Łomża, 6 maja 2013 roku

Transkrypt

1 Zarząd Lokalnej Organizacji Turystycznej Ziemia Łomżyńska serdecznie dziękuje wszystkim osobom prywatnym i instytucjom, które przyczyniły się do opracowania i wydania przewodnika, a w szczególności: Panu Jackowi Piorunkowi - członkowi Zarządu Województwa Podlaskiego, Urzędowi Marszałkowskiemu w Białymstoku, Urzędowi Miejskiemu w Łomży, Starostwu Powiatowemu w Łomży, urzędom gmin Powiatu Łomżyńskiego, Archiwum Państwowemu w Białymstoku, Oddział w Łomży, Muzeum Diecezjalnemu w Łomży, Muzeum Północno-Mazowieckiemu w Łomży, Muzeum Przyrody w Drozdowie, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Biebrzańskiemu Parkowi Narodowemu, Narwiańskiemu Parkowi Narodowemu, Łomżyńskiemu Parkowi Krajobrazowemu Doliny Narwi w Drozdowie, Towarzystwu Kultury Języka, Oddział w Łomży, Towarzystwu Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, Łomżyńskiemu Bractwu Historycznemu, Towarzystwu Uniwersytetów Ludowych, Oddział w Łomży, Podlaskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej w Białymstoku, Polskiej Organizacji Turystycznej, Telewizji Łomża i Narew Extra Tygodnik Łomża, 6 maja 2013 roku

2 Opracowanie przewodnika Kolegium redakcyjne w składzie: Zbigniew Ciborowski, Antoni Dudo, Zbigniew Kania, Andrzej Skarzyński - przewodniczący, Leszek Taborski. Wydawca serdecznie dziękuje artystom fotografikom panom Gaborowi Lorinczemu i Zbigniewowi Ciborowskiemu za bezpłatne udostępnienie materiałów fotograficznych. Recezent: prof. dr hab. Henryka Sędziak Korekta: Elwira Szumiluk Opracowanie graficzne i skład: Antoni Dudo Fotografie na okładkach: Okładka I - ul Dworna, Sąd Okręgowy, fot. Zbigniew Ciborowski Okładka IV - paralotnie nad Łomżą, fot. Zbigniew Ciborowski Strona trzecia, Narew pod Siemieniem, fot. Antoni Dudo Fotografie: Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży, Zbigniew Ciborowski, Tadeusz i Zygmunt Dudo, Gabor Lorinczy, Krzysztof Surawski. Zdjęcia w tekście nie podpisanie - Antoni Dudo. Fotografie archiwalne: Internet, instytucje samorządowe, osoby prywatne. Wydawca: Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemia Łomżyńska z siedzibą w Drozdowie, ul. Główna 38, Piątnica. Wydawnictwo zrealizowano we współpracy z Urzędem Marszałkowskim w Białymstoku, Urzędem Miasta Łomża, Starostwem Powiatowym w Łomży, urzędami gmin Powiatu Łomżyńskiego. Wydawnictwem Przewodnik. Łomża i Ziemia Łomżyńska LOT ZŁ wprowadza nowy produkt turystyczny pod nazwą Łomżyńskie wakacje. Biuro i adres do korespondencji: Łomżyńskie Centrum Informacji Turystycznej, ul. Krzywe Koło 9, Łomża, tel , (grzecznościowy) lot_ziemialomzynska@wp.pl, Informacje zamieszczone w przewodniku odzwierciedlają stan na połowę roku Wydawca nie bierze odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z informacji w nim zawartych. Nakład 1000 egz. Wydanie II poprawione. Łomża 2015 Copyright by Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemia Łomżyńska Druk: Drukarnia TOP DRUK Łomża, ul. Nowogrodzka 151 A, tel , tel/fax , biuro@drukarniatop.pl, ISBN

3 3

4 SPIS TREŚCI 4 PROF. DR HAB. HENRYKA SĘDZIAK - RECENZJA 6 I. POŁOŻENIE I HISTORIA ŁOMŻY 8 Andrzej Skarzyński - Cudze rzeczy wiedzieć dobrze Anna Aspars Narew (opowiadanie) 10 Położenie geograficzne miasta 12 Dojazd do Łomży 12 Komunikacja autobusowa PKS 13 Komunikacja autobusowa MPK - linie autobusowe 13 Strefa ograniczonego postoju 14 HISTORIA ŁOMŻY 15 Spacerkiem po Starówce 22 Cmentarze żydowskie 42 Macewy opowiadają 43 Cech kuśnierzy w Łomży 46 II. POWIAT ŁOMŻYŃSKI 48 Walory przyrodnicze powiatu łomżyńskiego 48 Łomżyńskie - skansen militarny Europy 50 Gmina i Miasto Jedwabne 52 Gmina i Miasto Nowogród 55 Gmina Łomża 57 Gmina Miastkowo 60 Gmina Piątnica 62 Gmina Przytuły 63 Gmina Śniadowo 64 Gmina Wizna 65 Gmina Zbójna 67 III. MUZEA W ŁOMŻY 69 Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży 69 Galeria Sztuki Współczesnej w Łomży 71 Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie 72 Muzeum Diecezjalne w Łomży 73 Muzeum Przyrody w Drozdowie 74 Muzeum Forteczne w Piątnicy 76 MUZEA W POBLIŻU 77 Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce 77 Muzeum Pożarnictwa w Szczuczynie 77 Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu 77 Muzeum - Wielka Synagoga w Tykocinie 79 IV. PARKI NARODOWE I KRAJOBRAZOWE 80 Biebrzański Park Narodowy i Twierdza w Osowcu 80 Narwiański Park Narodowy 82 Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi w Drozdowie 83

5 V. REZERWATY PRZYRODY 85 Rezerwat Bagno Wizna I i II 85 Rezerwat Tabory 85 Rezerwat Łokieć 85 Rezerwat Mingos 85 Rezerwat Kaniston 86 Rezerwat Czarny Kąt 86 Rezerwat Rycerski Kierz 86 Rezerwat Kalinowo 87 Rezerwat Wielki Dział 87 Rezerwat Dębowe Góry 87 VI. TURYSTYKA WODNA, PIESZA I ROWEROWA 88 Port rzeczny Łomża 88 SZLAKI WODNE 90 Spływ Jegrznią i Biebrzą 90 Spływ Narwią 91 Spływ Pisą (Pisz - Nowogród) 93 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 95 MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO R VII. INFORMACJE PRAKTYCZNE 114 Centra Informacji Turystycznej 114 Biura Podróży 115 Instytucje kulturalne 116 Stałe i cykliczne wydarzenia kulturalne 117 Media 118 Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji 119 ZDROWIE, SZPITAL 120 Przychodnie w Łomży 120 Przychodnie w powiecie 121 Apteki w Łomży 121 Apteki w powiecie 122 Bankomaty 122 NOCLEGI, GASTRONOMIA, AGROTURYSTYKA Hotele, motele i zajazdy 125 Restauracje 126 Bary, pizzerie, puby 127 Okolice Łomży 128 Gminy 129 Hotele i restauracje Zbyszko 130 Restauracja Na Farnej 133 Kuchnia kurpiowska 134 Plan Łomży 139 Plan Skansenu w Nowogrodzie 140 Bibliografia 141 SPIS TREŚCI 5

6 ŁOMŻA RECENZJA PRZEWODNIKA ŁOMŻA I ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA Przygotowany do druku przez LOT ZŁ przewodnik jest opracowaniem zbiorowym wielu autorów, którzy wykonali różne prace: 1) Teksty: Andrzej Skarzyński, Antoni Dudo, Wojciech Kordal, Ryszard Nawrocki, Edward Stefanowicz i Leszek Taborski; 2) Fotografie: Antoni Dudo, Tadeusz Dudo, Zbigniew Ciborowski, Wojciech Kordal, Gabor Lorinczy, Krzysztof Surawski; 3) Szatę graficzną i skład: Antoni Dudo; 4) Korektę tekstu: Wojciech Kordal. W opracowaniu przewodnika wykorzystano materiały: Starostwa Powiatowego w Łomży, Urzędów Miejskiego i Gminnego w Jedwabnem i Nowogrodzie, Urzędów Gmin: Łomża, Miastkowo, Piątnica, Przytuły, Śniadowo, Wizna i Zbójna. W opisie szlaków wodnych oraz pieszych i rowerowych korzystano z dawnych przewodników łomżyńskich, aktualizując zawarte w nich treści. I. Treść przewodnika Celem przewodnika jest ukazanie piękna Łomży i Ziemi Łomżyńskiej, jej historii, zabytków i walorów turystycznych regionu. Treść przewodnika Łomża i Ziemia Łomżyńska w zasadzie ogranicza się do Ziemi Łomżyńskiej i jej stolicy Łomży, rzadko przekracza granice regionu łomżyńskiego. Po miłym przywitaniu przyszłych czytelników przewodnika przez Pana Andrzeja Skarzyńskiego Prezesa LOT ZŁ i inicjatora tego przedsięwzięcia i opowiadaniu Narew Anny Aspars wiele miejsca w przewodniku poświęcono Łomży, jej położeniu, historii, ważnym obiektom Starówki: kościołom, cmentarzom, zabytkowym budowlom XIX-wiecznym. Następnie mamy przegląd walorów przyrodniczych i turystycznych powiatu i 9 gmin pow. łomżyńskiego. W dalszym ciągu charakteryzowane są muzea w Łomży: Muzeum Diecezjalne, Muzeum Północno-Mazowieckie i Galeria Sztuki Współczesnej oraz muzea w najbliższej okolicy: Muzeum Przyrody w Drozdowie, Muzeum Forteczne w Piątnicy i Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie i w terenie bardziej odległym: Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, Muzeum Wielka Synagoga w Tykocinie, Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu i Muzeum Pożarnictwa w Szczuczynie. Większość tych muzeów znajduje się w historycznej Ziemi Łomżyńskiej. Tylko Ciechanowiec nie należał do tej ziemi, a Szczuczyn to dawna Ziemia Wiska, zawsze związana z Łomżą, dziś stolica tej ziemi Wizna jest gminą łomżyńską. Dalej przedmiotem charakterystyki są 3 Parki Krajobrazowe i 10 Rezerwatów Przyrody. Następnie autorzy przewodnika wiele miejsca poświęcają infrastrukturze turystyki, charakteryzując hotele, motele i zajazdy, restauracje, bary, puby, pizzerie i przedsiębiorstwa agroturystyczne w okolicach Łomży i w gminach. W następnym rozdziale przedstawiono łomżyńskie możliwości rozwoju turystyki wodnej z wykorzystaniem rzek: Narwi, Biebrzy i Pisy oraz warunki turystyki rowerowej i pieszej. W ostatnim rozdziale przewodnika zawarto informacje praktyczne, przydatne turystom, wskazano: Centralę Informacji Turystycznej, biura podróży, instytucje kulturalne w Łomży i okolicy, stałe i cykliczne imprezy kulturalne, media oraz informacje dotyczące: opieki zdrowotnej, aptek i bankomatów. Na stronie 139 zamieszczono plan m. Łomży a na 140 stronie - plan Skansenu Kurpiowskiego. Treść recenzowanego przewodnika jest bardzo bogata. Uważny jego czytelnik poznać może najdawniejsze dzieje Łomży, które wiążą się z powstaniem grodu obronnego nad 6

7 Narwią w X wieku, następnie nową lokalizację miasta na wysokiej skarpie nadnarwiańskiej, rozwój miasta w XV i XVI wieku, kiedy stało się ono jednym z trzech najważniejszych miast Mazowsza po Warszawie i Płocku. Czytelnik może prześledzić jego stopniowy upadek w II połowie XVII i w wieku XVIII na skutek wojen i walk toczących się na tym terenie. Okres niewoli politycznej, klęski powstań 1830 i 1863 roku dotknęły Łomżę tak jak i cały kraj. Paradoksalnie jak piszą autorzy przewodnika dochodzi do wzrostu gospodarczego, kiedy Łomża została stolicą guberni. I nie jest to zasługa tylko zaborcy, który budował drogi potrzebne mu do podróży z Warszawy do Petersburga, ale głównie społeczeństwa polskiego, które zrozumiało, że tylko poprzez rozwój gospodarczy i kulturalny kraju można uratować naród od zagłady. Łomża w okresie gubernialnym wzmacnia się gospodarczo, nastąpiła rozbudowa miasta, dynamicznie wzrastała liczba ludności, powstawały liczne instytucje prowadzące działalność społeczno-kulturową. II. Struktura przewodnika Oceniany przewodnik ma przemyślaną i logiczną budowę. Liczy 142 strony i składa się z 7 rozdziałów. Są to: I. Położenie Łomży i jej historia II. Powiat łomżyński III. Muzea w Łomży i w pobliżu IV. Parki Narodowe, Parki Krajobrazowe, Rezerwaty Przyrody V. Hotele, motele, zajazdy i agroturystyka VI. Turystyka wodna, rowerowa i piesza VII. Informacje praktyczne III. Szata graficzna Wartość przewodnika podnosi bardzo staranna szata graficzna. Szczególnie piękne są cztery duże całostronicowe zdjęcia: dwa na początku książki I. autorstwa Zbyszka Ciborowskiego ukazujące fragment ul. Dwornej z Sądem Okręgowymi, II. Antoniego Dudo przedstawiające Narew pod Siemieniem oraz na str. 21 zdjęcie ławeczki Hanki Bielickiej i zdj. lotni oba też p. Zbyszka Ciborowskiego. Cały przewodnik jest kolorowy: w spisie treści kolorowe tła poszczególnych rozdziałów, niezliczona liczba kolorowych zdjęć ukazujących: ważne obiekty Łomży i regionu, pełne uroku krajobrazy, zwłaszcza zdjęcie Łomży od strony Narwi Gabora Lorinczego, zdjęcia wnętrz kościołów, cmentarzy. IV. Ocena ogólna Przewodnik Łomża i Ziemia Łomżyńska oceniam bardzo pozytywnie za wszechstronne ujęcie i szczegółowe opracowanie wszystkich obiektów godnych pokazania w mieście Łomży i w regionie łomżyńskim. Szczególną wartość przewodnika stanowi wielka liczba zdjęć ilustrujących opisywane obiekty, zdjęć często dawnych, gromadzonych od pokoleń i zdjęć nowych wykonanych przez znakomitych fotografów. Mnie osobiście najbardziej podobał się w przewodniku podrozdział Spacerkiem po Starówce. W tym swoim spacerze autorzy Antoni Dudo i Edward Stefanowicz nie ominęli żadnego ważnego zabytku Łomży i najbliższej okolicy. Zapewne Łomżyniacy (to nieortograficznie, ale przez szacunek), bo napisali z sercem, widać, że kochają swoje miasto. Prof. dr hab. Henryka Sędziak Łomża, r. ŁOMŻA 7

8 ŁOMŻA Szanowni Państwo! 8 Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest, swoje obowiązek Zygmunt Gloger (Encyklopedia staropolska) Witam serdecznie w pięknej Łomży, stolicy przyjaznej Ziemi Łomżyńskiej. Witam Państwa u wrót Zielonych Płuc Polski, które stanowią krainy Mazur, Podlasia i Pojezierza Suwalskiego oraz Północnego Mazowsza. To Biebrzański Park Narodowy, Narwiański Park Narodowy, Białowieski Park Narodowy, Wigierski Park Narodowy, Puszcza Kurpiowska (Zielona), Puszcza Piska, Puszcza Białowieska, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Augustowska, Puszcza Borecka, Puszcza Romincka, to dorzecza rzeki Czarna Hańcza i Krutyni, to malownicze jeziora z czystą wodą otoczone prastarymi borami. Tu jest najczystsze, w Polsce, powietrze, dosłownie i w przenośni. Tu rozciągają się przepiękne doliny meandrującej Narwi, Biebrzy i Pisy z unikalną w Europie i świecie fauną i florą. To skupisko rezerwatów ścisłej ochrony przyrody i parków krajobrazowych z Łomżyńskiem Parkiem Krajobrazowym Doliny Narwi na czele. Tu, Drodzy Państwo, leży historyczna Ziemia Łomżyńska ostatecznie zorganizowana przez księcia Janusza I w XIV wieku, którą stanowiły powiaty łomżyński, ostrołęcki, koliński (kolneński) i zambrowski. Dawna Ziemia Łomżyńska z centralną Łomżą odgrywała ważną rolę gospodarczą i polityczną w regionie. Łomża była stolicą historycznej Ziemi Łomżyńskiej, następnie siedzibą władz Guberni Łomżyńskiej w okresie zaborów, stolicą województwa łomżyńskiego, a od powołania Diecezji Łomżyńskiej jest siedzibą Biskupa Ordynariusza i jego urzędów. Dzisiaj w Łomży, która ma już prawie 600 lat, zlokalizowano samorządowe władze powiatowe (rady), urząd Starosty (powiatu ziemskiego) i Prezydenta (powiatu grodzkiego). Miasto i powiat są dobrze zarządzane, co dostrzegają niewątpliwie łomżanie i mieszkańcy powiatu ziemskiego, ale, przede wszystkim, zauważą to mili nam goście! Region łomżyński pięknieje i rozwija się z dnia na dzień. Łomża jest znakomitym miejscem bazowym do zatrzymania się, by w kilkodniowych wypadach obejrzeć osobliwości dawnej i dzisiejszej Ziemi Łomżyńskiej, do czego gorąco zachęcam i polecam Państwu, wpierw miłym Gościom, ale także moim współmieszkańcom, bo zgodnie z porzekadłem cudze chwalicie, swego nie znacie mamy jeszcze dużo do odrobienia. Wielu łomżan wyjeżdża do pięknych krajów, np. Grecji, podziwiać Peloponez, Kanał Koryncki, Meteory, klasztory zbudowane na szczytach greckich gór, czy zachwycać się architekturą zabytków Wenecji, Florencji, Padwy, Bolonii, Rzymu i Watykanu. Nie zawsze jednak pamiętają o swojej Małej Ojczyźnie, jaką stanowi region łomżyński, który jest uważany za jeden z najpiękniejszych

9 ŁOMŻA w Europie. Warto odwiedzić Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży, Muzeum Diecezjalne w Łomży, Muzeum Przyrody w Drozdowie mieszczące się w pałacyku rodziny Lutosławskich, siedzibę Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi w Drozdowie, Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie. Ziemia Łomżyńska to miejsce bohaterskich bojów obronnych żołnierzy polskich - nazywane polskimi Termopilami, to także zabytki unikalnego budownictwa wojskowego (militarny skansen Europy), to wreszcie miasto portowe, otwarte na rzekę Narew z portem rzecznym i pięknymi bulwarami. Nie mogę, Drodzy Państwo, nie wspomnieć wielkich synów tej Ziemi- Adama Chętnika i Zygmunta Glogera, Hanki Bielickiej, Bohdana Winiarskiego, Witolda Lutosławskiego, rzeźbiarza urodzonego w Puchałach, Stanisława Lutostańskiego, malarza Jana Dobkowskiego oraz wielu innych, dawnych i współczesnych ikon nauki, kultury, gospodarki i polityki. Chętnie witamy turystów miejscowych i serdecznie gościmy też turystów z Polski i z zagranicy. Promujemy nasz region. W tym celu w 2009 r. w siedzibie Starostwa Powiatowego w Łomży powołano do życia Lokalną Organizację Turystyczną Ziemia Łomżyńska, w skład której weszli członkowie reprezentujący różne sektory samorządy lokalne, przedstawiciele branży turystycznej, organizacji samorządowych. Jej celem i zadaniem jest propagowanie i podejmowanie działań zmierzających do ochrony środowiska naturalnego i kulturowego regionu, wspieranie i ochrona istniejących podmiotów branży turystycznej, propagowanie działalności z zakresu krajoznawstwa, ekologii oraz ochrony dziedzictwa narodowego, współpraca z organami administracji rządowej i samorządowej oraz podmiotami gospodarczymi działającymi w zakresie turystyki w kraju i za granicą, prowadzenie akcji reklamowych i promocyjnych regionu w zakresie turystyki, opracowywanie broszur reklamowych, folderów, plakatów i rozpowszechnianie materiałów audiowizualnych promujących walory przyrodnicze i krajobrazowe oraz zasoby historyczno kulturalne miast i gmin z obszaru działania LOT ZŁ, rozpowszechnianie innych materiałów o charakterze reklamowym i promocyjnym, prowadzi biuro LOT ZŁ. Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego w Łomży, kształcąca m.in. kadrę dla turystyki użyczyła nam lokalu i jest naszym przyjacielem oraz współpartnerem. Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemia Łomżyńska jest członkiem Podlaskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. Łomża, w kwietniu 2013 r. Andrzej Skarzyński - Prezes LOT ZŁ 9

10 NAREW Spaceruję ulicami Łomży. W ręku trzymam tomik poezji jednego z tutejszych poetów. W torbie mam jeszcze w zapasie kilka innych. Nie urodziłam się w tym mieście. Właściwie go nie znam. I choć mieszkam tutaj już ponad 10 lat, miasto to wciąż jest dla mnie tajemnicze. Każdy taki spacer wzbogaca mnie o nowe doświadczenia. Czuję się jak Alicja w Krainie Czarów, odkrywam coraz to ciekawsze i piękniejsze zakątki tak ograniczonej w sumie przestrzeni. Jan Kulka, Henryk Gała wiersze tych twórców są moją inspiracją do odbywania długich, pouczających podróży po okolicy. Tworzyli oni nad Narwią i tam też udaję się najczęściej. Rzeka ta jest piękna. Sam jej widok napawa mnie zachwytem. Nie dziwię się, że nie opuszczała ich wena twórcza. Na tak cudowne widoki nie można być obojętnym, a kiedy serce przepełnia uniesienie, ów zachwyt musi zaowocować, nieprawdaż? [ ]. [ ] Lubię tu przychodzić, aby odpocząć od trudów dnia codziennego. To jest moja oaza spokoju. Czuje się tu bezpieczna, nieograniczona, wolna. Wprawdzie nisz cząca naturalne piękno cywilizacja pozostawia już na niej swój złowrogi siad, jednak nie zabija w niej niewinnego uroku. Kiedy tak na nią patrzę, jak płynie ( kroczy ) z dostojeństwem, przelewając się z jednego brzegu na drugi, mam nadzieję, że nic nigdy nie naruszy nieodwracalnie tego porządku, który rządzi jej biegiem. Ona jest żywiołem. Człowiek nie powinien z nią walczyć ani jej zmieniać, lecz się jej poddać. Zastanawiam się tylko, czy aby na pewno jednostka ludzka umie zaakceptować swoje (niższe) miejsce? Cieszę się, że mieszkam w Łomży mało znaczącej mieścinie a nie w światowej sławy metropolii. Tutaj nie przygniata mnie ciężar problemów dużych miast. Życie toczy się powoli. Nie muszę pokonywać niesamowitych odległości, aby znaleźć się na łonie natury, sam na sam ze swoimi myślami [ ]. [ ] Przyjemnie jest położyć się wśród wysokich traw, w szczerym polu i za głębiać się bezpamiętnie w słowach wielkich ludzi i przeżywać to, co oni te wszystkie małe i wielkie uniesienia. To ten krajobraz pobudza we mnie chęć działania, tworzenia. Te widoki 10

11 unoszą moją duszę ponad przeciętność. Mogłabym godzinami wpatrywać się w spokojną i głęboką toń rzeki. Może Gała ma rację, że ona nie płynie? Może także zatrzymała się, aby podziwiać piękno otaczających ją łąk, rozległych pastwisk, popadła w zadumę i zapomniała wyruszyć w dalszą wędrówkę? Czyżby znudziła jej się ta niekończąca się podróż i zapragnęła delektować się chwilą? Jest czym cieszyć oczy. Niestety nocą rzeki nie widać. Blask świateł miasta próbuje usilnie przyćmić jej cudowność. Tylko księżyc egoistycznie przegląda się w zaspanych, powolnych wodach Narwi. Lecz ona się nie buntuje. Usuwa się na dalszy plan, gdyż wie, że kiedy przyjdzie odpowiednia pora, znów będzie podziwiana. Latem na plaży miejskiej wygrzewają się tłumy ludzi. Przychodzą tutaj, aby odpocząć. Woda jest w końcu symbolem orzeźwienia i oni pragną, by ona podzieliła się z nimi swą mocą. Kocham tę rzekę, gdyż jest taka dobra, łagodna i pozwala człowiekowi czerpać z jej darów. Więc czemu my, którzy nazywamy siebie ludźmi istotami myślącymi i czującymi nadużywamy jej dobroci, wykorzystujemy ją? Przecież każdy śmieć wrzucony do jej wód jest jak gwóźdź wbity do naszej trumny. Kochana rzeczko, czemu jesteś taka naiwna? Oby zapamiętała nasze miasto jak najlepiej. W sercu wciąż skrywam na dzieję, że gdy wreszcie zdecyduje się odpłynąć, weźmie mnie ze sobą W końcu jest moją najlepszą przyjaciółką, powierniczką najskrytszych sekretów. Dla mnie rzeka Narew to nie tylko zakątek, to skarbnica moich przemyśleń, źródło inspiracji. Łomża bez niej nie byłaby tym samym miastem. To ta rzeka pozwoliła mi się odnaleźć. Moje życie, podobnie jak jej wody, sunie powoli naprzód i kiedyś osiągnie swoje przeznaczenie, swój kres. Anna Aspars II miejsce w 13 konkursie dla klas III Liceum Ogólnokształcącego im Tadeusza Kościuszki w Łomży Ziemia Łomżyńska - nasza mała Ojczyzna. Zeszyty Łomżyńskie 1/13/2002 fot. Zb. Ciborowski 11

12 ŁOMŻA I. POŁOŻENIE I HISTORIA ŁOMŻY Łomża (GEO , GPS N E ) jest położona nad środkowym biegiem Narwi na Nizinie Mazowieckiej na wysokości ok. 125 m n.p.m., w północnej części Międzyrzecza Łomżyńskiego. Miasto leży na wzgórzach morenowych, obejmujących wysoką, lewobrzeżną skarpę pradoliny Narwi. Łomża leży na terenie Zielonych Płuc Polski. W sąsiedztwie miasta znajduje się Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi (na wschód), liczne rezerwaty przyrody oraz lasy Czerwonego Boru (na południe). W pobliżu, ok. 25 km na północny wschód, zlokalizowany jest Biebrzański Park Narodowy, a ok. 20 km na północny zachód Puszcza Kurpiowska. Obok miasta przepływa Narew oraz jej dopływ Łomżyczka. Klimat. Według Okołowicza, Łomża znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, a wg Köppena leży w strefie wilgotnego klimatu kontynentalnego podtypu o ciepłym lecie. Cechy charakterystyczne klimatu Łomży: średnia temperatura roczna: 7,1 C, średnia temperatura lipca: 17 C, średnia temperatura stycznia: -3 C, średnie roczne opady: ok. 500 mm, średnia wilgotność powietrza: 80-82%, czas zalegania pokrywy śnieżnej: dni, okres wegetacyjny: ok. 200 dni. W okolicach Łomży przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Średnia roczna prędkość wiatru waha się w granicach 3,0 3,5 m/s. Sąsiednie miejscowości. Do otoczenia Łomży można zaliczyć zarówno miejscowości położone w najbliższym sąsiedztwie, jak również te, które są w znacznym oddaleniu, ale połączone z Łomżą szlakami komunikacyjnymi. Są to Kolno (31 km), Pisz (64 km), Orzysz (85 km), Giżycko (115 km), Grajewo (62 km), Ełk (90 km), Augustów (105 km), Suwałki (137 km), Białystok (81 km), Zambrów (26 km), Ostrów Mazowiecka (46 km), Warszawa (142 km), Ostrołęka (36 km), Ciechanów (119), Płock (195 km). Nazwa miasta. Geneza nazwy Łomża nie jest jednoznaczna. Zygmunt Gloger pisze m.in. że: Ludzie mieszkający w lasach i żyjący z myślistwa, pasterstwa i rybołówstwa nie mieli potrzeby budowania zamków, bo przyrodzoną i najbezpieczniejszą ich warownią były zawalone łomami starych drzew gąszcze leśne. Według prof. Karola Zierhoffera nazwa (Łomża) oznaczała przypuszczalnie miejsce, gdzie był jakiś łom, jakieś pokruszone bloki kamienne bądź połamane przez wiatr drzewa. Nazwa miasta jest topograficzna, urobiona za pomocą przyrostka ża od tego samego rdzenia, co staropolskie łomić, łomać. Podobnie uformowana jest nazwa miasta Iłża. Nazwa Łomża występuje również w innych językach pod zmienionymi formami: łac. Lompza, niem. Lomscha, jid. Lomsza, ros. Ломжа, lit. Lomža. Jest to związane m.in. z wielonarodowościową strukturą etniczną miasta na przestrzeni dziejów i kontaktami handlowymi prowadzonymi przez mieszkańców miasta. 12

13 DOJAZD DO ŁOMŻY ŁOMŻA Łomża leży na ważnym szlaku komunikacyjnym północno-wschodniej Polski. Tu krzyżują się drogi łączące Warszawę z Augustowem, Suwałkami i dalej z Litwą, Ełkiem, Oleckiem i Gołdapią do przejścia z Rosją. Do Łomży powadzą także drogi z Pisza, Rucianego Nidy, Orzysza, Mikołajek, Giżycka, Węgorzewa, przez Myszyniec, Szczytno do Olsztyna i dalej do Gdańska. Z Łomży do Białegostoku prowadzą trzy drogi: przez Rutki, Wiznę i Zambrów i dalej przez Białystok do Kuźnicy do przejścia granicznego na Białoruś, oraz z Zambrowa przez Sokołów Podlaski do Siedlec i dalej do Lublina, Rzeszowa. KOMUNIKACJA AUTOBUSOWA PKS Dworzec autobusowy PKS zlokalizowany przy skrzyżowaniu al. Legionów i ul. gen. Wł. Sikorskiego, jest też punktem przesiadkowym dla większości linii MPK. Odjeżdżają z niego autobusy dalekobieżne do: Gdańska, Kołobrzefu, Lublina, Warszawy, Władysławowa, Wrocławia, Szczecina oraz do: Augustowa, Białegostoku, Ełku, Giżycka, Gołdapi, Grajewa, Kolna, Mikołajek, Mławy, Olecka, Ostrołęki, Piszu, Przasnysza, Ruciane Nida, Siemiatycz, Suwałk, Węgorzewa, Wysokiego Mazowieckiego, Zambrowa. Informacja PKS: , lub w Internecie: www. pks.lomza.pl. KOMUNIKACJA AUTOBUSOWA MPK ŁOMŻA Łomża, ul. Spokojna 9, tel , dysp. tel , kontakt@mpklomza.pl, www. mpklomza.pl LINIE: 1. W.S.A Poznańska al. Legionów al. Piłsudskiego Zawadzka Sikorskiego al. Legionów pl. Kościuszki Zjazd Piątnica (Piątnica OSM MARIANOWO 2. (FADOM) W.S.A. Poznańska al. Legionów Polowa Giełczyńska St. Rynek Rządowa pl. Kościuszki W. Polskiego W.S.A. (FADOM) 3. PRZYKOSZAROWA Zawadzka Sz. Zambrowska St. Rynek pl. Kościuszki al. Legionów Sikorskiego Spokojna al. Piłsudskiego PRZYKOSZAROWA 4. W.S.A. W. Polskiego Poznańska al. Legionów pl. Kościuszki St. Rynek Giełczyńska Sz. Zambrowska Sikorskiego Zdrojowa Stara Łomża BONA ( Siemień Rybno PNIEWO) 5. PRZYKOSZAROWA Zawadzka al. Piłsudskiego Spokojna Sikorskiego al. Legionów pl. Kościuszki St. Rynek Sz. Zambrowska Sikorskiego Zawadzka PRZYKOSZAROWA 6. PRZYKOSZAROWA Zawadzka Sybiraków Kazańska al. Piłsudskiego Sz. Zambrowska St. Rynek pl. Kościuszki (Jantar) Zjazd Rybaki Sikorskiego Sz. Zambrowska al. Piłsudskiego Kazańska Sybiraków Zawadzka PRZYKOSZAROWA 7. W.S.A. W. Polskiego Wesoła Łukasińskiego Sikorskiego W. Polskiego pl. Kościuszki (Jantar) Zjazd Rybaki Sikorskiego Sz. Zambrowska Giełczyńska Rządowa pl. Kościuszki (Delikatesy) al. Legionów Sikorskiego Łukasińskiego Wesoła W. Polskiego W.S.A. 8. NOWOGRODZKA Sikorskiego W. Polskiego pl. Kościuszki St. Rynek Sz. Zambrowska al. Piłsudskiego al. Legionów Polowa Rządowa pl. Kościuszki W. Polskiego Sikorskiego NOWOGRODZKA 13

14 ŁOMŻA 9. PRZYKOSZAROWA al. Piłsudskiego al. Legionów pl. Kościuszki W. Polskiego Sikorskiego Nowogrodzka Kupiski Mątwica NOWOGRÓD 10. GRABÓWKA Nowogrodzka pl. Kościuszki St. Rynek Polowa al. Legionów al. Piłsudskiego Sz. Zambrowska Rządowa pl. Kościuszki Nowogrodzka GRABÓWKA 11. POZNAŃSKA al. Legionów al. Piłsudskiego Sz. Zambrowska Sikorskiego Zawadzka al. Piłsudskiego al. Legionów POZNAŃSKA 12. JEDNACZEWO Nadnarwiańska (Kupiski St. Nowogrodzka) pl. Kościuszki St. Rynek Polowa al. Legionów Sikorskiego Zawadzka al. Piłsudskiego al. Legionów Poznańska Kraska KONARZYCE ( Boguszyce CZAPLICE) 13. W.S.A. Poznańska al. Legionów al. Piłsudskiego Sz. Zambrowska St. Rynek pl. Kościuszki W. Polskiego W.S.A. 14. PL. KOŚCIUSZKI al. Legionów Sz. do Mężenina Zawady GIEŁCZYN 15. W.S.A. Poznańska al. Legionów pl. Kościuszki Zjazd Piątnica Kalinowo Drozdowo Niewodowo Rakowo KRZEWO Kossaki Bronowo NIWKOWO) STREFA OGRANICZONEGO POSTOJU Strefa obejmuje Stary Rynek, ul. Dworną na odcinku od ul. Sienkiewicza do ul. Giełczyńskiej, wraz z parkingiem przy skrzyżowaniu z ul. Farną, ul. Sadową, od wjazdu między budynkami Nr 8 i 10 do ul. Dwornej, ul. Krótką, ul. Długą, na odcinku dostępnym dla ruchu kołowego (do ul. Krótkiej) i ul. Sienkiewicza. Obowiązują one od poniedziałku do piątku w godzinach Opłaty wynoszą: do 20 min. 0,50 zł, za godzinę 1,50 zł, za dwie 3,10 zł, za trzy 4,80. Za każdą następną rozpoczętą godzinę 1,40 zł. 14 Katedra nocą, fot. K. Surawski

15 HISTORIA ŁOMŻY ŁOMŻA IX - XII wiek Historia Łomży sięga końca IX wieku i jest związana z grodem położonym około 5 kilometrów na wschód od dzisiejszego miasta. Pod koniec IX wieku Łomża zostaje założona jako luźna, otwarta osada. W pierwszej połowie XI w. powstaje gródek typu cyplowego, który ulega pożarowi w ostatniej dekadzie tego wieku. Zostaje odbudowany dopiero w połowie XII wieku z ponowną fortyfikacją terenu oraz dwóch podgrodzi. Położenie grodu wskazuje wyraźnie na jego charakter obronny. Od północnego wschodu zabezpiecza go Stara Łomża, grodzisko z X-XII w., lata 50. XX w. nie tylko rzeka Narew, ale także szeroka i bagnista jej dolina. Pozostałością po grodzie jest tzw. Góra Królowej Bony. Do dnia dzisiejszego zachowały się tam pozostałości wałów ziemnych otaczających gród. Na sąsiednim wzniesieniu zwanym Wzgórzem świętego Wawrzyńca według zapisków kościelnych miał stać kościół parafialny wybudowany według Kroniki Spengeberga przez świętego Brunona z Kwerfurtu, około 1000 roku. Święty ten, niosąc wiarę chrześcijańską pogańskim ludom na pograniczu prusko-jaćwieskim, poniósł męczeńską śmierć w 1009 roku, zaledwie 20 kilometrów na wschód od tego miejsca, w okolicach dzisiejszej Wizny. Prawdziwości tej legendy dowodzą wykopaliska archeologiczne przeprowadzone na wzgórzu. Potwierdzają one, że Stara Łomża, wzg. św. Wawrzyńca, fot. G. Lorinczy w tym miejscu na pewno stał pierwszy kościół chrześcijański na Północnym Mazowszu, w krypcie odnaleziono wczesnośredniowieczne szczątki bogato ubranego duchownego. W tym okresie powstał również kościół św. Piotra. Był on umiejscowiony na terenie wsi Stara Łomża, bliżej dzisiejszego miasta. Według ww. Kroniki Spengeberga w XII wieku za Bolesława Kędzierzawego powstaje zamek książąt mazowieckich ulokowany na jednym ze wzgórz w późniejszej lokalizacji miasta Łomży. 15

16 ŁOMŻA XIII - XIV wiek Około 1250 roku w czasie jednego z najazdów, książę litewski Trojden złupił i spalił gród łomżyński. Ok roku Kazimierz Wielki rozpoczął odbudowę zamku w tej lokalizacji w Szurze pod Starą Łomżą. Łomża nie pojawiała się w dokumentach pisanych do końca XIV w. Po unii polsko-litewskiej zmniejsza się znacznie niebezpieczeństwo ciągłych najazdów od strony wschodniej granicy. Sprzyja to rozwojowi osadnictwa, przenoszeniu i lokacji miast na prawie niemieckim. Grody tracą swój charakter obronny, a podgrodzia nabierają większego znaczenia jako centra handlowo-gospodarcze. Położenie podgrodzia łomżyńskiego było niezbyt dogodne i dlatego Łomża zostaje przeniesiona na nowe miejsce, umożliwiające jej lepszy rozwój. Nowa lokacja Łomży o 5 km w dół rzeki następuje w ostatnich dekadach XIV wieku. Już w 1392 roku na Popowej Górze zostaje wybudowany kościół NMP i świętych Rozesłańców. W 1410 roku zostaje tu przeniesiona parafia. Jest to dowodem na to, że nowe miejsce było już zasiedlone i zabudowane. Dawne podgrodzie otrzymuje wówczas nazwę Starej Łomży, która występuje w najstarszym rejestrze okolicznych wsi z 1410 roku. XV wiek Od początków XV wieku miasto rozwija się pomyślnie. Już w 1400 r. Łomża miała wójta, co świadczy o jej charakterze miejskim. 30 sierpnia 1400 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy nadaje w mieście naszym zwanym powszechnie Łomża wójtostwo z czterema włókami, trzecim denarem od jakiejkolwiek osądzonej sprawy w granicach wspomnianego miasta. Ostateczne unormowanie sytuacji prawnej miasta następuje 18 lat później. 15 czerwca 1418 roku z rąk księcia Janusza I Łomża otrzymuje prawa miejskie chełmińskie. Dzięki życzliwości księcia mieszczanie mogą także wybudować łaźnię, postrzygalnię i wagę. Od tego momentu nie muszą również płacić ceł w granicach Księstwa Mazowieckiego, co ma kolosalne znaczenie dla rozwoju handlu. XVI wiek Dokument lokacyjny miasta z 1418 r. Fot. arch. APB OŁ 16 XVI wiek przynosi Łomży prawdziwy rozkwit. Książęta Mazowieccy przyznają miastu kolejne przywileje. Z inicjatywy mieszczan i przy wsparciu księżnej Anny Radziwiłłówny i jej synów: Stanisława i Janusza, w latach trwa budowa łomżyńskiej fary reprezentującej styl go-