LITERACKA. Rzeczywistość piórem namalowana twórczość Małgorzaty Szejnert

Transkrypt

1 nr 3 (6) sierpnia 2015 LITERACKA Rzeczywistość piórem namalowana twórczość Małgorzaty Szejnert W latach pięćdziesiątych Małgorzata Szejnert studiowała dziennikarstwo. Historia, której uczyli ją profesorowie, była pełną niedopowiedzeń i przekłamań baśnią stworzoną na użytek komunistycznej propagandy. W latach siedemdziesiątych Małgorzata Szejnert zadebiutowała jako dziennikarka. Jej teksty były wiernymi fotografiami rzeczywistości niekiedy siermiężnej i mało fotogenicznej. W jaki sposób reporterka poszukiwała prawdy o świecie w czasach, gdy prawda była zakazana? Małgorzata Szejnert, fot. T. Późniak (Reporter) Opisywać prawdę w czasach tabu W rozmowie z Teresą Kaczorowską opublikowaną w Ciechanowskich Zeszytach Literackich (12/2010), Małgorzata Szejnert zaskakująco ciepło wypowiada się na temat swojej działalności literackiej w latach cenzury. Podróże po Polsce, odkrywanie ciekawych tematów społecznych, współpraca z Polityką i z tygodnikiem Literatura, budzą w reporterce miłe wspomnienia. Autorka nie ukrywa jednak, że wyjątkowo ważna była w tamtych czasach umiejętność pisania nie o przyczynach zjawisk, ale o ich skutkach. Należało w taki sposób przedstawiać warunki, w jakich człowiek mieszka, pracuje, dojeżdża do pracy, aby sam czytelnik mógł wyciągnąć głębsze wnioski. Pisać o Czerwonym Kapturku, podczas gdy tak naprawdę chodzi o wilka. Małgorzata Szejnert była silnie zaangażowana w działalność opozycyjną. W sierpniu 1980 roku pomagała przy redagowaniu biuletynu strajkowego, który przekształcił się w pismo NSZZ Solidarność Pomorza Zachodniego. Po ogłoszeniu stanu wojennego w 1981 roku odmówiła pracy w mediach oficjalnych. W 1984 roku wraz z Tomaszem Zalewskim wydała w podziemnej oficynie NOWA książkę Szczecin: Grudzień, Sierpień, Grudzień poświęconą strajkom szczecińskim z sierpnia 1980 roku. Był to pierwszy tom Archiwum Solidarności. Reporterka trzech kontynentów Gdyby wskazać kraj, który poza Polską odegrał najistotniejszą rolę w życiu i twórczości Małgorzaty Szejnert, byłyby nim z pewnością Stany Zjednoczone. Autorka zadebiutowała w 1972 roku zbiorem tekstów o amerykańskiej Polonii Borowiki przy ternpajku. Książka, ilustrująca skomplikowane losy naszych emigrantów, to efekt dwumiesięcznego pobytu reporterki w Stanach. Kolejny jej wyjazd za Wielką Wodę miał miejsce w 1981 roku, po wprowadzeniu stanu wojennego. Ostatecznie zdecydowała się wrócić do Polski, lecz potem jeszcze wielokrotnie odwiedzała Nowy Jork. Te doświadczenia, połączone z lekturą Listów emigrantów z Ameryki i Brazylii były inspiracją dla książki Wyspa klucz. Wydana w 2009 roku jest historią Ellis Island, niewielkiej nowojorskiej wyspy, na której w 1892 roku otwarto stację przyjmowania emigrantów. Autorka podkreśla, że pogranicze wydaje jej się ciekawsze z pisarskiego punktu widzenia od spokojnego i ustabilizowanego centrum. Innym krajem, który w szczególny sposób interesuje Małgorzatę Szejnert jest Zanzibar: miejsce najwspanialszych na świecie zachodów słońca, plantacji goździków i aukcji kości słoniowej. W książce Dom Żółwia. Zanzibar wydanej w 2011 roku, reporterka koncentruje się na temacie roli białego człowieka w kolonizacji wyspy. Historia z własnego podwórka Lwią część dotychczasowego dorobku Małgorzaty Szejnert stanowią jednak teksty poświęcone Polsce. W 1988 roku autorka zwróciła na siebie uwagę wywiadem-rzeką przeprowadzonym ze znanym reżyserem, krytykiem, historykiem teatru i dyrektorem Teatru Narodowego, Bohdanem Korzeniewskim. Sława i infamia porusza między innymi temat kolaboracji w środowisku aktorskim podczas II wojny światowej. Innym ważnym dziełem, tym razem skoncentrowanym na dziejach polskich ziem, jest Czarny ogród (2007), poświęcony katowickim dzielnicom robotniczym Giszowcowi i Nikiszowcowi. Okazało się, że to niebywałe miejsce, w którym koncentruje się mnóstwo wątków: dotyczących historii gospodarczej Śląska, powstań śląskich, plebiscytów, bardzo skomplikowanych historii okupacyjnych, historii powojennych represji wobec ludności Śląska, wywózek do Rosji napisała autorka dla portalu wydawnictwa Znak. Za tę książkę Małgorzata Szejnert otrzymała nominację do nagrody literackiej NIKE Kolejnymi książkami poświęconymi różnym odcieniom polskiej rzeczywistości są Śród żywych duchów, poruszająca opowieść o poszukiwaniu miejsc pochówku ofiar reżimu komunistycznego oraz zbiór siedemnastu reportaży My, właściciele Teksasu. Reportaże z PRL-u, wydany w 2013 roku. Teksty pisane w latach siedemdziesiątych, stanowią świadectwo epoki, która wielu współczesnym Polakom wydaje się już jedynie kartą z podręcznika historii. 1

2 Literatura faktu literaturą dzisiejszych czasów W ostatnich latach literatura faktu cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Małgorzata Szejnert jest zdania, że ludzie potrzebują mądrego opisu coraz bardziej złożonej rzeczywistości, którego nie dostarcza im fikcja. Wszechobecna komputeryzacja, udogodnienia komunikacyjne, natychmiastowy przepływ informacji wszystkie te czynniki nieco przygasiły w ludziach zachwyt nad tym, co niesamowite, wyobrażone, baśniowe. Coraz wyżej natomiast ceni się prawdę o otaczającym nas świecie. Ale czy na pewno łatwiej jest opisywać prawdę dzisiaj niż kiedyś? Pomimo że dawno już minęły czasy cenzury, wierne portretowanie rzeczywistości nadal stanowi wyzwanie, któremu sprostać mogą tylko nieliczni. Wyjątkowa inteligencja, spostrzegawczość, precyzja w formułowaniu myśli to tylko kilka spośród wielu cech wymaganych u dobrego reportera. Małgorzata Szejnert już ponad pół wieku obserwuje rzeczywistość czujnym i mądrym okiem reportera. Jej spojrzenie jest spojrzeniem osoby, która pamięta i cenzurę, i strajki, i propagandę oficjalnych mediów. Wypowiada się powściągliwym, dalekim od przesady językiem, nie ufa nadmiernie przymiotnikom, nie stara się koloryzować. Każdą kolejną książką pomaga czytelnikom zrozumieć świat takim, jaki on jest naprawdę. Bo ta prawda, mimo że żyjemy w epoce bez tabu, wciąż jest zjawiskiem trudno uchwytnym. O warsztacie reportażysty oraz o najnowszej książce Usypać góry. Historie z Polesia z Małgorzatą Szejnert będzie można porozmawiać 22 sierpnia o godz. 15:00 w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Sopocie. Spotkanie poprowadzi Magdalena Grzebałkowska. Aleksandra Chmielewska Piotr Tarczyński i Jacek Dehnel, fot. Sz. Szcześniak Weź książkę na spacer! Czytać można wszędzie! Także podczas spaceru. W końcu czytając przenosimy się w świat narysowany słowami przez autora, widzimy go oczami wyobraźni. Zapraszamy na spacery ze Studiem Teatralnym Koło, które proponuje kontemplację lektury w zupełnie nowy sposób. Czytanie książek to jedna z tych wartości, które dają nam wgląd do innego świata. Przyjęło się, że najczęściej pochłaniamy lektury w zaciszu domowym albo w drodze do pracy. Dlaczego by więc nie wyjść poza ramy konwencjonalnego myślenia o czytaniu? Tą drogą podążyło Studio Teatralne KOŁO, które zabiera nas na spacer literacki. Dzięki temu dostajemy szansę przeżycia tego, co zapisane na kartkach książek w wymiarze rzeczywistym, a przy okazji możemy poznać innych amatorów niekonwencjonalnego czytania. W tym roku, już po raz trzeci literackie spacery znalazły się w programie festiwalu Literacki Sopot. Artyści odbędą spacer z uczestnikami po zakątkach Sanatorium Uzdrowiskowego Leśnik. Podczas spaceru będzie można usłyszeć fragmenty kilku książek niesłychanie błyskotliwego i finezyjnego autora, Petera Sabacha. Jakże nowoczesna zamiana ról, kiedy to ojciec przejmuje domowe obowiązki, a żona postanawia iść ścieżką kariery mowa tu oczywiście o Podróżach konika morskiego. Na literackim spacerze będziemy również mieli szansę posłuchać o tym jak ci z Marsa i te z Wenus spotykają się na Ziemi i potykają o siebie w rytm różnic, jakie ich dzielą (Gówno się pali). Dowiemy się również czegoś o rzeczywistości dwóch emerytów o ich walce oraz sprzeciwie wobec prześcigającej ich klepsydrze czasu w Masłem do dołu. Spotkamy się z historią na pozór banalnych marzeń, pierwszych poważnych kroków bez możliwości utraty równowagi (Pijane banany). Jak wybrzmią w interpretacjach aktorów i w nowych przestrzeniach? Aktorzy: Anna Smołowik, Andrzej Mastalerz, Grzegorz Gierak, Bartosz Mazur, Marcin Korcz Reżyser: Igor Gorzkowski Na spacer zapraszamy w niedzielę, 23 sierpnia w godzinach 18:00 lub 20:00 Adrianna Kamińska Feblik do tropieni zbrodni Maryla Szymiczkowa szturmem wdarła się do polskich księgarń. Tajemnica Domu Helclów to nie tylko znakomity kryminał retro, ale także ciekawa opowieść o tym, do czego zdolna jest perfekcyjna pani domu, która odkrywa w sobie pasję do tropienia zbrodni. Zwłaszcza, gdy jest kobietą tak inteligentną i bezkompromisową jak profesorowa Zofia Szczupaczyńska. O tym, kim jest Maryla Szymiczkowa, o czesaniu frędzli dywanu widelcem, badaniu źródeł historycznych i przyszłości Zofii Szczupaczyńskiej Dagny Kurdwanowska rozmawia z Jackiem Dehnelem i Piotrem Tarczyńskim. Jacek Dehnel jest pisarzem i tłumaczem, Piotr Tarczyński to amerykanista, historyk i tłumacz. Wspólnie pracowaliście już nad tłumaczeniem powieści Hotel de Dream. W jakich okolicznościach narodziła się Maryla Szymiczkowa i pomysł na napisanie powieści kryminalnej? Jacek Dehnel: To Piotra pomysł, ja tu tylko sprzątam. Niech on się tłumaczy. Piotr Tarczyński: Zaczęło się od mojej refleksji nieco błędnej, jak się potem okazało że Kraków nie ma swojego kryminału retro. Są o Wrocławiu, Warszawie, Lwowie, Gdańsku, Lublinie, a Krakowie nie. Pomyślałem więc, że ktoś powinien oddać sprawiedliwość mojemu rodzinnemu miastu i napisać taki kryminał. Zaraz za tym nadeszła druga myśl że dość już inspektorów w średnim wieku, mających problemy z alkoholem i kobietami, że czas na detektywa-kobietę i że byłoby zabawnie, gdyby śledztwo poprowadziła osoba pokroju pani Dulskiej. To był luźny pomysł, którym podzieliliśmy się ze znajomą wydawczynią, a ku naszemu zaskoczeniu tydzień później zaproponowała podpisanie umowy. JD: Natomiast pseudonim obraliśmy z dwóch powodów: po pierwsze, żeby oddzielić tę książkę od reszty naszej działalności literackiej, po drugie dlatego, że to faktycznie jest wspólna książka, w dodatku wymyślona przez Piotra, a gdyby ukazała się pod naszymi nazwiskami, to pewnie znów by było najnowsza powieść Jacka Dehnela. Otóż nie, to najnowsza powieść Maryli Szymiczkowej. Zaś samo imię i nazwisko zostało wzięte od naszych galicyjskich przodkiń: Maryla to krakowska praprababcia Piotra, Szymiczkowa to siostra mojej prababci, przez pewien czas mieszkająca we Lwowie. Kraków w Waszej powieści to miasto, które oplata sieć intryg (czasem zabawnych, jak choćby wrogie przejęcia służących), a większość bohaterów to ludzie, którzy noszą maski i bardzo dbają, żeby prawda o nich nigdy nie wyszła na jaw. Każdy ma przypisaną określoną rolę i sztywno się jej trzyma. Zofia Szczupaczyńska jest stateczną krakowską panią domu. Co skłania ją, by, ryzykując złamanie tak drogich jej sercu konwenansów, zanurzyć się w mroczny i posępny świat zbrodni? JD: Szczupaczyńska jest, oczywiście, konserwatystką przynajmniej w teorii, bo z praktyką różnie bywa mieszczką i matroną krakowską (choć pochodzącą z Przemyśla, co jest źródłem jednego z jej kompleksów), ale co to za matrona, która nie ma dzieci? Brak potomstwa sprawia, podobnie zresztą jak miejsce urodzenia, że profesorowa, która chciałaby idealnie spełniać wszystkie wzorce klasy, do której należy, zawsze będzie nieco poza nawiasem. PT: Nadrabia inteligencją i umiejętnościami manipulatorskimi, udało się jej z męża zrobić profesora, ma swoją pozycję, ale nie wystarcza jej to, co XIX-wieczne społeczeństwo oferuje kobiecie takiej, jak ona: możliwość prowadzenia domu, bywania w teatrze i urządzania proszonych herbatek i przyjęć. Próbuje więc sił w poezji, 2

3 bezskutecznie, w dobroczynności, z oporami bo w dobroczynności rządzą hrabiny i żony najwyższych urzędników by wreszcie odnaleźć w sobie feblik do tropienia zbrodni. W Tajemnicy Domu Helclów można znaleźć mnóstwo smakowitych fragmentów od relacji z pogrzebu Jana Matejki, przez ploteczki z życia Sienkiewicza aż po domowe ciekawostki, dzięki którym można dowiedzieć się, że frędzle od dywanów najlepiej rozczesuje się widelcem. Co sprawiało Wam większą frajdę wynajdywanie krakowskich smaczków i odtwarzanie tamtej mieszczańskiej rzeczywistości z jej intrygami i aspiracjami czy jednak konstruowanie intrygi kryminalnej i zagadki? PT: Czesanie frędzli widelcem to akurat autentyczny patent mojej Babci, której pamięci dedykowana jest Tajemnica Domu Helclów i w ogóle część smaczków znaliśmy z życia, po prostu. Natomiast takie rzeczy, jak opis pogrzebu Matejki czy otwarcia Teatru Miejskiego, cytaty z gazet itd., to wynik drobiazgowej kwerendy, którą przeprowadziliśmy no, głównie ja, przyznaję. A ponieważ mam naturę pedantycznego archiwisty i lubię badać źródła historyczne, to sprawiała mi ona dużą przyjemność. Konstruowanie intrygi też, oczywiście, ale jednak warstwa historyczna nieco bardziej. Czy profesorowa Szczupaczyńska złapie detektywistycznego bakcyla i będziemy mogli ponownie zobaczyć ją w akcji? JD: Zamysł był taki, że piszemy powieść, która może, ale nie musi być pierwszą częścią cyklu. Dlatego rozwija się niespiesznie co może być nieco irytujące dla czytelników oczekujących wyłącznie kryminalnej intrygi bo profesorowa musi w sobie odnaleźć detektywkę. Jeśli na tym się skończy, to zostanie powieść o kobiecie, która w połowie życia odkryła jakąś pasję. A jeśli nie, to będzie to początek kariery Szczupaczyńskiej. Wszystko tak naprawdę zależy od czytelników: czy książka się spodoba, czy odniesie sukces. Jeśli tak, to będą kolejne części, mamy już rozmaite pomysły. Z Jackiem Dehnelem i Piotrem Tarczyńskim będzie można spotkać się w sobotę, 22 sierpnia, o godz. 15:00 w Klubokawiarni Dwie Zmiany. Karta 77 a Solidarność Józef Pinior, Michael Žantovský, Aleksander Kaczorowski połączenie tak ciekawych osobowości jest zapowiedzią fascynującej dyskusji. A gdy dodamy do tego temat: O etyce w polityce. Karta 77 i Solidarność, to wiadomo już, że tego spotkania nie można przegapić. W tym roku minęło 38 lat od powstania Karty 77, inicjatywy czechosłowackiej opozycji, której celem były obrona praw człowieka i monitorowanie działań komunistycznych władz. Opozycjoniści zebrani wokół inicjatywy zwracali uwagę na zakłamanie władzy, sytuację międzynarodową i kłopoty wewnętrzne kraju. Karta 77 dokumentowała także konkretne przypadki łamania praw człowieka. W jej stworzenie zaangażowany był między innymi późniejszy prezydent Czech, Václav Havel. O znaczeniu Karty 77 i Solidarności rozmawiać będą w Sopocie Józef Pinior, polski polityk, działacz opozycji w PRL, Michael Žantovský, czeski dyplomata i polityk oraz Aleksander Kaczorowski, polski tłumacz, eseista i dziennikarz. Spotkanie odbędzie się 23 sierpnia o godz. 13:00 na Scenie Kameralnej Teatru Wybrzeże w Sopocie, a poprowadzi je Jacek Żakowski. Małgorzata Całka Anna Janko, fot. A. Herman Nie jest źle! Nie jest źle to nie ocena pogody w Sopocie w trakcie festiwalu. Nie jest źle to tytuł najnowszej powieści Jana Nováka, która właśnie ukazała się na polskim rynku. Jan Novák choć urodził się w Czechach, to większość dorosłego życia spędził w Stanach Zjednoczonych. Pisarz i dokumentalista wyemigrował wraz z rodzicami w 1969 roku w wieku 16 lat. Chęć przedstawienia wycinków historii niewielkiego europejskiego kraju przyczyniła się do tego, iż Jan Novák zaczął pisać i tworzyć filmy. Wśród jego najpopularniejszych dzieł znajdują się biografia Miloša Formana przetłumaczona na 21 języków, filmy dokumentalne Obywatel Havel jedzie na wczasy oraz Obywatel Havel podtacza (prezentowany podczas trzeciego dnia festiwalu). Nie jest źle to powieść, której akcja rozgrywa się w Czechosłowacji w latach 50. XX wieku. Bohaterami jest grupa młodych ludzi, którzy uciekając przed komunistycznymi represjami udają się w wielotygodniową podróż do Berlina Zachodniego. Spotkanie z autorem odbędzie się w niedzielę, 23 sierpnia, o godzinie 17:00 w Państwowej Galerii Sztuki. Poprowadzi je Zdzisław Pietrasik. Ita Głowacka Sprawiedliwe pamiętanie Mała Zagłada wydaje się być najbardziej osobistą i bolesną publikacją w dorobku Anny Janko. Sama autorka po napisaniu tej książki stwierdza, że patrząc na całość swojej twórczości, dopiero teraz widzi w niej silny, wciąż powtarzający się motyw wojenny. Strach jest tak naprawdę nie do opisania. Mnie się kiedyś zdawało, że wszystko jest do opisania. Tylko trzeba się wcześniej dobrze zastanowić. Mocno wczuć się w tę przerażającą rzecz, którą się ma na myśli (...). Ale niestety. W kwestii strachu to się nie udaje. Bo czy można ubrać w słowa pustkę, która wyje ( )? Nie ma słów. A jednak słowa, choć trudne i bolesne, się znalazły, by uporządkować i rozliczyć to, co zapamiętane. Nie opisują jednak strachu to przecież nie jest możliwe lecz szukają sposobu, by uporać się z traumą przeszłości. Anna Janko zbudowała doskonały obraz mechanizmu pamiętania i przekazywania tej pamięci innym Mała Zagłada przypomina o ciągłości wojny, udowadnia, że wojna nie umiera nigdy, jej ślad bowiem pozostaje trwały nawet wśród tych pokoleń, które wojny nie doświadczyły bezpośrednio. Dzień, w którym następuje pacyfikacja wsi Sochy, nazwany zostaje apokalipsą. Niemal wszyscy mieszkańcy zostają zamordowani, ocaleli nieliczni dorośli i kilkoro dzieci. Wśród nich jest Teresa Ferenc matka Anny Janko. Tytuł książki można rozumieć dwojako mała zagłada odnosić się może do miejsca tragedii Sochy to przecież niewielka miejscowość. Tytułowa mała zagłada może także określać sytuację ocalałych w pogromie dzieci; utrata najbliższych osób jest przecież dla nich apokalipsą. Mała Zagłada to jednak książka o tyle wyjątkowa, że ukazuje dramat dziedziczenia pamięci, traumę drugiego pokolenia, które choć nie doświadczyło bezpośrednio tragedii, to jest w pewien wyraźny sposób naznaczone piętnem wojennego dramatu. Książka staje się ważnym głosem w dyskusji o postpamięci, czyli zjawisku pamięci odziedziczonej. Teresa Ferenc nie tłumiła wspomnień, chętnie dzieliła się nimi z bliskimi, przez co Janko rosła wraz z opowieścią matki i była przymuszana do odbierania od niej części ciężaru pamiętania. Dziś Janko ma wrażenie, że historia matki stała się jej własną, że wychowywanie się w cieniu traumy ukształtowało ją, a dramat matki stał się jej własnym dramatem. Dlatego książka ma charakter dialogiczny narratorka prowadzi dialog ze swoją matką, z Polską, ze sobą. Dąży w ten sposób do uporządkowania pamięci i rozliczenia się z przeszłością. Mała Zagłada jest książką o trudach pamiętania. Zależy mi na sprawiedliwym pamiętaniu (...), trzeba zastanawiać się nad złem tłumaczy pisarka. Jej książka staje się próbą rozliczenia nas ze sposobu, w jaki rozumiemy i traktujemy historię. Anna Janko stara się przypominać, jak ważne jest jednostkowe spojrzenie na historię. Literatura według Janko ma zatem pełnić funkcję ocalającą ma ocalać świat, który łatwo może ulec zapomnieniu. Spotkanie z Anną Janko odbędzie się 23 sierpnia o godz. 14:30 na Kulturalnej Plaży Trójki. Rozmowę poprowadzi Michał Nogaś. Klaudia Gawor 3

4 Najlepsze buty na świecie w nie-najlepszym miejscu Michał Olszewski to niespieszny reporter. Włodzimierz Nowak, inny znakomity reporter wyobraża go sobie przy pracy tak: zostaje na niemieckim pchlim targu dopóki nie przyjdą odkurzacze, by grzebać w pozostałościach, powoli spaceruje po słynnych uzdrowiskach z urządzeniem do pomiaru zanieczyszczenia powietrza. A kiedy pisze o ludziach, autora Najlepszych butów na świecie (2014) najbardziej interesują ci, którym w życiu mniej się powiodło. Najlepsze buty na świecie to roztrzaskana polska mozaika. Kilkadziesiąt reportaży opublikowanych wcześniej w Gazecie Wyborczej i Tygodniku Powszechnym w latach (z wyjątkiem tekstu tytułowego) to zapisy ludzkich niepowodzeń, zmagań z losem, historie niepopularne i opowieści wykluczonych jednostek. Michał Olszewski z tych bolesnych elementów buduje obraz Polski. Jakiej? Poznajemy księdza Piotra Dzedzeja, który pisze książkę o byłych księżach. Eks kapłan może być jednocześnie alkoholikiem, homoseksualistą chorym na AIDS. Będąc kapłanem mógł posiadać rodzinę i kazać kochance usunąć ciążę. Mógł za głośno krytykować Kościół i mieć za duże ambicje. W Kościele to wstydliwy temat a eksom na pożegnanie mówi się Bóg z Wami. W reportażu Znikają w szarym pyle opowiada o zapomnianym Szczucinie. Dawniej działał tutaj Zakład Wyrobów Azbestowo-Cementowych. Cały Szczucin zbudowany jest na azbeście drogi, boiska, kanalizacja, dachy, podwórka czy alejki cmentarne. Mieszkańcy chorują na azbestozę (rodzaj pylicy płucnej), międzybłoniaka (agresywny i rzadki nowotwór) i nienowotworowe choroby układu oddechowego. A jeszcze do lat dziewięćdziesiątych z pobliskiej hałdy unosił się szary pył azbest. Dla Michała Olszewskiego Najlepsze buty to prywatna opowieść o polskich skrzywdzonych i poniżonych, traumach i nieszczęściach, i o próbach radzenia sobie z nimi. W trakcie swojej pracy jako redaktor i dziennikarz w Tygodniku Powszechnym i Gazecie Wyborczej odwiedza miejsca zmarginalizowane i odizolowane. Przygląda się programowi Bona w Zakładzie Karnym w Lublińcu. Skazane pracują tam jako wolontariuszki w Domu Pomocy Społecznej Zameczek i opiekują się najciężej upośledzonymi dziećmi. Spotyka się z kobietami w Krajowym Ośrodku Socjalno-Szkoleniowym i zastanawia nad sensem takich hosteli dla samotnych matek, bezdomnych i bitych kobiet, który ma je przygotować do nowego życia. Opisuje program resocjalizacyjny Czarna owca w jednym z najcięższych polskich kryminałów w Wołowie i zwraca uwagę na problem narkomanii w zakładach karnych. Reporter nie ocenia i nie krzywdzi swoich bohaterów. Opisuje ich historie i jednocześnie zastanawia się nad tym, co go otacza, zadaje pytania i poddaje w wątpliwość to, co widzi i słyszy. Dziennikarz nie daje gotowych odpowiedzi a pobudza czytelnika, by poszukał swoich własnych. W ostatniej części opisuje rekonstrukcje historyczne i pyta, w jaki sposób decydują one o narodowej pamięci. Przygląda się procesowi konserwowania butów z oświęcimskiego obozu i pyta o sens takich zabiegów. Opowiada o losach Denise Karagiorgi, która przez sześćdziesiąt lat szukała informacji o tym, co się stało z jej bratem po tym jak rozdzielili ich w obozie. Michał Olszewski to reporter dociekliwy i uważny, rzetelnie, wiernie opisujący otaczającą rzeczywistość. To jest Polska B zamieciona pod dywan, zmarginalizowana, wykluczona, o której opowiada w sposób delikatny i wyważony. W tym roku Michał Olszewski został pierwszym polskim laureatem Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego za reportaż literacki. To piękne zwieńczenie ponad 10-letniej kariery. Olszewski debiutował zbiorem opowiadań Do Amsterdamu (2003). Oprócz tego wydał Chwalcie łąki umajone (2005), Low-tech (2009) oraz Zapiski na biletach (2010). W Najlepszych butach nie brakuje literackich zabiegów (oddziałujące na wyobraźnię opisy, barwne porównania i celne pointy), ale przede wszystkim są to mistrzowsko skonstruowane reportaże prasowe skondensowane, poruszające, napisane prostym i powściągliwym językiem. Autor czasem oddaje głos swoim bohaterom, a czasem zapisuje tylko swoje obserwacje. Po przeczytaniu ich czuje się niedosyt. Ma się ochotę zwrócić do autora i zapytać: i co było potem? Co dalej? Tylko tyle? Na te pytania autor Najlepszych butów na świecie będzie miał okazję odpowiedzieć podczas spotkania w niedzielę, 23 sierpnia o godzinie 16:30 na Kulturalnej Plaży Trójki. Poprowadzi je Bożena Dudko. Dominika Stańkowska Michał Olszewski, fot. J. Taran Wykluczony Wyzwolony Potraktować siebie jak bohatera reportażu, a ze swojego intymnego życia stworzyć fabułę non-fiction to duża odwaga napisał Mariusz Szczygieł w recenzji Świadka Roberta Rienta. Autor odciął się od swojej przeszłości i opisuje ją z dystansu, pod nowym imieniem i nazwiskiem. Łukasza Zamilskiego i Roberta Rienta łączą wspomnienia. A co ich dzieli? Łukasz Zamilski wychowywał się w rodzinie Świadków Jehowy. Przykre poczucie odmienności towarzyszyło mu przez całe dzieciństwo. Nie wolno mu było wziąć cukierka, kiedy ktoś w klasie miał urodziny, nie dostawał prezentów pod choinkę, nie śpiewał kolęd. Prawda, której należało dawać świadectwo przy każdej nadarzającej się okazji, często budziła dezaprobatę. Ale są i przyjemnie wspomnienia. Wakacyjne wyjazdy z rówieśnikami z organizacji. Bliskie przyjaźnie, wsparcie, na które zawsze można było liczyć. Wspólna modlitwa. Wspólne głoszenie Prawdy. Okres dojrzewania wprowadza w życie Łukasza nowości, które nie podobałyby się Jehowie. Chłopak odkrywa pornografię, uzależnia się od masturbacji, zaczyna rozumieć, że jest gejem. Jednocześnie jest to czas wzmożonej żarliwości religijnej. Zostaje pionierem, charyzmatycznym wodzem głoszącym Prawdę inspiracją i obiektem westchnień wielu dziewcząt. Świadomość własnej hipokryzji pomieszana z coraz silniej dającymi się we znaki ograniczeniami religijnymi, staje się źródłem jego rozpaczy na wiele lat. Wreszcie poczucie winy staje się nie do zniesienia. Nowi przyjaciele, pierwsze sukcesy zawodowe, pomagają Łukaszowi Zamilskiemu podjąć decyzję. Odchodzi ze wspólnoty i przyjmuje imię Roberta Rienta. Świadkowie Jehowy mówią o takiej osobie wykluczony. Wykluczony mówi o sobie wyzwolony. Robert Rient jest w swej relacji ogromnie autentyczny. Przyznaje się do obsesji seksualnych, narkotyków, myśli samobójczych. Przyznaje się do sprzecznych myśli, które miotały nim niemal przez całe życie. Bez negatywnych emocji, bez mocnych słów skierowanych przeciwko Świadkom Jehowy, opisuje, jak funkcjonuje człowiek, któremu wszystkiego się zabrania i który na każdym kroku grzeszy. Pozwala spojrzeć na życie zarówno oczyma ludzi Prawdy, jak i ludzi poza Prawdą. Każe czytelnikowi zastanowić się nad tym, jak łatwo jest oceniać sektę z zewnątrz, a jak trudno jest się z niej wydostać. Autor za swoją wolność zapłacił wysoką cenę. Większość przyjaciół Łukasza Zamilskiego nie chce znać Roberta Rienta. Na pogrzebie jego babci członkowie rodziny nie podali mu ręki. Odkąd nie głosi Prawdy, przestał istnieć. Książka, którą czyta się jednym tchem nieprzegadana, trafiona w punkt, poruszająca. Nieco rozczarowani mogą być ci, którzy spodziewają się kompendium wiedzy na temat organizacji Świadków Jehowy. Natomiast dla czytelników, którzy w centrum stawiają człowieka jego przeżycia, zmagania i metamorfozy to lektura co najmniej obowiązkowa. Na spotkanie z Robertem Rientem zapraszamy w niedzielę, 23 sierpnia, o godz. 17:30 do Klubokawiarni Dwie Zmiany. Poprowadzi je Magdalena Grzebałkowska. Wstęp wygłosi Mariusz Szczygieł. Aleksandra Chmielewska 4

5 Reporter od spraw gorących Izrael to Ben Gurion David, cadycy, piwo Gold Star, intifady, Jerozolima, pisarz Keret Etgar i Oz Amos, kipy, łojojoj czyli izraelskie biadolenie i narzekanie, Szoah albo Zagłada, szalom czyli żydowskie dzień dobry, upał i problem z dostępem do wody to tylko kilka haseł ze słownika przewodnika Pawła Smoleńskiego, reportażysty, który od lat pokazuje, że tajemnica potrafi kryć się zarówno w rzeczach wielkich, jak i zupełnie prozaicznych, na które sami zbyt rzadko zwracamy uwagę. Paweł Smoleński Dla polskiego reportażysty Balagan. Alfabet izraelski (2012) powinien zaczynać się od I. Bo dotyczy jednego z najgorętszych I, jakie kiedykolwiek pojawiły się w geografii, polityce, kulturze Izraela. Miejsca tam jak na świątecznym obrusie, ludzi niewiele więcej, a problemów tyle, ile nie mieści, żadna inna litera alfabetu. Oprócz Balaganu Smoleński o Izraelu napisał także zbiór reportaży i esejów Izrael już nie frunie (2006), za który otrzymał Nagrodę im. Beaty Pawlak, oraz Arab strzela, Żyd się cieszy (2012). Smoleński przede wszystkim portretuje izraelską codzienność. Swoich bohaterów spotyka na ulicy, przystanku, plaży, w knajpie lub świątyni. Przedstawia racje wszystkich stron konfliktu izraelsko-palestyńskiego, jednakże nie staje po żadnej z nich. Paweł Smoleński uchodzi za reportera proizraelskiego. Jednakże w Oczach zasypanych piaskiem bliżej przyjrzał się cierpieniu Palestyńczyków żyjących na terytoriach zdominowanych przez Izraelczyków. Reporter odwiedza Jerozolimę, Strefę Gazy i Zachodni Brzeg, snując opowieść o beznadziejnym konflikcie oraz skomplikowanej i ponurej rzeczywistości. Na Bliskim Wschodzie reporter odwiedził jeszcze Irak tuż po upadku reżimu Saddama Husajna. W reportażu literackim Irak. Piekło w raju głos oddał swoim bohaterom. Rozmawia z ubogimi mieszkańcami, zamożnymi inżynierami, z osobami, które dobrze wspominają poprzednią epokę i z tymi którzy są zadowoleni ze zmian. Co więcej reporter próbuje zrozumieć muzułmańską mentalność, jej religijność i obyczajowość, hierarchię wartości i kulturę. Czy mu się to udaje? Po odpowiedź na to pytanie warto zajrzeć do książki. Książką podobną do izraelskiego Balaganu jest polska Kruca fuks. Alfabet góralski (2013). W kilkudziesięciu hasłach razem z Bartłomiejem Kurasiem próbują uchwycić swoistość Podhala i Tatr. Podobnie jak w przypadku Alfabetu izraelskiego są to subiektywne felietony, mini-reportaże i zapisy wspomnień, obserwacji czy zasłyszanych plotek. Od 1989 roku Paweł Smoleński jest reporterem Gazety Wyborczej. Wcześniej współpracował z pismami drugiego obiegu pod pseudonimem Tomasz Jerz. Pisywał do paryskiej Kultury. W 1989 wydał Pokolenie kryzysu o pokoleniu młodych Polaków, którzy nie widzą dla siebie przyszłości. W Salonie patriotów (1994) portretuje Polaków i ich poglądy. Z kolei w Pochówku dla rezuna (2001) przygląda się historii Polski i Ukrainy od czasów dwudziestolecia międzywojennego. Ponownie reporter sięga po doświadczenia i jednostek. Wnikliwie i delikatnie kreśli momenty, w których losy sąsiadujących narodów się przecinają. W tym reportażu, jak i w późniejszych, nie epatuje swoją osobą. Unika odautorskich komentarzy i własnych obserwacji. Z historii pojedynczych ludzi kreśli obraz całości. Spotkanie z tym zaangażowanym reporterem odbędzie się w niedzielę, 23 sierpnia o godzinie 19:00 w Państwowej Galerii Sztuki. Poprowadzi je Paweł Goźliński. Dominika Stańkowska Czeski świat kręci się wokół Havla Można zaryzykować stwierdzenie, że w powojennej historii nie ma drugiego tak zasłużonego polityka dla naszego południowego sąsiada jak Václav Havel. O fenomenie pisarza, który stał się politykiem porozmawia dwóch specjalistów od Havla, Michael Žantovský i Aleksander Kaczorowski. Václav Havel zapisał się na kartach czechosłowackiej historii nie tylko jako dziewiąty i ostatni prezydent tego kraju (a od 1993 r. pierwszy prezydent Czech), ale także jako działacz antykomunistyczny, demokrata, który dążył do zbliżenia Czech z Europą Zachodnią. Znacznie mniej osób zna literackie dokonania Havla. A zanim Havel na dobre został politykiem, tworzył dramaty, poświęcał się poezji eksperymentalnej, pisał eseje filozoficzne. Michael Žantovský, chcąc zachować pamięć o tym wyjątkowym człowieku, napisał w 2014 roku jego biografię jedną z najlepszych i najpełniejszych, jakie do tej pory się ukazały. Žantovský, w przeciwieństwie do wielu biografów, miał możliwość poznania Václava Havla za jego życia. Pisarz, dzięki temu, że przez niemal dwa lata pełnił funkcję doradcy czeskiego prezydenta, miał możliwość poznania charakteru, sposobu zachowania Havla, które oddał z niezwykła starannością w publikacji. O tym, że Czesi pamiętają nieżyjącego prezydenta i wciąż doceniają jego zasługi dla demokratyzacji kraju może świadczyć fakt, iż dzieło Žantovskiego w 2014 roku zajęła drugie miejsce w plebiscycie czeskiego dziennika Lidové Noviny na książkę roku. Niestety biografia Václava Havla nie została jeszcze przetłumaczona na język polski. Szansą na poznanie choć kilku historii z życia czeskiego prezydenta może stać się spotkanie z Michaelem Žantovským, które odbędzie się w sobotę, 22 sierpnia, o godzinie 19:00 w Państwowej Galerii Sztuki. Spotkanie poprowadzi Aleksander Kaczorowski. Ita Głowacka Mistrzowie o mistrzach Każdy czas ma swoich mistrzów. Zmieniają oni tory bezpiecznych, utartych szlaków, przekraczają granice, występują w obronie ponadczasowych wartości. Kształtują historię. Jedni mogą się cieszyć nieustającą sławą, innym los poskąpił wielkiego rozgłosu. Nas interesują ci drudzy. Wiek XIX. W niepozornej chłopskiej rodzinie przychodzi na świat mały Tomáš. Czy rodzice spodziewali się, że z dość niesfornego, zbuntowanego nastolatka wyrośnie przyszły prezydent niepodległej Czechosłowacji? Jego droga jest zdumiewająca. Zanim stał się głową państwa, pracował przez pewien czas jako kowal, po studiach zaś zgłębiał filozofię, historię i literaturę. Był czas, kiedy pasjonował się kulturą i językiem polskim. W roku 1920 został wybrany na prezydenta. Swój zaszczytny urząd piastował aż 15 lat, dokonując w tym czasie wielkich rzeczy. Tak wielkich, że do dziś Tomáš Masaryk w Czechach uznawany jest za ojca niepodległej Czechosłowacji. Wiek XX. Rośnie uzdolniony młody pisarz. Karel Čapek, zafascynowany techniką, a jednocześnie w obliczu I wojny światowej bardzo wobec niej nieufny. Żyjąc w przerażających czasach, tworzył w swych utworach utopijny świat azyl, w którym mógł się schronić przed złem. W ciekawej książce Rozmowy z Masarykiem Karela Čapka każdy z nich wciąż żyje Masaryk jako wielki polityk i uczony, Čapek jako uważny słuchacz i twórca. Dzieło w formie wywiadu- -rzeki zostało przetłumaczone na język polski przez Piotra Godlewskiego. Wiek XXI. 22 sierpnia 2015 roku, godz. 13:00. Sopot. Kolejne pokolenie mistrzów podejmie dyskusję o wielkich ubiegłego wieku. Autorka i tłumaczka Radka Denemarková, poeta, tłumacz, Leszek Engelking, filolog czeski i słowacki, Andrzej Jagodziński oraz dyrektor Czeskiego Centrum Kultury, Petr Janyška wybitnie zdolni, oryginalni, niepowtarzalni. Dyskusję poprowadzi Aleksander Kaczorowski. Sabina Kowalczyk Michael Žantovský 5