Życie czy przetrwanie analiza sytuacji bytowej mieszkańców miasta Tarnobrzeg oraz gminy Gorzyce województwa podkarpackiego, których dotknęła powódź

Transkrypt

1 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Życie czy przetrwanie analiza sytuacji bytowej mieszkańców miasta Tarnobrzeg oraz gminy Gorzyce województwa podkarpackiego, których dotknęła powódź Rzeszów 2013

2 Wydawca Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie ul. Hetmańska Rzeszów Zespół redakcyjny pod kierunkiem Marioli Zajdel Ostrowskiej - Dyrektora Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie Małgorzata Makarinska Justyna Wąsik Piotr Grzech Bartosz Zgłobicki Redakcja Obserwatorium Integracji Społecznej ul. Hetmańska 120, p. III, pok Rzeszów tel. 17/ ois@rops.rzeszow.pl copyright by: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie

3 Spis treści Wstęp Powódź opis zjawiska Pojęcie, rodzaje, klasyfikacja Przyczyny i bezpośrednie skutki powodzi Metodologia badań Analiza wyników badania ilościowego PAPI Straty i utrudnienia jakie dotknęły powodzian Poziom wiedzy oraz edukacja powodzian na temat postępowania w sytuacji wystąpienia powodzi i tuż po niej Straty poniesione podczas powodzi Postawy instytucji rządowych i pozarządowych w zakresie pomocy i jej charakteru osobom, które ucierpiały podczas powodzi Poglądy dotyczące zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezagrożone powodziami Analiza wyników badania jakościowego IDI Subiektywne odczucia związane z sytuacją powodziową Pomoc służb ratunkowych w trakcie powodzi Trudności w funkcjonowaniu gospodarstw domowych Szacowane zasoby niezbędne do odbudowy zniszczeń Odbudowa gospodarstw domowych Rodzaj otrzymanej pomocy Udzielona pomoc a oczekiwania społeczne mieszkańców Zmiana miejsca zamieszkania Obawy związane z ponownym wystąpieniem powodzi Wnioski Spis tabel Spis wykresów Bibliografia... 56

4

5 Wstęp Powódź jest jedną z najczęściej występujących klęsk żywiołowych. Od niepamiętnych czasów, ludzkość boryka się z jej występowaniem. Powodzie są zjawiskami trudnymi do przewidzenia, występują niespodziewanie i przebiegają z niezwykłą gwałtownością powodując zniszczenia na ogromną skalę. Powódź, która nawiedziła w maju i w czerwcu 2010 roku miasto Tarnobrzeg oraz gminę Gorzyce, przybrała formę niespotykanego dotychczas żywiołu, który miał katastrofalne konsekwencje dla środowiska naturalnego, społeczeństwa, infrastruktury i gospodarki. Jedną z najpoważniejszych konsekwencji powodzi jest utrata ludzkiego życia. Nie bez znaczenia jest również utrata dorobku całego życia, a często odbywa się to w bardzo krótkim czasie. Specyficzne uwarunkowania fizjograficzne powodują, że województwo podkarpackie jest w sposób szczególny narażone na powodzie. Ta, wywołana wyjątkowo intensywnymi opadami atmosferycznymi, jakie miały miejsce w 2010 roku, spowodowała bardzo duże szkody w budynkach i budowlach, przedsiębiorstwach, gospodarstwach domowych i uprawach rolnych, a także infrastrukturze komunalnej. Przez kilka tygodni kataklizm stanowił główny temat serwisów informacyjnych. Media prześcigały się w relacjach, pokazywały obraz zniszczeń i ofiary, które w żywiole straciły niejednokrotnie dorobek całego życia 1. Niniejszy raport został opracowany przez Zespół Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie na podstawie wyników badania terenowego zrealizowanego na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie. Autorzy pracy mają nadzieję, że zawarte treści w niniejszym opracowaniu przyczynią się nie tylko do pogłębienia wiedzy o powodzi i sposobach radzenia sobie z jej konsekwencjami, lecz także spowodują podjęcie skutecznych działań chroniących przed tym żywiołem w przyszłości. 1 S. Rysz, Powódź w maju i czerwcu 2010 roku - pięć wymiarów żywiołu na Podkarpaciu. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej Nr 282/2011, z.18, Rzeszów

6 M Powódź opis zjawiska 1. Pojęcie, rodzaje, klasyfikacja Powódź to jedno z najczęściej występujących, naturalnych niebezpieczeństw. Zgodnie z art. 9, ust. 1, pkt 10 ustawy Prawo wodne 2, poprzez powódź rozumie się czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w normalnych warunkach nie jest pokryty wodą, powstałe na skutek wezbrania wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony morza, powodujące zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej. Przyjęta definicja nie uwzględnia wielu czynników, wpływających na sposób ich powstawania oraz innych czynników, wpływających na ich przebieg. Chcąc usystematyzować powodzie występujące na obszarze Polski należałoby wziąć pod uwagę ich przyczyny, przebieg, okres występowania, lokalizację i zasięg obszarowy, towarzyszące warunki pogodowe, sposób zagospodarowania zlewni i jej stan oraz inne czynniki, które mogą mieć wpływ na zjawisko powodzi. Mówiąc o powodzi myślimy zazwyczaj o powodziach spowodowanych wylaniem się rzek. Nie jest to jednak jedyny rodzaj powodzi, a w każdym razie nie jest to jedyna przyczyna zalania czy podtopienia domów, dróg, obiektów użyteczności publicznej i innych. Klasyfikacja powodzi ze względu na: 1. genezę w ramach, której możemy wyróżnić takie powodzie jak: opadowe nazwane również letnimi, wywoływane są intensywnymi opadami deszczu. Wezbrania powodziowe tego typu, mogą różnić się istotnie przebiegiem i zasięgiem terytorialnym, dzielą się na wywołane: deszczami nawalnymi - to powodzie najbardziej gwałtowne, które występują podczas zjawiska tzw. oberwania chmury. Mają one krótkotrwały, ale gwałtowny przebieg. Występują najczęściej w lipcu i sierpniu na potokach górskich i strugach nizinnych. deszczami rozlewnymi to powodzie najbardziej katastrofalne w skutkach. Występują na terenach górskich, podgórskich i na nizinach w okresie od czerwca do września (zdarza się, że pojawiają się również w maju). Charakteryzują się największym zasięgiem terytorialnym, ponieważ wezbrania mogą wystąpić na obszarze całego dorzecza. roztopowe powstające w wyniku gwałtownego topnienia pokrywy śnieżnej przez nagłe ocieplenie oraz opady deszczu. Wezbrania roztopowe charakteryzuje bardzo duży zasięg występowania. 2 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r Prawo wodne (tj. Dz. U. z 2012 r., poz. 145). 5

7 Najczęściej występują one w marcu i kwietniu, ale mogą się zdarzyć także w zimie, podczas tzw. odwilży śródzimowych. Przebieg wezbrania roztopowego zależny jest od grubości pokrywy śnieżnej, jak również od warunków meteorologicznych w okresie topnienia śniegu. sztormowe spowodowane są wiatrami sztormowymi, wiejącymi na wybrzeżach morskich. Wiatry te, wiejąc w kierunku lądu, utrudniają odpływ rzek uchodzących do morza i powodują spiętrzenie wody w korytach rzek oraz zalewach przymorskich. Powodzie sztormowe najczęściej zdarzają się w okresie zimowym (grudzień luty) i mają stosunkowo mały zasięg występowania. zatorowe zwane również zimowymi, można podzielić na: zatorowe lodowe zatorowe śryżowe Zatory lodowe powodowane są zablokowaniem (ograniczeniem) przekroju koryta rzeki w wyniku nagromadzenia się kry lub intensywnego tworzenia się lodu dennego. Zjawiska te występują na polskich rzekach stosunkowo często, a sprzyja im kierunek biegu rzek z południa na północ, tj. z rejonu cieplejszego do chłodniejszego. Powodzie zatorowe najczęściej zdarzają się w grudniu i styczniu, ale mogą pojawić się również w lutym i marcu ZASIĘG to podział rodzajowy powodzi wskazujący na: powodzie lokalne - obejmujące swym zasięgiem małe zlewnie, są one spowodowane opadami nawalnymi o dużym natężeniu, określanymi potocznie oberwaniem chmury ; powodzie regionalne obejmują na ogół jeden region hydrograficzny; powodzie krajowe obejmujące kilka regionów hydrograficznych. Ich przyczyną są zwykle długotrwałe deszcze obejmujące swym zasięgiem duże obszary. 3. WIELKOŚĆ w obszarze, którego mówimy o: powodziach zwyczajnych; powodziach wielkich; powodziach katastrofalnych 4. Ocena wielkości powodzi jest bardzo trudna, ma charakter subiektywny i zależy od przyjętego kryterium. Najważniejsze z nich to: kryteria hydrologiczne wielkość kulminacji, objętość fali powodziowej, powierzchnia lub głębokość zalewu itp.; L. Radczuk, R. Szymkiewicz, J. Jełowicki, W. Żyszkowska, J.-F. Brun, Wyznaczanie stref zagrożenia spowodziowego. Seria: Ograniczenie skutków powodzi w skali lokalnej. SAFEGE,

8 kryteria ekonomiczne są to straty wymierne (bezpośrednie), łatwe do oszacowania oraz straty niewymierne (pośrednie), które trudno lub w ogóle nie sposób wyrazić w kategoriach ekonomicznych np.: w środowisku przyrodniczym, w rozwoju gospodarczym, zagrożeniu życia lub zdrowia ludzi; kryteria pozaekonomiczne (np. zmiany w psychice ludzi zagrożonych powodzią) 5. Definiując powódź autorzy Vademecum ochrony przeciwpowodziowej 6 napisali o powodzi, iż jest to zjawisko hydrologiczne stanowiące duże zagrożenie dla środowiska naturalnego, osób zamieszkujących zagrożone tereny jak również dla osób niosących pomoc. Ponadto jest zjawiskiem charakteryzującym się znacznym podniesieniem stanu i przepływów wód w rzece zazwyczaj trwające kilka lub kilkanaście dni, w efekcie czego dochodzi do przelania się wody przez obwałowanie lub zniszczenie tego obwałowania czy innej budowli hydrotechnicznej. Duże wezbrania, których efektem jest zalanie znacznych obszarów osiedli, wsi i gruntów rolnych, zniszczenie infrastruktury hydrotechnicznej na danym terenie stanowi znaczne wyzwanie dla osób i instytucji odpowiedzialnych za przygotowanie, profilaktykę i walkę ze skutkami powodzi. Znajomość podstawowych definicji i klasyfikacji jest kluczem do zrozumienia zjawiska, jakim jest powódź. Dlatego też, powyższe terminy, definicje, podziały rodzajowe i klasyfikacje przywołane zostały w celu ujednolicenia skomplikowanej terminologii. 5 6 J.A. Borzęcki, Mądrość po wodzie Tygodnik Nadwiślański, 2010, nr 26 S. Bednarczyk, T. Jarzębińska, S. Mackiewicz, E. Wołoszyn, Vademecum ochrony przeciwpowodziowej, Gdańsk

9 2. Przyczyny i bezpośrednie skutki powodzi Powódź może mieć różne przyczyny. Główny wpływ na występowanie powodzi ma istniejący układ sieci hydrograficznej oraz występująca w poszczególnych okresach roku sytuacja hydrologiczno meteorologiczna. Polska jest krajem, który z powodu położenia geograficznego, zagrożony jest występowaniem różnego rodzaju powodzi. Poszczególne typy powodzi (opadowe, roztopowe, zatorowe, sztormowe) mają różne przyczyny i przebieg, jak również różne są możliwości przewidywania miejsca i czasu wystąpienia powodzi oraz jej zasięgu terytorialnego. Każdy typ powodzi powoduje specyficzne, często katastrofalne skutki, w tym straty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze. Na terenie województwa podkarpackiego jest około 280 tys. ha zagrożonych powodzią wywoływaną wysokimi opadami lub gwałtownym topnieniem śniegu. Obszary zalewowe zlokalizowane są głównie w dolinach Wisły, Sanu, Wisłoki i Wisłoka oraz ich dopływów 7. Główną przyczyną powodzi są opady deszczu o różnej intensywności i zróżnicowanym czasie trwania, powodujące letnie i jesienne wezbrania opadowe, a także topienie śniegu w okresie wiosennym. Współcześnie intensyfikacja występowania zjawisk powodziowych jest następstwem nasilających się działań podejmowanych przez człowieka, mających wpływ na środowisko przyrodnicze. Niekorzystne dla natury zagospodarowanie terenu przyczynia się do zaburzenia naturalnych kierunków spływu wód opadowych 8. Kolejnym z istotnych czynników mających wpływ na występowanie powodzi w regionie Podkarpacia, są nieprawidłowo prowadzone melioracje odwadniające. Niekorzystny wpływ na stosunki wodne w zlewniach rzek, mają melioracje torfowisk, które znacznie ograniczają retencję wód. Prace melioracyjne przeprowadzane w przeszłości przyczyniły się do osuszenia dużej liczby bagien, co skutkowało zmniejszeniem się ilości obszarów podmokłych w dolinach rzek. Utrzymanie torfowisk i bagien ma duże znaczenie dla gospodarki wodnej, ponieważ pozwala ograniczyć odpływ wody ze zlewni i racjonalnie kształtować odpływ w czasie. Niekorzystnym zjawiskiem w skali województwa, była również likwidacja wielu stawów rybnych, które pełniły funkcję zbiorników małej retencji. W wyniku prowadzenia nieracjonalnej gospodarki rolnej oraz licznych zaniedbań w dziedzinie gospodarki wodnej, w tym budownictwa wodnego, znacząco zmniejszyły się zdolności retencyjne dorzeczy, co w rezultacie doprowadziło do wzrostu zagrożenia powodziowego 9. 7 A. Czudec, Ekspertyza dotycząca województwa podkarpackiego. 8 A. Bolt, T. Sukowski, Zmiany zwierciadła wód gruntowych oraz zagrożenia powodziowe wywołane procesami urbanizacyjnymi oraz ich skutki. Fundacja Rozwoju Inżynierii Lądowej, Gdańsk W. Chełmicki, Woda. Zasoby, degradacja, ochrona. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,

10 W czasach nam współczesnych zagrożenie powodziowe stale wzrasta, w związku z intensyfikacją procesów urbanizacyjnych. Szybki rozwój budownictwa przemysłowego i mieszkaniowego, w tym budowa dróg, parkingów i innych elementów infrastruktury, przyczynia się do zwiększenia obszaru powierzchni uszczelnionych, co w znacznym stopniu ogranicza możliwości retencyjne terenu i przyspiesza spływ powierzchniowy wód. Podczas intensywnych opadów deszczu, wody opadowe z terenów miejskich, systemami kanalizacji lub bezpośrednio z powierzchni dróg, ulic i placów, w bardzo szybkim tempie trafiają do koryta rzeki powodując wezbrania. W wyniku dalszego wzrostu powierzchni uszczelnionych wzrasta częstotliwość powodzi, zwiększa się kulminacja przepływów i jednocześnie skraca się czas trwania fali powodziowej. Wraz ze wzrostem stopnia uszczelniania podłoża maleje stopień zasilania wód gruntowych, co prowadzi do obniżenia ich poziomu na danym terenie. Utrzymujący się przez dłuższy czas niski stan wód gruntowych, skutkuje odcięciem źródła wody korzeniom roślin, powodując zamieranie szaty roślinnej, a w następstwie pustynnienie i stepowienie obszarów w województwie 10. Szybki odpływ dużej ilości wód opadowych z powierzchni uszczelnionych, natomiast powoduje podtapianie ulic, piwnic i innych obiektów. Podtopienia najczęściej zdarzają się na obszarach, na których nie ma kanalizacji ogólnospławnej lub deszczowej, ale mogą się zdarzać także na terenach, gdzie istnieje sieć kanalizacyjna. Podtopienia na obszarach skanalizowanych spowodowane są występowaniem deszczy o natężeniu przekraczającym natężenie tzw. deszczu miarodajnego, na podstawie którego wymiarowana jest kanalizacja. Do antropogenicznych przyczyn powodzi należy nieodpowiednia realizacja inwestycji w zakresie budownictwa wodnego. Większość istniejących obwałowań rzek w województwie podkarpackim wybudowana została zbyt blisko koryta rzeki, co wynikało z chęci zagospodarowania jak największej części terenu w dolinie rzeki. Obwałowania pomimo, że są elementem ochrony przeciwpowodziowej, paradoksalnie przyczyniają się do wzrostu zagrożenia powodziowego, ponieważ powodują zmniejszenie retencji dolinowej, a także zmniejszenie przepustowości obwałowanego koryta. Prowadzi to do wzrostu maksymalnego poziomu fali powodziowej i przyspiesza jej przebieg. Duże wezbrania powodują zalanie terenów znajdujących się za wałem, a w konsekwencji znaczące straty 11. Liczne powodzie, które wystąpiły na terenie Podkarpacia w 2010 roku, ale i również w latach wcześniejszych wskazują na pewną prawidłowość, według której, im większe są techniczne zabezpieczenia przeciwpowodziowe na danym obszarze (większe długości uregulowanych rzek i potoków, większa liczba zbiorników retencyjnych), tym bardziej katastrofalne są na tych obszarach powodzie. 10 L. Radczuk, W. Żyszkowska, Sposoby wykorzystania stref zagrożenia powodziowego, Biuro Koordynacji Projektu Banku Światowego, Wrocław, J. Wołoszyn, W. Czamara, R. Eliasiewicz, J. Krężel, Regulacja rzek i potoków, Akademia Rolnicza Wrocław, Wrocław

11 Podkreślić więc należy, że najskuteczniejszą metodą ochrony przed powodzią jest zaniechanie użytkowania przez człowieka terenów zalewowych w sposób podatny na szkody wywoływane zalaniem. Słuszna zasada "odsunąć człowieka od wody" 12, może być stosowana tylko w ograniczonym zakresie. Zarówno na Podkarpaciu jak i w innych województwach w Polsce, historyczne miasta i centra cywilizacji rozwijały się w dolinach rzek, często na terenach zalewowych. Nierealne jest przeniesienie zagrożonych miast i osiedli na teren bezpieczny. Natomiast możliwe i niezbędne jest ograniczenie zabudowy terenów zalewowych w przyszłości. Jest to trudny problem legislacyjny i społeczny, nie zawsze dostrzegany przez decydentów i urbanistów. Większe powodzie są zazwyczaj spowodowane awariami obwałowań podczas wezbrań. Niektóre doliny rzeczne, zwłaszcza w górach i na podgórzu, są chronione poprzez zbiorniki retencyjne. Jeżeli pomimo istnienia zbiorników, występują szkody powodziowe w dolinach bezpośrednio poniżej zbiorników oznacza to, że zbiornik nie spełnił przypisanych mu funkcji przeciwpowodziowych, najczęściej z powodu złego sterowania jego zasobami. Celem ochrony przeciwpowodziowej musi być zawsze ochrona życia ludzi i minimalizacja szkód społeczno ekonomicznych i środowiskowych wywołanych powodziami (z uwzględnieniem zarówno środowiska przyrodniczego, jak i kulturowego) W artykule E. Bobińskiego i J. Żelazińskiego Mity i złudzenia ochrony przeciwpowodziowej - skutki i drogi przezwyciężania dotychczasowe tendencje w ochronie przeciwpowodziowej określono jako zasadę "odsunąć człowieka od wody". Autorzy proponują, aby w przyszłości podstawowym kierunkiem postępowania przeciwpowodziowego i profilaktyki powodziowej była zasada "odsunąć człowieka od wody" - np. nie budować domów mieszkalnych na terenach zalewowych. 13 S. Bednarczyk, T. Jarzębińska, S. Mackiewicz, E. Wołoszyn, Vademecum ochrony przeciwpowodziowej, Gdańsk

12 M Metodologia badań Niniejszy raport pn. Życie czy przetrwanie analiza sytuacji bytowej mieszkańców miasta Tarnobrzeg oraz gminy Gorzyce województwa podkarpackiego, których dotknęła powódź obejmuje wyniki badania przeprowadzonego w 2012 roku wśród mieszkańców miasta Tarnobrzeg i gminy Gorzyce, którzy zostali dotknięci powodzią w 2010 roku, w tym również mieszkańców, którzy w 2010 roku przetrwali tę klęskę po raz kolejny. Głównym celem badania było zdiagnozowanie skutków powodzi oraz sytuacji bytowej osób poszkodowanych w wyniku klęski żywiołowej powodzi. Realizacja badania swym zakresem objęła obszary (problemy) badawcze wpisujące się w cel główny badania, tj.: 1. Przeżycia/odczucia osobiste mieszkańców, których dotknęła powódź. 2. Rozmiar szkód/strat w gospodarstwach domowych spowodowanych przez powodzie. 3. Utrudnienia związane z następstwami powodzi. 4. Edukacja mieszkańców związana z udzielaniem informacji dotyczących sposobu zachowania się w trakcie powodzi oraz tuż po niej. 5. Potrzeby materialne niezbędne do odbudowy zniszczeń. 6. Formy dotychczas udzielonej pomocy materialnej i niematerialnej. 7. Oczekiwania względem instytucji rządowych oraz pozarządowych związane z pomocą osobom poszkodowanym. 8. Kwestie związane z ewentualnym przesiedleniem się z terenów zagrożonych powodziami. 9. Obawy związane z zagrożeniem powodziowym w perspektywie czasu. Przeprowadzone badanie składało się z dwóch etapów: I etap oparty o komponent ilościowy, który został rozbudowany w II etapie badania o komponent jakościowy. W realizacji I etapu niniejszego badania została wykorzystana metoda standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych (PAPI). Bezpośredni indywidualny wywiad kwestionariuszowy (PAPI Paper and Pencil Interview) jest to tradycyjne badanie z udziałem ankietera, przy użyciu papierowego kwestionariusza. Wywiad indywidualny z wykorzystaniem kwestionariusza jest techniką często używaną w badaniach terenowych. Umożliwia on przede wszystkim wyeliminowanie presji grupy. Podczas jego przeprowadzania respondenci nie są zmuszeni do poszukiwania akceptacji swoich poglądów u pozostałych uczestników badania. Tworzy się specyficzna więź z badaczem (ankieterem), a tym samym wzrasta przekonanie badanego o poufności spotkania. Specyfika wywiadu indywidualnego przyczynia się do większego niż w wywiadzie grupowym zbliżenia respondenta do problemu badawczego. Udział ankietera w badaniu pozwala na uzyskanie znacznie 11

13 wyższego wskaźnika odpowiedzi, gdyż może on motywować respondenta do ich udzielania. Istotna jest również możliwość prowadzenia bieżącej kontroli przebiegu badania poprzez ułatwienie respondentowi właściwego zrozumienia pytań. Badania takie realizowane są zwykle na dużych próbach badawczych obejmujących kilkaset lub więcej badanych jednostek. Dobrze sprawdzają się w sytuacji, gdy chcemy określić wielkość oraz częstość badanego zjawiska 14. Podstawowe narzędzie pozyskiwania danych dla tej fazy badania stanowił kwestionariusz badawczy zawierający 12 pytań merytorycznych oraz 6 pytań metryczkowych. Średni czas trwania jednego wywiadu to ok. 15 min. Badanie ilościowe zostało zrealizowane na losowej próbie 285 osób. II etap badania dotyczący tematyki powodzi miał charakter jakościowy. Zrealizowany został w okresie od 18 listopada do 11 grudnia 2012 roku. W badaniach przeprowadzonych wśród 20 osób, które zmagały się z klęską w postaci powodzi, zastosowano technikę wywiadu pogłębionego (Individual In- Depth Interview). Scenariusz wywiadu liczył 9 pytań otwartych. Na końcu rozmowy respondenci mieli możliwość uzupełnienia swojej wypowiedzi. Zgodnie z założeniami respondentami byli mieszkańcy miasta Tarnobrzeg oraz gminy Gorzyce. Badanie z wykorzystaniem indywidualnych wywiadów pogłębionych pozwoliło na uzyskanie wiedzy na temat przeżyć badanych związanych z kataklizmem, zarówno w jego trakcie, jak i po opadnięciu wody. Zakresem wywiadów zostały objęte także m. in. kwestie otrzymanej pomocy, poniesionych strat oraz trudności w codziennym funkcjonowaniu. Dobór respondentów do badania odbył się w sposób losowy. Wywiady kwestionariuszowe dostarczyły informacji o płci, wieku respondentów, dochodach przypadających na osobę w rodzinie ankietowanego, typie zamieszkiwanego gospodarstwa domowego (jednoosobowe/wieloosobowe) oraz rodzaju miejscowości (miasto/wieś). Wykonawca przeprowadził wywiady kwestionariuszowe bez napotkania obszarów problemowych. Respondenci chętnie zgadzali się na przeprowadzenie wywiadów oraz udzielali rozbudowanych wypowiedzi. Tabela 1. Badana zbiorowość ze względu na płeć Płeć Liczebność % Kobieta ,6 Mężczyzna 98 34,4 Ogółem ,0 Źródło: opracowanie własne. 14 Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie, Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie, Diagnoza systemu pomocy i wsparcia osób starszych a potrzeby seniorów w województwie podkarpackim, Rzeszów

14 Tabela 2. Badana zbiorowość ze względu na rodzaj miejscowości zamieszkania Miejscowość Liczebność % Wieś ,0 Miasto 94 33,0 Ogółem ,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 3. Badana zbiorowość ze względu na typ zamieszkiwanego gospodarstwa domowego Wyszczególnienie Liczebność % Jednoosobowe 10 3,5 Wieloosobowe ,5 Ogółem ,0 Źródło: opracowanie własne. Powyższe tabele obrazują rzeczywisty rozkład procentowy poszczególnych warstw w próbie, na której przeprowadzono badanie. Wśród respondentów, którzy wzięli udział w badaniu 65,6% stanowiły kobiety, natomiast populacja mężczyzn w badaniu kształtowała się na poziomie 34,4%. W badaniu uwzględniony został również podział ze względu na miejsce zamieszkania, wyróżniono dwa warianty: wieś i miasto. Zdecydowana większość badanych (67%) zamieszkuje obszary wiejskie. Największą grupę uczestniczącą w badaniu stanowiły osoby zamieszkujące wieloosobowe gospodarstwa domowe (96,5%). Wykres 1. Podział respondentów ze względu na wiek 17% 20% 16% 7% 4% 11% 25% Źródło: opracowanie własne. 13

15 Powyższy wykres przedstawia strukturę wiekową ankietowanych. Największą część respondentów stanowiły osoby z przedziału wiekowego lat (25%), a najmniej liczną grupą były osoby w wieku lat (4%). Respondentom zadano również pytania dotyczące m.in. sytuacji finansowej czy liczby powodzi, w których uczestniczyli. Miały one dostarczyć informacji o charakterze ekonomiczno-bytowym ankietowanych. Informacje te poszerzają kontekst badania, wzbogacając tym samym dane o osobach uczestniczących w badaniu. Wykres 2. Sytuacja finansowa respondentów 35% 54% 11% Źródło: opracowanie własne. do 456 zł/os. 456 zł zł/os. powyżej 1000 zł/os. Ankietowani poproszeni zostali o ocenę sytuacji finansowej, w jakiej znajdują się ich rodziny. Większość respondentów (54%) deklaruje, że dochód przypadający na jednego członka rodziny w ich gospodarstwach domowych zawiera się w przedziale między 456 zł a 1000 zł, 35% badanych wskazało na dochód poniżej 456 zł na osobę w gospodarstwie. Jedynie u 11% ankietowanych dochód przypadający na jednego członka rodziny przekracza zł na osobę. 14

16 Wykres 3. Podział respondentów ze względu na liczbę powodzi, w których ucierpieli 39% 61% Jedna powódź Więcej niż jedna powódź Źródło: opracowanie własne. W kwestii liczby powodzi w których ucierpieli respondenci, w badanej próbie przeważały osoby, które przeżyły więcej niż jedną powódź (61%). Po raz pierwszy z tego rodzaju kataklizmem, zaś spotkało się 39% badanych. 15

17 A Analiza wyników badania ilościowego (PAPI) Jednym z elementów badania było przeprowadzenie wywiadu ankietowego wśród osób dotkniętych powodzią w 2010 roku. W badaniu udział wzięło łącznie 285 osób. Wyniki uzyskane na podstawie odpowiedzi respondentów pozwoliły dokonać analizy sytuacji osób, które musiały się zmierzyć z tak poważnym kataklizmem, jakim jest powódź. W niniejszym rozdziale omówione zostały: 1. straty i utrudnienia jakie nastąpiły po powodzi; 2. poziom wiedzy oraz edukacja powodzian na temat postępowania w sytuacji wystąpienia powodzi i tuż po niej; 3. straty poniesione podczas powodzi; 4. postawy instytucji rządowych oraz pozarządowych w zakresie pomocy i jej charakteru osobom, które ucierpiały podczas powodzi; 5. poglądy dotyczące ewentualnej zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezagrożone powodziami Straty i utrudnienia, jakie dotknęły powodzian Powódź przyniosła znaczną liczbę strat. Największymi skutkami powodzi dotknięte zostały następujące obszary: miasto Tarnobrzeg (pierwsza i druga fala powodziowa), miasto Jasło (druga fala powodziowa), gmina Gorzyce (pierwsza i druga fala powodziowa), gmina Borowa, gmina Padew Narodowa, gmina Gawłuszowice oraz gmina Brzostek (pierwsza fala powodziowa). W krótkim czasie ludność z wymienionych wyżej zalanych terenów straciła dobytek całego życia. Woda z Wisły przedostawszy się na obszar miasta Tarnobrzega, przelała się przez wały przeciwpowodziowe rzeki Trześniówki i zatrzymała się na prawym wale rzeki Łęg, w związku z czym na terenie gminy Gorzyce doszło do zalania miejscowości: Zalesie Gorzyckie, Trześń, Sokolniki, Wrzawy, Orliska i Furmany 15. Woda przyrastając gwałtownie zalała domy, miejsca pracy, a w większości przypadków zabrała to, co dla poszkodowanych było źródłem utrzymania się. Plany na przyszłość, możliwość stabilizacji czy życiowy dorobek w jednej chwili przestał istnieć strona internetowa Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Rzeszowie, r. 16

18 Rodzaj zniszczeń Wykres 4. Poziom i rodzaj strat, jakie dotknęły gospodarstwa domowe podczas powodzi w 2010 roku w mieście Tarnobrzeg oraz na terenie gminy Gorzyce Inne 0,0% Uszczerbek na zdrowiu 0,4% Zniszczenie wyposażenia gospodarstwa domowego 25,8% Zniszczenie pojazdów 10,7% Zniszczenie terenu przydomowego 27,9% Zniszczenie budynku gospodarczego 25,4% Zniszczenie budynku mieszkalnego 28,4% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% Odsetek osób dotkniętych poszczególnymi zniszczeniami *procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wskazania kilku odpowiedzi Źródło: opracowanie własne. Dopiero po opadnięciu fali powodziowej, można było zobaczyć szkody, jakie wyrządziła powódź. O potędze tego żywiołu świadczą kilometry połamanych ogrodzeń, podmyte lub zniszczone fundamenty domów czy kompletnie zniszczone i pozostawione na ulicach auta. Jak pokazuje powyższy wykres zniszczenie budynku mieszkalnego było najczęściej wskazywaną przez respondentów stratą z jaką przyszło im się zmierzyć w trakcie powodzi. Kolejną pod względem liczebności grupę wskazań (27,9%) stanowią zniszczenia terenu przydomowego. Jedynie 0,4% ankietowanych zaznaczyło w ankiecie, iż w wyniku zaistniałego kataklizmu doznali uszczerbku na zdrowiu. Pierwsza fala przyszła szybko i w takim samym tempie wszystko zabrała. Druga fala być może była jeszcze gorsza, po zalanych terenach rozniosła sterty śmieci, zniszczone sprzęty, które umieszczone były na ulicach i czekały na wywóz do odpowiednio przygotowanych składowisk. W wielu miejscach leżały duże warstwy kilkudziesięciocentymetrowego lepkiego mułu. Dodatkowo panował okropny zapach. W niektórych miejscach nie dało się oddychać. Ludzie chodzili w specjalnych strojach i maskach przeciwgazowych M. Płaza, Koszmar na ulicy Flisaków, Echo Dnia, Sandomierz

19 Zapytano respondentów, jakich utrudnień będących następstwami powodzi doznali pozostali członkowie zamieszkujących razem z nimi gospodarstwo domowe. Tabela 4. Utrudnienia powstałe w wyniku powodzi, z jakimi musieli zmierzyć się mieszkańcy zalanych terenów Utrudnienia związane z dojazdem do miejsca zatrudnienia Utrudnienia związane z zaspokojeniem podstawowych potrzeb: Wyszczególnienie Liczebność % ,6 Brak bieżącej wody ,1 Brak elektryczności ,6 Brak gazu ,9 Brak ogrzewania ,3 Trudności w pozyskaniu artykułów spożywczych i użytkowych Problemy z funkcjonowaniem kanalizacji Brak możliwości pozostania w dotychczasowym miejscu zamieszkania 92 32, , ,1 Inne utrudnienia 0 0 * procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wskazania kilku odpowiedzi Źródło: opracowanie własne. Utrudnienia powstałe w wyniku powodzi związane były z zaspokojeniem podstawowych potrzeb respondentów i ich rodzin. Okazuje się, że dla większości badanych największym utrudnieniem był: brak elektryczności, brak ogrzewania czy problemy z funkcjonowaniem kanalizacji. Co trzecia zapytana osoba wskazywała, że utrudnieniem był fakt braku możliwości pozostania w dotychczasowym miejscu zamieszkania. Blisko 59% zapytanych napotkało utrudnienia w postaci problemów związanych z dojazdem do miejsca zatrudnienia. Brak wskazań przy pytaniu o inne utrudnienia jakie napotkali mieszkańcy gospodarstw domowych na zalanych obszarach, pozwala przypuszczać, iż wskazania ujęte w tabeli nr 4 są najważniejszymi, z jakimi borykali się respondenci podczas powodzi w 2010 roku. 18

20 3.2. Poziom wiedzy oraz edukacja powodzian na temat postępowania w sytuacji wystąpienia powodzi i tuż po niej Woda to najgroźniejszy żywioł, który według statystyk jest największym niszczycielem ludzkiego dobytku. Powódź najczęściej występuje w okresie jesiennozimowym oraz zimowowiosennym z powodu długotrwałych, bądź intensywnych opadów deszczu lub szybkiego topnienia śniegów. Człowiek zaskoczony przez powódź rzadko działa rozsądnie. Ogarnięty paniką najczęściej traci czas na podejmowanie sprzecznych decyzji oraz szukanie rzeczy nie zawsze najbardziej mu potrzebnych. W efekcie popełnia błędy, które mogą stanowić zagrożenie życia własnego i członków rodziny. Nowoczesne metody ochrony przed powodzią zakładają, że społeczności lokalne, w tym użytkownicy terenów zalewowych (mieszkańcy, instytucje, obiekty użyteczności publicznej, zakłady produkcyjne zlokalizowane na terenach zalewowych), mogą sami skutecznie chronić siebie i swój dobytek. Jakie są warunki powodzenia takiej koncepcji? Podstawą jest z pewnością wiedza mieszkańców, właścicieli firm oraz pracowników samorządów lokalnych o tym, że są zagrożeni powodzią, znajomość potencjalnych skutków powodzi oraz metod ochrony przed tymi skutkami. Wydaje się to oczywiste, szczególnie wtedy, kiedy mówimy o roli informowania i ostrzegania ludzi w trakcie powodzi, ale nie zawsze ludzie zdają sobie sprawę, jak duże jest znaczenie informacji w profilaktyce przeciwpowodziowej 17. Wykres 5. Posiadanie wiedzy dotyczącej sposobów zachowywania się w trakcie powodzi oraz tuż po niej TAK 69% NIE 31% Źródło: opracowanie własne strona internetowa Ośrodka Koordynacyjno Informacyjnego aochrony Przeciwpowodziowej. Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie, r. 19

21 Wyniki przeprowadzonego badania pokazują, że prawie trzy czwarte (69,1%) osób biorących udział w badaniu stwierdziło, że posiada wiedzę dotyczącą sposobów zachowywania się w trakcie i zaraz po powodzi. Ponadto respondentów - którzy posiadają wiedzę na temat zachowań w trakcie i po powodzi - poproszono dodatkowo o określenie poziomu posiadanej przez nich wiedzy w tym zakresie. Wykres 6. Poziom posiadanej wiedzy dotyczącej sposobu zachowania się w trakcie powodzi oraz tuż po niej 54,3% 24,9% 15,8% minimalna wiedza 4,0% 1,0% Źródło: opracowanie własne. kompletna wiedza Porównując oceny mieszczące się na obu krańcach pięciostopniowej skali, zauważalny jest fakt, że w kontekście sposobów zachowania się w trakcie powodzi oraz tuż po niej, bardzo niski odsetek badanych (1% wskazań) posiada minimalny poziom wiedzy na ten temat. Z drugiej strony, wiedzę kompletną na temat zachowania się w sytuacji wystąpienia kataklizmu w postaci powodzi posiada 15,8% zapytanych. Powyższy wykres pokazuje, że zdecydowana większość badanych powodzian na Podkarpaciu ma wiedzę, która pomagała w mniejszym lub w większym stopniu zachowywać się w sposób odpowiedni w trakcie trwania powodzi oraz tuż po jej przejściu. Osiągnięcie wymaganego poziomu wiedzy na temat zagrożeń - to jedna kwestia, druga zaś - to podtrzymanie tej wiedzy przez długie okresy bez powodzi. Potrzebne jest do tego wsparcie ze strony samorządu lokalnego oraz struktur administracji szczebla powiatowego i wojewódzkiego. W sytuacji zagrożenia powodziowego poza sprawnym systemem łączności duże znaczenie ma odpowiedni system edukacji i komunikacji społecznej. O ile systemy łączności i ostrzegania są głównie wykorzystywane w razie faktycznego zagrożenia (lub spodziewanego na podstawie napływających 20

22 ostrzeżeń o zbliżającym się realnym zagrożeniu), o tyle edukacja i komunikacja społeczna winna być prowadzona i rozwijana w sposób permanentny na terenach zagrożonych oraz sąsiadujących. Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez Biuro ds. Współpracy z Samorządami Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) wśród mieszkańców dotkniętych powodzią w 1997 r. (m.in. w Kłodzku woj. dolnośląskie i w Brzesku woj. małopolskie) ukazały, że mieszkańcy często nie wiedzieli, że są zagrożeni powodzią. Twierdzili również, że nie są przed powodzią ostrzegani, a jeśli nawet, to zbyt późno, by mogli cokolwiek w domu zabezpieczyć lub uratować przed zniszczeniem. Większość ankietowanych nie wierzyła również, że może sama skutecznie ograniczyć straty powodziowe. Inne analizy przeprowadzone przez IMGW pokazały, że ludzie nie znają metod zabezpieczania domów i dobytku przed zniszczeniem ani nie wiedzą, jak prawidłowo reagować na ostrzeżenia o zagrożeniu powodzią (co zrobić po ich otrzymaniu, co i jak zabezpieczyć, gdzie i którędy się ewakuować, co z sobą zabrać itp.). W dodatku mieszkańcy terenów zagrożonych nie dowierzają ostrzeżeniom, nie chcą przyjąć do wiadomości, że powódź rzeczywiście nadchodzi, albo nie wierzą, że zagrożenie może być tak duże 18. Tabela 5. Źródła, z których powodzianie pozyskiwali wiedzę na temat zachowania się w trakcie powodzi i tuż po niej Wyszczególnienie Liczebność % Administracja rządowa/samorządowa 14 4,9 Organizacje pozarządowe 2 0,7 TV, radio, Internet, prasa 41 14,4 Własne doświadczenie ,5 Inne źródła 3 1,1 * procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wskazania kilku odpowiedzi Źródło: opracowanie własne. Opinie respondentów biorących udział w badaniu przeprowadzonym przez Zespół Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie, dotyczące źródeł pozyskiwania wiedzy na temat powodzi i sposobów zachowania się podczas jej trwania są dość zróżnicowane. Najwięcej, bo ponad 62% badanych zadeklarowała, iż własne doświadczenia z przeszłości związane z kataklizmem w postaci powodzi, były najczęstszym źródłem ich wiedzy. Według specjalistów zajmujących się katastrofami naturalnymi właśnie doświadczenie jest najsilniejszym bodźcem skłaniającym do zabezpieczania się przed skutkami katastrof 19. Jest wiele argumentów podkreślających znaczenie, jakie dla ograniczenia skutków powodzi może mieć system informowania o zagrożeniu oraz edukacja 18 M. Siudak, R. Konieczny, Jak sobie radzić z powodzią. Poradnik dla animatora edukacji powodziowej, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Kraków Ibidem 21

23 powodziowa. Mieszkańcom powinno się systematycznie przypominać o zagrożeniu, uświadamiać, jak wiele zależy od nich samych, ale też uczyć praktycznych sposobów zapobiegania skutkom powodzi w gospodarstwie, w domu oraz we własnej firmie. Jest to jednak zadanie trudne dorośli mieszkańcy nie są przecież związani z żadnym stałym systemem edukacji, który by ich obligował do zdobywania wiedzy, a tematyka powodzi dla ludzi, którzy jej nie przeżyli nie jest na tyle atrakcyjna, żeby chcieli dobrowolnie uczestniczyć w szkoleniach. Trzeba więc ich świadomość i wiedzę budować, wykorzystując popularne kanały informacyjne, np. Internet, telewizję, radio czy prasę, w trakcie wydarzeń, w których chętnie uczestniczą (np. lokalne festyny) oraz poprzez ludzi, którzy są dla nich autorytetami (np. lokalni liderzy i księża). Innym źródłem wiedzy powinny być instytucje, które zajmują się propagowaniem wiedzy (w tym również szkoły). Ankietowani w większości uważają, że ww. podmioty nie najlepiej wywiązują się ze swoich obowiązków. Powódź, jako nagłe zdarzenie, wykraczające swym rozmiarem poza wyobraźnię człowieka, uczy go pokory wobec sił przyrody, zmusza go do efektywniejszego wykorzystania nowoczesnej techniki i ciągłego udoskonalania programów minimalizujących straty materialne i ludzkie Straty poniesione podczas powodzi W wyniku powodzi w niespotykanej skali wystąpiły zniszczenia i uszkodzenia w infrastrukturze technicznej, budynkach mieszkalnych i gospodarczych oraz budynkach użyteczności publicznej. Bardzo duże straty odnotowano w rolnictwie, w tym w uprawach rolnych, pogłowiu zwierząt gospodarczych, maszynach rolniczych. W związku z powyższym, istotną kwestią jest szacowanie wysokości strat poniesionych w wyniku powodzi. Wykres 7. Dokonanie szacunkowego określenia wysokości poniesionych strat przez respondentów TAK 55% Brak odpowiedzi 3% NIE 42% Źródło: opracowanie własne. 22

24 kwoty w zł Pytanie o oszacowanie wysokości poniesionych strat zostało zadane wszystkim 285 respondentom. Nieznaczny procent badanych nie udzielił odpowiedzi na to pytanie. Jak pokazuje powyższy wykres szacunkowego określenia szkód dokonało 55% ankietowanych. Ta sama grupa respondentów została poproszona o podanie wysokości oszacowanych zniszczeń. Wykres 8. Kwoty oszacowanych przez respondentów zniszczeń więcej 2% % % % % Źródło: opracowanie własne. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Analiza zebranych danych dotyczących wysokości oszacowanych zniszczeń pokazuje, że wyrażone kwotowo poniesione straty oscylują w przedziale od zł do zł. Łączna kwota określona w ankietach przez badanych to zł. Szczegółowe dane i procentowy rozkład odpowiedzi ankietowanych przedstawia wykres nr Postawy instytucji rządowych i pozarządowych w zakresie pomocy i jej charakteru osobom, które ucierpiały podczas powodzi Występowanie powodzi powoduje wysokie straty materialne i niematerialne. Bezpośrednie i pośrednie skutki tego żywiołu wymagają od władz rządowych, samorządowych oraz organizacji pozarządowych niesienia takiej pomocy, która zmniejszyłaby rozmiar zarejestrowanych szkód. Niniejszy rozdział, zaś szczegółowo przedstawia i omawia charakter pomocy udzielonej poszkodowanym w wyniku powodzi z 2010 roku. 23

25 Pomoc finansowa Pomoc w postaci materiałów służących usuwaniu skutków powodzi Zapewnienie zastępczego miejsca pobytu Pomoc w usuwaniu skutków powodzi Wsparcie psychologiczne Wspracie prawne Inny rodzaj pomocy Wykres 9. Uzyskanie pomocy materialnej lub niematerialnej w następstwie powodzi TAK 100% NIE 0% Źródło: opracowanie własne. Respondentów niniejszego badania zamieszkujących tereny miasta Tarnobrzeg oraz gminy Gorzyce zapytano, czy w następstwie powodzi uzyskali jakąkolwiek pomoc (w postaci materialnej lub niematerialnej). Bardzo budujący i pozytywny jest fakt, iż wszyscy ankietowani potwierdzili otrzymanie w większym lub mniejszym stopniu pomocy rzeczowej. Wykres 10. Rodzaj uzyskanej pomocy 30,0% 25,0% 20,0% 28,3% 22,9% 15,0% 13,1% 10,0% 5,0% 0,0% 4,2% 3,7% 0,1% 0,2% * procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wskazania kilku odpowiedzi. Źródło: opracowanie własne. 24

26 Ponadto respondenci zostali poproszeni o udzielenie informacji o charakterze uzyskanej przez nich pomocy. Opinie mieszkańców terenów dotkniętych powodzią są na ten temat dość mocno zróżnicowane. Najczęściej wskazywaną formą wsparcia dla poszkodowanych była pomoc finansowa (28,3%), a następnie pomoc w postaci materiałów służących usuwaniu skutków powodzi (22,9%). 13,1% badanych stwierdziło, że pomocą otrzymaną po powodzi było wspomożenie przy usuwaniu jej skutków. Warto zauważyć, że 4,2% osób miały zapewnione miejsca tymczasowego pobytu, co z pewnością pozwoliło ofiarom kataklizmu szybciej odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Dwóch ankietowanych - mówiąc o innych rodzajach otrzymanej pomocy wskazało, że było to wsparcie w postaci środków czystości i żywności. Podmiotami, które obok instytucji rządowych aktywnie angażują się w działania na rzecz potrzebujących są organizacje pozarządowe. Tego typu organizacje stanowią jedną z istotnych form samoorganizowania się społeczeństwa. Dobrowolność, ofiarność, poświęcanie swojego wolnego czasu, a nierzadko pieniędzy przez członków tychże organizacji wszystko, to tworzy ogromny społeczny kapitał. Niestety ten kapitał może być niewystarczający w sytuacjach, w których stawką jest ludzkie zdrowie i życie. W działaniach związanych z ratownictwem i ochroną ludności, a także pomocą humanitarną dla ofiar klęsk czy katastrof nie może być miejsca dla amatorskich i nieprofesjonalnych działań. W badaniu pytając ankietowanych o oczekiwania względem instytucji rządowych i pozarządowych w zakresie pomocy osobom, które ucierpiały podczas powodzi dokonano oceny i skali pomocy, jaka została udzielona poszkodowanym. Tabela 6. Oczekiwania osób poszkodowanych względem instytucji rządowych i pozarządowych Wyszczególnienie* Liczebność % Wzmocnienie wałów 98 34,4 Pomoc finansowa zaspokajająca potrzeby 96 33,7 Budowa zbiorników retencyjnych 25 8,8 Lepsza organizacja pomocy, działań informacyjnych i szacowania strat Wcześniejsze ostrzeganie o zagrożeniu powodziowym 17 6,0 9 3,2 Lepiej zorganizowana pomoc rzeczowa 6 2,1 Pomoc ludziom starszym 5 1,8 Wyższe odszkodowania 5 1,8 * najczęściej wskazywane, powtarzające się oczekiwania powodzian ** procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wskazania kilku odpowiedzi. Źródło: opracowanie własne. 25

27 Wyniki badania pokazały, iż działania, które są najbardziej istotne dla osób poszkodowanych oraz których najbardziej oczekują ze strony instytucji rządowych i pozarządowych to czynności mające na celu wzmocnienie istniejących wałów przeciwpowodziowych (34,4% wskazań), a także pomoc finansowa (33,7% wskazań). Fakty ujęte w powyższej tabeli potwierdzają tezy, iż w województwie podkarpackim oczekiwania poszkodowanych w wyniku powodzi z 2010 roku nakierowane są na poprawę bezpieczeństwa i infrastruktury odpowiedzialnej za zabezpieczenie regionów zagrożonych przed wystąpieniem kolejnych powodzi. Organizacje pozarządowe wykazują wielką aktywność w dziedzinach, które dotychczas były tradycyjnie utożsamiane z zadaniami państwa oraz administracji publicznej. Udział tychże organizacji w bezpieczeństwie powszechnym, w bezpieczeństwie publicznym, czy bezpieczeństwie ekologicznym i społecznym nie jest zrywem społeczników, ale wynika z troski o wspólne bezpieczeństwo i zapewnienie godziwego poziomu życia. Ogromny kapitał społeczny, jakim dysponują organizacje rządowe i pozarządowe powinien być wykorzystany przede wszystkim do tworzenia bezpieczeństwa począwszy od szczebla lokalnego, po szczebel narodowy i ogólnopaństwowy Poglądy dotyczące zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezagrożone powodzią Kolejny blok pytań zadanych powodzianom dotyczył zagadnień związanych z opiniami na temat migracji z terenów zalewowych w miejsca niezagrożone występowaniem powodzi. Wykres 11. Rozważanie zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezagrożone wystąpieniem powodzi TAK 34% NIE 66% Źródło: opracowanie własne. 20 A. Adamczyk, Związek Strzelecki Strzelec Organizacja Społeczno-Wychowawcza Między Tradycją a współczesnością, wyd. Atena, Zelów

28 Jak pokazuje wykres nr 11 na pytanie dotyczące rozważania możliwości zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezalewowe, twierdząco opowiedziało się zaledwie 34% badanych. Zdecydowana większość respondentów jest bardzo przywiązana do miejsca swojego zamieszkania i nie widzi swojej przyszłości i egzystencji na terenach innych niż te, które dotychczas zamieszkiwali. Kolejne stwierdzenie, do którego mieli odnieść się badani, dotyczyło podjęcia ewentualnych działań, które miałyby prowadzić do zmiany miejsca zamieszkania. Tabela 7. Podejmowanie działań prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania Wyszczególnienie Liczebność % Tak 14 14,3 Jeszcze planuję 16 16,3 Nie 68 69,4 * tabela uwzględnia odpowiedzi respondentów, którzy w pytaniu o rozważanie możliwości zmiany miejsca zamieszkania w kwestionariuszu ankiety zaznaczyli tak. Źródło: opracowanie własne. Spośród osób, które rozważały zmianę miejsca zamieszkania, tylko 14,3% podjęły już działania mające na celu przeniesienie rodziny i gospodarstwa na inne tereny. Jak pokazuje tabela nr 7 pozostałe osoby jeszcze nie podjęły lub dopiero planują podjęcie tego typu działań w przyszłości. Tabela 8. Powody, dla których nie brał Pan(i) pod uwagę możliwości zmiany miejsca zamieszkania Wyszczególnienie Liczebność % Przywiązanie do obecnego miejsca zamieszkania ,2 Brak środków finansowych ,8 Nieodpowiedni wiek 67 23,5 Wiązałoby się to z potrzebą zmiany miejsca zatrudnienia 31 10,9 Ze względów rodzinnych 81 28,4 Inny powód 0 0,0 *procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wskazania kilku odpowiedzi. Źródło: opracowanie własne. Kwestia, uwzględniająca powody, dla których respondenci nie brali pod uwagę możliwości zamiany miejsca dotychczasowego zamieszkania, wykazuje pewne zróżnicowanie odpowiedzi. Poszkodowani w wyniku powodzi cenią sobie przywiązanie do obecnego miejsca zamieszkania i ze względu na brak odpowiednich środków finansowych nie myślą o żadnych zmianach, a tym bardziej o zmianie miejsca dotychczasowego pobytu. Powodami, dla których 27

29 Osoby, które ucierpiały w wyniku: więcej niż jednej powodzi jednej powodzi migracja nie jest brana pod uwagę przez ankietowanych są również względy rodzinne oraz nieodpowiedni wiek, choć takie powody wskazał dużo mniejszy odsetek odpowiedzi 28,4% i 23,5%. Na uwagę zasługuje fakt, iż dla 10,9% respondentów wiązałoby się to z potrzebą zmiany miejsca zatrudnienia i to było bezpośrednim powodem niechęci do jakichkolwiek przenosin. Innych powodów jak te zamieszczone w kafeterii odpowiedzi w kwestionariuszu ankietowym nie odnotowano. Ponadto, analizując wyniki badania zauważono zależność pomiędzy rozważaniem możliwości zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezagrożone wystąpieniem powodzi a liczbą powodzi, w których ucierpieli respondenci. Tabela 9. Chęć zmiany miejsca zamieszkania a liczba przeżytych powodzi Korelacja Rozważanie możliwości zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezagrożone wystąpieniem powodzi Tak Nie 26,5% 45,5% 73,5% 54,5% Suma 100,0% 100,0% Źródło: opracowanie własne. Dane ujęte w powyższej tabeli pokazują, iż w grupie osób, które ucierpiały w wyniku jednej powodzi, mniejszy odsetek badanych rozważał możliwość zmiany miejsca zamieszkania na tereny niezagrożone wystąpieniem powodzi, niż w grupie osób, które przeżyły więcej niż jedną powódź. Biorąc pod uwagę całą badaną zbiorowość wynika jednak, iż zdecydowana większość zapytanych osób nie rozważała i nie ma zamiaru zmieniać miejsca swego zamieszkania. Fakt ten potwierdza powyższe analizy i dotychczasowy wywód w niniejszym raporcie mówiący o przywiązaniu mieszkańców zalanych terenów województwa podkarpackiego do ziemi, regionu i okolicy, w których zamieszkiwali do momentu wystąpienia powodzi. Niniejszym potwierdza się 28

30 również opinia mówiąca o tym, iż mieszkańcy Podkarpacia szanują kulturę, tradycje rodzinne oraz przywiązanie do miejsca zamieszkania. 29

31 A Analiza wyników badania jakościowego (IDI) Drugi etap przeprowadzonego badania, o charakterze jakościowym, realizowany był w formie indywidualnych wywiadów pogłębionych. Uzupełnienie badania ilościowego o ten sposób pozyskania danych do analizy, miało na celu dostarczenie szczegółowych i wieloaspektowych informacji m.in. na temat indywidualnych przeżyć, trudności i obaw związanych z klęską żywiołową, jaka dotknęła mieszkańców Tarnobrzega oraz gminy Gorzyce. Zgodnie z założeniami badania, wywiady zostały przeprowadzone z osobami, które zostały dotknięte po raz kolejny powodzią w 2010 r. z uwzględnieniem następujących kryteriów: I. osoby starsze (po 60-tym roku życia) zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe 4 wywiady; II. osoby starsze (po 60-tym roku życia) zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe - 4 wywiady; III. osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie 4 wywiady; IV. osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg 4 wywiady; V. osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci 4 wywiady Subiektywne odczucia związane z sytuacją powodziową Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe Pierwsza rzecz na jaką wskazują uczestnicy wywiadu w odniesieniu do doświadczeń związanych z powodzią w 2010 roku to panika i zaskoczenie. no jak to można powiedzieć reakcja, no po prostu zszokowani byliśmy, zaczęliśmy płakać, zaczęliśmy panikować, no szok był dla nas ( ) Nie było możliwości żyć, mieszkać, bo nie było gdzie gotować, gdzie spać, nie było co. Zalane gazówki, zalane wszystko (wywiad I/3). O zagrożeniu ze strony zbliżającej się wody dowiedzieli się chwilę przed jej nadejściem. W konsekwencji mieszkańcy nie mieli zbyt dużo czasu na ewakuację, musieli bardzo szybko podjąć decyzję co ze sobą zabrać. W ostatniej chwili, tak, bo tam część przerywało, ale bo tam był jeden wał, my liczyliśmy, ale jak przerwało ten jeden wał, to ten nabrał momentalnie po brzeg. Doleciałem do domu i nic nie wziąłem już. Jeszcze autobus już podstawili, stał, to już woda pod koła podchodziła.( ) Dom stał, tylko woda wybrzuszyła ściany 30

32 tak, że nie można było nawet wejść. Nadzór budowlany zaraz taśmą okleili i dostałem miesiąc czy ileś do rozbiórki, natychmiastowo. Dom nie nadawał się do remontu. Nie było co remontować, kazali rozebrać. (wywiad I/1) W przypadku dwóch respondentów, informacji o nadchodzącej powodzi udzielili im sąsiedzi, którzy następnie pomogli w ich ewakuacji: Byłam zaskoczona. Zaskoczyła mnie sąsiadka, która przyszła do mnie, spałam sąsiadka obudziła mnie, żebym wstała, bo będzie u nas powódź. No i poszłam do sąsiadów wzięłam tylko reklamówkę, dowód osobisty i poszłam do sąsiadów na piętro. No i później od sąsiadów przewieźli mnie łodzią ( ) i zawieźli mnie do hotelu (wywiad I/4). Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe Osoby starsze zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe także nie spodziewały się powodzi. Respondenci nie otrzymali wcześniejszych ostrzeżeń i nie byli w stanie w pełni przygotować się na nadejście fali. To było straszne, bo w ostatniej chwili dowiedziałyśmy się, że nadchodzi duża woda ze względu, to była noc godzina jak wojsko przyjechało i szkołę piachem obkładało. Przywieźli piach samochody i wtedy zorientowałam się, że może być coś niebezpiecznego (wywiad II/2). Swoje informacje na temat stanu poziomu rzeki czerpali wyłącznie z rozmów i obserwacji. Zaskoczeniem dla nich okazał się także kierunek, z którego nadeszła powódź. I proszę Panią mam tu kuzynkę, drugi dom ode mnie i dzwonię tam, mówię, słuchaj no i jak to jest, jest już, wiecie już coś w ogóle? Ja tu nic nie wiem, odbiera córka i mówi, ciociu, z płaczem, już wynoś co możesz, bo woda już do nas schodzi na podwórze. Co myśleć proszę Panią, jak woda przyszła z całkiem innej strony (wywiad II/1). Wskazują na bezradność wobec żywiołu i przerażenie związane z nagłym pojawieniem się wody. Wszyscy byliśmy zaskoczeni, woda podeszła, to był moment. Byliśmy przerażeni. Nie było czasu, żeby pozbierać swoje rzeczy, zostaliśmy w jednych spodniach i swetrach. Praktycznie to byłem załamany. Nie potrafiłem nic zrobić w tej sytuacji. To po prostu był koszmar. Trudno o tym mówić, nie da się. Woda zabrała nam wszystko. Nie wiem co było gorsze, widok zalanej okolicy, czy krajobraz jak woda zeszła, to był kolejny szok. Najpierw bałem się o życie, potem o zdrowie, brud, smród, ogromna tragedia. Tego nie da się opowiedzieć (wywiad II/4). Poszkodowani źle ocenili wytrzymałość wałów przeciwpowodziowych, obawiali się również, że sytuacja może się powtórzyć, gdy poziom wody znacznie się podniesie: Przede wszystkim od Zawród do Prześnia ten wał to jest byle jakiej jakości zrobiony.( ) Jest usypany z piasku troszkę zarosło trawą i nic więcej. Jeżeli przyjdzie większy napór wody, to nas zmiecie z powrotem, tak jak było. To jest karygodne, kupę pieniędzy zostało na to wydane (wywiad II/2). 31

33 Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe, które nie miały wystarczająco dużo sił i cierpliwości by stać w kolejkach, pisać odwołania itp. nie otrzymały wystarczającego wsparcia. Z relacji respondenta: No według mnie, to ja nie dostałam tyle co powinnam, co straciłam. Ale wie Pani, ludzie się odwoływali, a ja mówię, nie będę chodzić, nie mam siły już na to, na takie stanie w tych kolejkach, pisanie pism i wszystkiego (wywiad II/1). Niektórzy mieszkańcy czuli się pokrzywdzeni zwłaszcza, że stracili praktycznie wszystko. wzięłam coś z regału, ale co mogłam wziąć, żeby były wie Pani dokumenty i coś i to wszystko zostało, panele się podnosiły moment, tak. To była tragedia wie Pani. I nic żeśmy nie uratowali (wywiad II/1). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Respondenci wskazują, że informacje dotyczące nadchodzącej powodzi czerpali z własnych obserwacji i rozmów z sąsiadami, dzięki czemu udało im się uratować część dobytku i zapewnić bezpieczeństwo osobą zależnym. Nikt nie ostrzegł, tylko jeden drugiemu podawał, że będzie powódź, bo woda już tyle przybiera, bo myśmy ani razu nie byli nad wałami. Ale każdy kto przejeżdżał drogą to widział i mówił, że to nieuniknione (wywiad II/2). Poszkodowani w powodzi mieszkańcy terenów wiejskich, którzy brali udział w badaniu w swoich wypowiedziach na temat przeżyć związanych z kataklizmem wskazują na uczucie strachu i paniki im towarzyszące. Straszna panika, bo to było bez ostrzeżenia i człowiek tracił zmysły, rozum tracił przez to, że nie wiedział, bo mamy gospodarstwo i dużo stworzenia. Było tak, że cześć zostało wywiezione, a cześć zostało i się utopiło (wywiad III/3). Uczucia te wywołane były zarówno obawą o osoby zależne, zwierzęta i dobytek oraz brakiem oficjalnych informacji na temat zagrożenia. Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Badani mieszkańcy miasta Tarnobrzeg zwracali uwagę zarówno na strach jak i zaskoczenie związane z nadejściem powodzi. No byłam przerażona. No po prostu byłam wystraszona. Nie spodziewałam się w ogóle, że ta woda przyjdzie do samego końca nie wierzyłam, że w ogóle przyjdzie (wywiad IV/1). Wskazują, że informacje o zagrożeniu dotarły do nich zbyt późno, by mieli czas na jakąkolwiek reakcje i zabezpieczenie dobytku. To było takie zaskoczenie, ponieważ - no ze środków takich jak radio nie słyszeliśmy właśnie o czymś takim i takie totalne zaskoczenie, i taki po prostu no, jak to nazwać bezwład, nie wiedzieliśmy co robić, paraliż taki (wywiad IV/4). Po doświadczeniu powodzi część badanych czuła bezsilność wobec żywiołu. Dwa razy woda, no to po tym opadnięciu wody, no to szło ręce załamać i płakać. Okropne spustoszenie terenu, zniszczenia, naniesiony muł, 32

34 no wszystko zatopione, brak światła, brak wody, brak gazu. Po prostu, no wydawało się człowiekowi, że świat się zawalił. Wszystko zwaliło się na głowę, przewróciło do góry nogami. Cały dobytek zniszczony był (wywiad IV/2). Osoby poszkodowane w wyniku kataklizmu miały problem z powrotem do normalnego życia, szczególnie druga fala powodzi wpłynęła na pogorszenie nastrojów. Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Badani wspominają o braku możliwości zadbania o bezpieczeństwo dobytku, ze względu na zbyt krótki czas na przeprowadzenie ewakuacji. Także istotne ze względu na przeżycia badanych miała druga woda, która nadeszła gdy część osób zaczynało porządkować domostwa. To znaczy mówili, że będzie woda. Nikt nie przypuszczał, że ta woda będzie aż tak duża. Przeżyliśmy już powódź w 2001 roku, każdy był tak jakoś nastawiony pozytywnie, jeżeli to w ogóle można tak nazwać, ale nikt nie przypuszczał, że ta woda będzie aż tak duża i że tak szybko będzie zalewała całą miejscowość. To była jedna i za dwa tygodnie bodajże przyszła kolejna. Po pierwszej powodzi już zaczynaliśmy dochodzić do normalności (wywiad V/4). Badani zwracali uwagę na uczucia szoku i smutku, które towarzyszyły całej sytuacji. Dodatkowo niektórzy poszkodowani mieli problemy związane z oszacowaniem strat przez pracowników firm ubezpieczeniowych: Mało tego, jeszcze meble, sprzęt AGD szczególnie, które były powynoszone woda zabrała. Nawet później, jak chodziło o ubezpieczenia, ubezpieczyciele nie wierzyli, że coś takiego było, a nikt tego nie trzymał, bo woda po prostu przyszła i to co było na podwórku przeniosła w inne miejsce (wywiad V/4). Respondenci narzekali na brak odpowiednich informacji odnośnie istniejącego zagrożenia: Nie, nikt mnie nie ostrzegał. I wielkie zaskoczenie. Takie najpotrzebniejsze rzeczy - telewizor, pralka, lodówka i to wszystko. Sprzętów innych się nie dało uratować. Tak, tak. Smutny widok niestety. Wszystko zalane, cały dom do stropu, wszystko było zalane (wywiad V/3). Sama powódź okazała się dla nich zaskoczeniem, ze względu na wcześniejsze wiadomości na temat ustabilizowania się poziomu wody. Zaskoczenie było także wywołane szybkością z jaką woda zalewała teren. 33

35 4.2. Pomoc służb ratunkowych w trakcie powodzi Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe W przypadku jednego z respondentów służby ratownicze były zaangażowane w ewakuację zalanego domu, łódź ratunkowa przypłynęła jednak dopiero po trzech godzinach. U pozostałych respondentów, pomoc służb ratunkowych sprowadziła się do pomocy w usuwaniu wstępnych skutków powodzi, co w opinii badanych było niewystarczające. Strażacy to tyle co przyszły, przesunęły altankę bo zięć ich zawołał, no bo była przechylona, a nowa zrobiona była i woda przesunęła fundamenty, wyrwało no i się przechyliła to tyle ci strażacy. Więcej ja ich nie widziałam (wywiad I/3). Z kolei inni poszkodowani nie mieli zastrzeżeń do pracy służb ratunkowych: Dobrze byli zorganizowani. Pomagali nam. Starali się, byli mili i życzliwi. Martwili się o nas. Tak, tak oceniam pomoc jako dobrą (wywiad I/2). Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe Jedynie jedna osoba z tej grupy respondentów została ewakuowana z własnego domu, pozostali nie potrzebowali pomocy ze strony służb ratunkowych. Po opadnięciu wody respondenci nie zgłaszali zapotrzebowania na pomoc ze strony służb ze względu na ich brak w okolicy oraz dugi czas oczekiwania na pomoc. Straż pożarna przybyła do domostw respondentów jedynie w celu sprawdzenia piwnic i wypompowania wody. Więc tą pomoc od straży uzyskałam o wypompowanie wody z podwórka, bo to było bardzo dużo jakieś 1,5 metra tej wody (wywiad II/2). W przypadku jednego z respondentów pomocy w usuwaniu skutków powodzi udzielił jego były pracodawca oraz sołtys. Od sołtysa dostałam dwóch ludzi [ ] i później od mojego męża z pracy, mąż już też jest na emeryturze ale szef dał też dwóch ludzi (wywiad II/1). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Nie wszyscy respondenci skorzystali z pomocy służb ratunkowych, jedno gospodarstwo domowe zabezpieczyło swój dobytek dzięki pomocy członków rodziny. Przyjechała rodzina i pomagali. Myśmy się nie oglądali na strażaków. Jedynie to wypompowanie wody (wywiad III/2). W przypadku pozostałych uczestników wywiadów, pomoc służb ratunkowych dotyczyła zarówno ewakuacji z zalanych terenów, jak i usuwania skutków powodzi. Ze straży trochę nam pomagali w piwnicy posprzątać. Wozili nas 34

36 łódkami, była pomoc. Każdy chciał szybko od razu, tylu ludzi jednocześnie, oni nie mogli się przecież rozerwać (wywiad III/1). Badani zwrócili uwagę na nienajlepszą organizację udzielonej pomocy oraz zbyt małą liczbę osób w nią zaangażowanych: powiem jeszcze jedno, nawet ta ewakuacja tych ludzi, bo pod nami zatrzymywała się amfibia. To było nie do przeżycia, amfibia pod nami stała 5 godzin i ludzie czekali, bo to tak mało było strażaków, tych łódek ( ) Słaba była ta organizacja (wywiad III/3). Jednak pracę samych ratowników została oceniona bardzo pozytywnie: Pomagali nam strażacy. ( ) Bardzo ciężko pracowali, pomagali, co tylko mogli, naprawdę (wywiad III/4). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Mieszkańcy zarówno w momencie nadejścia wody, jak i po jej opadnięciu doświadczyli pomocy ze strony służb ratunkowych. Pomoc ta obejmowała zarówno moment ewakuacji przed nadejściem fali, jak i dowóz podstawowych dóbr, takich jak woda pitna i żywność. Strażacy przede wszystkim w trakcie powodzi to dowozili takie podstawowe rzeczy jak żywność, jak wodę (wywiad IV/2). Jeden z respondentów - podczas udzielonego wywiadu - wskazał także na pomoc wolontariuszy, dzięki którym szybko udało się usunąć część skutków zalania. Respondenci informowali też o niewystarczającej liczbie patroli nocnych, wskazywali, że w pierwszych dniach w ogóle ich nie było, przez co zmuszeni byli do pozostania w zalanych budynkach i pilnowania reszty dobytku. No właśnie, nocnych patroli to tak nie bardzo, z początku w ogóle praktycznie ich nie było, dużo nawet sąsiadów tutaj pozostawało w swoich domach, żeby pilnować dobytku, bo po prostu bali się, bo tak wiadomo no powódź była nie tylko na naszej ulicy, tylko cały Sobór, policja czy tam straż, no nie mogli być w danym momencie wszędzie (wywiad IV/1). Pomimo tego, uczestnicy wywiadów pozytywnie odnosili się do pomocy służb ratunkowych. Jeden z respondentów uzyskał także pomoc w postaci zapewnionego miejsca w hotelu wraz z wyżywieniem. Tak pomogli nam tacy znajomi ludzie i po prostu potem urząd miasta, ale wcześniej jeszcze było taka akcja zorganizowana, że kto stracił dom, dach nad głową, no to pierwsza co, to do hotelu (wywiad IV/4). Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci W momencie powodzi jak i w czasie po opadnięciu wody, badani otrzymali pomoc ze strony odpowiednich służb. Dwóch respondentów wspomina, że zostali ewakuowani z zagrożonych terenów. Jedna z osób badanych wspomina, że zostało jej zapewnione schronienie wraz z wyżywieniem w jednym z hoteli zlokalizowanych w okolicach Wisły. Badani wskazywali także na otrzymaną pomoc po opadnięciu wody, zarówno ze strony straży pożarnej 35

37 oraz policji, jak i sąsiadów i wolontariuszy, którzy wspomagali poszkodowanych w usuwaniu skutków powodzi. To człowiek miał wrażenie, że tu nie będzie do czego wracać wtedy, ale byli ludzie faktycznie - policja i wojsko, i straż pożarna. Pomagali cały czas na bieżąco, ja sama jestem z dziećmi, sama wychowuję dzieci i ci wolontariusze, dużo było tych ludzi, co chcieli tak pomóc z czystego serca, także bardzo dobrze to było zorganizowane. Ta pomoc, już jak wróciliśmy tam po drugiej fali właściwie, to pomagali (wywiad V/1). Pomoc ta była skierowana do wszystkich poszkodowanych, w szczególności do osób starszych. Pomimo dostrzegania przez badanych zaangażowania służb ratunkowych w pomoc poszkodowanym, którą ocenili pozytywnie, respondenci uważali, że wielkość szkód i zapotrzebowanie na pomoc były większe niż mogli wszyscy otrzymać od razu. Wydaje mi się, że gdyby tych strażaków była jeszcze większa ilość, to na pewno byłoby to sprawniej, ale i tak po prostu stanęli na wysokości zadania. Pomagali, dostarczali żywność i nie mogę mieć żadnych zastrzeżeń co do pomocy, którą uzyskałam od straży pożarnej (wywiad V/4) Trudności w funkcjonowaniu gospodarstw domowych Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe Od momentu nadejścia powodzi, wszyscy respondenci przez długi okres czasu pozostawali poza miejscem zamieszkania. Trzy osoby zostały do tego zmuszone, ze względu stan budynku mieszkalnego lub na potrzebę przeprowadzenia jego rozbiórki, natomiast czwarta z powodu zaawansowanego wieku. Respondenci w większości na czas przeprowadzanych prac remontowych lub budowlanych zamieszkiwali ze swoimi dziećmi. W przypadku respondenta, który najpierw przebywał w szkole, a następnie w domu samotnej matki, uciążliwa była ciągła zmiana miejsca pobytu, zanim mógł ponownie wprowadzić się do własnego domu upłynął rok. Wszystkie poszkodowane osoby miały zapewniony dostęp do mediów i wyżywienia w miejscu pobytu. Pozostałe osoby wskazywały na długotrwały proces usuwania szkód po powodzi i trudności, z jakimi musiały się zmagać po powrocie do miejsca zamieszkania. Z relacji jednego z badanych: Nie było wody, tak ale to nawet kuchenka gazowa były pozalewane i nie mieliśmy choćbyśmy chcieli w czym ugotować. Nie było możliwości (wywiad I/3). 36

38 Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe Sytuacja respondentów po opadnięciu wody była zróżnicowana, w przypadku jednej osoby wystąpił brak z dostępem do mediów oraz wody pitnej, którą pozyskiwała w punktach pomocy. No nie miałam, nie tylko ja, w całej wsi nie było. No mówię Pani, że wody nie było z początku ( ) później pod remizą tam pod sklepem i tam trzeba było iść, jechać i jechałam i tą wodę zawsze się dostało na nas dwoje czy już później córka dowoziła, wie Pani (wywiad II/1). Respondent wskazuje na długie i uciążliwe kolejki, które ustawiały się po wszelkiego rodzaju dobra: Tylko trzeba było wystać i odczekać czy Pani dostała czy nie to też była niewiadoma. Kolejki były duże (wywiad II/1). W przypadku kolejnych z respondentów największe utrudnienia sprowadzały się do polowych warunków zamieszkania, które utrzymywały się przez dłuższy czas. Natomiast jedna z badanych osób, wskazuje na doświadczenie znikomych utrudnień, związanych głównie z nakładami finansowymi przeznaczonymi na suszenie murów, kłótnie sąsiedzkie oraz długotrwałą wilgoć w budynku mieszkalnym. I kupiliśmy właśnie osuszacz na własny koszt, tak, że we własnym zakresie, na własny koszt. I sami żeśmy dzień i noc osuszały całe ściany wewnątrz tego domu. Był bardzo drogi, zapłaciłyśmy ok tysiące za prąd, koszt był bardzo wysoki tego osuszania. ( ) Jest nie raz tydzień, jest miesiąc, że ten osuszacz mi chodzi, bo jeszcze gdzieś skądś ta wilgoć jeszcze wychodzi i ten smród jest, taki nie do zniesienia (wywiad II/2). Mieszkańcy mieli trudności w zaspokojeniu elementarnych potrzeb: nie mieliśmy przede wszystkim na czym ugotować, na czym usiąść, bo nie było krzeseł, nie było taboretów (wywiad II/4). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Po opadnięciu wody gospodarstwa domowe zostały w większości odcięte od mediów, jedynie jeden z respondentów wskazał, że po powrocie do miejsca zamieszkania miał dostęp do bieżącej wody i prądu. W przypadku jednego z respondentów zanieczyszczeniu uległa studnia, która stanowiła jedyne źródło wody. Badani mieli także problem z wykonywaniem pracy zarobkowej. Syn miał problemy z dojazdem do pracy. Ponad dwa miesiące usuwaliśmy ten szlam. Żeśmy to ściągali, zdrapywali, wywozili na pole (wywiad III/2). Problemy nie ominęły również osób prowadzących własną działalność gospodarczą: No nie było gdzie gotować, prowadziliśmy firmę, nie było jak zarabiać pieniędzy, nie mieliśmy na życie. No było ciężko (wywiad III/1). Problemy te wynikały m.in. z nieprzejezdności dróg. Największym utrudnieniem dla badanych było usuwanie sutków powodzi, zwłaszcza tych, które zostały spowodowane przez tak zwana drugą wodę. Woda pierwsza nie zostawiła takiego szlamu jak druga. Druga woda, no to mówię szczerze, pół metra było błota. To było coś 37

39 okropnego. To było tak ciężko, skrobanie, czyszczenie. Po pierwszej wodzie, my już żeśmy te obory, te stajnie to było zdezynfekowane wszystko i jeszcze trzeba było od nowa, to najgorsze było, to błoto (wywiad III/3). W okresie popowodziowym, respondenci mieli dostęp do podstawowych dóbr, takich jak żywość czy środki czystości. Część z nich otrzymali w postaci darów, ponadto w okolicy funkcjonowały także zaopatrzone sklepy. Powtarzającym się problemem był brak czystej niezakażonej wody, co stanowiło znaczne utrudnienie przy prowadzeniu prac porządkowych. Nie mieliśmy wody, braliśmy po prostu od sąsiadów przynosiliśmy, bo nie mieliśmy doprowadzonej wody. Tu była w studni już zakażona, brudna ta woda, więc samo to, żeby posprzątać, żeby coś wymyć, zagotować wodę był problem ogromny (wywiad III/4). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Po opadnięciu wody badani doświadczyli licznych utrudnień będących następstwem powodzi. W początkowych dniach byli pozbawieni dostępu do mediów, które jednak stopniowo wracały. Prąd, to ja nie pamiętam po tygodniu czy jakoś tak włączyli. Telefony, to dopiero gdzieś tak po miesiącu (wywiad IV/2). Mieszkańcy Tarnobrzega posiadali dostęp do środków czystości oraz żywności, wskazywali jednak, że bezpośrednio po powodzi wzrosły ceny w lokalnych sklepach było bardzo drogo, sobie wygórowali nawet marżę 200% więc i nie szło z tym nic zrobić (wywiad IV/3). Spośród badanych, jedynie jedno gospodarstwo domowe nie doświadczyło utrudnień w wykonywaniu pracy zarobkowej. Jeden z respondentów doświadczył trudności z dojazdem do miejsca pracy, jedna osoba nie pracowała, natomiast właściciele gospodarstwa rolnego pozostali bez utrzymania ze względu na zniszczenia. Najdotkliwsze utrudnienia wywołane powodzią związane były z usuwaniem jej skutków. Respondenci wskazywali na potrzebę sprzątania licznych zanieczyszczeń naniesionych przez wodę, wywóz zepsutych płodów rolnych oraz długotrwałe osuszanie murów budynków. Całkowicie zostaliśmy z mężem właśnie wyłączeni z jakichkolwiek dochodów, no bo nawet, nawet wszystko tutaj w okolicy gospodarstwo co było, wszystko było zatopione. Także nie mieliśmy żadnych dochodów.( ) Najbardziej dotkliwe było to, że trzeba było to suszyć wszystko. Że po prostu te mury były tak nasiąknięte tą wodą, zamoczone, że bardzo długo trwało suszenie tego (wywiad IV/2). Dom jednego z respondentów z tej grupy badanych nie nadawał się do zamieszkania. Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Osoby samotnie wychowujące dzieci podobnie jak inni poszkodowani posiadali dostęp do podstawowych dóbr, takich jak środki czystości, ubrania 38

40 czy żywność, lecz w opinii części z nich sposób, w jaki były rozdysponowywane nie był odpowiedni. Szymek miał 1,5 roku nie dostałam nic, ani łóżka, ani łóżeczka nic kompletnie, nic dla dzieci, ani żeby jakąś zabawkę, bo w remizie było pełno butów, nie butów, wszystkiego bo to było widać. Na drugi dzień nie było nic (wywiad V/2). Rodzice samotnie wychowujący dzieci doświadczyli także problemów, które wynikały bezpośrednio z ich sytuacji rodzinnej. Ze względu na brak pomocy, byli zmuszeni przerwać pracę zarobkową w celu usunięcia skutków powodzi, które były bardzo dotkliwe. Relacja respondenta: kiedy wróciłam już, żeby to wszystko ogarnąć, to nie dało rady, więc najpierw korzystałam z urlopu wypoczynkowego, później poprosiłam pracodawcę o udzielenie mi urlopu bezpłatnego (wywiad V/4). W opinii badanych to właśnie czasochłonne usuwanie zniszczeń przysporzyło im największych utrudnień w normalnym funkcjonowaniu. Badani krytykują procedury związane z przyznawaniem pomocy. Sztywne terminy rozliczania otrzymanych środków finansowych, wpłynęły na pośpiech w wykonywaniu prac remontowych, co bezpośrednio przełożyło się na niską jakość wykonanych robót. według mnie jednym z kilku takich może złych decyzji było to, że pieniążki, które otrzymaliśmy z opieki trzeba było wydać już w tym samym roku i rozliczyć się. ( ) Po prostu w tej chwili może Pani zobaczyć - te ściany z powrotem pękają, w rogach wychodzi wilgoć, jest to za wcześnie położony tynk i tak się po prostu będzie działo, nie wiem do jakiego czasu czy to z powrotem trzeba będzie skuć i nowe tynki położyć (wywiad V/4) Szacowane zasoby niezbędne do odbudowy zniszczeń Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe Badani z tej grupy raczej nie dokonywali szacowania strat w momencie powodzi, tylko w późniejszym czasie. Szacunkowa wysokość strat w przypadku trzech respondentów kształtowała się na poziomie od 200 tysięcy złotych do 250 tysięcy złotych. Wtedy to się nie zastanawiałem. Na pewno w granicach 200, ponad 200 tysięcy (wywiad I/1) 250 tysięcy to na pewno (wywiad I/3). W przypadku jednej osoby oszacowane koszty remontu wyniosły około 90 tysięcy złotych. Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe Respondenci w trakcie wywiadu zwracali uwagę na pomoc rzeczową, którą otrzymali: Pralkę dostałam, no bo pralki, było do wyboru, to było w Gorzycach - 39

41 tam w gminie, ( ) najbardziej to mi chodziło o pralkę, bo wiele rzeczy się znalazło na podwórzu jeszcze (wywiad II/1). Wysokość środków potrzebnych na przywrócenie gospodarstwu domowemu stanu sprzed powodzi większość badanych oceniła na około 100 tysięcy złotych, oszacowaliśmy na jakieś 100 tysięcy złotych, że nas to będzie kosztować. Proszę Panią, bo to co było przed powodzią, bo to był nowy dom wykończony, no dwa tygodnie przed powodzią (wywiad II/2). Jeden z respondentów początkowo określił je na zaledwie 20 tysięcy, lecz po konsultacji z przedstawicielem urzędu gminy ustalono wyższą kwotę szkód. Dopiero jak przyszli tutaj z gminy, no ja mówię, że nie zapisywałam się, wszystkim mieli dawać pierwsze 20 tysięcy, no ona mówi - pani co pani zrobi za 20 tysięcy, nic. No i dopiero dostałam w listopadzie dostałam pieniądze rządowe (wywiad II/3). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Badanym ciężko było określić dokładną kwotę przed przystąpieniem do odbudowy i remontów: No tak od razu się nie myślało na jaką kwotę, bo jeszcze nie wiedziałam ile będą kosztowały materiały, a później i robocizna strasznie poszła do góry. Także mieliśmy kilka firm, zaczynały, a później żeśmy się dowiedzieli, jak zaczęli brać pieniądze, to żeśmy zrezygnowali, bo niektórzy się chcieli na tym dorobić (wywiad III/1). Szacunki odnośnie wielkości poniesionych w trakcie powodzi strat były zróżnicowane. W każdym przypadku jednak wyniosły one powyżej 100 tysięcy złotych. W przypadku dwóch gospodarstw rolnych straty wyniosły około 200 i 300 tysięcy złotych. Objęły one nie tylko budynki mieszkalne i gospodarcze, ale także wszystkie posiadane maszyny rolnicze. Ja wyceniłam na 300 tysięcy tam na pewno więcej, bo to i silniki, teraz ciągnik ciągnik to był tak zalany, że resztę tylko dachu w ciągniku było widać. Te straty to okropne, przecież trzeba było remont silnika zrobić. Bardzo dużo, chyba 15 samych silników elektrycznych poszło, co w gospodarstwie były (wywiad III/3). Rodzina jednego z respondentów w ramach pomocy otrzymała lodówkę oraz łóżko dla osoby starszej. Badani z tej grupy zwracali uwagę na fakt, że oprócz szkód związanych z budynkami mieszkalnymi, dotkliwe były straty maszyn i urządzeń znajdujących się w budynkach gospodarczych. Niestety tylko niektóre udało się ponownie uruchomić, były to m.in. maszyny rolnicze, stolarskie, ślusarskie. Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Większość osób zamieszkujących miasto nie otrzymała darów w postaci mebli, pralki czy lodówki. Jedynie jedna osoba otrzymała pomoc materialną w postaci sprzętu AGD. Tak, otrzymałam od sołtysa Sobowa lodówkozamrażarkę, też nigdzie nie pytałam, nie chodziłam, on sam gdzieś tam nie 40

42 wiem ogłosił i przywiózł i ze świątecznej paczki pralkę automatyczną, kuchenkę gazową i takie rzeczy jak żywność, jakieś tam ubrania, buty coś takiego (wywiad IV/4). Straty oszacowane przez respondentów znacznie różniły się między sobą. W przypadku jednego z nich, nakłady poniesione na przywrócenie domu do stanu sprzed powodzi przekroczyły kwotę 250 tysięcy złotych, kolejni badani podali kwoty 200 tysięcy złotych oraz 30 tysięcy złotych. Jeden z respondentów nie dokonał szacunku strat. Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Badani nie byli w stanie oszacować wysokości nakładów potrzebnych do odbudowy zniszczeń, jednak określali je bardzo wysoko. No wie Pani, trudno mi było powiedzieć od początku. Wiadome było, że to będą ogromne pieniądze i to było widać jak się spojrzało, to przecież były ogromne straty, ale tak dokładnie nie byłam w stanie oszacować co do złotówki. To dopiero później wyszło w między czasie, zresztą do tej pory wychodzi, jeszcze nieskończony jest tak naprawdę ten remont (wywiad V/1). Jeden z respondentów stwierdził, że poza pierwszą pomocą w wysokości 6 tysięcy złotych otrzymanych z ośrodka pomocy społecznej istotne okazało się otrzymanie pralki oraz kuchenki gazowej. Kolejny z respondentów wskazał natomiast, że bezpośrednio po wystąpieniu powodzi gwałtownie wzrosły ceny usług budowlanych: po powodzi takie wszystko było drogie. Tak, wszystko było tak drogie, a firmy, które remontowały to już nie wiedziały ile brać za wszystko (wywiad V/2) Odbudowa gospodarstw domowych Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe W momencie przeprowadzania wywiadu, respondenci zakończyli większość prac remontowych. W przypadku dwóch osób, do remontu pozostały wówczas jeszcze budynki gospodarcze, lecz jedna z nich, ze względu na wiek, nie była zainteresowana ich naprawą. W domu już prawie wszystko zrobione mam. Tylko budynki gospodarcze zostają. No jak były po powodzi, tak są. Nie wiem czy kiedyś będzie zrobione, tak do końca, ja się na nic nie decyduje, bo już mam za duży wiek na to (wywiad I/4). Największe trudności w procesie przywracania domostwom stanu sprzed powodzi związane były z czasochłonnością wymaganych prac remontowych, oraz wysokością kosztów, które były zawyżane: bardzo dużo pieniążków firmy brały za remonty, bardzo dużo. Teraz to mniej jak pół byśmy zapłacili, okropnie było drogo (wywiad I/3). 41

43 Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe W chwili przeprowadzania wywiadu, tylko jeden z respondentów posiadał w pełni wyremontowane gospodarstwo domowe, w przypadku pozostałych osób, niedokończone zostało tynkowanie zalanego podczas powodzi parteru, ze względu na ponowne wdarcie wilgoci do murów. Nie zostało także wówczas naprawione wyposażenie przydomowego warsztatu: Dużo proszę Panią mężowi zostało zalanych sprzętów takich jak mig-mag, jak sprężarki, jak spawarka. ( ) Miał dużo tych rzeczy i to wszystko zostało zniszczone, zalane także nie nadaje się, próbował to osuszyć no, no ale to nie, nie idzie wie Pani (wywiad II/2). Główne utrudnienia, jakie respondenci doświadczyli w trakcie prac remontowych, związane były z długim okresem wysychania murów po powodzi, oraz zawyżanymi cenami usług i materiałów budowlanych. Chodzi o wytyczne rządowe, czy to nie wiem, czy z gminy, czy z rządu, że właśnie, żeby faktury oddawać w rozliczenia, samemu nie robić tylko firmy. Firmy, które do nas przychodziły to mi za m2 tynku liczył 20 złotych do tego jeszcze 23% vat dla niego i 19% do Urzędu Skarbowego to było raz. Następne, jak przyszedł płytki mi układać to mam ok. 100m płytek w domu do układania może ponad. To 80 złotych za m2 płytki (wywiad II/2). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Wszyscy badani w momencie przeprowadzania wywiadów posiadali zakończone prace remontowe budynków mieszkalnych. W przypadku jednego respondenta naprawy wymagały jeszcze drzwi w budynku gospodarczym, u innego niedokończone było jeszcze ogrodzenie terenu: Ogrodzenia nadal jeszcze w trakcie prac, chyba utwardzenie terenu musi być tak samo jeszcze (wywiad III/4). Proces remontu był długotrwały, w przypadku jednego z uczestników wywiadu, trwał on około 1,5 roku. W trakcie przywracania gospodarstw domowych do odpowiednich warunków, największymi utrudnieniami okazały się dla respondentów bardzo wysokie koszty materiałów budowlanych oraz usług remontowych. ceny tak rosły w marketach, tych sklepach budowlanych. Później jak szukało się ekipy remontowej tak samo się cenili. Ludzie się spieszyli, żeby do końca tego grudnia zdążyć, a oni to wykorzystywali (wywiad III/2). Istotne znaczenie miał także wymagany okres wydatkowania przyznanych środków, który nie pozwalał odpowiednio wysuszyć murów przed podjęciem prac remontowych. Z relacji rozmówcy: A później już jak miała być ta pomoc nam przydzielona ( ) no to znowu trzeba było śpieszyć się i do końca grudnia wykonywać, a to trochę nas właśnie denerwowało, bo być może jeszcze wymagało jeszcze trochę wysuszenia i poczekania z tymi niektórymi robotami. Chociaż później okazało się, że ci co nie zrobili, co nie zdążyli mieli przesunięte. Ale był bardzo duży na to nacisk, żeby zdążyć. Bo jak nie, to nie dadzą 42

44 pieniędzy. Słyszało się, że ktoś sobie pomalował, to zaraz pleśń była (wywiad III/2). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Do momentu przeprowadzania wywiadu, wszyscy respondenci zdołali przywrócić budynki mieszkalne do stanu używalności: No jeśli chodzi o dom tak, ale jeśli chodzi o garaże, to jeszcze nie jest do końca. Nie jest doprowadzony do końca garaż (wywiad IV/2). Do remontu lub rozbiórki pozostały im jeszcze pomieszczenia gospodarcze. Głównymi utrudnieniami w przeprowadzaniu prac remontowych były problemy finansowe, związane z zawyżonymi kosztami materiałów i usług budowlanych. Jak wskazuje jeden z badanych: problemy finansowe. No i to jeszcze w czasie tej powodzi, zaraz po tej powodzi jak zaczęły się te remonty, no to były problemy, że wszystko było drogie ( ) Moment wszystko podskoczyło, podrożało (wywiad IV/2). Niektóre osoby narzekały na brak możliwości wydatkowania otrzymanych środków na remont budynków gospodarczych. Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Żaden z respondentów w chwili realizacji badania, nie przywrócił swojemu gospodarstwu domowemu wraz z budynkami gospodarczymi stanu sprzed powodzi. Osoba udzielająca wywiadu o swoim budynku mieszkalnym: Niby jest skończona, ale jeszcze takie niedociągnięcia. Jednak to, co było przed powodzią, to na pewno nie będzie to samo (wywiad V/2). W przypadku jednego z nich, dom rodzinny nie nadawał się do zamieszkania i musiał zostać poddany rozbiórce. Pozostali respondenci wskazywali natomiast na potrzebę przeprowadzenia prac wykończeniowych oraz całkowitego remontu budynków gospodarczych. Głównym utrudnieniem w przeprowadzaniu prac remontowych okazały się dla badanych środki finansowe, które ze względu na wysokie ceny usług i materiałów budowlanych okazały się niewystarczające. Relacja respondenta: Więc przychodzili ci fachowcy, no nie zawsze zrobił to dobrze, robił to niestarannie i za duże pieniądze, bo nawet jak dzwoniłam za fachowcem, zapytał się z jakiej miejscowości, jeżeli była to miejscowość zalana, więc ta kwota już była wyższa niż normalnie jak brali na innych terenach (wywiad V/4). Niestety otrzymane środki nie mogły być przeznaczone na niezbędne wyposażenie domów, na przykład na łóżeczka dziecięce. Na remonty tak, ale co z tego, jak dali pieniądze na remonty, a nie wolno było niczego innego kupić. ( ) dzieci moje nie dostały ani łóżka, ani nic, koleżanka mi dała łóżko, żeby mogły dzieci spać (wywiad V/2). Ponadto istotnym utrudnieniem dla poszkodowanych okazała się także potrzeba szybkiego wydatkowania uzyskanych z pomocy środków finansowych. 43

45 4.6. Rodzaj otrzymanej pomocy Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe Wszyscy respondenci otrzymali wsparcie w postaci finansowej, dodatkowo połowa badanych otrzymała także wsparcie rzeczowe w postaci lodówki, pralki i kołdry. Wsparcie finansowe pochodziło w przypadku większości respondentów od administracji rządowej oraz ośrodka pomocy społecznej. Jedna osoba została wsparta przez Caritas: No, lodówkę dostałam. Pralka była z Caritasu, a lodówka to nie wiem skąd. Bo tu były we wsi dla powodzian (wywiad I/2). Dwoje respondentów posiadało ubezpieczenie, ale otrzymane odszkodowania były niewystarczające na odbudowę zniszczonych obiektów: No z tego Mops-u 47 tysięcy. To było dużo, bo jakby nie to, ( ) co bym, za te 15 tysięcy co PZU dało zrobiła? (wywiad I/4). Dodatkowo jeden z respondentów był zdania, że przydzielone środki finansowe nie powinny mieć narzuconego z góry przeznaczenia, wskazując jednocześnie na brak zwrotu pieniędzy za zakup kuchenki gazowej. Pomimo tego większość respondentów wskazuje, że otrzymane środki finansowe były wystarczające do przeprowadzenia prac remontowych. Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe Środki finansowe otrzymane przez poszkodowanych pochodziły głównie z pomocy administracji rządowej oraz ośrodka pomocy społecznej: Tylko jedynie tak jak powtarzałem wcześniej ( ) pieniądze rządowe i zapomogę tych 6 tysięcy z ośrodka (wywiad II/4). Jeden z respondentów był także beneficjentem pomocy rzeczowej z urzędu gminy, w postaci pralki, natomiast inny wówczas był stroną w sprawie sądowej z ubezpieczycielem, który wypłacił zaniżone odszkodowanie: ubezpieczenie nas dosłownie okradło. I sprawę mamy w sądzie, która się toczy ( ) Na 200 tysięcy [najprawdopodobniej suma na jaką ubezpieczony był dom przyp. OIS] mamy, na 200 tysięcy dom to dostaliśmy najpierw 5 tysięcy, a później złożyłam wniosek do sądu. Dopłacili mi tam 5 z groszami, już nie pamiętam tej dokładnej kwoty, później na 6 tysięcy też z groszami dostaliśmy. Tyle ubezpieczenia (wywiad II/2). W swoich wypowiedziach respondenci wskazywali jednocześnie, że wysokość otrzymanej pomocy nie była adekwatna do ich potrzeb. Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Otrzymane przez respondentów wsparcie finansowe pochodziło z różnych źródeł, każdy z badanych otrzymał pomoc finansową ze strony ośrodka pomocy 44

46 społecznej oraz administracji rządowej. W przypadku jednego z respondentów pomoc finansowa pochodziła także od organizacji pozarządowych i osób prywatnych. Pieniądze rządowe, były różnego rodzaju: organizacje, PCK i bardzo, bardzo dużo od prywatnych ludzi. Takiej naprawdę bezinteresownej można powiedzieć (wywiad III/4). Spośród badanych z tej grupy, tylko jedna osoba posiadała wykupione ubezpieczenie, w ramach którego otrzymała ubezpieczenie. Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Wszyscy poszkodowani mieszkańcy miasta Tarnobrzeg, którzy uczestniczyli w badaniu jakościowym otrzymali pomoc w formie finansowej. W przypadku większości badanych środki te pochodziły z administracji rządowej oraz z ośrodka pomocy społecznej. Jeden z uczestników indywidualnych wywiadów pogłębionych wskazywał także na środki z ubezpieczenia, które do tej pory nie zostały w pełni wypłacone: jeszcze problem był z odzyskaniem odszkodowania, wiadomo, że wszystko było ubezpieczone ( ) do tej pory jeszcze sprawa nie jest zakończona garażu, ciężko było im z wypłaceniem tych pieniędzy z wyegzekwowaniem tej kwoty (wywiad IV/2). Spośród badanych mieszkańców Tarnobrzega, jedynie jedna osoba wskazała na otrzymanie pomocy rzeczowej oraz finansowej pochodzącej od organizacji pozarządowych i osób prywatnych. Tak od prywatnych osób, z fundacji, na przykład dzieci z gimnazjum, już nie pamiętam dokładnie taka dziwna nazwa, ale potem wysyłaliśmy list taki z podziękowaniem do tych dzieci zebrały, nie dużo pieniążków ale zebrały, a to każda złotówka wtedy się liczy. I po prostu takich prywatnych ludzi (wywiad IV/4). Pomimo otrzymania wsparcia finansowego, badani wskazują, że pomoc ta nie była wystarczająca na pokrycie wszystkich kosztów związanych z usuwaniem skutków powodzi. Jak podała jedna z osób poszkodowanych w wyniku powodzi: To znaczy, no nie, na pewno nie wystarczyła na pokrycie wszystkich kosztów, ale stanowiła bardzo dużą pomoc (wywiad IV/4). Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Pomoc uzyskana przez respondentów po opadnięciu wody pochodziła z różnych źródeł. Środki zostały przekazane z ośrodka pomocy społecznej, to te pierwsze, co dostaliśmy pieniądze, później z rządu było (wywiad V/1). Jeden z uczestników badania otrzymał także środki z ubezpieczenia, wskazując jednak, że nie były one wysokie. Poza pomocą finansową troje respondentów otrzymało środki materialne w postaci sprzętu AGD. Z relacji badanej: To znaczy dostałam pralkę z tym, że oprócz pralki przydałaby się kuchenka, ale była do wyboru, więc wolałam wybrać pralkę, a kuchenkę wezmę sobie 45

47 na raty i tak zrobiłam (wywiad V/4). Badani zaznaczyli jednak, że otrzymana pomoc okazała się niewystarczająca, by pokryć wszystkie koszty związane z przywróceniem gospodarstwa domowego do stanu sprzed powodzi Udzielona pomoc a oczekiwania społeczne mieszkańców Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe Samotnie mieszkające osoby starsze nie posiadały sprecyzowanych oczekiwań i wskazują, że udzielona im pomoc była wystarczająca. Wie Pani, ja nie liczyłem na nic. Później jak już, bo chciałem z czasem odbudować ten dom to budowałem nie myślałem o niczym tylko jakby tu odbudować wszystko. A postawiłem sobie za punkt honoru, że go odbuduję (wywiad I/1). Jedna z osób badanych uważa, że instytucje rządowe i samorządowe zrobiły wszystko co było możliwe aby pomóc poszkodowanym. Ponadto nie potrzebowała wsparcia i pomocy psychologicznej. Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe W tej grupie badanych dwoje respondentów nie oczekiwało zbyt wiele, zarówno w kwestii pomocy finansowej, materialnej jak i psychologicznej. W przypadku pozostałych osób, jeden z respondentów liczył na większe zaangażowanie tych instytucji w aktywną pomoc materialną: No liczyłam, że z gminy może coś dostaniemy więcej oprócz tej jednej pralki, że może pierwszej potrzeby, może kuchenkę gazową czy lodówkę (wywiad II/1). Ostatni z respondentów oczekiwał innego sposobu naliczania poniesionych strat: Bo ci którzy, nie mieli remontowanych domów, mieli stare domy, ( ) to oni na tym skorzystali, a ci co mieli nowe domy, wie Pani, to na tym wszystkim stracili i to bardzo dużo stracili (wywiad II/2). Badani oczekiwali lepszej informacji na temat zbliżającego się zagrożenia. Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Mieszkańcy terenów wiejskich wypowiadali się, że otrzymana pomoc finansowa powinna zostać także uzupełniona o wsparcie psychologiczne: No, wsparcie psychologiczne by się przydało na ten moment. Dlatego, że człowiek był wtedy taki tym wszystkim zaskoczony, przytłumiony i nawet chęć do pracy była bardzo mała (wywiad III/2). Po opadnięciu wody, ludzie zostali pozostawieni z problemami samym sobie. Poza wsparciem psychologicznym respondenci oczekiwali także innej organizacji wypłat środków 46

48 finansowych i sposobu szacowania strat, a także wcześniejszego ostrzegania przed zbliżającym się zagrożeniem. Ja uważam, że powinni dużo, dużo wcześniej informować, że może być takie zagrożenie ( ) żeby można się było ewakuować (wywiad III/3). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Respondenci wskazywali na potrzebę zadbania o zabezpieczenia przeciwpowodziowe w celu uniknięcia kataklizmu w przyszłości. Badani uważają, że trzeba ( ) głównie zająć się tym wzmocnieniem wałów, tym monitoringiem poziomu wody, żeby w przyszłości można było odpowiednio wcześniej poinformować i zadbać o mieszkańców (wywiad IV/4). Ponadto respondenci oczekiwali od instytucji rządowych i pozarządowych większych środków finansowych przeznaczonych dla powodzian, usprawnienia organizacji pomocy rzeczowej oraz wsparcia psychologicznego i pomocy w usuwaniu skutków powodzi. Jak wypowiadał się jeden z badanych: No za mało pomocy tej finansowej, tego wparcia jakiegoś psychologicznego, żeby ktoś tu przyjechał ( ) zobaczył, pomógł, żeby ktoś pomógł w usuwaniu skutków tej powodzi, no wszystko musieliśmy robić na własną rękę (wywiad IV/1). Jeden z respondentów wskazał także na potrzebę uwzględnienia strat przedsiębiorców i rolników. Tak, nie było zbiorów ( ) więc typowo rolnicy, którzy opłacali Krus mogli jakąś formę pomocy otrzymać. Ci którzy nie opłacali Krus-u, więc im za te straty poniesione po prostu nic się nie należało (wywiad IV/4). Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Część oczekiwań badanych odnośnie uzyskanej pomocy została spełniona, pozytywnie ocenili pomoc finansową, rzeczową oraz przy usuwaniu skutków powodzi, wskazując, że bez niej nie byliby w stanie powrócić do normalnego życia. Respondenci oczekiwali także poprawy stanu wałów przeciwpowodziowych i podjęcia działań zapobiegających wystąpieniu kataklizmu w przyszłości. nie chcemy więcej żadnych pieniędzy i nie chcemy więcej wody. Róbcie coś, żeby te wały były mocne, żeby ta woda się nie przelewała przez te wały, żeby nas już po prostu kolejny raz nie zalewać (wywiad V/4). Jednocześnie wskazywali także na potrzebę objęcia poszkodowanych opieką psychologiczną ze względu na trudności mieszkańców z uporaniem się z problemami związanymi z utratą dobytku i odnalezieniem się w nowej rzeczywistości. 47

49 4.8. Zmiana miejsca zamieszkania Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe Pomimo dwukrotnego doświadczenia powodzi, respondenci w swoich wypowiedziach nie wskazali chęci do zmiany miejsca zamieszkania: Tyle lat tu żyję. No przyzwyczajenie, przywiązanie. Rodzina, sąsiedzi (wywiad I/2). Badani czuli się zżyci z sąsiadami i przywiązani do miejsca zamieszkania, istotną role przypisywali także wiekowi: Nie, ja już o tym nie myślę, ja jestem tu zżyta i tu zostanę, bo już nie, u mnie bliżej jak dalej. Tu mam syna i stara jestem (wywiad I/4). Wpływ na taką decyzję mieszkańców miała również otrzymana pomoc: Tak, córka myślała. Mówi - pójdę, nie będę tego remontować. Myślała, ale później zaczęliśmy. Jak dali te rządowe pieniądze, no to zaczęliśmy remontować (wywiad I/3). Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe Dwóch respondentów rozważało zmianę miejsca zamieszkania na tereny wolne od zagrożenia powodziowego. Jednak nie mieli wówczas zamiaru obecnie podejmować działań w tym kierunku. Jedna osoba wypowiada się, że nie chce opuszczać domu rodzinnego, do którego jest bardzo przywiązana: I ta pierwsza myśl to była taka: jak ja mówię tak, że może za te pieniądze kupimy jakieś tam, no pokój z kuchnią dla nas, ale tutaj co z tym. Ale druga, mówię Boże to moja ojcowizna, tu się wychowałam. ( ) Zostanę może jakoś sobie poradzimy i teraz dobrze się tutaj czuję, jest to przywiązanie wie Pani (wywiad II/1). Badani zwracali uwagę również na problemy zdrowotne oraz podeszły wiek: Proszę Panią, tak zdrowie i wiek, mąż po dwóch paraliżach, ja znowu też po koronarografii serca i problemy z sercem i po drugie nie mamy pieniędzy. Jak coś mamy, emerytury to są, nie są wielkie, są małe emerytury w większości. Miesiąc w miesiąc te dwie stówki muszę wydać na leki mąż jeszcze więcej ( ) Mieszkaliśmy 36 lat w Tarnobrzegu, z bloku uskładałyśmy pieniądze, syn nam też dopomógł co mógł i że kupimy sobie na wsi, że spędzimy jakoś spokojne starość, życie. Tymczasem karta się odwróciła w drugą stronę (wywiad II/2). Jak możemy wyczytać z transkrypcji wywiadów często barierą były również środki finansowe. Jeden z badanych niewiele przed wystąpieniem powodzi zakupił dom na zalanym terenie. 48

50 Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Pomimo zamieszkiwania na terenie zalewowym, respondenci nie planowali zmieniać miejsca zamieszkania, byli przywiązani do swoich domów oraz związani z terenem m.in. poprzez swoją pracę: Ze względu na pracę, ze względów rodzinnych, przywiązanie (wywiad III/4). Jedynie jeden z respondentów, zdecydowałby się na przeprowadzkę, lecz nie może tego zrobić ze względu na niewystarczające środki finansowe. Jeżeli by były takie środki wiadomo na to, to może i tak. Za te 100 tysięcy nie za bardzo się dało, no właśnie. Tak się nie da (wywiad III/1). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Pomimo poniesienia dużych strat wywołanych powodzią, jedynie jeden z respondentów z tej grupy chce zmienić miejsce zamieszkania, lecz nie jest w stanie tego dokonać ze względu na kwestie finansowe. Tak myślałam, myślałam o tym, żeby przenieść w inne miejsce tam, gdzie nigdy nie było powodzi, na tereny wyżej położone. Sytuacja finansowa, nie mamy środków żeby się gdziekolwiek indziej przeprowadzić (wywiad IV/1). Dwie osoby wskazywały na przywiązanie do obecnego miejsca oraz jego dogodną lokalizację: po prostu, no przywiązanie do terenu, miejsce w którym mieszkamy jest bardzo ładnym osiedlem, fajnie położonym, jest bardzo dobre połączenie (wywiad IV/4), jest przywiązanie do domu, od podstaw budowaliśmy z mężem ten dom, przywiązani jesteśmy do tego, to jest nasz dorobek życia (wywiad IV/2). Jeden z respondentów przeprowadził się w inne miejsce: rok po powodzi przeprowadziłam się tutaj na teren niezalewowy (wywiad IV/3). Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Rodzice samotnie wychowujący dzieci, biorący udział w badaniu w większości nie zamierzali zmieniać miejsca zamieszkania. Raczej nie. ( ) no skąd wziąć na to pieniądze, jak ledwo to wystarczyło, żeby odremontować ten dom. ( ) Ja tutaj pracuję, gdzie się stąd mamy wyprowadzić. Dzieci do szkoły tutaj chodzą ( ) nie rozważałam takiej możliwości. Zwłaszcza, że ten teren ja uznawałam zawsze jako bezpieczny (wywiad V/1). Wiele mówili o przywiązaniu do obecnego terenu, bliskiej odległości do miejsca zatrudnienia oraz braku środków by podjąć takie działania. za bardzo jestem przywiązana tutaj, zresztą dzieci też się przywiązały już, kolegów mają, koleżanki, szkołę i wszystko. Nie sądzę, żebym chciała się stąd wyprowadzić (wywiad V/2). Jeden z rodziców chętnie wyprowadziłby się i zamieszkał w mieście, np. w bloku, jednak bez dużych oszczędności okazuje się to niemożliwe: gdyby ktoś odkupił tą moją posiadłość, którą mam, być może zdecydowałabym 49

51 się ( ), ale jak wiemy, nikt nie jest zainteresowany żadnymi gospodarstwami, żadnymi zabudowaniami w miejscowości zalewowej (wywiad V/4) Obawy związane z ponownym wystąpieniem powodzi Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa jednoosobowe. W momencie prowadzenia badania dwóch badanych z tej grupy nie obawiało się wystąpienia kolejnej powodzi, mając na uwadze umocnienia wałów i zastosowane zabezpieczenia. Wały nam teraz tak wzmocnili, takie są mocne, były robione przecież ja tu mieszkam. Podwyższone, folia jest położona, a na folie ziemia ( ), bo to wszystko ubija taka ubijarka tę ziemię, piach (wywiad I/1). Jeden respondent uważa, że po naprawie wałów jest bezpiecznie i jest niewielkie prawdopodobieństwo, aby tak duża powódź wystąpiła ponownie. Pozostałe osoby, są odmiennego zdania, twierdzą, że taka sytuacja może się jeszcze powtórzyć: wszystko możliwe teraz to jest wszystko możliwe. Świat jest do góry nogami przewrócony (wywiad I/4). Obawiają się także ponownej utraty dobytku oraz problemów z ucieczką przed falą. Osoby po 60-tym roku życia zamieszkujące gospodarstwa wieloosobowe. Uczestnicy indywidualnych wywiadów pogłębionych po przebytych doświadczeniach, w większości obawiali się wystąpienia powodzi w przyszłości: Tak, bardzo. Tego, właśnie, że z powrotem zniszczy to wszystko ( ) są te pożyczki jeszcze ( ) niespłacone, przyjdzie następna klęska, a te wały nie są zabezpieczone, tak jak potrzeba. ( ) to mnie przeraża strasznie (wywiad II/2). Niepokój ten był związany ze stratą - po raz kolejny - dobytku całego życia. Obawiali się, że zabezpieczenia stosowane na Wiśle są nieodpowiednie i nie uchronią ich w przyszłości. Tak w pierwszej fazie przywożono ziemię, ale to nie była ziemia. Ziemia poszła do kogoś innego za flaszkę wódki, a w to miejsce przywożono piasek i tym piaskiem nasypywali te wały. Widocznie ktoś im zwrócił pewną uwagę, skoro zaczęli wbijać tak zwane pale po to, żeby wzmocnić i płyty miedzy, ale to jest na krótkim odcinku. ( ) Są te wały podwyższone, jedynie tyle można tu orzec. A co w środku jest? (wywiad II/4). 50

52 Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące tereny wiejskie Po doświadczeniu powodzi, uczestnicy wywiadów mieli obawy związane z ponownym wystąpieniem rzeki z koryta. Człowiek się boi. ( ) Jak deszcze już padają, jak już się rzeka podnosi, no to już człowiek drży (wywiad III/3). Po wydarzeniach, których doświadczyli nie byli przekonani co do skuteczności zabezpieczeń przeciwpowodziowych oraz sytemu monitorowania stanu rzeki i ostrzegania. Wypowiedź badanego dotycząca m.in. wałów przeciwpowodziowych: wszystko nie jest zrobione tak jak należy. To zabezpieczenie. Człowiek jest tak wystraszony, że nawet jak jest dłuższy opad deszczu, to taka psychoza się już włącza. Może teraz nie, ale tak bezpośrednio po tej powodzi (wywiad III/2). Osoby w wieku produkcyjnym zamieszkujące miasto Tarnobrzeg Wszyscy badani obawiali się ponownej powodzi. No tak obawiam się. Wiadomo, jak do tej pory każdy mówił, że na pewno raczej nie dojdzie, ja też tak myślałam przez cały czas, a się okazało zupełnie inaczej. W tej chwili to już nie wiadomo jak będzie (wywiad IV/1). Ponadto dwóch respondentów miało jeszcze inne obawy: że znowu, znaczy nas nie poinformują, że znowu nie będzie tej pomocy, wszystko będziemy musieli znowu robić na własną rękę (wywiad IV/1). Jeden z respondentów starał się nie myśleć o zagrożeniu: To znaczy, gdzieś w środku coś takiego jest i niepokój tak, ale jakoś tak na co dzień staramy się nie myśleć o tym, po prostu no nie dopuszczam tego do świadomości (wywiad IV/4). Osoby samotnie wychowujące dziecko/dzieci Osoby, które doświadczyły powodzi obawiały się, ponownego jej przeżycia, zwłaszcza, że klęska z 2010 roku nie była ich pierwszą. Zdaniem badanych, niepokój, który im podczas udzielonego wywiadu towarzyszył pozostanie już z nimi na stałe. Oczywiście, że się obawiam, bo to w człowieku zostaje, cały czas myśli człowiek o tym. Niech ten deszcz już pada taki mocniejszy, to już od razu człowiek się niepokoi, że to może coś już tam spowodować (wywiad V/1). Respondenci byli zaniepokojeni stanem zabezpieczeń przeciwpowodziowych oraz tym, że zamieszkiwane budynki mogą nie wytrzymać ponownego zalania, jeśli będzie tak duże jak w 2010 roku. Ja przypuszczam, że ten dom nie wytrzyma następnej powodzi, bo po pierwszej powodzi fundamenty były lane i takie wzmacniające na rogach, no i na strychu widać, że pęka (wywiad V/2). Cześć respondentów wyraziła także swoje obawy na temat pogarszającego się stanu zdrowia mieszkańców zalanych terenów, zarówno fizycznego jak i psychicznego oraz na negatywny wpływ powodzi. 51

53 nioski Powódź to żywioł, któremu bardzo trudno zapobiec, można jedynie dążyć do minimalizacji szkód. W przypadku tak dotkliwej klęski żywiołowej, pomoc udzielana ze strony rządu okazuje się niezbędna. Bardzo istotna jest również ochrona przeciwpowodziowa, która niestety często okazuje się niewystarczająca. Dlatego też Panta rhei Heraklita z Efezu można odczytać jako nawołanie do bacznej uwagi wobec ciągłej zmienności otaczającego nas świata. Celem niniejszej publikacji było dostarczenie informacji na temat sytuacji mieszkańców terenów dotkniętych powodzią, tj. miasta Tarnobrzeg oraz gminy Gorzyce, zarówno pod kątem sytuacji materialnej, jak również nastrojów i społecznych oczekiwań. Badanie zrealizowane w 2012 roku wśród mieszkańców wcześniej wymienionych terenów dotkniętych powodzią w 2010 roku pozwoliło na sformułowanie poniższych wniosków: 1. W przypadku opinii na temat posiadanej przez respondentów wiedzy dotyczącej sposobów zachowywania się w trakcie i zaraz po powodzi 69% osób biorących udział w badaniu stwierdziło, że takową wiedzę posiada, zaś spośród nich 15,8% osób posiada wiedzę kompletną w tym zakresie. 2. Ponad 62% badanych zadeklarowało, iż własne doświadczenia były najczęstszym źródłem wiedzy na temat sposobów zachowania się w trakcie powodzi i tuż po niej. 3. Pozytywny jest fakt, iż wszyscy zapytani w badaniu potwierdzili otrzymanie w większym lub mniejszym stopniu rzeczowej pomocy materialnej lub niematerialnej w następstwie powodzi, która nawiedziła objęte badaniem tereny miasta Tarnobrzeg i gminy Gorzyce. 4. Najczęściej wskazywaną formą wsparcia dla poszkodowanych w wyniku powodzi była pomoc finansowa (28,3%), a następnie pomoc w postaci materiałów służących usuwaniu skutków powodzi (22,9%). 5. Ankietowani wskazali, że działania, które w największym stopniu powinny być realizowane przez organizacje rządowe i pozarządowe powinny dotyczyć czynności mających na celu wzmocnienie istniejących wałów przeciwpowodziowych (34,4%). 6. W województwie podkarpackim oczekiwania respondentów poszkodowanych w wyniku powodzi z 2010 roku nakierowane są w zdecydowanym stopniu na poprawę bezpieczeństwa i infrastruktury odpowiedzialnej za zabezpieczenie regionów zagrożonych kolejnymi powodziami. 7. Większość ankietowanych (66%) jest bardzo przywiązana do miejsca swojego zamieszkania i nie widzi swojej przyszłości i egzystencji na terenach innych niż te, które dotychczas zamieszkiwali. 52