Czysta Turystyka. poradnik dla firm sektora turystycznego. Publikacja przygotowana i opublikowana przy finansowym wsparciu Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Czysta Turystyka poradnik dla firm sektora turystycznego Publikacja przygotowana i opublikowana przy finansowym wsparciu Unii Europejskiej

2 Redakcja: Ewa Figórska Zespó autorski: Jacek Chyla Ewa Figórska Olga Gałek Agnieszka Kukuła Andrzej Mitura Piotr Murdza Dagmara Pilis Marta Serafin Dominika Zaręba Opracowanie graficzne: Jarosław Szczurek Rysunki: Iwona Siwek - Front Zdj cia: Olga Gałek Juraj Flamik Richard Nebesky Barbara Tekieli Dominika Zaręba Niniejszy poradnik został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść tego poradnika odpowiada Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Dystrybucję Poradnika prowadzi Fundacja Partnerstwo dla Środowiska Druk: Drukarnia DRUKMAR ul. Rzemieślnicza 10, Zabierzów, Wydawca: Fundacja Partnerstwo dla Ârodowiska Kraków ul. Bracka 6/6 tel.: (12) , fax: (12) biuro@epce.org.pl

3 3 SPIS TREŚCI: 1. program czysta turystyka: za o enia, sposób realizacji ZA O ENIA PROGRAMU 1.2. ADRESACI PROGRAMU 1.3. CELE PROGRAMU 1.4. STRUKTURA ORGANIZACYJNA 1.5. ZASADY UCZESTNICTWA W PROGRAMIE 1.6. REZYGNACJA Z UCZESTNICTWA W PROGRAMIE 1.7. SPOSÓB REALIZACJI PROGRAMU CZYSTA TURYSTYKA 2. certyfikat czystej turystyki REGULAMIN PRZYZNAWANIA CERTYFIKATU CZYSTEJ TURYSTYKI 2.2. KRYTERIA CERTYFIKATU CZYSTEJ TURYSTYKI 3. turystyka zrównowa ona na Êwiecie przyk ady PRAGA-WIEDE GREENWAY MODEL WSPÓ PRACY CZESKIE- GO PROGRAMU GREENWAYS I BIURA PODRÓ Y PRZY TWO- RZENIU I SPRZEDA Y PRODUKTU TURYSTYCZNEGO (CZECHY) 3.2. STOWARZYSZENIE ZIELONYCH HOTELI (GREEN HOTELS ASSOCIATION) 3.3. MI DZYNARODOWA INICJATYWA PROEKOLOGICZNA HOTELARZY (INTERNATIONAL HOTELS ENVIRONMENTAL INITIATIVE-IHEI) 3.4. PRZYK ADY ÂRODOWISKOWEJ CERTYFIKACJI FIRM BRAN Y TURYSTYCZNEJ (GREEN GLOBE, GREEN LANTERN) 4. polityka Êrodowiskowa schematy procesu technologicznego hotel, restauracja HOTEL SCHEMAT PROCESU TECHNOLOGICZNEGO 5.2. RESTAURACJA SCHEMAT PROCESU TECHNOLOGICZNEGO 6. zarzàdzanie energià DLACZEGO WARTO ZARZÑDZAå ENERGIÑ? 6.2. JAK OSZCZ DZAå ENERGI PROPOZYCJE ROZWIÑZA 7. gospodarowanie wodà i Êciekami DLACZEGO WARTO OSZCZ DZAå WOD I W AÂCIWIE GOSPODAROWAå ÂCIEKAMI? 7.2 JAK ZARZÑDZAå WODÑ I ÂCIEKAMI, PRZYK ADY ROZWIÑZA 8. gospodarka odpadami DLACZEGO WARTO ZARZÑDZAå ODPADAMI? 8.2. SYSTEM PRZEPISÓW REGULUJÑCYCH GOSPODARK ODPADAMI 8.3. GOSPODARKA ODPADAMI W FIRMIE I SPOSOBY JEJ REALIZACJI 8.4. JAK ZARZÑDZAå ODPADAMI? SCHEMAT POST POWANIA W CELU OPRACOWANIA PLANU GOSPODARKI ODPADAMI POWSTAJÑCYMI W FIRMIE 8.5. RODZAJE ODPADÓW MOGÑCYCH POWSTAWAå W OBIEKTACH ÂWIADCZÑCYCH US UGI HOTELARSKE I GASTRONOMICZNE 8.6. PRZYK ADY ROZWIÑZA 9. wentylacja, klimatyzacja, ha as WENTYLACJA, KLIMATYZACJA 9.2. HA AS 10. ywnoêç, utrzymanie czystoêci i higiena YWNOÂå UTRZYMANIE CZYSTOÂCI I HIGIENA 11. zagospodarowanie terenu wokó firmy (zieleƒ, oêwietlenie, oznakowanie, parking) MAPA, PLANY OZNAKOWANIE ELEMENTY UMEBLOWANIA ULICZNEGO POWIERZCHNIE OGRODZENIA OÂWIETLENIE ROÂLINNOÂå REKULTYWACJA TERENÓW ZDEGRADOWANYCH 12. turystyk a a dba oêç o zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego: produkt lok alny i zielone szlaki greenways PRODUKT LOKALNY PRODUKT TURYSTYCZNY NA ZIELONYCH SZLAKACH GREENWAYS 13. obowiàzki przedsi biorców w zakresie spe niania wymogów formalno-prawnych ochrony Êrodowiska lista firm uczestniczàcych w pilota owej edycji programu czysta turystyka przydatne adresy materia y êród owe

4 4 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO 1. program czysta turystyka: za o enia, sposób realizacji 1.1. ZA O ENIA PROGRAMU Program bran owy Czysta Turystyka zosta opracowany w oparciu o doêwiadczenia Programu Czysty Biznes oraz Programu Zielone Szlaki Greenways realizowanych przez Fundacj Partnerstwo dla Ârodowiska. Program stanowi odpowiedê na rosnàce potrzeby dostosowania si przedsi biorstw z bran y turystycznej do trendów i standardów europejskich i Êwiatowych w gospodarce turystycznej. Poj cie turystyki zrównowa onej, nawiàzujàcej w swej koncepcji do rozwoju zrównowa onego, pojawia si we wszystkich deklaracjach, konwencjach i programach mi dzynarodowych poruszajàcych zagadnienia turystyki i Êrodowiska oraz rozwoju spo eczno-ekonomicznego. W procesie integracji europejskiej Program Czystej Turystyki jest szansà dla firm na podniesienie jakoêci oferowanych us ug oraz zwi kszenie ich konkurencyjnoêci i wyró nienie na rynku turystycznym ADRESACI PROGRAMU Program Czysta Turystyka to oferta dla ma ych i Êrednich firm sektora turystycznego i paraturystycznego (za definicj ma ych i Êrednich przedsi biorstw przyj to definicj Ministerstwa Gospodarki) Êwiadczàcych us ugi noclegowe (hotele, pensjonaty, domy wczasowe, schroniska), gastronomiczne (restauracje, bary, karczmy, itp.), agroturystyczne oraz inne us ugi noclegowe i gastronomiczne CELE PROGRAMU Celem Programu Czysta Turystyka jest podnoszenie konkurencyjno- Êci firm z bran y turystycznej poprzez podejmowanie dzia aƒ w zakresie ochrony Êrodowiska, a w szczególnoêci: wspieranie firm z sektora turystycznego w podejmowaniu dzia aƒ na rzecz ochrony Êrodowiska naturalnego, pozwalajàcych oszcz dzaç wod, energi, ograniczaç iloêç powstajàcych odpadów; motywowanie firm do anga owania si w dzia ania na rzecz promocji lokalnej kultury, tradycji i gospodarki; tworzenie firmom mo liwoêci anga owania si w d ugofalowe projekty na rzecz ochrony Êrodowiska i spo ecznoêci lokalnych, w tym uczestniczenia w tworzeniu produktów turystycznych w oparciu o Zielone Szlaki Greenways; wspieranie firm w dzia aniach na rzecz podniesienia jakoêci oferowanych us ug i wyró nienia na rynku turystycznym. Celem Programu Czysta Turystyka jest równie w àczenie w jego realizacj w adz lokalnych, organizacji pozarzàdowych i innych instytucji, których dzia- alnoêç jest zwiàzana z sektorem turystycznym. Instytucje te mogà przyst powaç do Programu na takich samych zasadach jak firmy lub byç partnerem Fundacji w realizacji Programu Czystej Turystyki na swoim obszarze STRUKTURA ORGANIZACYJNA Program Czysta Turystyka jest realizowany przez Fundacj Partnerstwo dla Ârodowiska. Program wykorzystuje doêwiadczenia i know-how Programu Czysty Biznes oraz Programu Zielone Szlaki Greenways. Program Czystej Turystyki ma swojego koordynatora, którego zadaniem jest sta y kontakt z firmami cz onkowskimi, pomoc w korzystaniu z oferty programu, pozyskiwanie nowych firm cz onkowskich, organizowanie seminariów, warsztatów, przeprowadzanie audytów ekologicznych. Wsparciem dla koordynatora jest zespó specjalistów FPÂ (specjalista ds. Programu Czysta Turystyka, audytor ds. Êrodowiskowych, koordynator Programu Zielone Szlaki Greenways, specjalista ds. produktu lokalnego, specjalista ds. projektów partnerskich, pracownicy Centrum Informacji Ekologicznej) którzy w porozumieniu z koordynatorem realizujà bardziej szczegó owe i specjalistyczne projekty w firmach cz onkowskich. Program jest realizowany w oparciu o struktur organizacyjnà Programu Czysty Biznes. Oznacza to, e firmy/instytucje pragnàce wziàç udzia w programie przyst pujà do lokalnych Klubów Czystego Biznesu. Obecnie dzia a 15 Klubów Czystego Biznesu, zrzeszajàcych firmy z terenu województwa ma opolskiego, mazowieckiego, Êlàskiego, podkarpackiego, Êwi tokrzyskiego i pomorskiego. Firmy spoza tych województw zrzeszone sà w Klubie Korespondencyjnym. W regionach dzia ania Klubów Czystego Biznesu realizowany jest tak e Program Zielonych Szlaków Greenways, którego celem jest aktywizacja regionów poprzez rozwój turystyki przyjaznej dla Êrodowiska oraz tworzenie markowych produktów turystycznych wspólnie z lokalnà bran à turystycznà. Us ugi firm uczestniczàcych w Programie Czystej Turystyki b dà w àczane do oferty poszczególnych szlaków Greenways ZASADY UCZESTNICTWA W PROGRAMIE Aby uczestniczyç w Programie Czysta Turystyka nale y podpisaç deklaracj cz onkowskà, na mocy której Fundacja gwarantuje wykonanie okreêlonych us ug na rzecz instytucji cz onkowskiej oraz poufnoêç informacji uzyskanych w trakcie wspó pracy, a firma/instytucja przyst pujàca do programu zobowiàzuje si do aktywnej wspó pracy z Fundacjà w zakresie realizacji dzia aƒ proêrodowiskowych. W celu podpisania deklaracji cz onkowskiej firma instytucja powinna skontaktowaç si z koordynatorem Programu Czysta Turystyka lub koordynatorem lokalnego Klubu Czystego Biznesu, który szczegó owo przedstawi zasady wspó pracy oraz przeka e deklaracj cz onkowskà REZYGNACJA Z UCZESTNICTWA W PROGRAMIE Firmy/instytucje uczestniczàce w Programie Czysta Turystyka mogà w dowolnym momencie zrezygnowaç z udzia u w tej inicjatywie poprzez pisemne przes anie rezygnacji do siedziby Fundacji Partnerstwo dla Ârodowiska SPOSÓB REALIZACJI PROGRAMU CZYSTA TURYSTYKA Wst pny przeglàd ekologiczny W firmach uczestniczàcych w programie specjaliêci Fundacji Partnerstwo dla Ârodowiska wykonujà wst pne przeglàdy ekologiczne, których celem jest

5 5 ocena oddzia ywania firmy na Êrodowisko oraz zidentyfikowanie mo liwych dzia aƒ proekolgicznych. Zalecenia i rekomendacje zawarte we wst pnym przeglàdzie ekologicznym s u à jako podstawa do opracowania konkretnych projektów oraz ustalenia planu dzia aƒ zmierzajàcych do spe nienia przez firm /instytucj wszystkich kryteriów Certyfikatu Czystej Turystyki. Firmy posiadajàce certyfikat ISO lub b dàce w trakcie jego wdra- ania zwolnione sà z koniecznoêci przeprowadzania wst pnego przeglàdu ekologicznego. W takim przypadku pe nomocnik Êrodowiskowy firmy cz onkowskiej sam (po konsultacji z audytorem Êrodowiskowym FPÂ) wype nia formularz audytu i przekazuje go koordynatorowi Programu Czysta Turystyka. Wst pny przeglàd ekologiczny jest dokumentem poufnym. Opracowanie polityki Êrodowiskowej i planu dzia aƒ Po przeprowadzeniu wst pnego przeglàdu ekologicznego koordynator Programu Czysta Turystyka pomaga firmie/instytucji cz onkowskiej w sformu owaniu polityki Êrodowiskowej. Dokument powinien w jasny sposób informowaç wszystkie zainteresowane strony, e dana firma jest w pe ni Êwiadoma swoich oddzia ywaƒ Êrodowiskowych oraz zobowiàzuje si do ograniczenia swego wp ywu na Êrodowisko oraz zawieraç trzy konkretne zobowiàzania: do ciàg ego doskonalenia systemu zarzàdzania Êrodowiskowego; do zapobiegania zanieczyszczeniom; do utrzymywania zgodnoêci z prawem ochrony Êrodowiska i innymi uregulowaniami Êrodowiskowymi, które odnoszà si do danego przedsi biorstwa. Po opracowaniu polityki Êrodowiskowej powinien zostaç przygotowany plan dzia aƒ wynikajàcy z celów polityki oraz oceny zawartej w audytach ekologicznych. Logo i flaga Czystej Turystyki Firmy i instytucje, które przejdà pomyêlnie audyt certyfikujàcy i uzyskajà Certyfikat Czystej Turystyki b dà mog y pos ugiwaç si logiem i flagà Czystej Turystyki. Logo oraz flaga zosta y opracowane w ramach konkursu przeprowadzonego przez FPÂ i Ko o Naukowe Studentów przy Wydziale Form Przemys owych Akademii Sztuk Pi knych w Krakowie. Rys. 1. Logo Programu Czysta Turystyka. Projekt: Maciej W asnowolski. Wdro enie rozwiàzaƒ proekologicznych w firmach Ka da z firm/instytucji uczestniczàcych w programie podejmuje dzia ania, nakierowane na osiàganie efektów Êrodowiskowych przy równoczesnym osiàganiu efektów ekonomicznych. Zadaniem koordynatora Programu Czysta Turystyka oraz zespo u specjalistów jest pomoc firmie/instytucji w realizacji tych dzia aƒ poprzez proponowanie optymalnych rozwiàzaƒ, pomoc w poszukiwaniu najlepszej oferty, wskazywanie êróde finansowania, itp. Metoda wdra ania mo e byç dwojaka: a) Zespó specjalistów FPÂ proponuje gotowe rozwiàzania, które sà nast pnie wdra ane w firmie/instytucji uczestniczàcej w Programie Czysta Turystyka. b) Pracownicy firmy/instytucji tworzà Zespó ds. Czystej Turystyki, który bierze aktywny udzia w wypracowywaniu metod realizacji oraz monitorowaniu efektów programu. Zespó spotyka si w regularnych odst pach czasowych i ÊciÊle wspó pracuje z audytorem ds. Êrodowiskowych FPÂ. Metoda ta ma szczególne uzasadnienie w du ych firmach/instytucjach. Przystàpienie do audytu certyfikujàcego Czystej Turystyki Ka da firma/instytucja, która spe ni okreêlone kryteria mo e ubiegaç si o Certyfikat Czystej Turystyki. Przyznanie certyfikatu poprzedza audyt certyfikujàcy przeprowadzany przez specjalistów Fundacji Partnerstwo dla Ârodowiska. Przyznanie Certyfikatu Czystej Turystyki Certyfikat Czystej Turystyki jest przyznawany przez niezale nà Kapitu na podstawie audytu certyfikujàcego. Certyfikat jest wa ny przez dwa lata, po tym okresie firma/instytucja musi ubiegaç si o jego odnowienie. G ównym za o eniem certyfikatu jest sta e doskonalenie si firm uczestniczàcych w programie i podejmowanie przez nie nowych inicjatyw na rzecz ochrony Êrodowiska. Rys. 2. Flaga Programu Czysta Turystyka. Projekt: Maciej W asnowolski. Obs uga informacyjna firm Przez ca y okres uczestnictwa w programie firma/instytucja cz onkowska mo e korzystaç z us ug Centrum Informacji Ekologicznej, na które sk adajà si : Infolinia, Serwis bran owy, Biznes i Ekologia, Biuletyn Czystego Biznesu. Centrum udziela informacji nt. aktualnych zmian w prawie ochrony Êrodowiska, monitoruje êród a finansowania inwestycji i programów ekologicznych, itp.

6 6 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO Udzia w Konkursie o Nagrody Programu Czysty Biznes Firmy/instytucje uczestniczàce w Programie Czystej Turystyki mogà uczestniczyç w corocznie organizowanym Konkursie o Nagrody Programu Czysty Biznes, którego celem jest wyró nienie firm/instytucji zaanga owanych w podejmowanie dzia aƒ na rzecz ochrony Êrodowiska. Aby wziàç udzia w konkursie firmy/instytucje nie muszà posiadaç Certyfikatu Czystej Turystyki, powinny jedynie wykazaç si dzia aniami, odpowiednio do wymagaƒ w danej kategorii: I. Zarzàdzanie energià, wodà i odpadami II. Dba oêç o Êrodowisko naturalne oraz dzia alnoêç na rzecz spo ecznoêci lokalnej III. Transfer technologii i innowacje w ochronie Êrodowiska IV. Zarzàdzanie Êrodowiskiem V. Projekt Wizerunek VI. Zielone Parki Przedsi biorczoêci VII. Zielone Biuro VIII. Czysta Turystyka. Wspó praca z innymi partnerami w zakresie d ugofalowych projektów na rzecz zrównowa onego rozwoju Firmy/instytucje uczestniczàce w Programie Czystej Turystyki mogà braç udzia w projektach spo ecznych podejmowanych we wspó pracy z lokalnymi organizacjami pozarzàdowymi, szko ami, samorzàdami. Rolà koordynatora Programu Czysta Turystyka oraz specjalistów FPÂ jest wskazywanie firmom/instytucjom odpowiednich partnerów i projektów oraz pomoc w ich realizacji. Co roku, najlepsze projekty spo eczne uczestniczà w Konkursie Projektów Spo ecznych organizowanym w ramach Programu Czysty Biznes. Ciàg e doskonalenie w zakresie zarzàdzania Êrodowiskiem przeglàdy okresowe Po up ywie roku od przeprowadzenia wst pnego przeglàdu ekologicznego koordynator Programu Czysta Turystyka wykonuje przeglàd okresowy, który pozwala oceniç, jak firma korzysta z cz onkostwa w programie, jakie osiàgn a efekty i jakie sà jej potrzeby. Na tej podstawie ustalany jest plan kolejnych dzia aƒ. Inne dzia ania Ka da firma/instytucja cz onkowska Programu Czysta Turystyka mo e uczestniczyç w seminariach, warsztatach i konferencjach organizowanych w ramach programu, a tak e uczestnictwa w Dorocznych Spotkaniach Klubów Czystego Biznesu. Firmy/instytucje cz onkowskie mogà równie korzystaç z tzw. projektów partnerskich: Projekt Wizerunek, Program Minimalizacji Odpadów i Strat, Program Zielone Parki Przedsi biorczoêci realizowanych w ramach Programu Czysty Biznes. 2. certyfikat czystej turystyki 2.1. REGULAMIN PRZYZNAWANIA CERTYFIKATU CZYSTEJ TURYSTYKI Program Czysta Turystyka 1. Instytucjà realizujàcà Program jest FUNDACJA PARTNERSTWO DLA ÂRO- DOWISKA. 2. Program Czysta Turystyka to oferta dla ma ych i Êrednich firm sektora turystycznego i paraturystycznego (za definicj MÂP przyj to definicj Ministerstwa Gospodarki) Êwiadczàcych us ugi noclegowe (hotele, pensjonaty, domy wczasowe, schroniska), gastronomiczne (restauracje, bary, karczmy, itp.), agroturystyczne oraz inne us ugi noclegowe i gastronomiczne. 3. Celem Programu Czysta Turystyka jest podnoszenie konkurencyjnoêci firm z bran y turystycznej poprzez podejmowanie dzia aƒ w zakresie ochrony Êrodowiska oraz dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Zasady przyznawania Certyfikatu Czystej Turystyki 1. O przyznanie certyfikatu ubiegaç si mogà przedsi biorstwa i instytucje, które spe niajà nast pujàce kryteria: I. Opracowanie i wdro enie polityki Êrodowiskowej II. Zrównowa one zarzàdzanie energià cieplnà i elektrycznà, Êrodki s u àce jej oszcz dzaniu III. Oszcz dne gospodarowanie wodà IV. W aêciwa gospodarka Êciekami V. Uregulowana gospodarka odpadami, widoczna segregacja odpadów VI. Posiadanie sprawnego systemu wentylacyjnego VII. Zdrowa ywnoêç, utrzymanie czystoêci i higiena VIII. Ochrona przed ha asem w firmie i jej bezpoêrednim otoczeniu IX. Zagospodarowanie terenów zielonych wokó firmy X. Zgodna z charakterem danego obszaru architektura, przyjazne materia y budowlane i wykoƒczeniowe XI. Dba oêç o zachowanie lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, wykorzystanie i promocja produktów lokalnych XII. Edukacja ekologiczna turystów XIII. Edukacja ekologiczna pracowników 2. Szczegó owe wskaêniki, na podstawie których uznaje si, e przedsi biorstwo spe nia dane kryterium sà dost pne na stronie internetowej Fundacji Partnerstwo dla Ârodowiska 3. Przyznanie certyfikatu odbywa si w nast pujàcy sposób: a) Zainteresowane otrzymaniem certyfikatu przedsi biorstwa zg aszajà Koordynatorowi Programu Czysta Turystyka ch ç przystàpienia do audytu certyfikujàcego. b) Audyt certyfikujàcy przeprowadzajà specjaliêci Fundacji Partnerstwo dla Ârodowiska. W wyniku audytu powstaje protokó, który przedk adany jest Kapitule Certyfikatu. c) Cz onkowie Kapitu y Certyfikatu majà mo liwoêç uzyskania wszelkich dodatkowych informacji dotyczàcych firmy ubiegajàcej si o przyznanie certyfikatu, które sà niezb dne do podj cia decyzji o przyznaniu certyfikatu. Za dostarczenie informacji cz onkom Kapitu y odpowiedzialni sà specjaliêci FPÂ, b dàcy autorami audytu certyfikujàcego. d) Cz onkowie Kapitu y Certyfikatu przyznajà certyfikaty raz do roku, w drodze korespondencyjnej. Firmie zostaje przyznany certyfikat, gdy jej wniosek uzyska ponad 50% g osów.

7 7 e) Certyfikat przyznawany jest na okres 2 lat. Po tym okresie firma powinna ponownie poddaç si audytowi certyfikujàcemu oraz ocenie Kapitu y Certyfikatu. Decyzje Kapitu y sà ostateczne i nie podlegajà odwo aniu. Na ocen nie ma wp ywu wysokoêç Êrodków finansowych przeznaczonych na realizacj poszczególnych dzia aƒ. Organy przyznajàce Certyfikat 1. Organem przyznajàcym Certyfikat jest Kapitu a Certyfikatu Czystej Turystyki. a) Kapitu a sk ada si z przedstawicieli krajowych oraz reprezentantów regionalnych (którzy uczestniczà wy àcznie w ocenie wniosków firm pochodzàcych z ich regionu). b) Udzia w Kapitule jest dobrowolny. Kandydatów na cz onków Kapitu y zg aszajà partnerzy programów Czysta Turystyka oraz Zielone Szlaki Greenways. c) Kapitu a rozpatruje wnioski o przyznanie Certyfikatu Czystej Turystyki raz do roku, w systemie korespondencyjnym. d) Sk ad Kapitu y jest potwierdzany corocznie przed g osowaniem, cz onkowie Kapitu y mogà proponowaç nowych cz onków do sk adu. e) G osowanie jest wa ne tylko wówczas, gdy wzi a w nim udzia przynajmniej po owa sk adu Kapitu y. 2. Biuro Programu Czysta Turystyka prowadzi ca oêç prac administracyjnych, w tym tak e przygotowuje dokumentacj. Prawa firm certyfikowanych 1. Firmy i instytucje, Które otrzymajà Certyfikat Czystej Turystyki b dà mog y pos ugiwaç si logiem Programu we wszystkich swoich materia ach informacyjnych i promocyjnych. 2. Ka da firma, która pomyêlnie przesz a proces certyfikacji otrzyma dyplom i flag Czystej Turystyki. 3. Uroczyste og oszenie i wr czenie certyfikatów odbywaç si b dzie raz do roku, jesienià. 4. Informacje o certyfikowanych firmach b dà przekazywane mediom, w adzom regionalnym i lokalnym, organizacjom turystycznym. 5. Ka da firma legitymujàca si certyfikatem Czystej Turystyki b dzie promowana i szczególnie polecana na Zielonych Szlakach Greenways KRYTERIA CERTYFIKATU CZYSTEJ TURYSTYKI 1. Opracowanie i wdro enie polityki Êrodowiskowej (PÂ) warunek konieczny 2. Zrównowa one zarzàdzanie energià cieplnà i elektrycznà, Êrodki s u àce jej oszcz dzaniu prowadzenie regularnych pomiarów, archiwizowanie informacji nt. poziomu zu ycia energii elektrycznej warunek konieczny; zastosowanie minimum dwóch urzàdzeƒ ograniczajàcych zu ycie energii (energooszcz dne urzàdzenia zasilane energià elektrycznà oraz energooszcz dne oêwietlenie, tak e zewn trzne) warunek konieczny; izolacja przegród zewn trznych (Êcian), stropów, dach w dobrym stanie, tak e stolarka okienna, drzwi warunek konieczny; êród o ciep a: gazowe, elektryczne lub biomasa warunek konieczny. * Dodatkowy atut to wpi cie do uk adu CO lub ciep ej wody u ytkowej: pomp ciep a, kolektorów s onecznych; *UWAGA: Dopuszcza si ogrzewanie w glowe pod warunkiem, e piec jest nowoczesnej konstrukcji, a w giel dobrej jakoêci, nale y przedstawiç, np. dokument, e w giel jest o niskiej zawartoêci siarki. instalacja CO posiada regulacj np. termoregulatory warunek konieczny, dodatkowym atutem b dzie tzw. regulacja pogodowa. 3. Zaopatrzenie w wod i Êrodki s u àce jej oszcz dzaniu sprawne uj cie wody, jednoznacznie oznaczona jakoêç wody z w asnego uj cia, tak e innego, np. wodociàgów, odpowiednio zabezpieczone w asne uj cia wody warunek konieczny; umowy na dostawy wody z wodociàgów jeêli dotyczy warunek konieczny; zastosowanie minimum dwóch urzàdzeƒ ograniczajàcych zu ycie wody (np. dwudzielne sp ukiwanie w toaletach oraz wykorzystanie czystych wód opadowych do nawadniania ogrodu) warunek konieczny; regularne pomiary i informacje o poziomie zu ycia wody warunek konieczny. 4. Odprowadzanie Êcieków sprawna instalacja Êciekowa, zastosowane separatory t uszczowe (w uzasadnionych przypadkach) warunek konieczny; podpisane umowy na odbiór Êcieków (np. z MPWiK), tak e gdy sà szamba (do wglàdu dokumenty o iloêci odbieranych Êcieków) lub posiadanie w asnej (np. biologicznej) oczyszczalni Êcieków- warunek konieczny. * Dodatkowym atutem b dzie przystosowanie w asnej, ma ej oczyszczalni Êcieków do zwiedzania przez turystów turyêci mogà zapoznaç si z zasadà dzia ania oczyszczalni, zobaczyç schemat technologiczny. Na terenie oczyszczalni mo na umieêciç dodatkowe atrakcje, np. hodowl ryb, ó wi, pszczó, etc.). 5. Uregulowana gospodarka odpadami, widoczna segregacja odpadów Spe nianie warunków formalno prawnych posiadanie odpowiednich decyzji administracyjnych w zakresie wytwarzania odpadów, w tym niebezpiecznych warunek konieczny; podpisanie umów na odbiór odpadów warunek konieczny; wyznaczenie miejsc do magazynowania odpadów, majà byç czyste i odpowiednio oznaczone i zabezpieczone warunek konieczny; opracowana struktura zarzàdzania odpadami warunek konieczny. Segregacja odpadów prowadzona jest segregacja odpadów (widoczna) w zakresie: tworzywa sztuczne, szk o, papier, metal warunek konieczny. Wdro one minimum dwa dzia ania na rzecz ograniczenia iloêci wytwarzanych odpadów prowadzone sà kalkulacje ekonomiczne oraz dzia ania organizacyjne w zakresie ograniczenia powstawania odpadów, np. zakup surowców w opakowaniach wielokrotnego u ytku lub w opakowaniach technologicznie uzasadnionych (np. Êrodki do utrzymania czystoêci i inne); zakup produktów ywnoêciowych i napojów w butelkach i opakowaniach zwrotnych warunek konieczny; widoczne ograniczenie stosowania opakowaƒ jednorazowego u ytku (eliminacja jednorazowych opakowaƒ ma ych porcji d emu, mas a, miodu, Êmietanki do kawy, cukru, etc.); eliminacja naczyƒ i sztuçców jednorazowego u ytku (plastikowych, polistyrenowych); eliminacja jednorazowych nakryç sto owych (obrusów) i zastàpienie ich nakryciami wykonanymi z materia u, który mo e byç u ywany wielokrotnie warunek konieczny.

8 8 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO 6. Posiadanie sprawnego systemu wentylacyjnego dokumenty potwierdzajàce sprawnoêç wentylacji, wydane np. przez kominiarza warunek konieczny. * Dodatkowym atutem b dzie odzysk ciep a z wentylacji (rekuperatory). 7. ywnoêç, utrzymanie czystoêci i higiena Korzystanie z lokalnych produktów ywnoêciowych warunek konieczny; * Dodatkowym atutem sà produkty ekologiczne z atestem (np. Ekoland); Korzystanie ze Êrodków czystoêci ulegajàcych biodegradacji; * Dodatkowym atutem jest u ywanie detergentów nie zawierajàcych fosforanów i LAS-u (liniowy alkilobenzenosulfonian sodowy); opinia SANEPID-u dokument dopuszczajàcy do eksploatacji wystawiony przez SANEPID, do wglàdu protoko y z kontroli SANEPID-u je- eli dotyczy warunek konieczny. 8. Ochrona przed ha asem w firmie i jej bezpoêrednim otoczeniu 9. Zagospodarowanie terenów zielonych wokó firmy w aêciwie zaprojektowana i zadbana zieleƒ, zgodna z charakterem danego obszaru warunek konieczny; odpowiednie oêwietlenie wokó obiektu warunek konieczny; w aêciwe oznakowanie terenu i budynków (dba oêç o jego jednorodny charakter, lokalizacja w widocznym miejscu, czytelnoêç i walory estetyczne) warunek konieczny; wyznaczenie miejsca na parking dla samochodów (wystarczajàca liczba miejsc parkingowych w stosunku do iloêci miejsc noclegowych) warunek konieczny; wyznaczenie miejsca parkingowego dla rowerów warunek konieczny. *Dodatkowe atuty stanowià: posiadanie przechowalni lub wypo yczalni rowerów; wyznaczenie Êcie ek rekreacyjnych (pieszych i rowerowych). 10. Architektura, materia y budowlane i wykoƒczeniowe Budynki powinny byç czyste, zadbane, zachowujàce charakter regionalny i harmonizujàce z krajobrazem warunek konieczny; Ekologiczne materia y wykoƒczeniowe (nietoksyczne farby; wyk adziny, meble wykonane z materia ów nadajàcych si do recyklingu, etc.). warunek dodatkowy. 11. Dba oêç o zachowanie lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, wykorzystanie i promocja lokalnych produktów firma korzysta z lokalnych produktów ywnoêciowych (minimum 50% wszystkich wykorzystywanych produktów) warunek konieczny *Dodatkowym atutem b dà produkty ekologiczne z atestem (np. Ekoland); firma organizuje lub aktywnie uczestniczy w wydarzeniach promujàcych lokalne dziedzictwo kulturowe (np. koncerty muzyki regionalnej, degustacje kuchni lokalnej, etc.), co najmniej dwa takie wydarzenia rocznie warunek konieczny; firma prowadzi sprzeda lokalnych pamiàtek, wyrobów rzemieêlniczych lub promuje takie produkty i wskazuje turystom miejsca/kontakty, gdzie mo na takie produkty nabyç (np. sklepik, wystawa lokalnych produktów, informacje/ulotki, etc.) warunek konieczny; firma udziela podstawowej informacji turystycznej o regionie warunek konieczny oraz *oferuje dodatkowe us ugi turystyczne (np. wypo yczalnia sprz tu turystycznego, sprzeda publikacji, informacja turystyczna, poêrednictwo w dost pie do lokalnych us ug turystycznych, etc.) firma, w miar mo liwoêci, zatrudnia lokalnych mieszkaƒców warunek konieczny. 12. Edukacja ekologiczna turystów promocja poszanowania energii poprzez przygotowanie materia ów informacyjnych, np. ulotki na temat funkcjonujàcych w firmie rozwiàzaƒ w zakresie poszanowania energii (energooszcz dne arówki, sprz t AGD i RTV, termostaty, automatyczne wy àczniki Êwiat a) oraz wykorzystywania odnawialnych êróde energii (np. biomasa, energia s oneczna, energia wiatru, energia wodna), zach cajàce do korzystania z podobnych rozwiàzaƒ w miejscu zamieszkania warunek konieczny; poszanowanie wody informacja nt. stosowanych w danym obiekcie rozwiàzaniach pozwalajàcych oszcz dzaç wod, promocja stosowania detergentów najmniej szkodliwych dla Êrodowiska (np. biodegradowalnych, nie zawierajàcych fosforanów i LAS-u), ulotki informacyjne dot. zmiany poêcieli i r czników na yczenie klienta, stosowanie dozowników do Êrodków czystoêci, itp.) warunek konieczny; racjonalna gospodarka odpadami (ulotki informujàce o tym w jaki sposób segregowaç odpady i dlaczego nale y to robiç, w jaki sposób zmniejszaç iloêç wytwarzanych odpadów warunek konieczny; popularyzacja ywnoêci ekologicznej (serwowanie takiej ywnoêci klientom, informacje na temat miejsc gdzie podawane sà potrawy wyprodukowane z atestowanych produktów, informacje na temat miejsc, gdzie mo na nabyç ywnoêç wyprodukowanà ekologicznie, adresy lokalnych sklepów i producentów) warunek dodatkowy; promocja lokalnej kultury, tradycji, produktów (informacja w postaci broszur nt. organizowanych w okolicy targach, jarmarkach, festiwalach; zorganizowanie kiosku z pamiàtkami produkty lokalne, broszurami, mapami) warunek konieczny; promocja transportu publicznego (byç mo e niektóre hotele, dzi ki nawiàzaniu wspó pracy z przedsi biorstwem komunikacyjnym lub lokalnym przewoênikiem, mogà zapewniç swoim goêciom w trakcie ich pobytu abonament na przejazd komunikacjà publicznà, informacja na ten temat powinna byç dost pna w recepcji) warunek dodatkowy; drukowanie materia ów promocyjnych, informacyjnych na papierze ekologicznym warunek dodatkowy; ocena Êrodków / programów ochrony Êrodowiska prowadzonych przez hotel wystawiana przez goêci za pomocà specjalnie przygotowanych ankiet (miejsce na sugestie goêci) warunek konieczny; promocja turystyki rowerowej, poprzez informacj nt. istniejàcych w okolicy szlaków rowerowych (mapy), zorganizowanie wypo yczalni rowerów (podanie adresów istniejàcych w okolicy wypo yczalni) warunek dodatkowy; promocja aktywnego wypoczynku (rozpowszechnianie informacji w postaci map, broszur, ulotek, nt. lokalnych szlaków przyrodniczo krajoznawczych) warunek dodatkowy. 13. Edukacja ekologiczna pracowników wszystkie dzia ania proekologiczne podejmowane przez firm muszà byç znane jej pracownikom (systematyczne szkolenia dla personelu) warunek konieczny; zaanga owanie wszystkich pracowników firmy w wy ej opisane dzia ania wszyscy oni wiedzà, jakie dzia ania proekologiczne firma wdra a, dlaczego biorà w nich udzia i potrafià to wyt umaczyç turystom (3 losowo wybrane osoby wiedzà o dzia aniach podejmowanych przez firm i o tym co to dla nich w praktyce oznacza) warunek konieczny.

9 9 3. turystyka zrównowa ona na Êwiecie przyk ady Turystyka zrównowa ona (sustainable tourism) polega na takim korzystaniu z zasobów materialnych i niematerialnych Êrodowiska, aby by a zachowana równowaga w sferze ekonomicznej, spo ecznej, ekologicznej i przestrzennej. Najwa niejszym rezultatem jej rozwoju jest wzrost poziomu i jakoêci ycia ludzi, zarówno mieszkaƒców regionów recepcji turystycznej jak i samych turystów. Wa nym kodeksem zasad turystyki zrównowa onej, którym pos ugujemy si przy realizacji Programu Czystej Turystyki, jest Agenda 21 dla Podró y i Przemys u Turystycznego opracowana w 1995 r. przez Âwiatowà Rad Podró y i Turystyki WTTC, Âwiatowà Organizacje Turystyki WTO oraz Rad Ziemi PRAGA-WIEDE GREENWAY MODEL WSPÓ PRACY CZESKIEGO PROGRAMU GREENWAYS I BIURA PODRÓ Y PRZY TWORZENIU I SPRZEDA Y PRODUKTU TURYSTYCZNEGO (CZECHY) Zielony Szlak Praga-Wiedeƒ Greenway jest dobrym przyk adem biznesowo-niekomercyjnego przedsi wzi cia, które zaowocowa o profesjonalnym produktem turystycznym sprzedawanym na rynku amerykaƒskim. Czeska agencja podró y Palava Tours, oficjalny cz onek Klubu Podró y Greenway (Travel Greenway Club) organizuje ró nego rodzaju programy w oparciu o zielony szlak Praga-Wiedeƒ. 12% swoich przychodów ze sprzeda y produktu turystycznego Klub Podró y Greenway bezpoêrednio przeznacza na wspieranie lokalnych inicjatyw na szlaku. Co ciekawe, turyêci sami decydujà, który z lokalnych projektów chcieliby wesprzeç. Promocja oferty odbywa si za poêrednictwem profesjonalnych stron internetowych Praga Wiedeƒ Greenway oraz Klubu Podró y Greenway. Oto, w jaki sposób zach ca si Amerykanów do odwiedzenia prasko- -wiedeƒskiego zielonego szlaku: Praga-Wiedeƒ Greenway zabierze Ci w podró po prastarych szlakach handlowych, którymi wo ono sól, srebro i bursztyn, pozwalajàc odkryç niezwyk e zakàtki le àce poza utartymi trasami, przez 40 lat skrywane za elaznà Kurtynà. Odwiedzisz zamki i tradycyjne miasteczka, podziwiajàc zabytki architektury, niektóre wpisane na list Âwiatowego Dziedzictwa przez UNESCO. B dziesz spacerowaç pachnàcymi àkami i obserwowaç rzadkie gatunki ptaków unoszàce si nad spokojnymi polami. Pow drujesz dobrze oznakowanymi szlakami, które wijà si wêród miasteczek i wiosek albo pojedziesz na rowerze nowymi wytyczonymi trasami rowerowymi, prowadzàcymi leênymi i polnymi drogami. Skosztujesz wybornych win morawskich, s ynnego czeskiego piwa, weêmiesz udzia w Êwietnych koncertach i festiwalach muzycznych. A przede wszystkim na zielonym szlaku spotkasz wspania ych ludzi. Wi cej informacji: www. pragueviennagreenways. org 3.2. STOWARZYSZENIE ZIELONYCH HOTELI (GREEN HOTELS ASSOCIATION) Stowarzyszenie Zielonych Hoteli powsta o w Stanach Zjednoczonych, ale jest otwarte dla hoteli z ca ego Êwiata zainteresowanych zagadnieniami ochrony Êrodowiska. Stowarzyszenie promuje oraz wspiera dzia ania pro- Êrodowiskowe podejmowane przez przedstawicieli sektora hotelarskiego. Jego celem jest zrzeszanie jednostek z bran y hotelarskiej, które zainteresowane sà anga owaniem si w realizacj programów ograniczajàcych ich wp yw na Êrodowisko naturalne, np.: pozwalajàcych oszcz dzaç wod i energi oraz zmniejszaç iloêç odpadów. W jaki sposób Stowarzyszenie pomaga przedstawicielom przemys u hotelarskiego? Dyrektorzy hoteli, w aêciciele domów wczasowych, pensjonatów cz sto nie majà czasu na wyszukiwanie nowych pomys ów i rozwiàzaƒ proekologicznych przeznaczonych dla firm z sektora turystycznego. Poprzez cz onkostwo w Stowarzyszeniu otrzymujà mnóstwo gotowych propozycji oraz pomys ów na to, w jaki sposób ograniczyç swój wp yw na Êrodowisko. Na podstawie badaƒ przeprowadzonych na wielu produktach, Stowarzyszenie Zielonych Hoteli opracowa o Katalog produktów ekologicznych dla przemys u hotelarskiego, który zawiera sprawdzone propozycje urzàdzeƒ i produktów pomagajàcych ograniczaç wp yw na Êrodowisko, np. urzàdzenia umieszczane w sp uczkach toaletowych pozwalajàce oszcz dzaç wod, dozowniki do szamponów i myd a, pojemniki s u àce do segregacji odpadów w pokojach goêcinnych, karty wymiany r czników i poêcieli, itp. Wi cej informacji: http: //www. greenhotels. com 3.3. MI DZYNARODOWA INICJATYWA PROEKOLOGICZNA HOTELARZY (INTERNATIONAL HOTELS ENVIRONMENTAL INITIATIVE-IHEI) Dyrektorzy kilku najwi kszych sieci hotelowych, m. in.: Hilton, Holiday Inn, ITT Sheraton, Mandarin Oriental, Taj, Marco Polo, Radisson, wspólnie podj li akcj promowania strategii proêrodowiskowych w us ugach hotelarskich. Pomys odawcà inicjatywy, która doprowadzi a do utworzenia organizacji pod nazwà International Hotels Environmental Initiative (IHEI), by ksià Walii Charles, znany rzecznik ekorozwoju. IHEI zajmuje si m. in.: wydawaniem ekologicznego poradnika hotelarskiego ( Environmental Action Guide for Hotels ) oraz magazynu Zielonego Hotelarza ( Green Hotelier ), organizuje warsztaty szkoleniowe i mi dzynarodowe konferencje, publikuje raporty oraz promuje najnowsze pomys y i przedsi wzi cia z zakresu ekologizacji us ug hotelarskich. Wi cej informacji: http: //www. ihei. org

10 10 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO 3.4. PRZYK ADY ÂRODOWISKOWEJ CERTY- FIKACJI FIRM BRAN Y TURYSTYCZNEJ (GREEN GLOBE, GREEN LANTERN) Green Globe Green Globe to specjalny program, w ramach którego hotele oraz inne firmy zwiàzane z sektorem turystycznym mogà ubiegaç si o certyfikacj mi dzynarodowego standardu Green Globe. Aby uzyskaç certyfikat firmy muszà spe niç okreêlone wymagania dotyczàce jakoêci oferowanych us ug oraz oddzia ywania na Êrodowisko naturalne. Wymagania stawiane ubiegajàcym si o certyfikat sà wysokie, proces certyfikacji wià e si równie z doêç du ymi kosztami, w zwiàzku z tym jest to inicjatywa skierowana raczej do wi kszych firm, Êwiadczàcych us ugi o bardzo wysokim standardzie. Wi cej informacji: http: //www. greenglobe21. com Green Lantern Green Lantern to inicjatywa podj ta przez sektor turystyczny w regionie East Lancashire. Oparta jest na modelu Green Globe, jednak ma charakter lokalny. Jej g ównym celem jest pomoc lokalnym hotelom, pensjonatom i innym firmom zwiàzanym z turystykà w ograniczeniu negatywnego oddzia ywania na Êrodowisko, zmniejszeniu kosztów, minimalizacji odpadów i strat energii itd. przy jednoczesnym podniesieniu konkurencyjnoêci danej firmy. Program zak ada nawiàzanie wspó pracy mi dzy lokalnymi firmami Êwiadczàcymi us ugi turystyczne, przedstawicielami w adz lokalnych, instytucji i organizacji pozarzàdowych oraz przedstawicielami spo ecznoêci lokalnej w celu ochrony lokalnego Êrodowiska, tradycji oraz promocji regionu. Przedsi wzi cie realizowane jest przy pomocy spotkaƒ warsztatów dotyczàcych zagadnieƒ z dziedziny ochrony Êrodowiska istotnych w danym regionie oraz przez indywidualne kontakty koordynatorów i specjalistów z firmami uczestniczàcymi w programie wst pny przeglàd Êrodowiskowy, przygotowanie polityki Êrodowiskowej itd. Wi cej informacji: http: //www. lancashiregreentourism. com 4. polityka Êrodowiskowa Co to jest polityka Êrodowiskowa? Polityka Êrodowiskowa (PÂ) jest publicznà deklaracjà i zobowiàzaniem firmy do podejmowania dzia aƒ na rzecz ochrony Êrodowiska. Zgodnie z normà ISO PÂ powinna zostaç w formie pisemnej opracowana przez kierownictwo przedsi biorstwa oraz powinna zostaç udokumentowana. Przed sformu owaniem PÂ w firmie nale y przeprowadziç wst pny przeglàd ekologiczny. PÂ w jasny sposób informuje wszystkie zainteresowane strony, e dana firma jest w pe ni Êwiadoma swoich obowiàzków w stosunku do Êrodowiska naturalnego oraz zobowiàzuje si do ograniczenia swego wp ywu na Êrodowisko. Ze wzgl du na specyfik poszczególnych firm PÂ jest opracowywana indywidualnie dla ka dej z nich. Dlaczego firma powinna przyjàç polityk Êrodowiskowà? Posiadanie PÂ stanowi pozytywny atrybut firmy. Firmy decydujà si na przyj cie PÂ z wielu powodów. Cz sto czynià to pod wp ywem mechanizmów rynkowych. Istnieje wiele korzystnych aspektów posiadania PÂ: Firma jest postrzegana jako jednostka odpowiedzialna za stan Êrodowiska PÂ informuje wszystkie zainteresowane strony (klientów, podwykonawców, firmy ubezpieczeniowe, etc.), e dana firma jest Êwiadoma swego oddzia ywania na Êrodowisko i czyni odpowiednie starania zmierzajàce do jego ograniczenia. Dokument podkreêla dotychczasowe osiàgni cia firmy w tej dziedzinie i wymienia dalsze dzia ania zmierzajàce do kolejnych usprawnieƒ. Przyj cie PÂ cz sto jest krokiem poprzedzajàcym wdro enie systemów zarzàdzania Êrodowiskowego. PÂ jest pomocna w zaspokojeniu wymagaƒ klientów Wiele du ych firm, które wczeêniej przyj y normy ISO 14001, wywiera nacisk na swoich podwykonawców, aby przyj li podobnà polityk. W przedstawianych przez te firmy kwestionariuszach znajdujà si pytania o normy Êrodowiskowe, przeglàdy Êrodowiskowe oraz PÂ. Wiele znaczàcych firm (np. Philips) coraz cz Êciej wspó pracuje tylko z tymi partnerami, którzy wdra ajà PÂ lub posiadajà inne certyfikaty Êrodowiskowe. Mo e poprawiç wizerunek firmy Przyjmujàc PÂ firma zyskuje wi ksze zaufanie wêród spo eczeƒstwa, klientów, podwykonawców, etc. Co zawiera polityka Êrodowiskowa? PÂ powinna byç wiarygodnym dokumentem, który mo e byç zweryfikowany przez wszystkie zainteresowane strony. Dokument ten powinien byç oparty na rzetelnej analizie oddzia ywania firmy na Êrodowisko oraz corocznie uaktualniany. Zarzàdzanie Êrodowiskowe nie mo e byç postrzegane jako dzia anie jednorazowe lecz jako konsekwentne dà enie do proêrodowiskowego, zrównowa onego funkcjonowania. Istotne znaczenie ma styl i forma PÂ. Dobrze napisana PÂ jest krótka i zwi z a (nie wi cej ni 1 strona formatu A4). PÂ powinna posiadaç uroczystà form (np. wydrukowana na ozdobnym papierze i umieszczona w widocznym miejscu). Przy formu owaniu PÂ nale y pos ugiwaç si prostym, zrozumia ym dla przeci tnego odbiorcy j zykiem oraz unikaç u ywania specjalistycznego argonu. PÂ powinna odzwierciedlaç równie rodzaj i zakres dzia alnoêci firmy. Cechy polityki Êrodowiskowej: musi byç odpowiednia do charakteru firmy i jej oddzia ywaƒ Êrodowiskowych oraz stanowiç podstaw do wyznaczenia i weryfikacji celów Êrodowiskowych; musi byç udokumentowana i przekazana pracownikom w taki sposób, e wszyscy oni rozumiejà, co przedsi biorstwo stara si osiàgnàç; musi byç dost pna dla zainteresowanych stron; musi byç krótka i napisana j zykiem precyzyjnym. Formu owanie polityki Êrodowiskowej Bardzo wa ne jest dokonanie przeglàdu wp ywów Êrodowiskowych firmy i okreêlenie wêród nich najbardziej istotnych elementów. To one b dà stanowi y podstaw do okreêlenia PÂ.

11 11 Jak napisaç polityk Êrodowiskowà? PÂ dzieli si na pi ç cz Êci: 1) Wst p We wst pie powinien si znaleêç krótki opis firmy i prowadzonej przezeƒ dzia alnoêci. Jest to równie miejsce na zamieszczenie informacji, e dba oêç o stan Êrodowiska naturalnego stanowi istotnà wartoêç dla danej firmy. 2) Spe nienie wymagaƒ prawnych Zobowiàzanie si do utrzymywania zgodnoêci z prawem ochrony Êrodowiska i innymi uregulowaniami Êrodowiskowymi, które odnoszà si do danego przedsi biorstwa. 3) Wp yw Êrodowiskowy Jest to najwa niejsza cz Êç PÂ. Ukazuje najwa niejsze wp ywy Êrodowiskowe firmy oraz przedstawia zobowiàzania jakie dana firma decyduje si podjàç w celu ograniczenia lub zapobie enia negatywnemu oddzia ywaniu na Êrodowisko. Zobowiàzania zawarte w PÂ muszà byç wykonalne w praktyce. 4) Porozumienie Tu powinno zostaç zamieszczone d ugoterminowe porozumienie wszystkich stron zainteresowanych wprowadzeniem PÂ. 5) Podpis, data i piecz ç PÂ powinna byç podpisana przez kierownictwo firmy. Stanowi wówczas wa ny dokument, który musi byç respektowany przez ca à za og. Przyk ad polityki Êrodowiskowej

12 12 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO 5. schematy procesu technologicznego hotel, restauracja Dzia alnoêç hotelu i restauracji, tak, jak ka da dzia alnoêç us ugowa lub produkcyjna, generuje ró nego typu odpady i straty. Wytwarzanie odpadów pociàga za sobà koszty, które w rzeczywistoêci sà Êrednio dziesi ciokrotnie wy sze od kosztów transportu i sk adowania. Aby zmniejszyç koszty ponoszone w ten sposób, nale y przeprowadziç analiz êróde powstawania odpadów i strat wody, energii, nak adów pracy. W tym celu mo na pos u yç si uproszczonymi schematami technologicznymi procesów zachodzàcych w firmie. Schematy przedstawione poni ej (osobno dla hotelu i restauracji) uwzgl dniajà najwa niejsze etapy procesów oraz g ówne rodzaje odpadów i strat generowanych przez te procesy. Ka dy przypadek nale y analizowaç indywidualnie i dostosowaç schemat do warunków panujàcych w konkretnej firmie (okreêliç, które odpady i straty rzeczywiêcie wyst pujà i w jakich iloêciach). Nast pnym etapem post powania powinno byç okreêlenie przyczyn zaistnia ej sytuacji oraz poszukiwanie rozwiàzaƒ prowadzàcych do zmniejszenia ponoszonych kosztów i iloêci wytwarzanych odpadów HOTEL SCHEMAT PROCESU TECHNOLOGICZNEGO Wk ad Strata Praca Energia elektryczna Energia cieplna (zima) Materia y biurowe PRZYJMOWANIE I ODPRAWIANIE GOÂCI Praca Energia elektryczna Energia cieplna (zima) Makulatura Zu yte materia y biurowe Praca Energia elektryczna Energia cieplna (zima) PoÊciel, r czniki, szlafroki Artyku y spo ywcze Woda Kosmetyki OBS UGA GOÂCI W POKOJACH HOTELOWYCH Praca Energia elektryczna Energia cieplna (zima) Brudna poêciel i r czniki Surowce wtórne Resztki ywnoêci Âcieki bytowe Opakowania po kosmetykach Praca Energia elektryczna Woda Ârodki czystoêci CzyÊciwo èród a Êwiat a SPRZÑTANIE Praca Energia elektryczna Âcieki Opakowania po Êrodkach czystoêci Zu yte czyêciwo Zu yte arówki, Êwietlówki itp.

13 RESTAURACJA SCHEMAT PROCESU TECHNOLOGICZNEGO Wk ad Strata Praca Energia elektryczna Nieprzetworzone artyku y spo ywcze Przetworzone artyku y spo ywcze Napoje PRZYJMOWANIE I MAGAZYNOWANIE TOWARÓW Praca Energia elektryczna Rozsypane, rozlane artyku y spo ywcze Opakowania zbiorcze Zwroty do dostawcy Energia cieplna (z ch odni) Praca Energia elektryczna Energia cieplna Woda Materia y pomocnicze SPORZÑDZANIE POSI KÓW Âcieki z mycia warzyw, owoców, mi sa upiny warzyw i owoców Okrawki mi sa, koêci Opakowania jednostkowe Rozsypane, rozlane artyku y spo ywcze Artyku y, które uleg y zepsuciu Energia elektryczna Energia cieplna Emisja do atmosfery Detergenty CzyÊciwo Woda Energia elektryczna Energia cieplna Praca WYDAWANIE POSI KÓW, MYCIE NACZY, SPRZÑTANIE Resztki ywnoêci St uczka szklana i ceramiczna Opakowania po detergentach Zu yte czyêciwo Âcieki z mycia naczyƒ i pod óg Zmiotki

14 14 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO 6. zarzàdzanie energià 6.1. DLACZEGO WARTO ZARZÑDZAå ENERGIÑ? Spalanie paliw kopalnych w celu wyprodukowania energii pozwala nam zaspokajaç nasze podstawowe potrzeby yciowe oraz spe niaç nasze oczekiwania do ycia w luksusie, do którego si przyzwyczailiêmy. JednoczeÊnie intensywne korzystanie z paliw kopalnych przyczynia si do ró nego rodzaju problemów Êrodowiskowych takich jak: globalne ocieplenie, kwaêne deszcze, wyczerpywanie si surowców naturalnych. W ciàgu kilku ostatnich dziesi cioleci, a zw aszcza ostatnich lat, mo emy zaobserwowaç w Êwiecie coraz szybciej rosnàcà liczb ró nych pogodowych wydarzeƒ ekstremalnych: powodzie, tornada, huragany, susze, czego przyk adem jest chocia by lato z katastrofalnymi suszami i nie notowanymi wczeêniej temperaturami. Zjawiska te sà przypisywane tzw. efektowi cieplarnianemu, spowodowanemu rosnàcà koncentracjà gazów szklarniowych (g ównie dwutlenku w gla) w atmosferze, która jest spowodowana dzia alnoêcià cz owieka. Zmiany klimatu a w aêciwie tempo ich narastania mogà byç z agodzone poprzez ograniczenie emisji dwutlenku w gla do atmosfery. Jest to mo liwe pod warunkiem zmniejszenia iloêci paliw kopalnych spalanych przy produkcji energii (w Polsce g ównie w gla). Mo na to osiàgnàç dwiema drogami, tj. albo przez zwi kszenie efektywnoêci wykorzystania energii tak, by efekt u yteczny osiàgaç mniejszym nak adem energii, albo poprzez zwi kszenie wykorzystania energii ze êróde odtwarzalnych, takich jak energia s oneczna, geotermalna, energia wiatru, wody, czy energia zawarta w biomasie jako paliwie. Efektywne wykorzystanie energii oraz korzystanie z energii ze êróde odtwarzalnych jest op acalne: efektywnoêç energetyczna sprzyja gospodarce, gdy mniej energii zu- ywanej na wykonanie danego produktu oznacza wi kszà konkurencyjnoêç na rynku, zarówno wzrost efektywnoêci wykorzystania energii, jak i rozwój energii odnawialnych tworzà miejsca pracy, mniejsze zu ycie energii oznacza tak e ni sze rachunki za energi, a odnawialne êród a energii to w wi kszoêci êród a lokalne, co oznacza rozwój lokalnej aktywnoêci gospodarczej, mniejsze zu ycie energii i energie odnawialne to bardziej czyste Êrodowisko, co ma istotny wp yw na dzia alnoêç sektora turystycznego. Fakty i liczby: Tempo emisji dwutlenku w gla, gazu którego koncentracja w atmosferze powoduje powstawanie efektu cieplarnianego, jest trzykrotnie wy sze w stosunku do zdolnoêci absorpcyjnych wszystkich Êwiatowych lasów i oceanów. Koncentracja tego gazu w atmosferze wzros a o 25% od czasów Rewolucji Przemys owej w XVIII w. Od ostatniego zlodowacenia temperatura na Ziemi wzros a o 2 C. Analizujàc stopieƒ emisji gazów cieplarnianych szacuje si, e do po owy nast pnego wieku nastàpi dalszy wzrost temperatury o ok. 2,5 C. B dzie to mia o ogromny wp yw na zaopatrzenie ludzkoêci w wod i po ywienie, przyczyni si do podniesienia poziomu mórz i oceanów oraz stworzy zagro enie dla przetrwania wielu gatunków roêlin i zwierzàt. Obni ajàc temperatur w pomieszczeniach o 1 C mo na obni yç koszt ogrzewania nawet o ok. 7%. W tradycyjnej arówce tylko 10% energii wykorzystywane jest do produkcji Êwiat a. Reszta zamienia si w ciep o. W porównaniu z arówkà tradycyjnà, arówka energooszcz dna mo e dzia aç nawet 8 razy d u ej. Zainstalowanie automatycznych wy àczników Êwiat a (np. czujniki ruchu, czasowe wy àczniki, czujniki Êwiat a itd.) mo e obni yç koszty energii o 30%. Przy produkcji papieru z makulatury zu ywa o 50% mniej energii ni przy produkcji papieru z drewna. Produkowanie wyrobów z materia ów z recyklingu zamiast surowców pierwotnych ogranicza oddzia ywanie na Êrodowisko zwiàzane m. in. z wydobywaniem surowców, transportem i przerobem. Przyk adowo do wyprodukowania 1 kg produktu z aluminium pochodzàcego z recyklingu zu ywa si dziesi ciokrotnie mniej energii, ni w przypadku u ycia surowca pierwotnego. T samà us ug energetycznà mo na zapewniç wi kszym lub mniejszym nak adem energii. W rozdziale 6.2. przedstawione zosta y przyk ady rozwiàzaƒ, które pomogà oszcz dzaç energi JAK OSZCZ DZAå ENERGI PROPOZYCJE ROZWIÑZA Jest oczywiste, e kontrolowanie zu ycia energii (elektrycznej i cieplnej) stanowi skutecznà metod jej oszcz dnoêci. Znaczàce sà tylko te przedsi wzi cia, które majà charakter Êwiadomy i planowy. O Êwiadomym oszcz dzaniu energii, powinno si pami taç ju na etapie projektowania, m. in.: nowych instalacji, modernizacji istniejàcych, termomodernizacji, tak- e zakupu wyposa enia (urzàdzeƒ). Dobry projekt powinien zawieraç procedury (nawet uproszczone) w jaki sposób kontrolowaç poziomy zu ycia energii. Energia elektryczna Dzia ania nie wymagajàce Êrodków na inwestycje: Maksymalne wykorzystanie naturalnego Êwiat a dziennego. Utrzymywanie szyb w czystoêci. IloÊç Êwiat a s onecznego, która dostaje si do pomieszczeƒ jest zale na równie od czystoêci szyb. W zale noêci od lokalnego zanieczyszczenia atmosfery muszà byç one myte odpowiednio cz sto. U ywanie najlepszych êróde Êwiat a, odpowiednich do zastosowaƒ (dobór w aêciwych do zastosowania êróde Êwiat a, dostoso-

15 15 wanie instalacji oêwietleniowej do charakteru obiektu i funkcji poszczególnych pomieszczeƒ, zastosowanie instalacji o minimalnych stratach, dobór odpowiedniego koloru Êwiat a). Wy àczanie zb dnego oêwietlenia oraz sprz tu elektronicznego (w pokojach goêcinnych mo na umieêciç karteczki przypominajàce o wy àczaniu zb dnego oêwietlenia). Systematyczna wymiana zu ytych êróde Êwiat a. U ywanie odpowiednich opraw oêwietleniowych, systematycznie czyszczenie opraw. Dzia ania wymagajàce tylko niewielkich nak adów finansowych: Maksymalne wykorzystanie naturalnego Êwiat a dziennego (np. zastosowanie Êwietlików kopu kowych, pasm Êwietlnych, Êwietlików rurowych SUN TUNNEL, itp.). Instalacja energooszcz dnego oêwietlenia, wymiana tradycyjnych êróde Êwiat a ( arówki, Êwietlówki) na energooszcz dne np. Êwietlówki kompaktowe, sodówki Âwietlówki kompaktowe: mogà byç stosowane w miejsce arówki tradycyjnej, dobrze oddajà kolory naturalne i co wa ne pozwalajà na spore oszcz dnoêci energii elektrycznej. Do ich zalet nale à: niskie zu ycie energii (zu ywajà oko o 5 razy mniej energii ni tradycyjne arówki dostarczajàc ten sam strumieƒ Êwietlny), d ugi okres ycia Êwietlówka kompaktowa jest blisko 10 razy trwalsza ni arówka tradycyjna. Sodówki: zastosowanie sodówek to najbardziej popularne dzia anie energooszcz dne w przypadku oêwietlenia zewn trznego. Dzia ania energooszcz dne polegajà tutaj na: wymianie rt ciówek na sodówki wysokopr ne z przystosowane do pracy w oprawach do rt ciówek, wymianie rt ciówek na sodówki wysokopr ne z wymianà opraw (wi kszy efekt energooszcz dnoêciowy), wymiana tradycyjnych sodówek wysokopr nych na sodówki energooszcz dne (bez wymiany opraw, ale w tym przypadku zwykle wymagana jest wymiana uk adu stabilizujàcego), stosowanie sodówek niskopr nych zamiast sodówek wysokopr nych (koniecznoêç wymiany opraw, cz sto tak e s upów). Oszczędzaj energię! CHROŃ ŚRODOWISKO! Drogi Gościu! W naszym hotelu dbamy o środowisko. Wychodząc z pokoju zgaś światło i sprawdź czy wyłączyłeś sprzęt elektroniczny. Zach ç klientów, aby oni równie oszcz dzali energi Zastosowanie kart magnetycznych uruchamiajàcych oêwietlenie i urzàdzenia elektroniczne w pokojach hotelowych. Zainstalowanie oêwietlenia ciàgów komunikacyjnych z w àczeniem górnym i dolnym. Zastosowanie oêwietlenia 24 W w ciàgach komunikacyjnych dla oêwietlenia dróg ewakuacyjnych. Zainstalowanie zmierzchowych w àczników i wy àczników oêwietlenia zewn trznego, zastosowanie redukcji nat enia oêwietlenia nocnego po godz. 22. Zastosowanie kompatybilnego oêwietlenia i ogrzewania sektorowego (umo liwia wypi cie pewnych cz Êci obiektu, gdy nie ma w nim goêci). Zastosowanie sektorowego oêwietlenia ciàgów komunikacyjnych. Monta urzàdzeƒ automatycznego w àczania i wy àczania oêwietlenia, tak e regulacji jego nat enia. W przypadku monta u urzàdzeƒ automatycznego w àczania i wy àczania oêwietlenia zaleca si jego instalacj we wszystkich pomieszczeniach, gdy u ytkownicy bardzo szybko przyzwyczajajà si do automatycznej regulacji i wychodzàc pozostawiajà w àczone oêwietlenie we wszystkich pomieszczeniach. Zainstalowanie termostatów i zmierzchowych wy àczników Êwiat a: Jednym ze sposobów zmniejszenia zu ycia energii elektrycznej mo- e byç zastosowanie termostatów sprz onych z zegarem sterujàcym (chronostatów), realizujàcych program prze àczeƒ urzàdzeƒ grzewczych w zale noêci od temperatury i czasu, lub wy àczników zmierzchowych sprz onych z zegarem sterujàcym oêwietleniem (pozwala to na uwzgl dnienie w pracy urzàdzenia jednoczeênie nat enia Êwiat a i czasu). Takie hybrydowe po àczenia umo liwiajà pe niejszà kontrol nad sterowanym urzàdzeniem, a co za tym idzie mniejsze zu ycie energii elektrycznej. Zegary sterujàce sà produko-

16 16 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO wane w wersjach z programami prze àczeƒ obejmujàcymi dob, tydzieƒ, a nawet rok. Wyst puje mo liwoêç programowania niektórych zegarów elektronicznych za pomocà komputera i specjalnego, stworzonego do tego celu oprogramowania, co znacznie przyspiesza i u atwia obs ug tych urzàdzeƒ. Instalacja czujników ruchu (powoduje oszcz dnoêci ok. 30 % w zu- yciu energii). Zakup energooszcz dnych urzàdzeƒ elektrycznych: Pomocna przy zakupie nowego urzàdzenia elektrycznego, np. ch odziarki, zamra arki, pralki, itp. jest Karta EfektywnoÊci Energetycznej, która informuje o danych technicznych i efektywnoêci energetycznej urzàdzenia, np. w karcie okreêlona jest klasa efektywnoêci energetycznej. Paski w ró nych kolorach oznaczajà poszczególne klasy. Od A zielonej do G czerwonej. Klasy A i B urzàdzenia o najni szym zu yciu energii, Klasy C, D, E urzàdzenia o Êrednim zu yciu energii, Klasy F, G urzàdzenia o najwy szym zu yciu energii. Kuchenki elektryczne zdobywajà sobie coraz wi kszà popularnoêç ze wzgl du na wy szy komfort i bezpieczeƒstwo w u ytkowaniu, ni w przypadku kuchenek gazowych. Wykorzystujàc zamieszczone poni ej proste porady mo emy równie w bardzo du ym stopniu zmniejszyç zu ycie energii przez kuchenk i tym samym obni yç znaczàco koszty jej eksploatacji. P yta grzejna: Posi ki gotujemy w ma ej iloêci wody, W czasie gotowania u ywamy pokrywek do naczyƒ. Gotowanie w zamkni tych naczyniach pozwoli nam na co najmniej 30% zmniejszenie zu- ycia energii. Naczynia kuchenne (garnki) powinny mieç g adkie, dobrze przewodzàce dno. W czasie gotowania staramy si dopasowaç wielkoêç naczynia do wielkoêci elementu grzejnego (Êrednica garnka powinna byç o ok. 2 cm wi ksza od Êrednicy p yty grzejnej). Energi oszcz dzamy równie wykorzystujàc energi cieplnà ju zgromadzonà wskutek nagrzewania wy àczajàc p ytk np. na 10 minut przed koƒcem gotowania. Potrawy, które wymagajà d u szego gotowania najlepiej przygotowywaç wykorzystujàc szybkowar. Mo emy w ten sposób zaoszcz dziç oko o 40% energii, a posi ek b dzie gotowy znacznie szybciej. Przy zakupie kuchenki warto wziàç pod uwag fakt, e p yta ceramiczna ze zmiennà wielkoêcià grzejnika pozwala zaoszcz dziç oko o 15% energii gdy nagrzewamy tylko cz Êç powierzchni blatu, a nie jej ca oêç. Zu ycie energii zale y tak e od wielkoêci powierzchni ceramicznych: im wi ksza p yta, tym zu ycie pràdu wi ksze. Piekarnik elektryczny: Piekarnik otwieramy tylko wtedy, gdy jest to konieczne. Znacznà oszcz dnoêç energii daje wy àczenie piekarnika np. na 10 minut przed koƒcem pieczenia. WczeÊniejsze nagrzanie piekarnika nie zawsze jest niezb dne. Mniejsze zu ycie energii uzyskamy równie korzystajàc z piekarnika wyposa onego w specjalne wk adki, zmniejszajàce jego obj toêç. Piekarnik z termoobiegiem nagrzewa si natychmiast po w àczeniu, co daje nam oszcz dnoêç energii i czasu. Lodówka i zamra arka kilka porad, które pozwolà na d ugie i ekonomiczne korzystanie z urzàdzeƒ ch odniczych: Nale y ustawiç lodówk z dala od êróde ciep a (grzejnik, kuchenka, nas onecznione okno), Zapewniç swobodny obieg powietrza wokó lodówki, krata wywietrznika musi byç odkryta, Regularnie oczyszczaç wymiennik ciep a, Do lodówki wstawiaç tylko produkty sch odzone, najlepiej w szczelnych pojemnikach, Drzwi od lodówki i zamra arki otwieraç na krótko, Regularnie rozmra aç. Pokrywa lodowa znacznie zwi ksza zu ycie energii. Pralka koszt korzystania z pralki mo na zmniejszyç stosujàc si do poni szych porad: Korzystaç z funkcji prania wst pnego tylko w przypadku rzeczy mocno zabrudzonych, W pe ni wykorzystywaç adownoêç b bna, pralka (za wyjàtkiem modeli wyposa onych w funkcj 1/2 prania lub doboru iloêci wody do iloêci prania) pobierze tyle samo wody i energii, Korzystanie z wydajnych Êrodków pioràcych pozwoli na zmniejszenie temperatury prania, a co za tym idzie ni sze zu ycie energii, Korzystaç z programów ekonomicznych. Dzia ania wymagajàce wi kszych nak adów finansowych: Wykorzystanie innowacyjnych metod oêwietlenia budynków: np. Êwietliki rurowe Przyk ad: Âwietlik rurowy Sun-2-U Âwietlik rurowy Sun-2-U jest doskona ym rozwiàzaniem dla pomieszczeƒ wymagajàcych doêwietlenia naturalnym Êwiat em s onecznym. Najwi kszà zaletà tego systemu jest fakt, e nadaj si on nie tylko do pomieszczeƒ zlokalizowanych na poddaszu czy najwy szym pi trze, ale znajdujàcych si w dowolnym miejscu budynku. Zasada dzia ania jest bardzo prosta: Kopu a sferyczna umieszczona na dachu zbiera Êwiat o s oneczne (nawet w dni pochmurne) ze wszystkich stron. Nast pnie Êwiat o w druje rurà Êwiat onoênà i natrafia na rozpraszacz, który agodzi jaskrawoêç Êwiat a i rozprowadza je po pomieszczeniu. Zastosowana gi tka rura Êwiat onoêna umo liwia stosowanie Êwietlika rurowego w dowolnym miejscu. Dzi ki jej parametrom technicznym mo liwe jest bowiem omijanie wszelkich barier konstrukcyjnych budynku, w którym przeprowadza si instalacj Êwietlika, poprzez zginanie rury transportujàcej Êwiat o pod niemal dowolnym kontem. Jedyne ograniczenie przedstawianego rozwiàzania to d ugoêç samego Êwietlika. W ofercie polskich dystrybutorów spotyka si modele 3 i 6-cio metrowe o dwóch ró nych Êrednicach przewodu. Dzi ki Sun-2-U mo na ograniczyç lub ca kowicie zrezygnowaç ze sztucznego oêwietlenia. Jest idealny do doêwietlania naturalnym Êwiat em domów, pomieszczeƒ u ytecznoêci publicznej czy hal produkcyjnych. Niecodzienny wyglàd i eleganckie wykoƒczenie mo e byç dodatkowym atutem w salach konferencyjnych hoteli. Dodatkowo po zamontowaniu wewnàtrz Êwietlika oprawy oêwietleniowej ze Êwietlówkà, mo e on s u yç jako lampa. Âwietliki dostarczajà w s oneczny dzieƒ, w zale noêci od modelu, do pomieszczenia od 6000 do lumenów Êwiat a. Dla porównania tradycyjna 100 W arówka tylko ok lumenów. Wed ug zapewnieƒ producenta Êwietliki sà praktycznie niezniszczalne. Sà równie ekonomiczne, poniewa po ich zamontowaniu nie ma ju dodatkowych op at eksploatacyjnych. Kolejnà zaletà jest atwy monta, który mo e byç wykonany przez ka dà osob posiadajàcà zdolnoêci do majsterkowania. Âwietlik jest dostarczany àcznie ze wszystkimi elementami obróbki dachowej i wykoƒczenia wewnàtrz budynku. Rozwiàzanie to zosta o dopuszczone do u ytku przez Instytut Technologii Budowlanych w Warszawie. Gwarancja udzielana jest na okres 7 lat.

17 17 Energia cieplna U ytkowanie energii cieplnej stanowi obecnie jeden z istotnych problemów gospodarczych, ekologicznych, a tak e spo ecznych. Znaczàca racjonalizacja zu ycia energii cieplnej wià e si z wst pnymi nak adami finansowymi, ale tak e z nastawieniami i przyzwyczajeniami ludzi. Mo na zatem zaczàç od zmiany przyzwyczajeƒ i uprzedzeƒ oraz od ma o nak adowych inwestycji, mogàcych znacznie obni yç zu ycie, a tym samym pomóc wygospodarowywaç Êrodki finansowe na przysz e modernizacje obiektów i instalacji w nich si znajdujàcych. Oszcz dnoêci mo na uzyskaç poprzez podj cie nast pujàcych dzia aƒ: Dzia ania nie wymagajàce Êrodków na inwestycje: Utrzymywanie w pomieszczeniu temperatury C. Obni enie temperatury o 1 C daje 10% oszcz dnoêci w ogrzewaniu. Utrzymywanie zbyt wysokiej temperatury powoduje odczucie suchoêci powietrza. Zamontowanie przep ywowego ogrzewacza wody w jak najmniejszej odleg oêci od kranu, aby nie powstawa y straty ciep a w rurach. Dzia ania wymagajàce tylko niewielkich nak adów finansowych: Uszczelnienie stolarki okiennej i drzwi Cz sto stare bàdê êle dopasowane okna lub drzwi sà nieszczelne powodujàc straty energii cieplnej. Najwi cej energii ucieka przez szyby je eli sà to okna pojedyncze lub stare, skrzynkowe gdzie mi dzy zewn trznym a wewn trznym skrzyd ami pozostawiony jest zbyt du y odst p cm. W tym ostatnim przypadku pomi dzy skrzyd ami nast puje och odzenie powietrza, wskutek cyrkulacji powietrza. Uszczelnienie i naprawa stolarki okiennej i drzwiowej pozwala oszcz dziç 3-15% energii cieplnej potrzebnej do ogrzania budynku. W przypadku zniszczonej lub wypaczonej stolarki okiennej oszcz dnoêci mogà byç du o wi ksze. Uszczelniaç nale y: Ramy okienne w zetkni ciu ich z futrynà okiennà, Szczeliny pomi dzy oêcie nicà okiennà a oêcie nicami muru, Zetkni cie dolnej kraw dzi drzwi i progu, Szczeliny pomi dzy drzwiami a futrynà, Luki w okitowaniu okna. Instalacja w oknach dodatkowych zabezpieczeƒ pozwalajàcych ograniczyç straty energii cieplnej: Instalacja trzeciej szyby Stosunkowo niewielkim kosztem mo na uniknàç strat ciep a, jeêli zainstalujemy trzecià szyb. Mo na to uczyniç o ile skrzyd a okna majà niewielkà rozpi toêç, a wytrzyma oêç ramy okiennej jest dostateczna. Je eli mamy du e okno, na okres zimy mo emy za o yç foli (np. poliestrowà) pomi dzy szybami lub po wewn trznej stronie okna. W efekcie otrzymujemy taki sam skutek jak po za o eniu trzeciej szyby, zaê koszt jest znacznie mniejszy. Obni anie temperatury w tzw. cz Êciach wspólnych (np. holach) na noc C Utrzymywanie temperatury w nieu ywanych pomieszczeniach na poziomie 5-7 C. Regularne badanie sprawnoêci wszystkich dodatkowych urzàdzeƒ instalacji grzewczej (termostaty, czujniki). Regularne kontrolowanie stanu instalacji grzewczej, by utrzymaç jej sprawnoêç cieplnà. Dba oêç o to, aby grzejniki nie by y zas oni te (np. firankami, zas onami, meblami), powoduje to ogrzewanie przede wszystkim Êcian i mebli, powietrze w pomieszczeniu pozostaje niedogrzane. Skierowanie pràdu ciep ego powietrza do Êrodka pomieszczenia. Mo na to uzyskaç poprzez zawieszenie pó ek nad grzejnikami jeêli sà one zamontowane w innym miejscu ni pod oknem. Efektywne wietrzenie (np. szybka wymiana powietrza przy zamkni tym zaworze termostatycznym). Trzeba pami taç o tym, e ograniczone wietrzenie powoduje wiele niekorzystnych zjawisk m. in.: zwi kszenie zawartoêci CO 2 w powietrzu, kondensacj pary wodnej na powierzchniach Êcian i okien, rozwój grzybów i pleêni na powierzchniach. Instalacja rolet, aluzji i okiennic Za o enie rolet, aluzji czy okiennic i u ywanie ich w godzinach nocnych daje wymierne oszcz dnoêci energii. Rolety lub aluzje pomi dzy szybami dajà 12%, zaê rolety zewn trzne a 20-40% oszcz dnoêci energii. UWAGA: Ca kowita wymiana okien zwraca si dopiero po d ugim czasie u ytkowania (10-60 lat), ze wzgl du na wysoki, poczàtkowy koszt przedsi wzi cia, ale poprzez odpowiedni dobór rodzaju oszklenia, ram i wielkoêci okna mo na uzyskaç znaczne oszcz dnoêci. Je eli zamontujemy szyby o zwi kszonej przepuszczalnoêci cieplnej, to energia promieniowania s onecznego zostanie u yta do podgrzania pomieszczenia. Dobrze dobrane okna pozwalajà lepiej kszta towaç klimat w pomieszczeniu oraz ograniczyç nadmierne straty zwiàzane z wymianà powietrza w pomieszczeniu. O ile pomieszczenie nie ma sprawnej wentylacji, okna nie mogà byç zupe nie szczelne, gdy brak jakiegokolwiek dop ywu powietrza z zewnàtrz mo e wywo aç negatywne skutki, np. spowodowaç jego zagrzybienie.

18 18 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO Zainstalowanie programowalnych termostatów: dzi ki zastosowaniu termostatów mo na zmniejszyç zu ycie energii cieplnej o 10% w skali rocznej. Ka dy stopieƒ Celsjusza regulacji termostatu oznacza oszcz dnoêci w zu yciu energii do ok. 7%. Modernizacja ogrzewania Usprawnienie sieci grzewczej przynosi szybkie korzyêci. Modernizacja ca ej sieci grzewczej daje oszcz dnoêç oko o 10 20% energii rocznie. Aby ciep o nie ucieka o warto: Zadbaç o termoizolacj kot a. Je eli Êciany kot a nie b dà magazynowaç ciep a z ogrzanej wody i emitowaç go do kot owni, to rozejdzie si ono w ca oêci poprzez instalacj grzewczà po budynku. Pomieszczenia kot owni mo na dogrzewaç np. piecykiem elektrycznym. Dokonaç wymiany starych zaworów na nowe szczelne i posiadajàce termoregulatory. Pokryç izolacjà rury przechodzàce przez pomieszczenia nieu ywane, nie b dà niepotrzebnie ich ogrzewaç. Zamontowaç tzw. automatyk pogodowà, czyli regulatory temperatury wewn trznej uwzgl dniajàce sytuacj na zewnàtrz budynku przez pomiar temperatury i pr dkoêci wiatru. Jest to bardzo przydatne zw aszcza w du ych budynkach. Za o yç regulatory pokojowe, które b dà utrzymywaç wymaganà temperatur w poszczególnych pomieszczeniach. Zamontowaç ekrany grzejnikowe (przy minimalnym wydatku u mo na uratowaç 5% ciep a). Dzia ania wymagajàce wi kszych nak adów finansowych: Termomodernizacja budynków, modernizacja êród a ciep a Przedsi wzi ciem termomodernizacyjnym jest: a) Ulepszenie, w wyniku którego nast puje zmniejszenie: rocznego zapotrzebowania na energi dostarczanà do budynków mieszkalnych, budynków zbiorowego zamieszkania i budynków s u- àcych do wykonywania przez jednostki samorzàdu terytorialnego zadaƒ publicznych na potrzeby ogrzewania oraz podgrzewania wody u ytkowej: w budynkach, w których modernizuje si jedynie system grzewczy co najmniej o 10%, w budynkach, w których w latach przeprowadzono modernizacj systemu grzewczego co najmniej o 15%, w pozosta ych budynkach co najmniej o 25%, co najmniej 25% rocznych strat energii pierwotnej w lokalnym êródle ciep a, tj.: kot owni lub w êle cieplnym, z których noênik ciep a jest dostarczany bezpoêrednio do instalacji ogrzewania i ciep ej wody w budynku; ciep owni osiedlowej lub grupowym wymienniku ciep a wraz z siecià ciep owniczà o mocy nominalnej do 11,6 MW, dostarczajàcej ciep o do budynków. b) Wykonanie przy àczy technicznych do scentralizowanego êród a ciep a, w zwiàzku z likwidacjà lokalnego êród a ciep a w celu zmniejszenia kosztów zakupu ciep a dostarczanego do budynków co najmniej o 20% w stosunku rocznym. c) Zamiana konwencjonalnych êróde energii na êród a niekonwencjonalne. Inwestorzy realizujàcy przedsi wzi cie termomodernizacyjne mogà ubiegaç si o premi termomodernizacyjnà. Co to jest premia termomodernizacyjna? Premia termomodernizacyjna jest formà pomocy paƒstwa dla inwestora realizujàcego przedsi wzi cie termomodernizacyjne. Jest ona przyznawana przez Bank Gospodarstwa Krajowego w wysokoêci 25% kwoty kredytu wykorzystanego na realizacj przedsi wzi cia. Premia stanowi sp at cz Êci kredytu zaciàgni tego przez inwestora. Oznacza to, e realizujàc przedsi wzi cie termomodernizacyjne inwestor sp aca 75% kwoty wykorzystanego kredytu. Premia termomodernizacyjna przys uguje tylko inwestorom korzystajàcym z kredytu. Nie mogà z niej korzystaç inwestorzy realizujàcy przedsi wzi cie termomodernizacyjne z w asnych Êrodków. O premi termomodernizacyjnà mogà si ubiegaç w aêciciele lub zarzàdcy, z wyjàtkiem jednostek bud etowych i zak adów bud etowych (budynków mieszkalnych, budynków u ytecznoêci publicznej wykorzystywanych przez jednostki samorzàdu terytorialnego, lokalnej sieci ciep owniczej, lokalnego êród a ciep a, budynków zbiorowego zamieszkania, przez które rozumie si : dom opieki spo ecznej, hotel robotniczy, internat i burs szkolnà, dom studencki, dom dziecka, dom emeryta i rencisty, dom dla bezdomnych oraz budynki o podobnym przeznaczeniu) realizujàcy przedsi wzi cie termomodernizacyjne, na podstawie zweryfikowanego audytu energetycznego. Z premii b dà mogli korzystaç wszyscy inwestorzy bez wzgl du na status prawny, a wi c np.: osoby prawne (np. spó dzielnie mieszkaniowe i spó ki prawa handlowego), gminy, osoby fizyczne, w tym w aêciciele domów jednorodzinnych, wspólnoty mieszkaniowe. Gdzie mo na si ubiegaç o premi termomodernizacyjnà? Premi termomodernizacyjnà przyznaje Bank Gospodarstwa Krajowego. Wniosek o przyznanie premii nale y sk adaç, wraz z wnioskiem kredytowym, w banku, w którym inwestor ubiega si o kredyt na realizacj przedsi wzi cia termomodernizacyjnego. Formularz wniosku o przyznanie premii termomodernizacyjnej mo na otrzymaç w banku, w którym inwestor z o y wniosek kredytowy.

19 19 Odtwarzalne êród a energii Wa nym elementem zrównowa onej gospodarki energià, poprawiajàcym wizerunek ekologiczny firmy jest stosowanie odtwarzalnych êróde energii. W roku 2000 Rada Ministrów przyj a dokument Strategia Rozwoju Energetyki Odtwarzalnej w Polsce, którego celem jest zwi kszenie udzia- u energii ze êróde odtwarzalnych w bilansie paliwowo-energetycznym kraju do 7,5% w 2010 roku i do 14% w 2020 r. Źródło energii Moc Produkcj Produkcja Całkowita Udział w MW energii ciepła produkcja w produkcji elektrycznej w TJ energii całkowitej Biomasa ~ ,0 Energia słoneczna ,0 Geotermia +pompy ciepła ,5 Energia wodna (MEW, 5MW) (185) (698) 216 0,2 Suma ~ ,0 Powy sza tabela obrazuje wykorzystanie OZE w Polsce w 2002 r. Od 1 stycznia 2003 r., w myêl pkt. 20 art. 3 ustawy Prawo Energetyczne, odtwarzalne êród o energii okreêlono jako êród o wykorzystujàce w procesie przetwarzania energi wiatru, promieniowania s onecznego, geotermalnà, fal, pràdów i p ywów morskich, spadku rzek oraz energi pozyskiwanà z biomasy, biogazu wysypiskowego, a tak e biogazu powsta ego w procesach odprowadzania lub oczyszczania Êcieków albo rozk adu sk adowanych szczàtek roêlinnych i zwierz cych. Biomasa Jak widaç najwi kszy potencja posiada biomasa. Rozwój sektora biomasy jest wskazany nie tylko ze wzgl du na zobowiàzania wynikajàce z protoko u z Kioto, cele stawiane przez Uni Europejskà dla krajów akcesyjnych, czy zmniejszenie zanieczyszczeƒ lokalnych, ale tak e ze wzgl du na rozwój spo eczny i ekonomiczny. Ze wzgl du na niewielkà energetycznà zawartoêç w danej obj toêci, biomasy jako surowca energetycznego nie op aca si transportowaç poza region; powinna byç ona przetwarzana w promieniu do oko o 30 km od miejsca uprawy lub pozyskania. W ten sposób powstajà nowe, rozproszone miejsca pracy. Wspó w aêcicielami zintegrowanego systemu uprawy i wykorzystania biomasy mogà byç w aêciciele gruntów i udzia owcy kapita u inwestycyjnego technologii przetwarzania. Do celów energetycznych wykorzystuje si biomas w stanie sta ym, ciek ym lub gazowym. Formy sta e, czyli drewno (pozyskiwane z lasów, drewno poprodukcyjne, czy drewno pou ytkowe), s oma, roêliny energetyczne sà spalane w procesach analogicznych do spalania w gla. Formy ciek e, najcz Êciej estry oleju rzepakowego, etanol, metanol sà stosowane jako paliwa transportowe. Natomiast w formie gazowej biomasa wyst puje jako biogaz z fermentacji metanowej, albo gaz pirolityczny w procesie gazyfikacji biomasy. WartoÊci opa owe produktów biomasy na tle paliw konwencjonalnych wynoszà: s oma ó ta 14,3 MJ/kg, s oma szara 15,2 MJ/kg, drewno odpadowe 13 MJ/kg, etanol 25 MJ/kg, natomiast w giel kamienny oko- o 28 MJ/kg, a gaz ziemny 48 MJ/kg. Ogólnie z 1 ha u ytków rolnych zbiera si rocznie t biomasy, czyli równowartoêç 5 10 ton w gla. Znaczàcym êród em biomasy sà odpady z przemys u drzewnego. Szacuje si, e ze 100 m 3 drewna pozyskiwanego z gospodarki leênej, otrzymuje si do 60% odpadów. Do produkcji energii wykorzystuje si tak e drewno z sadów, zieleni miejskiej, zadrzewieƒ, parków oraz recyklingu. Z analiz przeprowadzonych przez EC BREC wynika, e potencja techniczny drewna i jego odpadów mo liwy do wykorzystania w energetyce wynosi 8,81 mln ton. Coraz wi kszy potencja zaczyna stanowiç biomasa z plantacji energetycznych (np. Salix viminalis, Helianthus tuberosus (topinambur), Sida hermaphrodita czy Miscantus giganteus). Jak wykazujà obecne tendencje, najbardziej popularnà roêlinà jest wierzba energetyczna Salix viminalis. Produkcja prawid owo za o onej plantacji wierzby powinna trwaç co najmniej lat z mo liwoêcià krotnego pozyskiwania drewna w iloêci ton suchej masy w przeliczeniu na 1 ha rocznie. Pod wzgl dem energetycznym dwie tony suchego drewna równowa ne sà w przybli eniu jednej tonie w gla dobrej jakoêci. W polskim ciep ownictwie, koszt energii cieplnej z w gla wynosi ok. 28 PLN/GJ, a ze spalania wierzby w prostych kot ach ok. 14 PLN/GJ. Jest to surowiec skutecznie konkurujàcy z w glem, a tym bardziej z gazem ziemnym i olejem opa owym. Jedynie ze s omy uzyskuje si taƒsze ciep o, ok. 7 PLN/GJ. Pozyskiwanie energii z drewna wierzbowego mo e odbywaç si w procesie spalania lub zgazowywania, jak tez przez piroliz lub fermentacj beztlenowà prowadzàcà do wytworzenia metanu. Analiza ekonomiczna wskazujàca na okres zwrotu poniesionych nak adów (w latach) pozwala podzieliç rozwiàzania technologiczne na nast pujàce grupy: Technologie dajàce krótki okres zwrotu nak adów, rz du kilku lat (na ogó 2 3 lata), m. in. kot y na drewno, kot y na s om oraz kot y na osad Êciekowy wzbogacony zr bkami drzewnymi lub mia em w glowym, ale obs ugiwane r cznie (wsadowo), bez automatycznego zadawania paliwa. R cznie obs ugiwany kocio ma ej mocy na s om (65 kw) ma okres zwrotu nak adów 2,6 lat, a r cznie obs ugiwany kocio ma ej mocy na drewno (80 kw) ma okres zwrotu nak adów 3,1 lat. Specjalistycznych kot ów na drewno jest ju w Polsce ponad kilkana- Êcie tysi cy, kot ów na s om ponad kilkadziesiàt, a kot ów na osady Êciekowe kilkanaêcie. Technologie o nieco d u szym okresie zwrotu nak adów (4 5 lat). Sà to m. in. instalacje wykorzystujàce gaz wysypiskowy do produkcji energii elektrycznej (Êredni okres zwrotu nak adów 4,7 lat), biogazownie komunalne w oczyszczalniach Êcieków produkujàce w skojarzeniu energi elektrycznà i ciep o (Êredni okres zwrotu nak adów 6,7 lat w przypadku importowanego urzàdzenia wytwarzajàcego 320 kw (e) plus 540 kw (t), chocia sà te krajowe urzàdzenia du o bardziej zyskowne, ni pochodzàce z importu). Technologie, w których zwrot poniesionych nak adów wymaga wsparcia poprzez dotacje, nawet do 70% nak adów inwestycyjnych. Sà to przede wszystkim du e /ok. 1 WM (t)/ automatyczne ciep ownie na s om (okres zwrotu nak adów 7,6 lat) oraz du e /ok. 0,5 MW (t)/ ciep ownie na zr bki drzewne (okres zwrotu nak adów 9,7 lat). Istniejà te technologie, które mogà byç realizowane jako projekty demonstracyjne, finansowane z zewnàtrz. Do tej grupy nale à biogazownie rolnicze na gnojowic /o mocy 15 kw (t)/, gdzie okres zwrotu nak adów si ga 14 lat. W wi kszoêci realizowanych obiektów osiàga si ekonomicznà konkurencyjnoêç wobec stosowanych konwencjonalnych noêników energii. Dotyczy to zw aszcza kot ów na s om, drewno i osady Êciekowe, du ych ciep owni na s om i zr bki drzewne oraz instalacji wykorzystujàcych gaz wysypiskowy lub biogaz z komunalnych oczyszczalni Êcieków do produkcji ciep a i energii elektrycznej. Zbyt drogie sà wcià biogazownie rolnicze oraz elektrociep ownie na biomas.

20 20 CZYSTA TURYSTYKA PORADNIK DLA FIRM SEKTORA TURYSTYCZNEGO Wykorzystanie energii wiatru Baterie s oneczne Baterie s oneczne to specjalne ogniwa elektryczne wytwarzajàce energi pod wp ywem Êwiat a. Baterie s oneczne wytwarzajà tzw. pràd sta y, podczas gdy my u ytkujemy g ównie pràd zmienny. Dlatego konieczne jest szybkie szybkie elektroniczne przetworzenie, które dokonuje si obecnie przy pomocy urzàdzeƒ niewiele tylko wi kszych od pude ka zapa ek. Energia geotermalna W Polsce sà du e zasoby goràcej wody zalegajàcej na g bokoêci 1,5 3 tys. metrów. Do jej pozyskiwania mo na wykorzystaç otwory powsta e w trakcie wydobywania ropy naftowej. W ten sposób do pozyskiwania energii cieplnej mo na wykorzystaç oko o 1,5 tys. odwiertów. Uzyskane w ten sposób ciep o by oby darmowe. Jedyny koszt stanowià urzàdzenia do przesy ania i rozdzia u ciep a. Szacuje si, e ciep a zmagazynowanego we wn trzu ziemi jest sto razy wi cej ni wynosi aktualna produkcja energii w Polsce sumujàc moc elektrowni, elektrociep owni, zu ycie gazu ziemnego itd. Elektrownia wiatrowa przy Klasztorze oo Karmelitów Bosych w Zawoi-Przys op, fot. Barbara Tekieli Innà formà energii odnawialnej jest energia wiatru. Nie koniecznie trzeba od razu budowaç nowoczesne, olbrzymie i drogie wiatraki. Nawet niewielki wiatrak tradycyjny o rozpi toêci skrzyde ok. 1,5 m, jest w stanie dostarczyç ok. 2KW energii elektrycznej, to jest tyle ile wystarczy na potrzeby domu jednorodzinnego. Wiatrak mo e byç tak zaprogramowany, aby dostarcza tyle energii ile potrzeba na potrzeby danego obiektu, a nadwy k dostarcza do sieci ogólnopaƒstwowej. Wtedy, w sytuacji gdy nie b dzie wiatru ta sieç elektroenergetyczna zwróci energi. OczywiÊcie koszt sprzedawanej przez ogólnopolskà sieç energii b dzie wy szy, bo do kosztów samej energii b dzie doliczany koszt eksploatacji urzàdzeƒ elektrycznych, linii napowietrznych, stacji transformatorowych, rozdzielni itd. Pompy ciep a Pompy ciep a sà urzàdzeniami umo liwiajàcymi transformacj energii cieplnej ze êród a niskotemperaturowego, okreêlanego jako tzw. dolne êród o ciep a, na wy szy poziom energetyczny okreêlany poj ciem górnego êród a ciep a. Istota dzia ania tych urzàdzeƒ polega na wykorzystaniu zasobów energii naturalnej, której êród em mo e byç powietrze atmosferyczne, grunt, wody powierzchniowe lub podziemne. Pompa ciep a (podnosi) pobiera energi cieplnà z tych êróde i przenosi jà do ogrzewanego obiektu. Pompy ciep a majà zastosowanie w klimatyzacji, systemach centralnego ogrzewania, ogrzewania pod- ogowego, s u à do podgrzewania wody u ytkowej. Budowa i zasada dzia ania pompy ciep a podobna jest do dzia ania domowej lodówki, z tà ró nicà, e produktem pompy ciep a jest przewa nie ciep o. Maksymalna temperatura zasilania uzyskiwana za pomocà pompy ciep a wynosi najcz Êciej 55 C 65 C (w zale noêci od konstrukcji pompy ciep a). Drugà wa nà cechà ka dej pompy ciep a jest to, e znakomità wi kszoêç energii dostarczanej do uk adu pobiera ona z tzw. dolnego êród a (woda studzienna, morska, ziemia, powietrze). OczywiÊcie najkorzystniej jest, gdy pompa ciep a jak najwi cej ciep a pobiera z darmowego dolnego êród a, a jak najmniej energii z sieci elektrycznej. Bardzo wa ny jest tak e optymalny dobór mocy pompy ciep a do konkretnego uk adu szczególnie niekorzystne jest dobranie pompy ciep a o za wysokiej mocy. Miar sprawnoêci cieplnej urzàdzenia okreêla stosunek energii dostarczonej do pobranej z sieci, nazywany COP. Im jest on wy szy, tym wydajniej pracuje pompa ciep a. Instytucje udzielajàce pomocy finansowej (przede wszystkim niskooprocentowanych kredyty) dla inwestorów prowadzàcych dzia alnoêç gospodarczà z zakresu OZE Narodowy Fundusz Ochrony Ârodowiska i Gospodarki Wodnej ul. Konstruktorska 3 A, Warszawa, tel. (22) Bank Ochrony Ârodowiska, Al. Jana Paw a II 12, Warszawa, tel. (22) Ekofundusz, ul. Belwederska 18 A, Warszawa, tel. (22) w. 101 GEF/SGP Program Ma ych Dotacji Globalnego Funduszu Ârodowiska, Al. Niepodleg oêci 186, Warszawa, tel. (22) USA ID, Al. Jerozolimskie 56 C, Warszawa, tel. (22) Wi cej informacji w tej dziedzinie mo na uzyskaç w instytucjach i organizacjach promujàcych odnawialne êród a energii, m. in. w: Krajowej Agencji Poszanowania Energii, ul. Nowogrodzka 35/41, Warszawa, tel. (22) oraz w Europejskim Centrum Energii Odnawialnej dla Paƒstw Regionu Morza Ba tyckiego, ul. Rakowiecka 32, Warszawa, tel. (22)