how, technologią wytwarzania, dystrybucją, etc. W świetle przedstawionych klasyfikacji motywów podejmowania aktywności inwestycyjnej poza granicami kraju, do głównych przesłanek decydujących o podejmowaniu przez polskie przedsiębiorstwa inwestycji za granicą zaliczyć naleŝy przede wszystkim: pojemne rynki lokalne czynnik ten dotyczy głównie rynków azjatyckich i krajów Wspólnoty Niepodległych Państw dysponujących znacznym potencjałem demograficznym i wysoką dynamiką popytu wewnętrznego, występującymi w połączeniu z perspektywą znaczącego wzrostu gospodarczego, niŝsze jednostkowe koszty pracy większość inwestycji lokowanych za granicą przez polskich przedsiębiorców stanowi produkcja pracochłonna. Wykorzystanie relatywnie tańszej siły roboczej głównie z państw Azji i Europy Wschodniej decyduje o zwiększeniu jej konkurencyjności, w ostatnich latach czynnik ten zyskuje na znaczeniu, 3 W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, TNOIK Dom Organizatora, Toruń 2004, s John H. Dunning, Location and the Multinational Enterprise: A Neglected Factor?, Journal of International Business Studies, First quarter 1998, Vol. 29, No. 1, s

11 ochrona własnej pozycji rynkowej w dobie globalizującej się gospodarki często utrzymanie i zabezpieczenie własnej pozycji rynkowej, nawet w skali kraju, musi być rozpatrywane w szerszym kontekście geograficznym. Celem powstrzymania ekspansji innych inwestorów, dokonuje się inwestycji bezpośrednich w innych państwach regionu, traktując takie działanie jako swoisty krok wyprzedzający działania potencjalnych konkurentów, konsolidacja w ramach branŝy inwestycje bezpośrednie, najczęściej w formie fuzji i przejęć, słuŝą budowaniu silnej pozycji przedsiębiorstwa w skali regionalnej (rzadziej globalnej). W przypadku polskich BIZ dotyczy to branŝ wyspecjalizowanych lub schyłkowych, moŝliwości szerszej ekspansji eksportowej na pobliskie rynki obecność inwestycyjna na rynku zagranicznym pozwala na dalsze rozszerzanie działalności na bliskie geograficznie rynki, obniŝając koszty takich działań. Ponadto często państwa goszczące inwestorów posiadają korzystniejsze, niŝ strona polska, umowy międzynarodowe z krajami trzecimi, co znacznie obniŝa bariery wejścia na rynki państw trzecich, dodatkowe moŝliwości eksportu na rynek inwestowania inwestycje podejmowane za granicą zwykle pociągają za sobą konieczność eksportu komponentów i innych środków niezbędnych do prowadzenia uruchomionej działalności produkcyjnej lub usługowej, ominięcie barier celnych istniejące (bądź teŝ nagle wprowadzone) bariery celne mogą z czasem stać się czynnikiem ograniczającym aktywność eksportową firmy na danym rynku zagranicznym. W takim przypadku jedyną formą pozostania na rynku i utrzymania swojej pozycji staje się bezpośrednie zaangaŝowanie inwestycyjne. Wymienione czynniki z pewnością moŝna zaliczyć zarówno do ciągnących i wypychających, jak równieŝ do ofensywnych i defensywnych, choć z całą pewnością dominują te pierwsze z obu wymienionych grup. Z kolei spośród 4 motywów podejmowania BIZ zaproponowanych przez J. Dunninga, wydaje się, iŝ w przypadku polskich przedsiębiorstw na obecnym etapie rozwoju polskich inwestycji zagranicznych, najwaŝniejszym jest market seeking związany z poszukiwaniem nowych rynków zbytu. Dominuje on zwłaszcza w odniesieniu do czynników stymulujących podejmowanie inwestycji w krajach starej UE. W ostatnich latach na znaczeniu zyskują takŝe resource seeking (głównie w przypadku polskich firm energetycznych poszukujących poza granicami kraju dostępu do innych źródeł zaopatrzenia w surowce niŝ kierunek rosyjski) oraz strategic asset seeking (co przejawia się w przejęciach zagranicznych firm dysponujących unikalnymi rozwiązaniami technologicznymi oraz ugruntowaną pozycją na swoich rynkach macierzystych dotyczy to głównie branŝy IT oraz motoryzacyjnej). Czynniki zasobowe są waŝne dla firm inwestujących w nowych krajach UE. Inwestycje podejmowane z uwzględnieniem dwóch ostatnich z wymienionych motywów dotyczą raczej firm duŝych, aktywnych na rynkach zagranicznych, aczkolwiek nielicznych w stosunku do ogólnej liczby polskich inwestorów. Ponadto, waŝnymi przesłankami warunkującymi podejmowanie inwestycji są równieŝ bliskość istniejących rynków zbytu, korzystne perspektywy wzrostu gospodarczego, ceny zasobów pracy oraz stabilność przepisów prawnych. W latach wartość polskich inwestycji bezpośrednich za granicą pozostawała na zbliŝonym poziomie, nieprzekraczającym 50 mln EUR rocznie. Wyjątkowym pod tym względem był rok 1998, kiedy doszło do skokowego wzrostu inwestycji do 282 mln EUR, jednak było to wydarzenie o charakterze jednorazowym 5. 5 Na podstawie danych NBP wg Balance of Payment Manual 5. NBP w marcu 2015 dokonał rewizji danych za lata podczas dostosowywania sposobu prezentacji danych do wymogów Balance of Payment Manual 6 oraz OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment -4th Edition. Spowodowało to znaczne korekty w przypadku danych 11

12 Po 2001 roku, kiedy wycofano kapitał do Polski (efekt spowolnienia gospodarczego i redukowania inwestycji przez polskie banki), w kolejnych latach nastąpiło przyspieszenie w zakresie polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych i wartość kapitału transferowana z tego tytułu za granicę wzrosła z 144 mln EUR w 2002 roku do mln EUR w roku Wykres 1 Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne w latach (mln EUR) Kapitał w tranzycie Z wyłączeniem kapitału w tranzycie Ogółem Źródło: Opracowanie DSA MG na podstawie danych NBP. Rok 2006 był rekordowy wartość polskich BIZ wyniosła mln EUR. Wynik ten był efektem dobrej koniunktury w gospodarce, ale przede wszystkim został osiągnięty za sprawą jednostkowej transakcji, która do 2012 roku 6 była największą polską inwestycją zagraniczną zakupem przez PKN Orlen rafinerii w litewskich MoŜejkach. 7 Potwierdzeniem tej tezy moŝe być fakt, iŝ juŝ w roku kolejnym polskie firmy zainwestowały za granicą znacznie mniej, ok. 2,5 mld EUR. Lata w gospodarce światowej to przede wszystkim okres globalnego kryzysu gospodarczego. Odporną na ten szok okazała się być nie tylko polska gospodarka, ale i przedsiębiorstwa inwestujące poza granicami naszego kraju. W latach odpływ kapitału z tytułu polskich BIZ utrzymywał się na zbliŝonym poziomie. W roku 2010 zauwaŝalny był wyraźny wzrost polskich BIZ do poziomu 4,6 mld EUR, na co w znacznym stopniu wpłynęła wartość w pozycji instrumenty dłuŝne. W roku 2011 wartość polskich BIZ obniŝyła się do poziomu z lat Nie moŝna jednak stwierdzić, iŝ kryzys gospodarczy nie wpłynął na aktywność zagraniczną polskich firm. Część polskich przedsiębiorstw była zmuszona do rezygnacji z realizacji zagranicznych projektów, dla innych natomiast kryzys był okazją do dokonywania transakcji zagranicznych i rozbudowy zagranicznego portfolio. Wraz ze wzrostem liczby realizowanych projektów zmienia się takŝe struktura kapitału lokowanego za granicą przez polskie firmy. Zakup znaczących udziałów, przejęcia, uczestnictwo w projektach typu dotyczących polskich inwestycji zagranicznych. Więcej informacji nt. zmian metodologicznych zaprezentowano w opracowaniu Ministerstwa Gospodarki Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2013 roku. 6 W I kwartale 2012 r. sfinalizowano transakcję zakupu Quadra FNX przez KGHM, której wartość przekroczyła 9 mln zł. 7 Wartość tej transakcji (bez późniejszych nakładów inwestycyjnych) wyniosła ok. 1,86 mld EUR (2,34 mld USD). 12

13 greenfield znalazło odzwierciedlenie w zwiększeniu inwestycji w kapitał własny firm zagranicznych, co ograniczało udział w strukturze obrotów kredytowych z przedsiębiorstwami inwestowania zagranicznego. Z kolei wartość reinwestowanych zysków, rosnąca wyraźnie w okresie przed 2009 rokiem, w związku z gorszymi wynikami finansowymi firm, uległa zmniejszeniu. Jako Ŝe kategoria ta jest silnie powiązana ze światową koniunkturą gospodarczą, moŝna się spodziewać, Ŝe wraz z poprawą perspektyw co do dalszego wzrostu gospodarczego na świecie, jej znaczenie w strukturze kapitałowej polskich BIZ będzie wzrastać. 3. Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2013 roku Struktura kapitałowa W 2013 roku, według danych Narodowego Banku Polskiego, wartość netto transakcji z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą była ujemna i wynosiła mln EUR 9. W kierunku obniŝenia wartości oddziaływało wycofywanie polskiego kapitału z instrumentów dłuŝnych w kwocie mln EUR. RównieŜ reinwestowane zyski były ujemne (-208 mln EUR). W 2013 roku tylko saldo przepływów z tytułu nabycia i zbycia akcji i innych form udziałów kapitałowych przez polskich inwestorów bezpośrednich było dodatnie i wyniosło 179 mln EUR. Wykres 2. Struktura odpływu kapitału z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w latach (mln EUR) Instrumenty dłuŝne Reinwestowane zyski Akcje i inne formy udziałów kapitałowych Ogółem Źródło: NBP. Spośród kierunków geograficznych ekspansji polskich firm w 2013 roku, najwyŝszą wartość inwestycji w akcje i udziały zaobserwowano w przypadku inwestycji w Niderlandach, w Wielkiej Brytanii, w Danii i w Niemczech. 8 Oprac. na podstawie danych NBP Polskie inwestycje za granicą w 2013 roku. 9 Na wartość odpływu polskich BIZ wpłynęły transakcje podmiotów specjalnego przeznaczenia 13

14 W kategorii reinwestowane zyski netto, w 2013 roku odnotowano ujemne saldo (straty bilansowe przedsiębiorstw, w których udziały posiadają polskie podmioty były wyŝsze niŝ ponoszone przez nie zyski). Polskie przedsiębiorstwa poniosły największe straty m.in. w Luksemburgu (wartość reinwestowanych zysków netto wyniosła tam -270 mln EUR), Niderlandach (-164 mln EUR) i na Litwie (-83 mln EUR). W niektórych państwach polscy inwestorzy odnosili jednak zyski. Było tak w przypadku inwestycji dokonanych na Cyprze (193 mln EUR), w Norwegii (90 mln EUR), w Szwajcarii (42 mln EUR) oraz w Czechach (37 mln EUR). Mimo Ŝe saldo inwestycji w instrumenty dłuŝne ogółem było ujemne, to w przypadku niektórych państw w strukturze BIZ kategoria ta dominowała pod względem wartości w ogólnej wartości lokowanych tam polskich BIZ. Dotyczy to m.in. Austrii, Cypru, Danii, Rosji czy USA. Pomimo stałego przyrostu wartości inwestycji bezpośrednich dokonywanych przez polskie podmioty za granicą, w skali ogólnoświatowych przepływów inwestycyjnych, Polska jako inwestor bezpośredni na rynkach zagranicznych nie odgrywa znaczącej roli. Z tego względu tak waŝne znaczenie mają wszelkie działania zmierzające do wzrostu umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw na róŝnych rynkach świata. Ramka 2. Kapitał w tranzycie Przepływy kapitałowe kwalifikowane jako kapitał w tranzycie obejmują napływ zagranicznych środków powiększających kapitał własny krajowych przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania. Następnie są one inwestowane przez spółki krajowe w tworzonych oddziałach lub spółkach mających siedzibę poza granicami Polski. Operacje związane z kapitałem w tranzycie są prowadzone przez tzw. podmioty specjalnego przeznaczenia. Są to podmioty gospodarcze, które prowadzą działalność finansową na rzecz pozostałych przedsiębiorstw z grupy kapitałowej. Na ogół nie zatrudniają pracowników, ani nie prowadzą Ŝadnej działalności na terenie kraju, w którym się znajdują. Najczęściej pełnią funkcje holdingów i pozyskują kapitał w imieniu i na rzecz innych podmiotów z grupy kapitałowej. Wykorzystywane są do transferowania kapitału pomiędzy podmiotami w ramach grupy kapitałowej oraz wykonywania innych operacji finansowych na rzecz pozostałych przedsiębiorstw w grupie kapitałowej. ChociaŜ transakcje związane z działalnością podmiotów specjalnego przeznaczenia spełniają definicyjne kryteria pozwalające zaliczyć je w statystykach jako bezpośrednie inwestycje zagraniczne, nie niosą za sobą efektów, jakie tradycyjnie utoŝsamia się z przepływami BIZ. Poza przepływem kapitału, brak dodatkowych korzyści transferu technologii, know-how, wzrostu produktywności, czy w końcu tworzenia miejsc pracy. Występowanie kapitału w tranzycie prowadzi jednak do zniekształcenia wartości zarówno zagranicznych inwestycji bezpośrednich napływających do kraju, jak i odpływających za granicę wykazywanych na rachunku finansowym w bilansie płatniczym. Transakcje z udziałem kapitału w tranzycie wyodrębnia się w polskich statystykach od 2006 roku. W pierwszych latach miały one dodatni wpływ na statystyki w zakresie BIZ (zarówno BIZ w Polsce jak i polskich BIZ za granicą), tzn. powodowały zwiększenie ich wartości. W roku 2012 trend ten odwrócił się, a salda w pozycji zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce i polskich bezpośrednich inwestycji za granicą wyraźnie się uszczupliły. Przyczyną wycofania kapitału z działalności angaŝującej podmioty specjalnego przeznaczenia były zmiany w sposobie opodatkowania struktur wykorzystujących ulokowane w Polsce podmioty specjalnego przeznaczenia. Zmiany te determinowały zmiany w kosztach, a czynnik kosztowy stanowi waŝną przesłankę dla decyzji o upraszczaniu struktur i likwidacji spółek w strukturze holdingowej. Dodatkowo w większym stopniu niŝ w latach ubiegłych zwiększenie wartości kapitału w tranzycie powodowały zmiany wyceny aktywów i róŝnice kursowe. Kapitał w tranzycie uwidacznia się wyraźniej w statystykach dotyczących zagranicznych inwestycji polskich przedsiębiorstw ze względu na relatywnie niŝsze zaangaŝowanie kapitałowe polskich firm poza granicami kraju niŝ zagranicznych koncernów w Polsce. Gdyby nie uwzględniać tego rodzaju transakcji, okazałoby się, Ŝe rok 2012 był rekordowym okresem pod względem wartości polskich BIZ za granicą. 14

15 3.2. Struktura geograficzna Pod względem kierunków geograficznych dotychczas polskie inwestycje bezpośrednie były lokowane w większości w państwach Unii Europejskiej. Zjawiska związane z przepływami kapitału w tranzycie oraz niestabilność gospodarcza w państwach UE zmieniły ten obraz w 2013 roku. Państwa Unii Europejskiej pozostawały wciąŝ waŝnymi odbiorcami polskich inwestycji, jednak znaczny odpływ kapitału z niektórych rynków, w tym zwłaszcza z Luksemburga wpłynął na to, Ŝe saldo polskich BIZ w ramach UE-27 było ujemne ( mln EUR). Pozytywnie przedstawiały się natomiast, w ujęciu wartości sald, inwestycje polskich firm poza Europą, szczególnie w Ameryce Północnej i Azji. W Ameryce Północnej zainwestowano 110 mln EUR, w tym 108,2 mln EUR w Stanach Zjednoczonych. W przypadku Ameryki Centralnej odnotowano odpływ kapitału (-15,2 mln EUR). Na pomniejszenie wartości zainwestowanego kapitału w tym regionie świata wpłynęło wycofanie do Polski kapitału z Ameryki Środkowej, w tym z Bahamów (22,7 mln EUR). W przypadku Ameryki Południowej napływ polskich inwestycji był ujemny (-0,3 mln EUR), chociaŝ 1 mln EUR ulokowano w Peru. Do Azji trafiło 102,7 mln EUR z tytułu polskich BIZ. Wśród krajów azjatyckich największym zainteresowaniem ze strony polskich przedsiębiorstw cieszyły się rynki o znacznym potencjale wzrostu: Indie (51,9 mln EUR), Chiny (26,9 mln EUR) oraz, w mniejszym stopniu, Japonia (13,7 mln EUR) i Kazachstan (8,6 mln EUR). W przypadku Indii dominującą pozycją w strukturze kapitałowej polskich BIZ, był zakup udziałów i akcji, podczas gdy w odniesieniu do pozostałych dominowały inwestycje w instrumenty dłuŝne. Polskich inwestorów przyciągała równieŝ Afryka, gdzie w 2013 roku ulokowano 49,4 mln EUR. Polscy inwestorzy dokonywali inwestycji o największej wartości w Senegalu (33,9 mln EUR) i Maroku (12,2 mln EUR). Do wzmocnienia relacji z krajami Afryki w kolejnych latach moŝe przyczynić się funkcjonowanie projektu Go Africa, realizowanego przez Ministerstwo Gospodarki i Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Projekt Go Africa jest przejawem perspektywicznego myślenia o gospodarkach afrykańskich jako nowych partnerach gospodarczych. Jego głównym celem jest zwiększenie polskich inwestycji w Afryce oraz wymiany handlowej a takŝe budowanie pozytywnego wizerunku Polski w krajach afrykańskich. W ramach programu Go Africa w 2013 r., Ministerstwo Gospodarki wspólnie z Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ) zorganizowało 4 misje typu fact finding do Nigerii, RPA, Zambii i Algierii oraz kilkanaście wydarzeń promujących Polskę jako wiarygodnego partnera biznesowego, w tym m. in.: misje biznesowe polskich przedsiębiorców do Nigerii (uczestnictwo 28 firm), RPA (22 firm) i Zambii (20 firm) towarzyszące wizytom premiera, fora biznesowe w AbudŜy, RPA i Lusace, seminarium gospodarcze Polska Angola, seminarium dla polskich i południowoafrykańskich firm w Johannesburgu oraz kongres POLANDAFRICA 2013 w Łodzi. Afryka jest kontynentem o znacznym potencjale. Wiele gospodarek afrykańskich doświadcza dynamicznego wzrostu, w związku z czym rosnąć będzie takŝe zapotrzebowanie na kapitał zagraniczny i efekty z nim związane. Szansą dla polskich inwestorów jest m.in. sektor spoŝywczy, maszynowy i chemiczny. Ponadto, biorąc pod uwagę liczne zasoby naturalne Afryki, polskie przedsiębiorstwa mogą takŝe upatrywać swoją szansę w sektorze wydobywczym. Przykładem zachęcającym do podejmowania działalności w tym zakresie mogą być inwestycje w sektorze wydobywczym podejmowane w Tanzanii, czy Nigerii. Warto takŝe pamiętać, Ŝe część gospodarek afrykańskich jest zasobna w węgiel, a to on stanowi jedno z głównych źródeł energii (m. in. w RPA). 15

16 W 2013 roku polskie podmioty ulokowały inwestycje o największej wartości: na Cyprze w Wielkiej Brytanii w Danii w Austrii w Niemczech w USA w Rep. Czeskiej w Rosji na Węgrzech w Indiach 443,8 mln EUR, 324,9 mln EUR, 266,6 mln EUR, 195,7 mln EUR, 186,6 mln EUR, 108,2 mln EUR, 86,2 mln EUR, 75,1 mln EUR, 52,3 mln EUR, 51,9 mln EUR. W relacji do lat ubiegłych potwierdziła się wysoka pozycja Cypru jako jednego z głównych kierunków lokowania polskich BIZ. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe zdecydowana większość inwestycji trafiła do podmiotów prowadzących działalność finansową i ubezpieczeniową. Inwestycje w Niemczech trafiały do firm zajmujących się handlem hurtowym i detalicznym oraz naprawą pojazdów samochodowych i motocykli. Tabela 1. Zestawienie największych odbiorców polskich BIZ w latach LP Szwajcaria Luksemburg Wlk. Brytania Luksemburg Niderlandy Cypr 2. Niderlandy Belgia Luksemburg Cypr Francja Wlk. Brytania 3. Luksemburg Szwajcaria USA Francja Cypr Dania 4. Wlk. Brytania Norwegia Cypr Litwa Niemcy Austria 5. Cypr Niemcy Belgia USA USA Niemcy 6. Niemcy Litwa Niemcy Hiszpania Węgry USA 7. Rumunia Rep. Czeska Rep. Czeska Belgia Norwegia Rep. Czeska 8. Rosja Niderlandy Niderlandy Rosja Rosja Rosja 9. Norwegia Rosja Litwa Włochy Austria Węgry 10. USA Ukraina Wyspa Man Finlandia Belgia Indie Źródło: Zestawienie DSA MG na podstawie danych NBP; z uwagi na zmiany metodologiczne, dane z lat mogą być nie w pełni porównywalne z danymi za rok W przypadku Cypru trudno zatem mówić o polskich inwestycjach zagranicznych w klasycznym rozumieniu, tj. związanych z przejęciami zagranicznych przedsiębiorstw, zakupie znaczących udziałów czy realizacji projektów typu greenfield. Spółki rejestrowane w tych krajach inwestują środki w innych obszarach (i krajach), jednak statystyki ograniczają się do identyfikacji jedynie pierwszej transakcji, pomijając kwestię docelowej lokalizacji inwestycji. Coraz więcej przypadków potwierdza tezę, Ŝe inwestycje w tym kraju są dokonywane w celu optymalizacji podatkowej. W przypadku krajów zajmujących w 2013 roku czołowe pozycje jako miejsce lokowania polskich inwestycji sensu stricte warto zauwaŝyć, Ŝe coraz częściej polskie firmy dokonują inwestycji w bardziej odległych geograficznie i kulturowo państwach, jak Indie, gdzie korzystnie rysują się perspektywy dalszego rozwoju. Wejście na rynek o duŝym potencjale, jakim bez wątpienia są Indie czy Chiny, pozwala skorzystać z takich przewag konkurencyjnych jak dostępność siły roboczej i niŝsze koszty prowadzenia działalności. W dalszym ciągu to Europa będzie dominować w strukturze geograficznej polskich inwestycji, ze względu na znaczne podobieństwo rynków i gustów konsumenta do sytuacji na 16

17 rynku rodzimym, wykorzystanie istniejących juŝ powiązań biznesowych, lepszą znajomość otoczenia instytucjonalnego i powiązań nieformalnych, łatwiejszą komunikację biznesową. Polskie firmy radzą sobie coraz lepiej na dojrzałych rynkach UE, co wpisuje się w koncepcję tzw. odwrotnych BIZ, a więc odwrotnie niŝ zakłada to ujęcie klasyczne z kraju mniej rozwiniętego do zamoŝniejszego. Coraz więcej firm decyduje się na ekspansję na bogatsze rynki zachodnie, posiadając coraz lepszą ofertę. Jak zauwaŝa M. Götz z Instytutu Zachodniego 10 polskie BIZ mają często charakter obsługi eksportu, są to przedstawicielstwa handlowe stanowiące udoskonalenie i wzbogacenie oferty eksportowej lub wpisują się w świadczenie usług w ramach swobody prowadzenia działalności gospodarczej w UE. Badanie Instytutu Zachodniego dowodzi, Ŝe brak jest istotnej zaleŝności między wielkością firmy a formą zaangaŝowania ekspansji zagranicznej. Sukces firm zaleŝy od zarządzania w firmie oraz szeregu czynników doświadczeń, wiedzy, kapitału. 4. Stan naleŝności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą Stan naleŝności polskich inwestorów bezpośrednich z tytułu inwestycji bezpośrednich za granicą na koniec 2013 roku wyniósł mln EUR i był o 12% niŝszy niŝ na koniec 2012 roku. Wykres 3. Stan naleŝności z tytułu polskich inwestycji za granicą w latach (mln EUR) Instrumenty dłuŝne Akcje i inne formy udziałów kapitałowych Ogółem Źródło: Opracowanie DSA MG na postawie danych NBP. W strukturze naleŝności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych obserwuje się nieprzerwaną dominację akcji i innych form udziałów kapitałowych, przy nieznacznym udziale instrumentów dłuŝnych. W 2013 roku stan naleŝności z tytułu inwestycji w akcje i inne formy udziałów kapitałowych wyniosła mln EUR. NaleŜności z tytułu instrumentów dłuŝnych oddziaływały w kierunku obniŝenia łącznej wartości naleŝności (-766 mln EUR). Oznacza to, Ŝe zobowiązania polskich inwestorów bezpośrednich wobec zagranicznych podmiotów bezpośredniego inwestowania z tego tytułu były większe od ich 10 M. Götz, Specyfika polskich inwestycji bezpośrednich w Europie Zachodniej, Biuletyn nr 178 Instytutu Zachodniego, Poznań

18 naleŝności. Dodatnia wartość inwestycji w instrumenty dłuŝne w okresie była efektem działalności podmiotów specjalnego przeznaczenia. Biorąc pod uwagę kryterium geograficzne, według stanu na koniec 2013 roku, naleŝności o największej wartości przypadały na państwa UE-27 (72% ogółu naleŝności z tego tytułu, tj mln EUR), w tym na państwa strefy euro (UE-17) mln EUR, co stanowiło 63,4% ogółu naleŝności. W podziale uwzględniającym poszczególne państwa najwięcej naleŝności z tytułu polskich BIZ przypadało na: Luksemburg mln EUR, 33,3%, Cypr mln EUR, 21,9%, Szwajcarię mln EUR, 9,5%, Niderlandy mln EUR, 8,6%, Litwę mln EUR, 7,8%, Rep. Czeską mln EUR, 7,6%, Norwegię 927mln EUR, 4,5%, Niemcy 876 mln EUR, 4,2%, Federację Rosyjską 860 mln EUR, 4,2%, Wielką Brytanię 751 mln EUR, 3,6%. Spośród pozostałych grup krajów polskie naleŝności o łącznej wartości powyŝej 400 mln EUR przypadały na: kraje Wspólnoty Niepodległych Państw mln EUR, w tym na: - Ukrainę 257 mln EUR, - Rosję 860 mln EUR, państwa obu Ameryk 488,6 mln EUR, w tym na: - USA 397 mln EUR, - Kraje Ameryki Środkowej 64 mln EUR, państwa Azji 712,8 mln EUR, w tym na: - Indie 171 mln EUR, - Izrael 126 mln EUR, - Kazachstan 82 mln EUR, - Singapur 131 mln EUR. 5. Dochody z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich w 2013 roku W 2013 roku dochody polskich inwestorów z tytułu podejmowanych przez nich BIZ były znacząco niŝsze (o 89%) w ujęciu rocznym wyniosły 146 mln EUR. Wysoki spadek dochodów spowodowany był przede wszystkim ujemnymi reinwestowanymi zyskami (-208 mln EUR) i odsetkami od instrumentów dłuŝnych (-52 mln EUR). Dodatnie i wyŝsze niŝ w latach poprzedzających były natomiast dywidendy (407 mln EUR). Ujemne reinwestowane zyski wynikały z wyŝszych strat niŝ zysków ponoszonych przez polskich inwestorów bezpośrednich. Ujemna wartość salda odsetek od instrumentów dłuŝnych była rezultatem nadwyŝki odsetek od kredytów zaciągniętych od podmiotów bezpośredniego inwestowania nad odsetkami od udzielonych im kredytów. NajwyŜsze dochody osiągnęły przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania na Cyprze 292,5 mln EUR, w Norwegii 133,7 mln EUR oraz w Niemczech 67,8 mln EUR. Dochody wyŝsze niŝ 50 mln 18

19 EUR odnotowano takŝe w przypadku przedsiębiorstw inwestujących w Szwajcarii, Turcji i Republice Czeskiej. Największe straty przyniosły przedsiębiorstwa funkcjonujące w Niderlandach (-162 mln EUR), Szwecji (-149,6 mln EUR) i Luksemburgu (-132,8 mln EUR). Straty polskich firm w 2013 roku przybrały znacznie większą skalę niŝ w roku Tabela 2. Dochody rezydentów z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w latach (mln EUR) Dywidendy Od kapitału Reinwestowane zyski netto Dochody Od wierzytelności Odsetki od kredytów inwestorów bezpośrednich Razem Źródło: Opracowanie DSA MG na podstawie danych NBP, róŝnice w kolumnie ogółem wynikają z zaokrągleń. Struktura dochodów w przypadku krajów generujących największe dochody prezentowała się w dość podobny sposób. O wysokich dochodach decydowały reinwestowane zyski przy zarówno dodatnich dywidendach jak i odsetkach od kredytów. 19

20 6. Struktura sektorowa polskich bezpośrednich inwestycji za granicą W podziale na rodzaj działalności polskiego inwestora bezpośredniego, w 2013 roku inwestycje o największej wartości zostały ulokowane w budownictwie (1.108 mln EUR). W działalności finansowej i ubezpieczeniowej polskie firmy zainwestowały 247,9 mln EUR, w górnictwie i wydobywaniu 236,3 mln EUR, a w przetwórstwie przemysłowym 155,1 mln EUR. W odniesieniu do całego sektora usług wystąpiły dezinwestycje ( mln EUR), w tym zwłaszcza dotyczyło to działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej ( mln EUR). Pod względem skumulowanej wartości polskich BIZ, najwięcej kapitału, według stanu na koniec 2013 roku, ulokowano w usługach ogółem (15,8 mld EUR), w przetwórstwie przemysłowym (4,3 mld EUR) w tym zwłaszcza związanym z wyrobem produktów rafinacji ropy naftowej, chemikaliów, wyrobów farmaceutycznych, wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (3,0 mld EUR) oraz produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (2,4 mld EUR). Struktura sektorowa polskich BIZ to wynik kilku znaczących pod względem wartości inwestycji przy wciąŝ umiarkowanym poziomie BIZ ogółem. W roku 2013, w przekroju sektorowym, najwyŝsze dochody przyniosły polskie inwestycje lokowane w górnictwie i wydobywaniu (124,7 mln EUR). W usługach ogółem dochody wyniosły 57,5 mln EUR. NajwyŜsze dochody odnosiły przedsiębiorstwa zajmujące się działalnością profesjonalną, naukową i techniczną (74 mln EUR), handlem hurtowym i detalicznym, naprawą pojazdów samochodowych i motocykli (67,9 mln EUR) oraz administrowaniem i działalnością wspierającą (60,4 mln EUR). W przypadku przetwórstwa przemysłowego odnotowano stratę (-36,5 mln EUR). Wśród działów przetwórstwa, największe straty poniosły przedsiębiorstwa zajmujące się wyrobem produktów rafinacji ropy naftowej, chemikaliów, wyrobów farmaceutycznych, wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (-78,7 mln EUR) oraz produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (-80,5 mln EUR). NajwyŜsze dochody odnotowały firmy inwestujące w produkcję maszyn i wyrobów z metali z wyłączeniem urządzeń elektrycznych (34,5 mln EUR) oraz produkcję metali i metalowych wyrobów gotowych z wyłączeniem maszyn i urządzeń (21,6 mln EUR). 7. Polskie BIZ w świetle badań GUS 7.1. Grupy przedsiębiorstw w Polsce W pewnym stopniu do analizy polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych posłuŝyć mogą informacje zebrane w badaniach Głównego Urzędu Statystycznego. Jednak, naleŝy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe są one poświęcone zwłaszcza tematyce związanej z rozwojem przedsiębiorczości w Polsce, w związku z czym, nie są one toŝsame metodologiczne z zaleceniami OECD i IMF. Badanie GUS obejmuje wyłącznie przedsiębiorstwa niefinansowe. Mimo tych ograniczeń, dane GUS pozwalają na dokonanie pewnych analiz dotyczących polskich firm posiadających podmioty zaleŝne lub udziały w podmiotach zlokalizowanych za granicą. Ramka 3. RóŜnice metodologiczne Przez kontrolę rozumie się moŝliwość decydowania o wspólnej strategii, wszystkie formy bezpośredniego lub pośredniego uzyskania przez przedsiębiorstwa uprawnień, które osobno lub łącznie umoŝliwiają wywieranie decydującego wpływu na inne przedsiębiorstwo. Metodologia zastosowana przy badaniu GUS jest duŝo bardziej restrykcyjna niŝ definicje OECD i IMF w zakresie BIZ. GUS przyjmuje jako graniczny ponad 50-proc. udział w innym przedsiębiorstwie (z niewielkim wyjątkiem dla kontroli mniejszościowej), podczas gdy międzynarodowe standardy klasyfikują inwestycje bezpośrednie juŝ od udziału przekraczającego 10%. 20

21 Badanie GUS koncentruje się na identyfikacji oraz ocenie działalności grup przedsiębiorstw definiowanych jako dwa lub więcej przedsiębiorstwa, samodzielne pod względem prawnym, jednak pozostające w zaleŝności gospodarczej ze względu na istniejące pomiędzy nimi powiązania w zakresie kontroli i/lub własności. Co waŝne, nie zawsze jako kryterium istnienia grupy przyjmuje się związki kapitałowe pomiędzy firmami. Wystarczającą przesłanką moŝe być równieŝ istnienie wspólnego ośrodka podejmowania decyzji ekonomicznych w zakresie strategii działania. Ponadto firma moŝe naleŝeć w danym momencie tylko do jednej grupy, a w skład grupy nie mogą wchodzić części przedsiębiorstw. Ramka 4. Rodzaje grup przedsiębiorstw i definiujące je kryteria Zidentyfikowane grupy przedsiębiorstw zostały podzielone na: krajowe grupy przedsiębiorstw grupa składająca się wyłącznie z przedsiębiorstw mających siedzibę na terenie jednego kraju (tak jednostek dominujących, jak i zaleŝnych), międzynarodowe grupy przedsiębiorstw grupa składająca się z co najmniej dwóch przedsiębiorstw mających siedzibę w róŝnych krajach. W ramach grup międzynarodowych wyróŝniono okrojone grupy przedsiębiorstw, które tworzą firmy naleŝące do grupy międzynarodowej, ale zlokalizowane tylko w jednym kraju. grupa okrojona pod kontrolą kapitału zagranicznego część grupy międzynarodowej, zlokalizowana w jednym kraju, na czele której stoi krajowa jednostka dominująca szczebla pośredniego, będąca jednocześnie zaleŝną od podmiotu zagranicznego, grupa okrojona pod kontrolą kapitału polskiego grupa dla której jednostką dominującą najwyŝszego szczebla jest podmiot polski, a poza granicami kraju zlokalizowane są tylko jednostki zaleŝne. Ze względu na tematykę niniejszego opracowania, analiza będzie koncentrowała się przede wszystkim na grupach okrojonych pozostających pod kontrolą polskiego kapitału. W świetle badań z 2013 roku zidentyfikowano grup przedsiębiorstw, w skład których wchodziło podmiotów krajowych (jednostek dominujących i zaleŝnych) oraz przedsiębiorstw zlokalizowanych za granicą i zaleŝnych od podmiotów polskich. Wśród ogółu grup stanowiły grupy okrojone, czyli części grup międzynarodowych, zlokalizowane na terenie Polski. Spośród nich 459 znajdowało się pod kontrolą kapitału polskiego, tj. jednostki dominujące najwyŝszego szczebla były zlokalizowane w Polsce, a poza granicami znajdowały się wyłącznie podmioty zaleŝne. Pod względem zasięgu geograficznego, przedsiębiorstwa zaleŝne zlokalizowane były w 86 krajach, w tym 60,1% z nich w krajach UE. W podziale na poszczególne państwa dominowały jednostki zarejestrowane na terytoriach: Ukrainy (10,4%), Niemiec (8,6%), Rosji (8,5%) oraz Czech (7,5%). W ujęciu sektorowym przewaŝało przetwórstwo przemysłowe, które było głównym rodzajem działalności dla 35,1% grup pod kontrolą kapitału polskiego (dla porównania, w przypadku grup krajowych było to 23,1%, a dla grup pod kontrolą kapitału zagranicznego 29,1%). Drugim najwaŝniejszym sektorem działalności był handel i naprawy. Koncentrowało tu swoją działalność 27% grup pod kontrolą kapitału polskiego (19,2% grup krajowych oraz 15,7% grup pod kontrolą kapitału zagranicznego). Charakterystyczna dla grup pod kontrolą kapitału polskiego jest znaczna koncentracja w dwóch wymienionych działach gospodarki, które łącznie stanowią 62,1%. Wysoki wskaźnik koncentracji wynika z charakteru badania, które nie uwzględnia przedsiębiorstw finansowych. Podmioty te, jak wynika z danych sektorowych NBP, mają znaczący udział w skumulowanej wartości polskich BIZ za granicą. Pozytywną stroną przyjętej przez GUS metodologii jest wyłączenie inwestycji mających niewiele wspólnego z realną działalnością gospodarczą, a ograniczających się jedynie do przepływów finansowych. Z drugiej jednak strony, w ten sposób pomijane są waŝne inwestycje w obszarze bankowości i ubezpieczeń. 21