różnorod no ść na szym otoczeniu

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "różnorod no ść na szym otoczeniu"

Transkrypt

1 różnorod no ść iow na szym otoczeniu

2 Materiały informacyjne wykonano w ramach realizacji projektu Bioróżnorodność w naszym otoczeniu, finansowanego przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie. Więcej informacji o projekcie: e-bioroznorodnosc.pl Nakład: 1000 egzemplarzy Zdjęcie na I stronie okładki: Rafał Bobrek Autorzy zdjęć: Rafał Bobrek (RB), Maciej Bonk (MB), Zbigniew Boratyński (ZB), Krzysztof Dudzik (KD), Joanna Kajzer-Bonk (JKB), Przemysław Kurek (PK), Roman Maniarski (RM), Małgorzata Pietkiewicz (MP), Elżbieta Rożej-Pabijan (ERP), Adam Tarłowski (AT), Kazimierz Walasz (KW), Marta Wantuch (MW), Blanka Wiatrowska (BW). Opracowanie graficzne: Zerkaj Studio. Praca na IV stronie okładki: Alicja Warecka, kl.v, SP w Woli Batorskiej, I miejsce w konkursie plastycznym Bioróżnorodność w moim otoczeniu Folder sfinansowany ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Spis treści ioróżnorod no ść w na szym otoczeniu Wstęp...2 TEMATY ZAJĘĆ Z czym się wiąże bycie wiązem?...4 Zielone miasto...7 Gatunki inwazyjne nieproszeni goście...10 Pospolite gatunki roślin terenów przekształconych...13 Trzmiele co warto o nich wiedzieć?...15 Różnorodność barw i kształtów motyle...17 W poszukiwaniu rusałek i bielinków...20 Poznajemy i chronimy płazy Polski...23 Nasi skrzydlaci sąsiedzi zagrożenia i ochrona...26 Ptasie szlaki wędrówkowe...29 Ptaki zimujące w naszym otoczeniu...31 Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne skr. pocz Kraków 11 sekretariat@mto-kr.pl MTO jest pozarządową organizacją społeczną zrzeszającą miłośników ptaków. Celem działalności Towarzystwa jest rozwój zainteresowań przyrodniczych w społeczeństwie, szczególnie ptakami oraz badanie ich rozmieszczenia, biologii i aktualnych trendów liczebności, a także działania na polu ochrony ptaków i środowisk, w których bytują oraz szeroko rozumiana edukacja ekologiczna. Jeśli chcesz wspomóc naszą działalność na rzecz aktywnej ochrony przyrody, możesz dokonać wpłaty na konto: Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne Bank Śląski O/Kraków Nr

3 W stęp J OANNA K AJZER-BONK CZYM JEST BIORÓŻNORODNOŚĆ? Słowo bioróżnorodność powstało z połączenia słów różnorodność i biotyczna. Pojęcie to oznacza zróżnicowanie życia na wszystkich poziomach jego organizacji, czyli w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami, a także różnorodność ekosystemów. Taką różnorodność roślin i zwierząt można mierzyć np. liczbą wszystkich gatunków występujących na danym obszarze lub liczbą gatunków rzadkich w konkretnym miejscu. Dla zachowania bioróżnorodności niezwykle ważne jest zróżnicowanie siedlisk (np. oczka wodne, zadrzewienia wśród pól, krzewy w miastach) oraz ochrona miejsc najcenniejszych (będących miejscem życia dużej liczby i/lub rzadkich gatunków). Im większa bioróżnorodność, tym większa szansa na trwałość ekosystemów, tak przecież ważnych dla życia ludzi. CO ZAGRAŻA BIORÓŻNORODNOŚCI? Niestety współcześnie, z powodu działalności człowieka (tzw. przyczyn antropogenicznych), wiele gatunków roślin i zwierząt zagrożonych jest wyginięciem. Do głównych przyczyn wymierania gatunków i tym samym utraty bioróżnorodności zalicza się: 1. Utratę i fragmentację siedlisk. 2. Inwazyjne gatunki obce. 3. Zanieczyszczenia środowiska. 4. Bezpośrednie tępienie przez człowieka. 5. Zmiany klimatyczne. 6. Współdziałanie wymienionych czynników. Organizmy tracą miejsca do życia, rozmnażania się lub przemieszczania, są zatruwane i często zabijane. Zwróć uwagę że to człowiek powoduje takie zniszczenia różnych środowisk i gatunków, choć równocześnie nie może bez nich w dłuższej skali czasu przetrwać. Zatem ochrona różnorodności biotycznej to jedno z najważniejszych wyzwań współczesnego świata. Można dokonać tego poprzez rozwój zrównoważony czyli wszelkie działania człowieka (np. budowę domów, dróg), które biorą pod uwagę potrzeby również innych organizmów żywych te ostatnie niestety nie mają możliwości obrony przed działalnością człowieka. CZY MASZ WPŁYW NA RÓŻNORODNOŚĆ BIOTYCZNĄ? Każdy z nas może we własnym zakresie przeciwdziałać procesom utraty bioróżnorodności, poprzez racjonalne zarządzanie zasobami, zrozumienie przemian zachodzących pod wpływem działalności człowieka i planowanie ochrony przyrody w sposób, który pozwoli przetrwać gatunkom. Może to dla Ciebie zaskakująca wiadomość, ale nawet małe lokalne działania mogą pomóc w zachowaniu bioróżnorodności, a równocześnie poprawić poziom i jakość życia Twojego i Twojej Rodziny. FOT. 1. Miedze śródpolne, nieużytki i łąki są ważnym siedliskiem i miejscem odpoczynku wielu gatunków zwierząt W tym folderze znajdziesz informacje na temat bogactwa otaczającego nas świata przyrody, zagrożeń dotyczących różnych grup organizmów, a także propozycje działań, które możesz podjąć, by chronić przyrodę w Twoim otoczeniu. Znajdziesz w nim m.in. informacje o tym, jakie gatunki roślin są rodzime, dlaczego warto takie sadzić, co robić w sytuacji wypalania łąk, jakie działania można podjąć w sytuacji masowej śmierci płazów wędrujących wiosną na gody, dlaczego śmieci należy wyrzucać tylko w wyznaczonych miejscach, dlaczego warto zakładać budki lęgowe dla ptaków i trzmieli, jak i czym dokarmiać ptaki zimą, dlaczego reagować i do kogo zgłaszać przypadki niszczenia lęgów ptasich podczas remontu budynków. Mamy nadzieję, że zarówno przeprowadzone przez nas warsztaty, jak i informacje znalezione w tym folderze sprawią, że wraz z nauczycielem/rodziną pomyślisz o działaniach proekologicznych takich jak: sadzenie rodzimych gatunków roślin kwiatowych w przydomowych i przyszkolnych ogrodach, przeciwdziałanie i reagowanie w sytuacji wypalania łąk, przenoszenie wiosną płazów przez lokalne drogi pod kontrolą nauczyciela/ specjalisty np. w sąsiedztwie szkół, wyrzucanie śmieci tylko w przeznaczonych do tego celu miejscach, zakładanie karmników i dokarmianie ptaków zimą, a także budek lęgowych dla ptaków i trzmieli w bezpośrednim otoczeniu szkoły, reagowanie w sytuacji łamania prawa podczas remontów budynków. MB 3

4 Zczym się wiąże bycie wiązem? DRZEWO JAKIE JEST KAŻDY WIDZI* M ARTA W ANTUCH DRZEWA są organizmami wieloletnimi o zdrewniałych pędach. Pęd główny (pień) rozgałęzia się na pewnej wysokości tworząc koronę złożoną z konarów oraz pędów dalszych rzędów (drzewa dwuliścienne, większość nagonasiennych) lub wytwarza pióropusz liści (palmy, sagowce). KRZEWY, będące również roślinami drzewiastymi, w odróżnieniu od drzew nie posiadają typowego pnia lecz wiele pędów równorzędnych. Krzewy o niewielkich rozmiarach nazywamy KRZEWINKAMI (np. żurawina, wrzos). Warto zwrócić uwagę, że niektóre gatunki, w zależności od warunków środowiska, mogą wytwarzać formy drzewiaste lub krzewiaste (np. cis). Drzewa pojawiły się na Ziemi w dewonie ( mln lat temu). Nastąpiło to niezależnie w różnych grupach roślin. Dział botaniki zajmujący się drzewami i krzewami nosi nazwę DENDROLOGII. DRZEWNE NAJ Drzewami osiągającymi w Polsce największą wysokość są modrzewie, świerki, jodły i buki. Najwyższym znanym drzewem w naszym kraju była żyjąca do 1914 r. Gruba Jodła czyli rosnący na północnym stoku Babiej Góry okaz jodły zwyczajnej Abies alba. Jej wysokość szacowano na 65 m, a wiek na 600 lat. Obecnie na pierwszym miejscu znalazły się ex aequo dwa świerki pospolite Picea abies o wysokości 51,8 m. Jeden z nich rośnie w Puszczy Białowieskiej, drugi w Beskidzie Żywieckim. Najgrubszym drzewem w Polsce (o wielokrotnym pniu) jest lipa drobnolistna Tilia cordata o obwodzie 11,1 m, wysokości 28,6 m i wieku ok 530 lat, rosnąca w Cielętnikach w województwie śląskim. Najstarszy w Polsce jest cis pospolity Taxus baccata rosnący w Henrykowie Lubańskim w województwie dolnośląskim, którego wiek jest szacowany na około 1270 lat. Najstarszym drzewem liściastym jest ponad 800-letni Dąb Bolesław czyli dąb szypułkowy Quercus robur z miejscowości Bagicz w województwie zachodniopomorskim. Kilka innych dębów szypułkowych rosnących w naszym kraju przekroczyło wiek 600 lat: Dąb Chrobry w Piotrowicach, Dąb Jan Kazimierz w Bąkowie, Dąb Bażyńskiego w Kadynach, Dąb Bartek w Bartkowie, Dąb Poganin w Węglówce, Dąb Chrobry w Nogacie, Dąb Lech w Rogalinie oraz Dąb Chrześ cijanin w Januszkowicach. * Parafraza cytatu Koń jaki jest każdy widzi. Jest to definicja konia pochodząca z pierwszej polskiej encyklopedii powszechnej (Nowe Ateny) autorstwa ks. Benedykta Chmielowskiego, której pierwsze wydanie ukazało się w latach FOT. 2. Buk. Stare, dziuplaste drzewa dają schronienie wielu gatunkom zwierząt (m.in. ptakom, nietoperzom i małym gryzoniom) ZNACZENIE DRZEW Stanowią środowisko życia dla innych organizmów. Na terenach wylesionych zadrzewienia pełnią funkcje korytarzy ekologicznych. Wzbogacają powietrze w tlen. Jedna 60-letnia sosna produkuje w ciągu doby tyle tlenu, ile potrzebują 3 osoby. Usuwają z powietrza CO 2 i zmniejszają efekt cieplarniany. Jedno duże drzewo (25 m wysokości) usuwa w ciągu dnia z otoczenia tyle samo CO 2, ile emitują dwa domy jednorodzinne. Pochłaniają pyły i inne zanieczyszczenia. Sto drzew usuwa z powietrza około 454 kg zanieczyszczeń rocznie. Posadzone w odpowiednim miejscu drzewa chronią przed hałasem i mogą obniżyć jego poziom nawet o 50%. Regulują temperaturę oraz wilgotność powietrza i pomagają wyrównywać powstające w miastach tzw. wyspy ciepła. Pojedyncze wielkie drzewo może wydzielić dziennie ponad 1800 litrów wody do atmosfery obniżając jednocześnie temperaturę otoczenia nawet o ok. 11 o C. W upalne dni zapewniając cień dają wytchnienie ludziom, zmniejszają nagrzewanie się samochodów pozostawionych na parkingach, a także przedłużają żywotność nawierzchni asfaltowych. Właściwie rozmieszczone i zadbane drzewa pełnią funkcję osłony przed wiatrem i obniżają koszty ogrzewania budynków. Odpowiednio posadzone drzewa podnoszą bezpieczeństwo ruchu drogowego, redukując oślepianie przez słońce oraz zmniejszając monotonię jazdy. Stabilizują glebę i zapobiegają erozji. Oczyszczają wodę, stanowią ochronę przeciwpowodziową i odnawiają zasoby wód gruntowych. Sto dojrzałych drzew zatrzymuje rocznie około 450 tys. litrów wody opadowej. Wpływają pozytywnie na nasze zdrowie i emocje. Poprawiają nastrój i koncentrację, łagodzą agresję oraz wpływają na lepsze stosunki międzyludzkie. Obecność parków zmniejsza przestępczość w miastach, a widok z okna na drzewa przyspiesza rekonwalescencję pacjentów w szpitalach. Poszczególne części drzew (owoce, drewno, kora, liście, kwiaty) dostarczają wielu substancji i materiałów wykorzystywanych w różnych gałęziach przemysłowych. MW 5

5 FOT. 3. Siewki buka. Minie kilkadziesiąt lat nim wyrosną z nich dorosłe drzewa. Sadzenie drzew to inwestycja, z której skorzystają nasze dzieci i wnuki Podnoszą wartość rynkową nieruchomości. Wartość działki otoczonej zielenią może wzrosnąć od 5 do 30% w porównaniu z podobną działką pozbawioną drzew. Podnoszą walory estetyczne. Drzewa poprawiają wizerunek danej miejscowości i nadają jej indywidualny charakter. CHROŃMY DRZEWA! Opiekujmy się starymi drzewami zamiast je wycinać. Cenne są zwłaszcza osobniki dziuplaste, które dają schronienie wielu małym gatunkom zwierząt. Najskuteczniejsze w produkcji tlenu i usuwaniu zanieczyszczeń są właśnie duże drzewa. Stuletni buk wytwarza w ciągu godziny 1200 litrów tlenu czyli tyle ile 2700 młodych drzewek. Sadząc drzewa bierzmy pod uwagę ich wymagania siedliskowe oraz cechy gatunkowe. Ważna jest nie tylko odpowiednia gleba, oświetlenie i dostęp do wody ale także wystarczająca ilość miejsca. Pamiętajmy, że minimalna odległość od budynków powinna wynosić co najmniej połowę średnicy korony, jaką średnio osiąga dany gatunek drzewa. Sadząc drzewa przy ruchliwych ulicach zwróćmy uwagę na ich odporność na zanieczyszczenia (bardziej odporne są drzewa liściaste niż iglaste). Obok drzew krótkowiecznych sadźmy okazy, które rosną wolniej ale są długowieczne. Pamiętajmy, że nierównomierne cięcia konarów lub uszkodzenie korzeni może zaburzać stabilność drzewa i spowodować jego przewrócenie się! Nie kaleczmy drzew (podczas parkowania samochodu czy koszenia trawnika), nawet niewielkie uszkodzenie może stać się przyczyną infekcji całego organizmu. Ochraniajmy młode drzewka przed psami, psi mocz bardzo szkodzi roślinom. Zimą zamiast soli na ośnieżone przydomowe chodniki wysypujmy gruby żwir sól powoduje tzw. suszę fizjologiczną tj. uniemożliwia roślinie pobranie wody znajdującej się w glebie i w konsekwencji powoduje jej usychanie. MW Zielone miasto M ARTA W ANTUCH PRZYRODA W MIEŚCIE 1. NATURALNE I PÓŁNATURALNE SIEDLISKA PRZYRODNICZE Na obszarach miejskich zachowały się tereny zaskakujące dużą różnorodnością siedlisk przyrodniczych oraz bogactwem chronionych gatunków roślin i zwierząt. Są to: cieki wodne i siedliska podmokłe; kompleksy leśne; murawy kserotermiczne; rolniczy krajobraz kulturowy. 2. ZIELEŃ URZĄDZONA W zachowaniu różnorodności biologicznej ważną rolę odgrywają również tereny zieleni miejskiej ukształtowane przez człowieka. parki i ogrody (botaniczne, zoologiczne, jordanowskie, zabytkowe, zdrojowe); ogródki działkowe; cmentarze; tereny sportowe; zieleńce, bulwary, promenady; pasy zieleni i zadrzewienia przyuliczne; zieleń towarzysząca placom i budynkom (np. balkony, tarasy, pnącza); zieleń towarzysząca składowiskom, lotniskom, obiektom kolejowym i przemysłowym. DLACZEGO TERENY ZIELENI MIEJSKIEJ SĄ WAŻNE? W obecnych czasach ponad połowa ludzi na naszej planecie żyje w miastach. Jakość życia na obszarach zurbanizowanych w znacznym stopniu zależy od ilości znajdujących się tam terenów zielonych, które pełnią funkcje ekologiczne, zdrowotne, rekreacyjne, gospodarcze, kulturowe, estetyczne i edukacyjne: dostarczają tlen i usuwają dwutlenek węgla; pochłaniają zanieczyszczenia; chronią przed hałasem; regulują temperaturę i wilgotność powietrza (zmniejszając jednocześnie koszty ogrzewania mieszkań i ich klimatyzacji); pozytywnie wpływają na nasze zdrowie i emocje (np. obniżając poziom agresji i stresu); umożliwiają rekreację i wypoczynek; stanowią środowisko życia różnych organizmów żywych; pełnią rolę korytarzy ekologicznych; pozwalają prowadzić działalność edukacyjną; umożliwiają zrozumienie wielu aspektów naszej kultury związanych z obcowaniem z dziką przyrodą (np. dzieł literackich i malarskich); 7

6 MW MW MW FOT.4. Z atrakcyjnymi odmianami drzew (np. kwitnącymi obficie wiosną) mieszkańcy wiążą się emocjonalnie i bardziej o nie dbają. Kraków podnoszą walory estetyczne miasta; w wielu przypadkach podnoszą również ceny nieruchomości. CO ZAGRAŻA ZIELENI MIEJSKIEJ? Najbardziej zagrożone są naturalne i półnaturalne siedliska (np. oczka wodne, łąki, fragmenty lasu) traktowane niejednokrotnie jako dzikie wysypiska śmieci. Obszary te najczęściej zostają ostatecznie przekształcone w działki budowlane, a przecież mogłyby z powodzeniem zostać wkomponowane w miejski krajobraz jako tereny rekreacyjne i edukacyjne. Poważnym problemem są błędy projektowe: realizowanie zabudowy bez wzięcia pod uwagę istniejącej na danym terenie roślinności (efektem tego bywa m.in. wycinka drzew, budowa obiektów zbyt blisko rosnących roślin lub uszkodzenie ich systemów korzeniowych, osuszenie terenu w wyniku obniżenia poziomu wód gruntowych, przekształcanie fragmentów łąk w jednogatunkowe trawniki); sadzenie drzew szybko rosnących ale kruchych (np. topoli czy klonów srebrzystych), które mogą stanowić zagrożenie dla ludzi i budynków; sadzenie roślin bez znajomości ich wymagań oraz właściwości (np. zbyt blisko budynków, w miejscach o nieodpowiedniej glebie czy nasłonecznieniu). FOT. 5. Kosaciec syberyjski jest jednym z wielu rzadkich i chronionych gatunków związanych z terenami pod mokłymi. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe w Krakowie FOT. 6. Miej pomysł na zieleń! Luksemburg OCHRONA Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody (Dz.U nr 92 poz. 880.) zieleń w miastach i wsiach podlega ochronie prawnej. Kto wykonując prace budowlane lub stosując środki chemiczne w znaczący sposób szkodzi drzewom, podlega karze aresztu i grzywny. Zabronione jest również m.in. usuwanie drzew i krzewów bez zezwolenia. CO MOGĘ ZROBIĆ NA WŁASNYM PODWÓRKU? Każdy z nas może zadbać o różnorodność biologiczną we własnym ogrodzie, a nawet na balkonie. Nasz trawnik nie musi być kilkucentymetrowy i jednogatunkowy. Pozwólmy zakwitnąć na nim polnym kwiatom i trawom, dającym pożywienie wielu bezkręgowcom m.in. pszczołom, trzmielom, motylom, a także kręgowcom jak gryzonie czy ptaki. Wystarczy ograniczyć koszenie i nie stosować środków chemicznych przeciwko roślinom; Zostawmy w zakamarkach ogrodu kępy tzw. roślinności ruderalnej (np. pokrzywa, wrotycz, bylica, szczaw). To właśnie na tych roślinach rozwijają się larwy wielu gatunków motyli; Sadźmy rodzime gatunki roślin przystosowane do naszych warunków klimatycznych i stanowiące dobrą bazę pokarmową dla występujących u nas gatunków zwierząt; Sadźmy gatunki roślin kwitnące w różnych porach roku, dzięki temu zapewnimy owadom stały dostęp do pyłku i nektaru; Używajmy kompostu zamiast nawozów sztucznych; Stosujmy biologiczne metody ochrony roślin zamiast środków chemicznych; Reagujmy w sytuacji samowolnego wycinania drzew i krzewów starszych niż 10 lat, zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody na wycinkę trzeba uzyskać pozwolenie; Pamiętajmy, że w okresie, gdy ptaki zakładają gniazda (od marca do połowy października) wszelkie prace pielęgnacyjne drzew i krzewów (polegające przeważnie na przycinaniu gałęzi) oraz ich wycinanie są również zabronione. 9

7 Gatunki inwazyjne nieproszeni goście CO TO SĄ INWAZYJNE GATUNKI OBCE? M ARTA W ANTUCH GATUNEK OBCY gatunek występujący poza swoim naturalnym zasięgiem w postaci form zdolnych do przeżycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub części osobników, dzięki którym może się on rozmnażać (Dz. U Nr 92 poz. 880, Art.5.1c). Definicja ta nie dotyczy gatunków, które spontanicznie rozprzestrzeniają się poza ich dotychczasowy naturalny zasięg geograficzny. Gatunki obce bywają nazywane również gatunkami egzotycznymi, obcego pochodzenia, introdukowanymi, wprowadzonymi, nierodzimymi lub allochtonicznymi. INWAZYJNY GATUNEK OBCY roślina, zwierzę, patogen lub inny organizm obcy dla danego ekosystemu, którego wprowadzenie (introdukcja) i/lub rozprzestrzenianie może powodować szkody w środowisku, a także zagrażać gospodarce i/lub zdrowiu człowieka. Znacząca liczba gatunków wykorzystywanych przez człowieka i przynoszących korzyści ekonomiczne jest gatunkami obcymi (w Europie np. ziemniak, pomidor, kura domowa). Tylko niewielki procent gatunków obcych staje się gatunkami inwazyjnymi. Warto jednak pamiętać, iż nawet nieinwazyjne gatunki mogą przyczyniać się do rozprzestrzeniania inwazyjnych patogenów. DROGI WPROWADZANIA GATUNKÓW OBCYCH DO ŚRODOWISKA Wzrost populacji ludzkiej, rozwój globalnego handlu, transportu i turystyki przyczynił się do pokonania barier geograficznych i rozprzestrzeniania się gatunków na tereny znajdujące się poza ich wcześniejszym zasięgiem. Wprowadzanie (introdukcja) przez człowieka obcych gatunków do środowiska następuje przypadkowo (i. niezamierzona) bądź świadomie (i. zamierzona). Szereg gatunków dostaje się w nowe rejony świata różnymi środkami transportu wodnego, lądowego lub powietrznego jako podróżni na gapę wraz z pojazdem (np. przyczepione do kadłuba statku lub w jego wodach balastowych), wraz z przewożonym ładunkiem (np. z drewnem, owocami) bądź razem z turystami (np. jako jedzenie, pamiątki z wakacji). Wiele gatunków zostało celowo sprowadzonych np. do walki ze szkodnikami (m.in. biedronka azjatycka Harmonia axyridis), jako rośliny ozdobne (m.in. nawłoć kanadyjska Solidago canadensis) lub dla zwiększenia produkcji w rolnictwie (m.in. lucerna siewna Medicago sativa), w leśnictwie (m.in. dąb czerwony Quercus rubra) czy w rybołówstwie (m.in. karaś srebrzysty Carassius gibelio). Uwa ża się, iż 80% inwazyjnych roślin obcych w Europie zostało wprowadzonych właśnie jako rośliny ozdobne lub rolnicze. Część introdukcji jest spowodowana przypadkowymi ucieczkami z hodowli (np. norka amerykańska Neovison vison) lub wyrzucaniem egzotycznych zwierząt i roślin do kanalizacji czy na wysypiska śmieci, skąd mogą swobodnie przenikać do lokalnych ekosystemów. SKUTKI WPROWADZANIA GATUNKÓW INWAZYJNYCH DO ŚRODOWISKA Wpływ na środowisko Inwazyjne gatunki obce są obecnie uznawane za jedno z największych zagrożeń dla różnorodności biologicznej. Poprzez konkurencję pokarmową, drapieżnictwo, krzyżowanie się z gatunkami rodzimymi, przenoszenie patogenów oraz zakłócanie funkcjonowania ekosystemów gatunki te przyczyniają się do zmniejszania liczebności lub nawet do wymarcia gatunków rodzimych. Przykładem może być pochodząca z Ameryki wiewiórka szara Sciurus carolinensis, wypierająca rodzimy europejski gatunek wiewiórkę pospolitą Sciurus vulgaris. Szacuje się, iż od XVII w. introdukowane gatunki spowodowały wyginięcie prawie 40% gatunków zwierząt, dla których przyczyna wyginięcia jest znana. Wpływ na działalność gospodarczą Celowe lub przypadkowe introdukcje egzotycznych gatunków stają się również coraz poważniejszym problemem społeczno-gospodarczym. Zmniejszając plony w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie powodują ogromne straty ekonomiczne i zwiększają biedę. Azjatycki chrząszcz Anoplophora glabripennis atakujący klony, topole, wierzby i jesiony, zawleczony do Ameryki Północnej wraz z drewnianymi opakowaniami towarów, spowodował tam szkody o wartości dwóch bilionów dolarów amerykańskich. Gatunki inwazyjne mogą powodować również niszczenie infrastruktury (np.małż racicznica zmienna Dreissena polymorpha, która m.in. blokuje rury do poboru wody) czy przyczyniać się do erozji gleby (np. niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera; FOT.8). Wpływ na zdrowie ludzi Gatunki inwazyjne stwarzają także zagrożenie dla zdrowia ludzi wywołując zatrucia, alergie czy poparzenia (np. barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi) oraz przenosząc chorobotwórcze mikroorganizmy. Komar azjatycki Aedes albapictus, który dostał się do Europy w wyniku handlu używanymi oponami jest nosicielem 22 groźnych dla człowieka wirusów. CO MOGĘ ZROBIĆ? Dowiedz się jak najwięcej o gatunkach zwierząt i roślin, które hodujesz. Zorientuj się, które gatunki są inwazyjne w twojej okolicy i zaniechaj ich hodowli. Starannie usuwaj odpady zawierające gatunki egzotyczne (np. materiał roślinny pochodzący z ogrodu lub domu). Poznaj regulacje prawne dotyczące gatunków inwazyjnych (ich posiadanie wymaga często uzyskania stosownych pozwoleń i udowodnienia legalnego pochodzenia). Pamiętaj, że wypuszczanie na wolność okazów należących do gatunków obcych jest w Polsce zakazane i traktowane jako wykroczenie (zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody), za które sąd skazać może na karę aresztu lub grzywny. Uświadamiaj innym ludziom zagrożenia związane z wprowadzaniem gatunków obcych. FOT. 7. Nawłoć kanadyjska jest obecnie jednym z największych zagrożeń różnorodności biotycznej łąk. Rośnie łanowo wygrywając konkurencję z rodzimymi gatunkami roślin MW 11

8 MW FOT. 8. Niecierpek gruczołowaty sprowadzony jako atrakcyjna roślina ozdobna, szybko uciekł z przydomowych ogródków i obecnie rozprzestrzenia się wzdłuż dolin rzecznych. Gatunek stał się atrakcją również dla owadów zapylających, które wybierają go jako źródło pokarmu częściej niż inne rośliny kwiatowe. W konsekwencji rodzime gatunki roślin nie są zapylane i giną GDZIE SZUKAĆ INFORMACJI? Baza danych IOP PAN "Gatunki Obce w Polsce": Księga Gatunków Obcych Inwazyjnych w Faunie Polski: Strona internetowa Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska: Baza danych o inwazyjnych gatunkach obcych w Europie (DAISIE): Baza danych o inwazyjnych gatunkach obcych w Europie Północnej i Centralnej (NOBANIS): Globalna sieć baz danych o gatunkach obcych GISIN: Lista gatunków oficjalnie uznanych jako zagrażające rodzimej różnorodności biologicznej znajduje się w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Dz. U. Nr 210, poz. 1260). JKB PK Pospolite gatunki roślin terenów przekształconych B LANKA W IATROWSKA, PRZEMYSŁAW K UREK Proces oddziaływania człowieka na szatę roślinną zaznaczył się w chwili, gdy ludzie zaczęli prowadzić osiadły tryb życia. Początkowo oddziaływanie to polegało na wycinaniu lasów, zakładaniu upraw roślin użytkowych, a także przekształcaniu środowiska w obrębie osad ludzkich. Z czasem, w miarę postępowania rozwoju cywilizacyjnego, coraz większy wpływ na przyrodę zaczął wywierać przemysł. Obecnie pod pojęciem terenów przekształconych w wyniku działalności człowieka możemy rozumieć przede wszystkim tereny uprawne, łąki i pastwiska, obszary miast i wsi oraz tereny poprzemysłowe (hałdy, wyrobiska). Wykształcone w tych miejscach formacje roślinne tworzą całkowicie nowe zbiorowiska, często z dużym udziałem roślin obcego pochodzenia. Zjawisko przemian, jakie zachodzą w przyrodzie pod wpływem działalności człowieka nazywamy synantropi - zacją. W wyniku tego procesu wykształcają się charakterystyczne roślinne zbiorowiska ruderalne i segetalne. ROŚLINNOŚĆ SEGETALNA roślinność towarzysząca uprawom. ROŚLINNOŚĆ RUDERALNA roślinność występująca na silnie zmienionych przez człowieka siedliskach, towarzysząca osiedlom, szlakom komunikacyjnym i terenom przemysłowym. ROŚLINNOŚĆ SEGETALNA Rośliny te, określane mianem chwastów polnych, wykazują szereg przystosowań umożliwiających im występowanie np. w uprawach zbóż czy roślin okopowych. Cykl życiowy tych roślin (szczególnie owocowanie) jest zbliżony do cyklu roślin uprawnych. Charakterystycznym i znanym elementem tych zbiorowisk są maki, jednak roślinność segetalna to także inne gatunki, np. kąkol polny i chaber bławatek (FOT. 9). Liczne występowanie tych gatunków obniżało niegdyś wartość plonów, a nasiona m.in. kąkolu zawierają substancje szkodliwe dla zdrowia, dostając się wraz ze zbożem do mąki powodowały zatrucia. Rośliny segetalne traktowane jak chwasty i zwalczane stanowią jednak charakterystyczny element tradycyjnego krajobrazu polskiej wsi i niestety zanikają. ROŚLINNOŚĆ RUDERALNA Rośliny zasiedlające podłoża przekształcone przez człowieka związane są np. z poboczami dróg, nasypami kolejowymi i torowiskami, hałdami, placami budowy. Często możemy je także obserwować między płytami chodnikowymi i w szczelinach murów, a więc w środowiskach niekorzystnych dla wielu innych gatunków. Do grupy tej należą zarówno rośliny rodzime jak i obce pod względem geograficznym (np. sprowadzone przez człowieka z innego kontynentu). 13 FOT. 9. Kąkol polny (o fioletowych płatkach kwiatu) oraz chaber bławatek (kwiat niebieski) są coraz rzadszymi składnikami zbiorowisk segetalnych

9 PK FOT. 10. Rozchodnik ostry na nasypie kolejowym FOT.11, 12. Paproć zanokcica skalna (po lewej) oraz cymbalaria bluszczykowata (po prawej) na starym murze Bardzo charakterystycznym gatunkiem występującym przy drogach jest cykoria podróżnik o niebieskich kwiatach, której zmielony korzeń jest składnikiem kawy zbożowej. Natomiast porzucone i odłogowane pola i łąki są siedliskiem dla żółto kwitnącego wrotycza i nawłoci pochodzących z kontynentu północnoamerykańskiego. Nawłocie są przykładem roślin zawleczonych, obecnie przejawiających cechy gatunków inwazyjnych, tworzących rozległe i zwarte łany. Innym typem środowiska są tory i nasypy kolejowe. Do gatunków spotykanych w tym środowisku należą, np. kozibród wielki, rozchodnik ostry (FOT. 10), starzec wiosenny i wiele gatunków traw łatwo rozprzestrzeniających się m.in. dzięki porywom powietrza wywołanych ruchem pociągu. Interesującym środowiskiem życia roślin są mury starych budowli (np. twierdz, zamków, murów miejskich), które stwarzają warunki zbliżone do środowisk naskalnych. Spośród wielu gatunków mchów, paproci (FOT. 11) i wielu roślin naczyniowych (będących niejednokrotnie gatunkami rzadkimi) na uwagę zasługuje cymbalaria bluszczykowata (FOT. 12). Szczególne przystosowanie zaobserwowane u tej rośliny polega na tym, że szypułki z dojrzałymi owocami odginają się w kierunku miejsc wilgotnych najodpowiedniejszych dla kiełkowania nasion i wzrostu młodych roślin. Rośliny środowisk przekształconych działalnością człowieka często należą do grupy gatunków obcych pod względem geograficznym, których większość na stałe wpisała się jednak w nasz krajobraz mając wyraźny wkład w kształtowanie różnorodności biologicznej. W grupie tej większość gatunków, to rośliny pospolite, spośród których część wykazuje tendencje do niekontrolowanego i masowego rozprzestrzeniania się. Jednocześnie pewne z nich wymierają (gatunki segetalne) i stanowią coraz rzadszy element naszej flory na skutek stosowania herbicydów i zarzucenia uprawy niektórych roślin użytkowych, np. lnu. Równocześnie, dzięki człowiekowi, wiele roślin znajduje warunki dla swego rozwoju przez zajmowanie różnych podłoży i siedlisk stworzonych działalnością ludzką (FOT. 13). BW Trzmiele co warto o nich wiedzieć? E LŻBIETA R OŻEJ-PABIJAN BIOLOGIA TRZMIELI Trzmiele to owady społeczne, będące przedstawicielami rodziny pszczołowatych (Apidae). Podobnie jak inne pszczoły, trzmiele odżywiają się pyłkiem i nektarem. Na świecie występuje około 250 gatunków trzmieli, przy czym są one rozpowszechnione głównie w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce stwierdzono 29 gatunków trzmieli, wszystkie objęte są ochroną gatunkową. U trzmieli występuje roczny cykl życiowy. Wiosną młode królowe wybudzają się z hibernacji, odżywiają na kwiatach i szukają odpowiedniego miejsca do założenia gniazda. W zależności od gatunku, zakładają gniazda w ziemi, np. opuszczonych norach gryzoni, szczelinach w murach lub zagłębieniach pod mchem. Królowa buduje pierwszą woskową komórkę i gromadzi w niej pyłek, następnie na pyłku składa jaja, po czym zasklepia komórkę. W tym samym czasie buduje drugą woskową komórkę służącą do przechowywania zapasów nektaru. Po około 21 dniach od złożenia jaj, pojawiają się pierwsze robotnice, które przejmują część obowiązków królowej zajmują się zbieraniem pokarmu, opieką nad kolejnym potomstwem, rozbudową gniazda i jego obroną. Po około trzech tygodniach rodzina trzmieli powiększa się o drugie pokolenie robotnic, a w pustych oprzędach po larwach magazynowane są zapasy pokarmu. Wraz z nastaniem lata pojawiają się formy płciowe samce i młode królowe. Pod koniec lata odbywa się lot godowy. Późnym latem samce, robotnice i stara królowa umierają, a młode zaplemnione królowe szukają odpowiednich miejsc hibernacji. W kolejnym roku na wiosnę pojawiają się królowe, przyszłe założycielki gniazd i cykl się powtarza. JAKIE GATUNKI TRZMIELI MOŻNA SPOTKAĆ WIOSNĄ I LATEM NA SKWERACH I ŁĄKACH? W Polsce występuje 29 gatunków trzmieli, są wśród nich gatunki szeroko rozpowszechnione, które można obserwować w miastach (odwiedzają kwitnące rośliny na balkonach, trawnikach, skwerach), w ogrodach i na łąkach. W trakcie obserwowania trzmieli, należy zapamiętać kolory wzorów barwnych na tułowiu i odwłoku oraz kształt tych barwnych wzorów (czy tworzą przepaski, czy plamy). Pamiętajmy, by trzmiele obserwować stojąc spokojnie w odległości kilku kroków od trzmiela. Robotnice i królowe trzmieli posiadają żądło i zaniepokojone mogą nas użądlić. TRZMIEL ZIEMNY Bombus terrestris najczęstszy w Polsce przedstawiciel trzmieli. Królowe osiągają duże rozmiary, ich długość wynosi mm. Robotnice i samce są mniejsze od królowych, mają długość między mm. Ten gatunek trzmiela ma czarne ciało z ciemnożółtymi przepaskami na przedtułowiu i odwłoku, natomiast koniec odwłoka jest biały. Gatunek pojawia się już w marcu i jest aktywny do października. Tworzy liczne rodziny złożone z ponad 500 osobników. Trzmiel ziemny wykorzystuje jako rośliny pokarmowe, z których zbiera nektar i pyłek, ponad 500 gatunków roślin kwiatowych. 15 BW FOT. 13. But pozostawiony w lesie, jako nowe siedlisko dla mchów FOT. 14 Trzmiel ziemny (Bombus terrestris) na koniczynie czerwonej jednej z ulubionych roślin pokarmowych tego gatunku ERP

10 TRZMIEL KAMIENNIK Bombus lapidarius gatunek pospolity w Polsce, aktywny od marca do października. Królowe osiągają długość ciała mm, a robotnice i samce 9-17 mm. Trzmiel kamiennik ma ciało pokryte czarnymi włoskami z wyjątkiem końcówki odwłoka, która jest pokryta czerwonymi włoskami. Dodatkowo, samce mają żółte włoski na twarzy i przedtułowiu. Jest to gatunek charakterystyczny dla terenów otwartych, gniazduje w ziemi w opuszczonych norkach gryzoni. Oblatuje kwiaty roślin z ponad 360 gatunków. TRZMIEL RUDY Bombus pascuorum jak sama nazwa wskazuje, ten powszechny w Polsce gatunek trzmiela ma ciało rudo owłosione, przy czym na tułowiu i końcu odwłoka występuje domieszka czarnych włosków. Królowe mają długość ciała mm, robotnice i samce między 9-15 mm. Trzmiel rudy to gatunek związany z obrzeżami lasów i zaroślami. Jest aktywny od kwietnia do października. ZNACZENIE TRZMIELI zapylają wiele gatunków roślin w ekosystemach naturalnych i rolniczych, umożliwiając roślinom (np. pomidorom) zawiązanie owoców i wydanie nasion; efektywne zapylacze jedna robotnica trzmiela oblatuje w ciągu minuty dwa razy więcej kwiatów niż pszczoła miodna; dzień pracy trzmiela jest znacznie dłuższy niż innych pszczół o mniejszych rozmiarach ciała, gdyż trzmiele są bardziej odporne na niskie temperatury i są aktywne od rana do wieczora; pożywienie dla innych zwierząt gniazda trzmieli z larwami, osobnikami dorosłymi i zapasem nektaru i pyłku stanowią pokarm dla niektórych zwierząt m. in. ptaka drapieżnego trzmielojada, oraz dla ssaków: borsuka i wielu gryzoni; walory estetyczne trzmiele to barwne, spokojne, przyjazne i łatwe do obserwowania, owady budzące sympatię ze względu na swoją pracowitość i wygląd, ponadto łatwo je usłyszeć na łące, gdyż latając wydają charakterystyczny, niski, buczący dźwięk. ZAGROŻENIA Do najważniejszych oddziaływań zagrażających trzmielom należą: wiosenne wypalanie traw, które prowadzi do śmierci hibernujących pod ziemią młodych królowych i bezpowrotnej utraty tych cennych zapylaczy; nadmierne stosowanie w rolnictwie chemicznych środków ochrony roślin, likwidujących rośliny pokarmowe trzmieli; zanik i fragmentacja siedlisk przyjaznych trzmielom (łąk, tradycyjnych ogrodów przydomowych, zastępowanych coraz częściej angielskimi trawnikami); niszczenie miejsc gniazdowania trzmieli; importowanie trzmieli do zapylania upraw szklarniowych, co stanowi zagrożenie dla rodzimych gatunków trzmieli z powodu przenoszenia pasożytów. JAK MOGĘ POMÓC Uświadom najbliższych, że wiosenne wypalanie traw prowadzi do śmierci wielu cennych i pożytecznych gatunków zwierząt, w tym trzmieli; Reaguj szybko w razie wiosennego wypalania traw (poprzez alarmowanie straży pożarnej); Sadź w ogródkach przydomowych, na działkach oraz na balkonach rodzime gatunki roślin kwitnących w różnych porach roku, stanowiące bazę pokarmową trzmieli (np. jasnota, malwa, dalia, lawenda, kocimiętka, koniczyna, lucerna, ale też różne gatunki drzew i krzewów np. wierzby, lipy, klony, głóg, maliny czy jeżyny); Stwórz miejsca do zakładania gniazd trzmieli: zbuduj drewnianą budkę dla trzmieli i umieść ją w bezpiecznym miejscu. FOT. 15. Malwa znikająca z przydomowych ogrodów jest jednym z gatunków roślin pokarmowych trzmieli Różnorodność barw i kształtów motyle E LŻBIETA R OŻEJ-PABIJAN GDZIE MOŻNA SPOTKAĆ MOTYLE? Motyle spotykane są na obszarze niemal całego świata występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Olbrzymie bogactwo gatunków występuje w strefie tropikalnej, jednak motyle spotkać można również na pustyniach, na obszarze arktycznej tundry i na górskich szczytach. Niektóre z nich spotyka się nawet w wielkich miastach i to nie na ukwieconych trawnikach i klombach, lecz np. w produktach spożywczych (mklik mączny, Ephestia kuehniella) czy wełnianych ubraniach długo przechowywanych w szafach (mól włosienniczek, Tinea bisselilla). Wiele gatunków motyli prowadzi osobliwy tryb życia, spędzając większość swojego cyklu życiowego w środowisku wodnym, jak nimfa grzybienianka Nausinoe nymphaeta. Są też takie gatunki motyli, których gąsienice zamiast pobierać pokarm roślinny, odżywiają się woskiem pszczelim (barciak większy, Galleria melonella), w związku z czym można je spotkać w pszczelich ulach. Mimo rozpowszechnienia motyli i różnorodności środowisk ich życia, w ostatnich dekadach obserwuje się wymieranie wielu gatunków. Gatunki, które były pospolite, teraz są rzadkie. Co czwarty gatunek motyla występujący w Europie Środkowej jest zagrożony wyginięciem. Jest to bardzo niekorzystne zjawisko, ponieważ motyle są ważnymi owadami zapylającymi i od ich różnorodności gatunkowej i liczebności zależy istnienie wielu roślin, w tym roślin będących pokarmem człowieka. DLACZEGO MOTYLE SĄ KOLOROWE? Piękno barw w świecie motyli ma określoną funkcję maskującą (gatunki o ubarwieniu zlewającym się z otoczeniem) lub ostrzegającą (gatunki ubarwione jaskrawo). Powstało ono jako przystosowanie czyli adaptacja do odpowiednich czynników środowiska. Skrzydła motyli zbudowane są z przeźroczystej, dwuwarstwowej błony. Na niej znajdują się ułożone dachówkowato łuski, które nadają skrzydłom barwę. Łuski mogą zawierać pigmenty, wtedy ułożenie różnobarwnych łusek na całej powierzchni skrzydeł tworzy barwny wzór. Niektóre gatunki motyli mają łuski bez barwnika, wypełnione powietrzem. Promienie słoneczne padając na takie łuski załamują się, tworząc metaliczny połysk o barwie niebieskiej lub fioletowej. Takie ubarwienie wynikające ze struktury łusek a nie z ich barwy można obserwować u mieniaka tęczowca Apatura iris. CYKL ŻYCIOWY MOTYLI Motyle to owady, które przechodzą przeobrażenie zupełne to znaczy, że w cyklu rozwojowym pojawiają się cztery stadia: jajo, gąsienica, poczwarka oraz owad dorosły. Wiosną lub latem samice motyli składają zapłodnione jaja na liściach roślin. Nie są to przypadkowe rośliny każdy gatunek motyla ma określone preferencje co do roślin żywi- Fot. 16. Rusałka pawik Inachis io z charakterystycznym ostrzegawczym ubarwieniem skrzydeł 17 JKB ZB

11 JKB FOT.17. Kraśnik sześcioplamek na roślinie pokarmowej ostrożeniu. Czerwone plamki na skrzydłach są sygnałem ostrzegawczym, że motyl ten zawiera trujące związki chemiczne i jest niejadalny JKB i o różno rodn ość w n a szym o toczeniu cielskich gąsienic. Większość motyli składa kilkadziesiąt do stu jaj, zatem bardzo ważne jest wybranie bezpiecznego miejsca, by nawet gdy część jaj padnie ofiarą drapieżników, pozostała część rozwinęła się w potomstwo. Z jaja wylęga się gąsienica. Jest ona zupełnie niepodobna do owada dorosłego ma miękkie ciało z wyodrębnioną głową, krótkie odnóża i aparat gębowy typu gryzącego. Gąsienice większości gatunków motyli odżywiają się miękkimi częściami roślin. Jest to jedyne stadium rozwojowe, w którym osobnik intensywnie rośnie i w związku z tym kilkakrotnie linieje. W pewnym momencie gąsienica przestaje przyjmować pokarm i zmienia się w nieruchomą formę poczwarkę. W stadium poczwarki motyl nie odżywia się, natomiast następuje przebudowa całego organizmu powstają m.in. skrzydła, narządy rozrodcze i aparat gębowy typu ssącego. Owad dorosły (imago) u większości gatunków wychodzi z poczwarki po przezimowaniu, czyli w następnym roku na wiosnę. Po wyjściu z poczwarki skrzydła motyla są bardzo delikatne i miękkie. Motyl zaczyna je prostować, pompując do nich hemolimfę. Po kilku godzinach skrzydła schną i twardnieją a motyl gotowy jest do pierwszego lotu. Zależnie od gatunku, imago żyją od kilku godzin do kilku miesięcy. W trakcie tego czasu pobierają pokarm i szukają partnera do rozrodu. Następnie samice szukają roślin pokarmowych gąsienic, składają na nich zapłodnione jaja i cały cykl się powtarza. CZY MOTYLE SĄ BEZBRONNE? Większość motyli nocnych ma ubarwienie i rysunek spełniające rolę maskującą. Adaptacja ta umożliwia upodobnienie się do otoczenia i uniknięcie zauważenia i rozpoznania przez potencjalnego drapieżnika. Motyle dzienne są natomiast bardziej kolorowe i łatwiej jest je zauważyć, gdy latają za dnia. Ich sposobem na zmylenie potencjalnego drapieżnika jest nieregularny lot, który utrudnia pogoń. U różnych grup motyli często możemy obserwować wzór na skrzydłach w kształcie oczek. Taki rysunek to imitacja oka dużych zwierząt kręgowych oka ze źrenicą, takiego jak mają ptaki czy ssaki. Jest to przykład ubarwienia ostrzegawczego. Zazwyczaj motyle mające wzór w kształcie oczek na swoich skrzydłach, w pozycji spoczynkowej (ze złożonymi skrzydłami) mają ubarwienie maskujące. Dopiero zaniepokojone, nagłym ruchem otwierają skrzydła ukazując barwny wzór. Powoduje to chwilową dezorientację drapieżnika i daje czas motylom, by uciec. Pawie oka na skrzydłach rusałki pawika Inachis io (FOT.16) lub nastrosza półpawika Smerinthus ocellatus, to nie tylko piękne barwy ale także element umożliwiający przeżycie. Niektóre motyle gromadzą w swoim ciele substancje trujące, które pobierają z roślin będąc jeszcze gąsienicami. Dzięki temu, choć są łatwe do zauważenia, jak np. bielinek kapustnik Pieris brassicae czy kraśnik sześcioplamek Zygaena filipendulae (FOT. 17), rzadko są atakowane przez drapieżniki. Gąsienice bielinka kapustnika żerują na roślinach z rodziny kapustowatych (głównie na kapuście warzywnej i rzepaku), z których pobierają trujące olejki musztardowe i gromadzą je w swoim organizmie. ZNACZENIE MOTYLI Motyle są łatwe w obserwacji i cieszą się powszechną sympatią. Jako jedna z najliczniejszych grup owadów (150 tys. gatunków na świecie i ponad 3 tys. gatunków w Polsce) są ważnym elementem ekosystemów lądowych i pełnią w nich wiele funkcji: Dorosłe motyle odżywiają się nektarem i przy okazji zapylają kwiaty, niektóre rośliny są zapylane tylko przez konkretne gatunki motyli; FOT. 18. Czerwończyk nieparek Lycaena dispar jest jednym z ginących gatunków motyli, których obecność wskazuje miejsca cenne przyrodniczo Są pokarmem dla wielu innych organizmów, m.in. ptaków; Niektóre gatunki są szkodnikami upraw, inne natomiast odgrywają bardzo ważną rolę w przemyśle (np. gąsienice jedwabnika morwowego Bombyx mori wytwarzają jedwab); Niektóre gatunki motyli są dobrym wskaźnikiem miejsc cennych przyrodniczo (są tzw. gatunkami parasolowymi tam gdzie występują żyje też wiele innych cennych gatunków roślin i zwierząt; FOT. 18,19). ZAGROŻENIA MOTYLI Pomimo, że motyle wykształciły szereg przystosowań, zabezpieczających je przed presją drapieżników, istnieją inne poważniejsze zagrożenia, doprowadzające do ginięcia wielu cennych gatunków motyli. Takimi zagrożeniami są utrata roślin pokarmowych gąsienic i owadów dorosłych (np. na skutek intensyfikacji i chemizacji rolnictwa, stosowania pestycydów oraz nawozów sztucznych) oraz fragmentacja lub utrata siedlisk. JAK MOGĘ POMÓC? Każdy z nas może pomóc motylom! Jeśli mieszkasz w bloku, zadbaj o to, by wiosną i latem na twoim balkonie kwitły rośliny pokarmowe motyli; Jeśli masz ogród zadbaj, by przez większość roku były tam nektarodajne gatunki roślin, oraz by były to gatunki które kwitną w różnym czasie w roku tak, by z kwiatów w ogrodzie mogły korzystać motyle przez jak najdłuższy czas; Ochrona motyli to nie tylko zapewnienie roślin pokarmowych owadom dorosłym, ale także zapewnienie miejsc do składania jaj i rozwoju gąsienic. Jeśli masz możliwość, zostaw w ogrodzie fragment z roślinami żywicielskimi gąsienic motyli np. różnymi gatunkami traw, pokrzywą, jasnotą białą, lucerną, szczawiem; Zadbaj, by na trawnikach na twoim osiedlu czy przed domem rosła nie tylko trawa, ale także rośliny kwitnące, atrakcyjne dla motyli i innych zapylaczy np. koniczyna czerwona i biała; Nie chwytaj motyli i nie przetrzymuj ich, gdyż może to doprowadzić do uszkodzenia motyla i jego śmierci; Nie niszcz gąsienic motyli lepiej prowadź obserwacje: ile ich jest, jak długo żerują i o jakich porach dnia. Obserwuj kiedy zamienią się w poczwarki. Może uda Ci się zobaczyć, gdy z poczwarki wyjdzie dorosły motyl! 19

12 Wposzukiwaniu rusałek i bielinków E LŻBIETA R OŻEJ-PABIJAN CZY TYLKO ENTOMOLOG MOŻE OBSERWOWAĆ MOTYLE? Entomolog to naukowiec o wykształceniu biologicznym, zajmujący się owadami. Natomiast nauka dotycząca owadów to entomologia. Do tej pory na świecie udokumentowano istnienie ponad miliona gatunków owadów. Wiele gatunków nadal czeka na odkrycie i opisanie. Ze względu na fakt, że jest to tak liczna grupa zwierząt, entomolodzy specjalizują się w wybranych rzędach owadów. W Polsce do najliczniej reprezentowanych rzędów owadów należą: motyle (Lepidoptera), chrząszcze (Coleoptera), błonkówki (Hymenoptera) i muchówki (Diptera). Od łacińskich nazw (podanych powyżej w nawiasach) pochodzą nazwy poszczególnych gałęzi nauki, dotyczące odpowiednich rzędów owadów. Zatem dziedzina nauki dotycząca motyli to lepidopterologia, a wykształcony znawca motyli to lepidopterolog. W powszechnym rozumieniu pojęcia entomolog czy lepidopterolog odnoszą się także do osób nie posiadających wykształcenia biologicznego, które pasjonują się owadami czy motylami i zajmują się nimi hobbystycznie. Bardzo często tacy entomolodzy-amatorzy posiadają ogromną wiedzę na temat owadów, a ich obserwacje są bardzo ważne i mają duże znaczenie dla badań naukowych i faunistyki. Zatem aby rozpocząć przygodę z entomologią lub stać się lepidopterologiem, nie trzeba czekać do momentu podjęcia studiów biologicznych. Taką przygodę można rozpocząć już teraz, jeśli czuje się w sobie chęć poznawania świata owadów, identyfikowania w terenie napotkanych gatunków motyli oraz obserwowania ich ciekawych zachowań. JAK I GDZIE OBSERWOWAĆ MOTYLE? Obserwacja motyli jest zajęciem, które dostarcza wielu emocji, doznań estetycznych i pomaga zaspokoić ciekawość na temat biologii gatunków i ich zachowania. Jest to również zajęcie wymagające wiedzy by wytypować miejsca dogodne do ciekawych obserwacji oraz by wiedzieć, jakie gatunki obserwujemy czy są one pospolite, rzadkie w skali kraju a może są to gatunki objęte ochroną? Nie trzeba udawać się w odległe miejsca, by dokonać ciekawych obserwacji, wystarczy od wczesnej wiosny bacznie obserwować najbliższą okolicę. Nawet fragment nieużytku, na którym zauważymy kwitnące wiosną podbiały Tussilago farfara lub trawnik, gdzie występują kwitnące latem: mniszek lekarski Taraxacum officinale, koniczyna łąkowa Trifolium pratense lub stokrotki Bellis spp., mogą być dobrym miejscem do obserwacji. W mieście warto przyglądać się ukwieconym ogródkom przydomowym, balkonom, na których rosną kwiaty, a także kwiaciarniom z wystawionymi na zewnątrz kwiatami, gdyż nawet tak niewielkie skupiska nektrodajnych roślin, są w stanie przyciągnąć motyle żyjące w miastach. Idealnym miejscem do obserwacji motyli są oczywiście ukwiecone łąki. W mieście natomiast z pewnością zaobserwujemy kilkanaście gatunków motyli dziennych udając się do ogrodu botanicznego. Aby obserwować motyle, trzeba wykazać się cierpliwością. W celu identyfikacji gatunków, początkujący lepidopterolog powinien podejść na tyle blisko obserwowanego osobnika, by przyjrzeć się jego wzorom i kolorom na skrzydłach i je zapamiętać, naszkicować w swoim notesie terenowym lub sfotografować. Nie zawsze jest to proste motyle wprawdzie są aktywne w słoneczne, ciepłe i bezwietrzne dni, więc można je wtedy obserwować, jednak próba podejścia w pobliże motyla często kończy się jego spłoszeniem. Aby mieć możliwość dłuższej obserwacji, warto wybrać się na poszukiwania motyli w słoneczny ciepły dzień około godziny dziewiątej rano. Wtedy motyle są aktywne i żerują intensywnie na roślinach pokarmowych, natomiast nie przemieszczają ERP Fot. 19. Modraszek telejus Phengaris teleius na roślinie żywicielskiej krwiściągu lekarskim Sanguisorba officinalis się tak chętnie jak w godzinach południowych, gdy jest cieplej. Najlepiej obserwować je gdy pobierają pokarm, dlatego jako teren obserwacji warto wybrać miejsca obfitujące w nektarodajne rośliny. Początkujący lepidopterolog powinien zaopatrzyć się w przewodnik lub atlas motyli z ilustracjami lub zdjęciami gatunków. Takie opracowania zawierają informacje o okresie pojawu motyli, roślinach żywicielskich, postaci dorosłych i gąsienic oraz zasięgu występowania gatunku. Jest to bardzo pomocna wiedza w ich poszukiwaniu i identyfikacji. Często opis np. preferencji siedliskowych gatunku pomoże wybrać odpowiednie siedlisko, by udało nam się dokonać obserwacji. Na przykład gdy jej celem są objęte ochroną modraszki modraszek telejus Phengaris teleius (FOT. 19) i modraszek nausitous Phengaris nausithous, powinniśmy poszukać odpowiedniego dla nich siedliska czyli podmokłych łąk trzęślicowych z rośliną żywicielską gąsienic krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis. Warto także zwrócić uwagę na zasięg występowania tych gatunków oba występują w południowej części Polski. Nawet gdy chcemy spotkać w terenie rozpowszechnione w całym kraju gatunki, np. pazia królowej Papilio machaon (FOT. 20), poznanie biologii gatunku ułatwi nam obserwacje. Paź królowej chętnie odwiedza kwiaty koniczyny łąkowej oraz ostrożeni, natomiast gąsienicę tego motyla możemy zaobserwować na liściach i kwiatach roślin z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae) np.: marchwi zwyczajnej Daucus carota, koprze ogrodowym Anethum graveolens i pietruszce zwyczajnej Petrosolinum crispum. Przy odrobinie wysiłku i przygotowaniu merytorycznym, obserwacje motyli mogą przynieść dużo wrażeń i ogromną satysfakcję, a czasem nawet nowe odkrycia. WYPOSAŻENIE LEPIDOPTEROLOGA Co powinniśmy zabrać na wycieczkę terenową, by udokumentować nasze obserwacje i mieć możliwość zweryfikowania obserwacji? Poniżej znajduje się lista rzeczy przydatnych w trakcie wycieczek, których celem jest obserwacja motyli: Notatnik pamięć jest zawodna, zatem robienie notatek w trakcie obserwacji terenowych pomoże nam po pewnym czasie odtworzyć listę gatunków, terminy pojawu pierwszych wiosennych gatunków lub różnorodność gatunkową w zależności od miejsca i czasu obserwacji. W notatkach terenowych powinny znaleźć się następujące dane: nazwa gatunku, liczba osobników, data, godzina i miejsce obserwacji. Warto zanotować 21

13 FOT. 20. Paź królowej Papilio machaon gatunek motyla rozpowszechniony w całej Polsce, odwiedził wysychającą kałużę by napić się wody i uzupełnić sole mineralne też temperaturę ( C) i siłę wiatru (skala Beauforta), gdyż są to parametry wpływające na aktywność motyli. Przy podaniu miejsca obserwacji nie powinno zabraknąć krótkiej charakterystyki środowiska (np. wilgotna łąka, skraj lasu, wiejski ogród). Atlas motyli lub przewodnik umożliwią identyfikację gatunku w terenie. Na początku lepiej posługiwać się przewodnikiem do oznaczania najczęściej spotykanych i najbardziej charakterystycznych motyli dziennych. Łatwo zauważalne gatunki można nauczyć się rozpoznawać w miarę szybko. Stopniowo zakres poznanych gatunków będzie się zwiększał. W większości kluczy na ilustracjach jest widoczny osobnik z rozpostartymi skrzydłami. Dzięki temu wszystkie cechy motyla są dobrze widoczne. U żywego osobnika, którego spotkamy w terenie, ułożenie skrzydeł może być zupełnie inne np. motyl może mieć złożone skrzydła lub wzór na przednich skrzydłach może być przysłonięty tylnymi skrzydłami. Dlatego żywy motyl wygląda często inaczej niż okaz w przewodniku. Aparat fotograficzny nie jest konieczny do obserwacji motyli, ale może okazać się pomocny w oznaczaniu trudniejszych gatunków lub ruchliwych osobników, które tylko na krótko przysiadły w jednym miejscu. Dzięki fotografiom będziemy mogli przyjrzeć się wzorom na skrzydłach i spokojnie porównać je z ilustracjami w atlasie motyli. Należy pamiętać, że u dość licznej grupy gatunków samce i samice różnią się ubarwieniem i wzorem skrzydeł. Niektóre gatunki występują w rozmaitych odmianach barwnych, w związku z czym niekiedy trudno je oznaczyć. Istnieją także takie gatunki motyli, u których jak na przykład u rusałki kratkowca Araschnia levana osobniki należące do pokolenia wiosennego są ubarwione odmiennie niż pokolenia letniego. Prowiant warto zabrać ze sobą w teren coś do jedzenia i picia. Pamiętajmy, że obserwacji motyli często dokonujemy podczas upalnej i słonecznej pogody, więc przebywając kilka godzin w takich warunkach poczujemy pragnienie i głód. Odpowiedni ubiór pamiętajmy by dopasować nasz ubiór do pogody. Ważne, by było nam wygodnie. Nie zapomnijmy o wygodnych butach i nakryciu głowy, gdy jest słoneczna pogoda. ERP P oznajemy i chronimy płazy Polski M ACIEJ B ONK CO TOSĄPŁAZY? Płazy to zwierzęta, które najczęściej żyją w dwóch środowiskach. Dorosłe osobniki mogą żyć na lądzie: na łąkach i w lasach. Natomiast co jakiś czas wchodzą do zbiorników wodnych gdzie składają jaja. Z jaj wylęgają się larwy (zwykle nazywane kijankami), które w wodzie rosną przez kilka miesięcy. Gdy są już wystarczająco duże, larwy zmieniają całkowicie swój wygląd stając się małymi żabami, ropuchami lub traszkami. Niektóre dorosłe płazy większość czasu spędzają w wodzie, jednak mogą się w razie potrzeby przemieszczać po lądzie. Wiele gatunków jesienią szuka na lądzie schronienia, w którym spędza zimę. Niektóre gatunki płazów nigdy nie wchodzą do wody i składają jaja lub rodzą młode na lądzie, zwykle w wilgotnych miejscach. Jednak w Polsce takie gatunki (np. bezpłucniki lub salamandra czarna) nie występują. Wszystkie krajowe gatunki muszą raz w roku odwiedzić zbiornik wodny, w którym składają jaja lub rodzą żywe larwy (tak robi salamandra plamista). Które spośród zwierząt są płazami? Do gromady płazów należą żaby i zwierzęta przypominające żaby, takie jak ropuchy, kumaki, rzekotki, grzebiuszki, a także takie, które swym wyglądem przypominają jaszczurki. Do tej grupy należą traszki. Pierwsza grupa nie posiada ogona i najczęściej porusza się skacząc. Druga posiada ogon i wydłużone ciało, sprawnie pływa, ale bardzo niezdarnie porusza się na lądzie. Niekiedy traszki i salamandry bywają błędnie nazywane jaszczurkami. Jaszczurki należą jednak do innej grupy zwierząt gadów. Jest kilka cech pozwalających na odróżnienie traszek i salamander od jaszczurek. Najważniejszą jest wygląd skóry. U płazów jest ona najczęściej wilgotna, często gładka (z wyjątkiem ropuch i kumaków) i nie posiada łusek. Skóra gadów, w tym jaszczurek, jest pokryta łuskami i sucha. Różne są również zachowania jednych i drugich. Traszki i salamandry na lądzie można spotkać niemal wyłącznie nocą lub podczas deszczu. Są powolne i łatwo je schwytać. Natomiast jaszczurki tak jak inne gady najaktywniejsze są podczas ciepłych słonecznych dni. Im cieplej, tym szybciej się poruszają i najczęściej niełatwo jest je złapać. Wszystkie płazy są mięsożerne. Dorosłe postacie żywią się małymi zwierzętami, które potrafią złapać i połknąć. Głównym składnikiem pokarmu płazów występujących w Polsce są dżdżownice, pająki, małe chrząszcze, muchy oraz wiele innych bezkręgowców. Warto wspomnieć, że szczególnie pożyteczne są ropuchy, gdyż chętnie zjadają bezmuszlowe śli maki, które jako szkodniki upraw trudno wytępić. Ponieważ ślimaki te są niesmaczne dla ptaków lub aktywne głównie nocą, mogą być zjadane głównie przez płazy, zwłaszcza aktywne nocą ropuchy. Niekiedy największe żaby (np. żaba śmieszka) potrafią złapać małą rybę lub nawet mysz. Płazy nie radzą sobie najlepiej z gryzieniem pokarmu więc zwykle ich ofiarami są tylko takie zwierzęta, jakie uda im się połknąć w całości. FOT. 21. Salamandra plamista jest jedynym żyworodnym krajowym płazem MB 23

14 FOT. 23. Rzekotka drzewna jest jednym z najpospolitszych płazów krajowych i jedynym w Polsce, który potrafi wspinać się po drzewach LISTA KRAJOWYCH GATUNKÓW PŁAZÓW W Polsce występuje 18 gatunków płazów. Pochyłą czcionką podano łacińskie nazwy gatunkowe, które są jednocześnie nazwami międzynarodowymi. PŁAZY OGONIASTE: salamandra plamista Salamandra salamandra, traszka grzebieniasta Triturus criststus, traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris, traszka karpacka Lissotriton montandoni, traszka górska Mesotriton alpestris. PŁAZY BEZOGONOWE: kumak nizinny Bombina bombina, kumak górski Bombina variegata, grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus, ropucha szara Bufo bufo, ropucha zielona Bufo viridis, ropucha paskówka Bufo calamita, rzekotka drzewna Hyla arborea, żaba śmieszka Rana ridibunda, żaba jeziorkowa Rana lessonae, żaba wodna Rana esculenta, żaba trawna Rana temporaria, żaba moczarowa Rana arvalis, żaba zwinka Rana dalmatina. ZACHOWANIA GODOWE PŁAZÓW Prawdopodobnie każdy słyszał kiedyś rechoczące w stawie żaby. Samce wszystkich krajowych płazów bezogonowych wydają dźwięki, które służą im do przywoływania partnerek podczas godów (FOT. 24). Te najgłośniejsze mają największe szanse na spotkanie partnerki i wydanie potomstwa w danym roku. Głosy różnych gatunków różnią się często na tyle, że można je po nich rozpoznawać. Na przykład rzekotki są jednymi z najgłośniejszych płazów w Polsce. Ich rechotanie może być słyszalne nawet z kilometra, szczególnie gdy w stawie jest ich dużo. Innym głośnym płazem jest żaba śmieszka, która dysponuje repertuarem wielu różnych głosów, jednak najbardziej charakterystyczne jest nawoływanie przypominające do złudzenia głośny śmiech. Kumaki są nieco bardziej ciche i wydają z siebie niepokojące, tajemnicze huczenie. Żaby trawne wczesną wiosną mruczą gromadnie w płytkich partiach stawów, a głosy żab moczarowych brzmią jak ciche szczekanie psa. Również tajemnicze jest wydobywające się spod wody ciche chrząkanie i stukanie grzebiuszek. W przeciwieństwie do płazów bezogonowych, traszki i salamandry nie wydają dźwięków. Za to samce traszek podczas godów wykonują pod wodą skomplikowane tańce, w których szczególnie rzuca się w oczy intensywne falowanie ogonem. Podczas godów, oprócz śpiewów i tańców niektóre gatunki przybierają charakterystyczną szatę godową. Samce żab moczarowych stają się całkiem niebieskie (FOT. 27). Samce żab jeziorkowych stają się cytrynowożółte w okolicy głowy i pleców po niemal czekoladowy kolor części biodrowej i tylnych kończyn. U traszek pojawiają się na grzbiecie i ogonie fałdy, które oprócz zachęcania samic mają służyć zwiększonej powierzchni oddechowej (płazy oddychają w dużej mierze przez skórę, szczególnie gdy żyją w wodzie). MB MB PŁAZY TO GRUPA WYMIERAJĄCA Płazy na całym świecie giną w zastraszającym tempie. To tempo jest znacznie szybsze niż w przypadku ssaków czy ptaków. Najwięcej wymiera ich w regionach tropikalnych, szczególnie tam, gdzie dochodzi do masowego wycinania lasów (Ameryka Południowa). Płazy w Europie również mają się nie najlepiej. Ze względu na fakt, iż wymagają one do pełnego rozwoju środowiska lądowego i wodnego wystarczy, że tylko w jednym z nich dzieje się coś złego i może to spowodować lokalny zanik płazów. FOT. 22. Traszka karpacka jest najrzadszą traszką w Polsce FOT. 24. Samiec żaby jeziorkowej wzmacnia głos poprzez rezonatory widoczne na zdjęciu jako dwa pęcherze po bokach głowy MB MB Ten proces można łatwo zauważyć w miastach. Nawet jeśli istnieją tam drobne zbiorniki wodne, to nie ma w nich zwykle płazów, ponieważ jako zwierzęta stosunkowo powolne giną na jezdniach rozjeżdżane przez samochody lub ze względu na małą ilość roślinności zapewniającej schronienie, szybciej stają się ofiarami drapieżników. Z drugiej strony, nawet najlepiej zachowany las lub łąka nie pozwolą na zaobserwowanie choćby jednej żaby, jeśli najbliższy zbiornik wodny jest oddalony o kilka kilometrów. Często zdarza się, że małe zbiorniki, takie jak śródpolne stawki czy sadzawki strażackie zanikają na skutek wysychania, lub co gorsza umyślnego spuszczania wody. Niekiedy są nawet zasypywane śmieciami. Poważnym zagrożeniem, w szczególności dla traszek, jest wypuszczanie ryb do małych zbiorników. Ryby chętnie zjadają jaja lub larwy płazów. Większe drapieżniki, takie jak szczupaki, sumy i okonie chętnie polują nawet na dorosłe płazy. Dlatego nie należy nigdy wpuszczać ryb (żadnych) do miejsc gdzie występują płazy. Ze zbiornikami wodnymi związane jest jeszcze jedno zagrożenie. Przez ostatnie dziesięciolecia na dużą skalę prowadzono osuszanie terenów wilgotnych za pomocą sieci rowów melioracyjnych, co znacznie obniżyło poziom wód gruntowych i wiele małych zbiorników bezpowrotnie zniknęło. Podobnie ma się rzecz z regulacjami rzek, które ograniczyły możliwość tworzenia się naturalnych starorzeczy miejsc chętnie wybieranych przez płazy do rozrodu. Obecnie dużym zagrożeniem dla płazów jest zagęszczająca się sieć dróg w Polsce. Płazy jako zwierzęta powolne, często masowo giną podczas wiosennych wędrówek do stawów. Pewnego rodzaju ciekawostką jest fakt, że w latach 60. XX w. Polska była największym eksporterem żabich udek do Francji, co również mogło się przyczynić do zaniku, szczególnie żaby śmieszki i żaby wodnej. JAK CHRONIĆ PŁAZY? Przede wszystkim, należy dbać o małe zbiorniki wodne. Nie wolno ich zaśmiecać, wypuszczać do nich ryb ani innych zwierząt. Zawsze gdy jesteśmy świadkami wypalania trawy wiosną, należy wezwać straż pożarną, gdyż część płazów może zginąć w ogniu, a wypalona trawa jest dla nich środowiskiem trudnym do przebycia. Nigdy nie wolno zabierać żywych płazów oraz ich jaj i kijanek do domu. Jeśli wiosną jesteś świadkiem masowej śmierci płazów na drodze, może wśród nauczycieli lub rodziców znajdzie się dorosły opiekun, który pomoże Ci wraz z kolegami przenieść w wiaderku płazy na drugą stronę drogi do zbiornika wodnego? Pamiętaj że taką inicjatywę możesz podjąć tylko pod kontrolą dorosłych, ubrany w jaskrawą odblaskową kamizelkę i w bezpiecznych warunkach. FOT. 26. Zaśmiecony zbiornik może przestać wkrótce istnieć FOT. 25. Jednym z największych wyzwań dla płazów jest bezpieczne dotarcie do miejsca, w którym odbywają gody; ropucha szara przechodząca przez drogę 25 FOT. 27. Widziałeś niebieską żabę? Wszystko w porządku to samiec żaby moczarowej w szacie godowej

15 KD Nasi skrzydlaci sąsiedzi zagrożenia i ochrona J OANNA K AJZER-BONK, RAFAŁ B OBREK NIETYPOWI SĄSIEDZI Często nie jesteśmy tego świadomi, ale w naszych domach, blokach czy wieżowcach obok nas mieszkają dość nietypowi sąsiedzi. Są zupełnie innymi lokatorami niż ludzie, gdyż miejsca te zasiedlają nie przez cały rok, lecz tylko w pewnym określonym czasie, zwanym okresem lęgowym, zaczynającym się wczesną wiosną i trwającym do połowy października. Mowa tu o ptakach. Niektóre z gatunków świetnie przystosowały się do warunków miejskich i wykorzystują wszelkie szczeliny budynków, przestrzenie pod dachami, nieczynne kominy czy stropodachy wieżowców (odpowiedniki strychów) jako miejsca do budowy gniazda. Gniazdo zakładane jest w celu złożenia i wysiadywania jaj, z których wykluwają się pisklęta. Pisklęta ptaków m.in. wróblowych i drapieżnych (zasiedlających również budynki) zwane są gniazdownikami, gdyż po wykluciu są zupełnie niesamodzielne: ślepe, bez piór i wymagają opieki rodziców. Są przez nich karmione i ogrzewane. Dorastają jednak stosunkowo szybko i już po kilku tygodniach opuszczają gniazdo. Zapamiętaj! W czasie okresu jesienno-zimowego ptaki łączą się w stada i albo odlatują na południe do ciepłych krajów, albo zostają na zimę, jednak nie mieszkają już wtedy w gniazdach. JAKIE PTAKI GNIEŻDŻĄ SIĘ W BUDYNKACH? 1. Pustułka Falco tinnunculus Mały sokół zamieszkujący głównie zadrzewienia śródpolne graniczące z terenami otwartymi, gniazdujący chętnie także w miastach. Charakteryzuje się smukłą sylwetką z długim ogonem, w locie często nieruchomo zawisa w powietrzu. Miejskie pustułki zakładają gniazda w półotwartych wnękach wysokich budynków i otworach stropodachów, a żerują na podmiejskich terenach otwartych. Żywią się głównie gryzoniami, a także owadami. 2. Jerzyk Apus apus Pierwotnie gatunek skalistych urwisk, rzadziej lasów. Obecnie pospolity w miastach, gdzie zasiedla kolonijnie wnęki, szczeliny, otwory i różne zakamarki wysokich budynków oraz skrzynki lęgowe. Często mylony z jaskółką, jednak różni się od niej zupełnie ciemnym ubarwieniem, jedynie z białym podgardlem oraz bardziej aerodynamiczną sylwetką i smukłymi, długimi, sierpowatymi skrzydłami, co czyni go najszybszym ptakiem posługującym się lotem czynnym (180 km/h). Samiec i samica wspólnie wysiadują jaja i karmią młode. Młode jerzyki pozostają w gnieździe aż do całkowitego wyrośnięcia, po wylocie od razu stają się samodzielne. Swoją zdobycz drobne owady łowią tylko w locie. Wieczorem można obserwować ptaki zlatujące się gromadnie do kolonii. 3. Wróbel Passer domesticus Ptak żyjący wyłącznie w sąsiedztwie człowieka, nieodłączny element kraj obrazu miast i wsi. Do założenia gniazda wybiera najrozmaitsze zakamarki FOT. 28. Pustułki zakładają gniazda we wnękach budynków i otworach stropodachów RM FOT. 29. Jerzyk odpoczywający przy ścianie budynku FOT. 30. Nawet typowe ziarnojady karmią pisklęta owadami i pająkami. Wróbel domowy budynków, gdyż prawie nie występuje poza osiedlami ludzkimi. W przeciwieństwie do swego bliskiego krewniaka mazurka, u samic i samców wróbli wyraźnie zaznacza się dymorfizm płciowy. Wróble mogą wyprowadzać nawet trzy lęgi w roku. Jak wykazują badania, obecnie gatunek ten wykazuje umiarkowany spadek liczebności w kraju. Ważną tego przyczyną wydaje się być utrata miejsc do gniazdowania w nowo wyremontowanych budynkach mieszkalnych oraz niedostatek pokarmu w okresie zimowym. 4. Kawka Corvus monedula Należący do rodziny krukowatych, średniej wielkości, czarny ptak z grafitowo ubarwioną głową. Bardzo towarzyski, często tworzy duże stada. Gniazduje w zakamarkach budynków i dziuplach drzew. Korzysta także ze skrzynek lęgowych. Żywi się głównie bezkręgowcami. DLACZEGO PTAKI SĄ WAŻNYM ELEMENTEM KRAJOBRAZU MIEJSKIEGO? Są pożyteczne zjadają wiele uciążliwych dla człowieka owadów; Wzbogacają i ożywiają krajobraz miejski; Wszystkie omawiane tu gatunki ptaków są prawnie chronione. ZAGROŻENIA OCIEPLANIE BUDYNKÓW PODCZAS SEZONU LĘGOWEGO Prace dociepleniowe budynków wykonanych z wielkiej płyty są dziś ważną i potrzebną działalnością związaną z podnoszeniem standardów mieszkaniowych. Niestety zabiegi te przeprowadzane są często niezgodnie z przepisami dotyczącymi ochrony przyrody (Ustawa o ochronie zwierząt DzU z 1997 r. nr 111, poz. 724, Ustawa o ochronie przyrody DzU z 2004 r. nr 92, poz. 880, Rozporządzenie Ministra Środowiska DzU z 2004 r. nr 220, poz. 2237, Prawo ochrony środowiska DzU z 2001 r. nr 62, poz. 627). Grozi za to odpowiedzialność karna w postaci grzywny lub pozbawienia wolności do 2 lat. W sezonie lęgowym (od marca do połowy października), nie można prowadzić takich prac bez uprzedniej kontroli budynku przez ornitologa i uzyskania zezwolenia. Zamykanie otworów, w których ptaki budują gniazda, wiąże się wielokrotnie z bezkarnym zamurowaniem lęgów gatunków chronionych ptaków dorosłych i piskląt (jerzyków, wróbli, kawek czy pustułek) oraz bezpowrotnym niszczeniem ich miejsc gniazdowych. Wzmożone prace termomodernizacyjne w ostatnich latach przyczyniają się do gwałtownego kurczenia liczby miejsc lęgowych, co niekorzystnie odbija się na wielkości populacji tych gatunków. FOT. 31. Młode kawki w budce lęgowej zawieszonej na drzewie MP AT 27

16 KW Fot. 32. Zainstalowane budki lęgowe na ocieplonym budynku JAK MOGĘ POMÓC? O planach lub podjęciu ocieplania budynku zawiadom Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie, Tarnowie lub Starym Sączu. W sytuacji łamania prawa podczas prac dociepleniowych możesz również wezwać policję, straż miejską lub zgłosić się do pobliskiego stowarzyszenia ochrony przyrody. Ekspert ornitolog sprawdzi budynek pod kątem występowania siedlisk chronionych gatunków ptaków i określi ewentualne warunki wykonania prac remontowych, by nie kolidowały one z wyprowadzeniem lęgów przez ptaki. Jeśli okaże się to konieczne, wskaże też sposób i zakres kompensacji przyrodniczej. Sposobem zapobiegania negatywnym skutkom prac dociepleniowych budynków jest tworzenie dla ptaków zastępczych miejsc gniazdowych, dzięki zakładaniu budek (skrzynek) lęgowych. Budka lęgowa to miejsce do zakładania gniazda, ptaki korzystają z niej w okresie wiosenno-letnim. TAB. 1. Wymiary skrzynek lęgowych [wg Sokołowskiego] Fot. 33. Jerzyki w locie odznaczają się charakterystycznymi, długimi, sierpowatymi skrzydłami Typ Gatunki zasiedlające budkę Wymiary poszczególnych boków budki lęgowej (cm) budki lęgową lęgowej A B C D E F G S1 sikora bogatka, sikora modra, ,5 wróbel domowy, mazurek, muchołówka żałobna, pleszka S2 szpak, sikora bogatka, ,5 sikora modra, pleszka Pełni zatem zupełnie inną funkcję niż karmnik, stanowiący stołówkę dla ptaków podczas zimy. Budki różnią się wielkością i sposobem instalowania w zależności od gatunku, dla którego są przeznaczone. Szczegółowe informacje na ten temat znajdziesz na stronie internetowej MTO: Może namówisz wychowawcę lub kogoś w domu na własnoręczne zrobienie budki lęgowej dla ptaków (RYC.1)? Zawieś ją w miejscu bezpiecznym od drapieżników, takich jak kot czy kuna, najlepiej na drzewie od strony wschodniej (w Polsce dominują wiatry zachodnie, zatem taki sposób powieszenia budki będzie stanowić dodatkową osłonę przed wiatrem), a wiosną prawdopodobnie będziesz mógł prowadzić ciekawe obserwacje ptaków, które założą w niej gniazdo. Ciekawe jaki to będzie gatunek? KW Ptasie R AFAŁ B OBREK CZYM SĄ WĘDRÓWKI (MIGRACJE)? Wszystkie ptaki umiarkowanych szerokości geograficznych, w których leży także nasz kraj, żyją w niezmiennym rytmie wynikającym ze zmieniających się pór roku. Większość ptaków, w czasie pojedynczego roku życia przemieszcza się pomiędzy dwoma niezwykle istotnymi dla nich miejscami lęgowiskami, gdzie przychodzą na świat lub zakładają gniazda i wyprowadzają pisklęta, oraz zimowiskami, gdzie spędzają niesprzyjający okres roku, kiedy na lęgowiskach panuje zima i brakuje pokarmu. Przemieszczenia te, które dokonują się masowo i cyklicznie dwa razy do roku, nazywamy wędrówkami (migracjami). W końcu zimy i wczesną wiosną ptaki powracają z zimowisk na miejsca lęgowe jest to okres migracji wiosennej. Natomiast w końcu lata i jesienią przelot ma miejsce z lęgowisk na miejsca zimowania i nazywamy go wędrówką jesienną. Cykl ten powtarza się każdego roku od zawsze był on przez ludzi obserwowany i traktowany jako jeden z objawów zmieniających się pór roku. Główną przyczyną wędrówek ptaków jest uniknięcie niekorzystnego, trudnego do przetrwania okresu, kiedy brakuje pokarmu okresu zimowego. Ptaki przenoszą się wtedy w miejsca położone najczęściej w niższych szerokościach geograficznych (czyli ptaki żyjące na półkuli północnej przemieszczają się na południe), gdzie mogą zdobyć pokarm i w bardziej sprzyjających warunkach przetrwać zimowe miesiące. Jest to strategia różna od tej, jaką reprezentuje większość innych grup organizmów zamieszkujących klimat umiarkowany np. ssaki hibernują lub zapadają w sen zimowy, natomiast owady najczęściej spędzają zimę w postaci stadiów przetrwalnych (jak jaja lub poczwarki). szlaki wędrówkowe jak, gdzie i dlaczego? SKĄD PTAKI WIEDZĄ DOKĄD I KIEDY MAJĄ LECIEĆ? Lokalizacja lęgowisk i zimowisk, a także kierunek wędrówki są zapisane w genach każdego osobnika. Dlatego nawet ptaki młode, które nigdy jeszcze nie odbyły wędrówki i z tego powodu nie mogą znać trasy, są w stanie dokonywać nawet dalekich, międzykontynentalnych przelotów i bezbłędnie trafiać na zimowiska typowe dla danego gatunku. Orientację na kuli ziemskiej zapewniają im posiadane niezwykłe zmysły i umiejętności zmysł magnetyczny, śledzenie zmieniającego się położenia słońca i gwiazd na niebie czy znajomość szczegółów topografii powierzchni ziemi. Roczny cykl życia ptaka, a więc także początek wędrówki, wyznacza zmieniający się w ciągu roku fotoperiod, czyli stosunek długości jasnej i ciemnej fazy doby (dnia i nocy). Ptaki doskonale odczuwają, gdy jesienią dzień jest już na tyle krótki w stosunku do nocy, że pora wyruszyć w podróż. Zmieniają one wtedy swój wygląd (wymieniają pióra na nowe i otłuszczają się) oraz zachowanie i czekają na sprzyjające warunki pogodowe, by rozpocząć swą wędrówkę na południe. 29 RYC. 1. Schemat budki lęgowej dla ptaków wymiary budki zamieszczone w tabeli powyżej. Zwróć uwagę na fakt, że budka nie posiada żadnego patyczka/żerdzi przed wejściem ptakom zamieszkującym budkę jest on zupełnie niepotrzebny, natomiast stanowiłby ułatwienie dla drapieżnika do spenetrowania budki. A - bok daszka (kwadrat); B - bok dna (kwadrat); C - wysokość wyjmowanej ścianki przedniej; D - wysokość przedniej listwy górnej; E - wysokość całkowita ścianki przedniej (C+D); F - wysokość ścianki tylnej; G otwór wlotowy (średnica) PRZYKŁADY WĘDROWNYCH GATUNKÓW I TRAS ICH PRZELOTÓW Spośród licznych i zróżnicowanych kierunków i tras przelotu ptaków gnieżdżących się w Polsce, wyróżniają się trzy główne, najpopularniejsze regiony zimowania, do których podąża wiele gatunków. RYC. 2. Uproszczony schemat następujących po sobie etapów rocznego cyklu życia ptaków wędrownych na tle zmieniających się pór roku

17 FOT. 34. Charakterystyczna sylwetka bociana białego poszukującego pokarmu na łące Poniżej przedstawiono przykłady: a. Europa Środkowa Afryka na południe od Sahary (bocian biały, dymówka); b. Europa Środkowa Europa zachodnia, południowo-zachodnia i północna Afryka (szpak, bogatka, czajka); c. Europa Środkowa Półwysep Indyjski i południowo-wschodnia Azja (dziwonia, muchołówka mała). SKĄD MY TO WSZYSTKO WIEMY? Ludzie od dawna pragnęli dowiedzieć się dokąd i w jaki sposób wędrują ptaki, które opuszczają jesienią swe lęgowiska. Dlatego wymyślono wiele metod, które pozwalają na zdobycie informacji o trasach przelotów, czasie trwania wędrówki, miejscach docelowych i powrotach na lęgowiska, a także o wielu innych aspektach migracji ptaków. Najbardziej znaną oraz jedną z najdłużej i najpowszechniej stosowanych jest obrączkowanie ptaków. Polega ono na chwytaniu do celów badawczych pewnych osobników i ich indywidualnym oznakowaniu za pomocą zakładanej na nogę obrączki. Każda obrączka posiada numer i nazwę kraju, w którym ją założono. Dzięki takiemu oznakowaniu, jeśli ten sam osobnik zostanie powtórnie schwytany, będzie można stwierdzić jego tożsamość datę i miejsce zaobrączkowania, oraz czas, odległość i kierunek, w którym się przemieścił. Wszystkie te (i jeszcze wiele innych) informacje są gromadzone w bazach danych i wykorzystywane przez naukowców badaczy wędrówek do odkrywania sekretów ptasich migracji. ZAGROŻENIA I OCHRONA PTAKÓW MIGRUJĄCYCH Ptaki wędrowne są grupą, która jest jedną z najbardziej zagrożonych przez zmiany zachodzące we współczesnym świecie. Do mających największy negatywny wpływ należą zanik siedlisk ich życia i zmiany środowiska powodowane przez człowieka, polowania i bezpośrednie tępienie migrantów, a także zmieniający się klimat. W swoim życiu wędrowcy wykorzystują rozległe obszary, gdyż ważne są dla nich nie tylko odpowiednie lęgowiska, ale także zachowane we właściwym stanie tereny zimowania i trasy ich przelotu, gdzie mogą bezpiecznie odpocząć i znaleźć pokarm. Ponieważ stan populacji wędrownych ptaków świadczy niejako o kondycji wykorzystywanych przez nie obszarów, świadczy on tym samym o kondycji dużej części naszej planety. Jeśli zabraknie któregokolwiek z niezbędnych elementów obszarów gniazdowania, zimowisk lub miejsc przystankowych na trasie wędrówek, ptaki migrujące niechybnie zginą. Pamiętajmy o tym, gdy będziemy osuszać kolejny obszar mokradeł, budować nowy pensjonat na nadmorskiej plaży lub stawiać wysokie turbiny wiatraków na górskiej przełęczy. Wykonywanie w nieprzemyślany sposób tego typu działań może mieć dla ptaków wędrownych zgubny wpływ. Z drugiej strony każdy z nas, dzięki właściwej postawie wobec przejawów niszczenia środowiska naturalnego, może przyczynić się do ochrony i zachowania w dobrym stanie populacji i siedlisk wędrowców. Jeśli my, Ludzie, zostawimy ptakom na ziemi miejsce do życia, wtedy z pewnością nadal będziemy mogli zachwycać się fenomenem ich wędrówek. FOT.35 i już mniej pospolity widok bocianów w tzw. kominie czyli szykujących się w sierpniu do odlotu do Afryki. Na niepozornie wyglądającym zdjęciu aż 40 ptaków RB JKB RB RYC. 3. Główne szlaki wędrówek ptaków z rejonu Europy Środkowej FOT. 36. Charakterystyczny klucz żurawi Ptaki zimujące w naszym otoczeniu R AFAŁ B OBREK JAKIE PTAKI I DLACZEGO ZIMUJĄ W POLSCE? Ludzkie osady, odkąd tylko zaczęły powstawać, stały się dla ptaków bogatym źródłem pokarmu. Liczna grupa upodobała sobie osiedla jako miejsca spędzania okresu zimowego, kiedy trudniej o naturalny pokarm. Ludzie szybko to zauważyli, a ponieważ ptaki są grupą wzbudzającą powszechną sympatię, zaczęli dokarmiać je resztkami pożywienia. W ten sposób wykształcił się związek pomiędzy człowiekiem i zimującymi we wsiach i miastach ptakami. Obecnie kilka grup regularnie i powszechnie spędza zimę blisko człowieka. Najważniejsze z nich to: ptaki wodne (głównie łabędzie, kaczki, mewy i kormorany), kuraki (kuropatwa i bażant), dzięcioły (np. dzięcioł duży i zielony), gołębie (najczęściej gołąb miejski i sierpówka), krukowate (gawron, kawka, wrona siwa, sroka, sójka), ptaki wróblowe (najliczniejsze to m. in. sikory, wróble, zięby, dzwońce, kosy i kwiczoły). Wiele z tych gatunków przenosi się na okres zimy w pobliże ludzkich siedzib i można je wtedy w dość łatwy sposób dokarmiać w parku, ogrodzie, czy nawet na zaokiennym parapecie. Dzięki temu, że same wtedy do nas przychodzą, dokarmianie jest świetną okazją do bliższego przyjrzenia się ptakom zamieszkującym naszą okolicę. ZNACZENIE Ptaki, jak każda grupa organizmów, mają swoje miejsce w przyrodzie i są jej nieodłączną częścią ich obecność jest więc wartością samą w sobie. Ale mają one także duże znaczenie dla człowieka, mimo, iż zwykle nie korzysta on z ptaków w wymierny, dający się przeliczyć na pieniądze, sposób. Dobrym przykładem jest właśnie zimowe dokarmianie, które odbywa się głównie z pobudek etyczno-estetycznych. Mamy przeświadczenie, że ptakom trzeba pomóc w przetrwaniu okresu głodu i zimna, a poza tym po prostu je lubimy, bo są pięknymi i interesującymi stworzeniami, wprowadzają też w krajobraz zimowych miast i wsi niezwykłe ożywienie, którego bardzo nam brakuje o tej porze roku. Dokarmiamy więc ptaki dlatego, że chcemy by nadal z nami były, a nie dlatego, że coś z tego mamy jest to wspaniały przykład bezinteresownej pomocy, która jednak powinna być okazana w sposób właściwy tak, by nie zaszkodzić tym, którym się pomaga. ZAGROŻENIA I OCHRONA Chętnie dokarmiamy zimujące ptaki, jednak mało kto zadaje sobie pytanie czy to naprawdę jest im niezbędne? Odpowiedź nie jest prosta z jednej strony ptaki świetnie radziły sobie i przed rozpoczęciem przez człowieka masowego dokarmiania, nie ratuje ono też żadnych gatunków zagrożonych wyginięciem i należy o tym pamiętać. Niewłaściwie prowadzone dokarmianie może ptakom wręcz szkodzić przy karmnikach szerzą się choroby, które chore ptaki przenoszą na zdrowe, a nieodpowiedni lub nieświeży pokarm może powodować u nich zatrucia. Z drugiej jednak strony, po tak długim czasie dokarmiania wiele gatunków zmieniło swe zwyczaje wędrówkowe mając dobre źródło pokarmu blisko swych lęgowisk, skróciły one dystans przelotów i przynajmniej częściowo porzuciły dotychczasowe zimowiska, zostając na zimę u nas. W ten sposób uzależniliśmy te ptaki od pokarmu, który im zimą dostarczamy w tej sytuacji całkowite i nagłe zaprzestanie zimowego dokarmiania mogłoby im zaszkodzić. FOT. 37. Karmnik jest miejscem przyciągającym zimą wiele ciekawych gatunków ptaków (od lewej do prawej): szczygieł, wróbel, sikora modra RB 31

18 FOT. 38. Propozycja menu w ptasiej stołówce (od lewej górnej strony): słonecznik łuskany, pszenica, słonecznik niełuskany, siemię lniane Niezwykle ważnym aspektem zimowego dokarmiania, jest jego walor edukacyjny. Obserwowanie różnorodnej, hałaśliwej gromadki ptaków przylatujących do karmnika jest dla wielu ludzi właściwie jedyną okazją do bliższego zetknięcia się z tą grupą zwierząt. Daje ono możliwość poznania niezwykłego zróżnicowania kształtów, barw i zachowań ptaków, z którymi na co dzień nie mamy styczności. Rozbudza to w nas pasję obserwatorów, wzbudza zachwyt i zaciekawienie tymi wdzięcznymi stworzeniami. Zaczynamy rozpoznawać poszczególne gatunki i zdobywać o nich wiedzę, a nie od dziś wiadomo, że poznanie i osobiste przywiązanie jest pierwszym krokiem do ochrony. Zimowe dokarmianie może zmieniać nastawienie ludzi do przyrody i jej ochrony, uwrażliwiając na jej potrzebę w dzisiejszym świecie. Samo w sobie jest to czymś bezcennym i choćby z tego tylko powodu dla ludzi, a może mniej dla samych ptaków warto je zimą dokarmiać. MOJE DZIAŁANIA By rozpocząć zimowe dokarmianie będziemy potrzebowali karmnika, zakupionego lub samodzielnie wykonanego, zapasu karmy odpowiedniej dla danej grupy ptaków no i oczywiście odpowiedniego miejsca, w którym umieścimy naszą stołówkę. Bardzo ważne, byśmy dokarmiali ptaki w sposób odpowiedzialny i nie szkodzący im. Dlatego rozpoczynając dokarmianie, pamiętajmy o kilku prostych, ale ważnych zasadach, dzięki którym nasza pomoc zimującym ptakom z pewnością przyniesie im korzyść: dokarmiajmy wyłącznie w pobliżu ludzkich siedzib we wsiach i miastach, a nie w naturalnym środowisku, gdzie żyją dzikie ptaki, które stronią od człowieka; dokarmianie rozpoczynajmy dopiero z nastaniem zimy, gdy mróz i pokrywa śnieżna uniemożliwi ptakom zdobywanie naturalnego pokarmu; raz rozpoczęte dokarmianie kontynuujmy nieprzerwanie w danym miejscu aż do nadejścia wiosny; przerwijmy je z chwilą, gdy wczesną wiosną warunki dla ptaków się poprawią i pojawi się naturalny pokarm wielu z nich owady; pamiętajmy, że niedopuszczalne jest podawanie ptakom karmy, gdy te rozpoczną już wiosną lęgi może to zaszkodzić ich pisklętom! podawajmy tylko odpowiednią dla nich karmę świeżą, nie zepsutą, oraz dostosowaną do gatunków, które dokarmiamy. Nigdy nie należy podawać resztek z naszego stołu sól, przyprawy i chemiczne dodatki zawarte w naszych potrawach są dla ptaków bardzo szkodliwe; różne gatunki jedzą różny pokarm: nasiona słonecznika i dyni, słonina i smalec (niesolone!) są ważne m.in. dla sikor i dzięciołów; owoce jarzębiny, głogu, jabłka jedzą kos i kwiczoł; proso, kanar, pestki wiśni są dobrym pokarmem dla łuszczaków: szczygła, dzwońca, zięby, czyża, grubodzioba; ptaki wodne (łabędzie, kaczki, łyski) najlepiej karmić surowymi lub ugotowanymi (niesolonymi!) warzywami oraz ziarnami zbóż; chrońmy karmę przed zepsuciem, wywianiem, zamoczeniem i zasypaniem, przygotowując odpowiednie karmniki, które zabezpieczą ją przed warunkami zewnętrznymi; ustawmy karmnik w miejscu ustronnym i zabezpieczmy przed dostępem drapieżników, takich jak np. koty; regularnie oczyszczajmy i myjmy karmnik (bez toksycznych środków czystości!), by zminimalizować prawdopodobieństwo rozprzestrzeniania się chorób wśród ptaków. Poznawajmy ptaki zimujące w naszym otoczeniu, dokarmiajmy w sposób odpowiedzialny i chrońmy je, nie tylko zimą ale przez cały rok, a one z pewnością odwdzięczą się nam pięknym śpiewem i zjadaniem dokuczliwych dla nas owadów, a może i uchylą przed nami nieco tajemnic swego niezwykle interesującego świata. Pamiętajmy, że poza zimowym dokarmianiem istnieje wiele innych działań, które mogą się przyczynić do ochrony ptaków i zachowają je dla nas wszystkich na przyszłość. Literatura Berthold P., Bird Migration: A General Survey Oxford University Press, Oxford, 2nd ed. Borowski J. Drzewa w mieście. Jaką rolę pełnią drzewa w miejskim ekosystemie? Rozmowę przepr. Joanna Szubierajska [on line]. Dostęp: b.d. Dostępny w Internecie: Borowski J. Leczą nas delikatne olbrzymy Rozmowę przepr. Monika Janusz-Lorkowska [on line] Dostęp: 9.X Dostępny w Internecie: Cofta T., Wędrówka. Przystosowanie ptaków do zmian por roku Zeszyty edukacyjne OTOP. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Gdańsk. Diesener G. i Reichholf J., Płazy i gady Leksykon przyrodniczy. Świat Książki. Elphick J. (red.), Migracje ptaków: szlakami skrzydlatych podróżników MUZA SA, Warszawa. Doniemalski K. Korzyści płynące z drzew [on line] Dostęp: b.d. Dostępny w Internecie: Juszczyk W., Płazy i gady krajowe PWN. Kamińska E. i Świderek M. (red.), Nie znikaj. Materiały dla nauczycieli ODE Źrodła, Łodź. Kosmala M., Po co ludziom drzewa, czyli o roli i znaczeniu drzew w życiu człowieka Materiały I Konferencji Naukowo-Technicznej: Zieleń Miejska. Naturalne bogactwo Miasta Toruń, s Krawczyk E. i inni (red.), Zostań przyjacielem drzew. Praktyczny poradnik jak skutecznie zadrzewiać otoczenie Studio Octopus. Krakow. Kudłek J. i Pępkowska A. (red.), Przyroda Krakowa Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków. Kuczyński L., i Tęczyński J., Głosy naszych płazów Wszechświat. Pismo przyrodnicze McPherson E.G., Simpson J.R., Peper P. i Xiao Q., Tree Guidelines for San Joaquin Valley Communities Local Government Commission, Sacramento, California. McPherson E.G., Simpson J.R., Peper P., Scott K.I. i Xiao Q., Tree Guidelines for Coastal Southern California Communities Local Government Commission, Sacramento, California. Neely D. (red.), Valuation of Landscape Trees, Shrubs, and Other Plants Seventh Edition. Urbana, IL: International Society of Arboriculture. Rohrbach C., Domki dla ptaków Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Skorkowska A. Drzewa w mieście ozdoba czy konieczność? [on line] Dostęp: b.d. Dostępny w internecie: Szweykowski J. i Szweykowska A. (red.), Słownik Botaniczny Wiedza Powszechna. Warszawa, s Walkowicz T., Społeczne i ekologiczne aspekty tworzenia i utrzymania terenów zieleni miejskiej Materiały z konferencji: Tworzenie lokalnych form ochrony przyrody przez organy samorządu terytorialnego Osieczany. Wilk T., Jak pomóc ptakom? W: Ptaki. Materiały dla nauczycieli MTO. Kraków. Informacje z portali: JKB

19

Inwazyjne gatunki obce to rośliny, zwierzęta, patogeny i inne organizmy, które

Inwazyjne gatunki obce to rośliny, zwierzęta, patogeny i inne organizmy, które Inwazyjne gatunki obce to rośliny, zwierzęta, patogeny i inne organizmy, które nie są rodzime dla ekosystemów i mogą powodować szkody w środowisku lub gospodarce, lub teŝ negatywnie oddziaływać na zdrowie

Bardziej szczegółowo

Pszczoły a bioróżnorodność

Pszczoły a bioróżnorodność Pszczoły a bioróżnorodność Pod pojęciem różnorodności biologicznej kryje się niesłychane bogactwo i zróżnicowanie form życia występujących na Ziemi. Bioróżnorodność należy chronić, ponieważ każdy jej element

Bardziej szczegółowo

Zasoby leśne Polski funkcje lasów / zadrzewień

Zasoby leśne Polski funkcje lasów / zadrzewień Zasoby leśne Polski funkcje lasów / zadrzewień czym jest las? Las (biocenoza leśna) kompleks roślinności swoistej dla danego regionu geograficznego, charakteryzujący się dużym udziałem drzew rosnących

Bardziej szczegółowo

EDUKACJA PRZYRODNICZA

EDUKACJA PRZYRODNICZA EDUKACJA PRZYRODNICZA KLASA I Ocenie podlegają następujące obszary: środowisko przyrodnicze/park, las, ogród, pole, sad, zbiorniki wodne, krajobrazy/, środowisko geograficzne, historyczne, ochrona przyrody

Bardziej szczegółowo

Metodyka integrowanej ochrony cebuli ozimej przed wciornastkiem tytoniowcem

Metodyka integrowanej ochrony cebuli ozimej przed wciornastkiem tytoniowcem Metodyka integrowanej ochrony cebuli ozimej przed wciornastkiem tytoniowcem dr Piotr Szafranek Opracowanie przygotowane w ramach zadania 1.15 Aktualizacja istniejących i opracowanie nowych integrowanych

Bardziej szczegółowo

Nie wchodzić-trwa metamorfoza Nowy wygląd-nowe życie

Nie wchodzić-trwa metamorfoza Nowy wygląd-nowe życie Nie wchodzić-trwa metamorfoza Nowy wygląd-nowe życie Co to jest metamorfoza? Metamorfoza proces charakteryzujący się znacznymi zmianami w formie lub strukturze organizmu. Rodzaje przeobrażeń Ametabolia

Bardziej szczegółowo

Metodyka integrowanej ochrony cebuli, pora i kapusty głowiastej białej przed szkodami wyrządzanymi przez wciornastka tytoniowca

Metodyka integrowanej ochrony cebuli, pora i kapusty głowiastej białej przed szkodami wyrządzanymi przez wciornastka tytoniowca Metodyka integrowanej ochrony cebuli, pora i kapusty głowiastej białej przed szkodami wyrządzanymi przez wciornastka tytoniowca Opis szkodnika: Dr Piotr Szafranek Wciornastek tytoniowiec to niewielki,

Bardziej szczegółowo

Zajęcia edukacyjne są częściowo dotowane z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu.

Zajęcia edukacyjne są częściowo dotowane z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu. W nowym roku szkolnym zachęcamy do bezpośredniego kontaktu z przyrodą poprzez udział w licznych przyrodniczych zajęciach terenowych. Są one dostosowane do różnych grup wiekowych i poprzez liczne atrakcyjne

Bardziej szczegółowo

Jestem częścią przyrody PROGRAM EDUKACJI EKOLOGICZNO PRZYRODNICZEJ DZIECI 5 LETNIE

Jestem częścią przyrody PROGRAM EDUKACJI EKOLOGICZNO PRZYRODNICZEJ DZIECI 5 LETNIE Jestem częścią przyrody PROGRAM EDUKACJI EKOLOGICZNO PRZYRODNICZEJ DZIECI 5 LETNIE Wstęp Wiek przedszkolny to okres wzmożonej aktywności poznawczej i szczególnej wrażliwości emocjonalnej. Dlatego już w

Bardziej szczegółowo

KRYTERIA OCENY OPISOWEJ W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM EDUKACJA PRZYRODNICZO SPOŁECZNA KLASA II

KRYTERIA OCENY OPISOWEJ W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM EDUKACJA PRZYRODNICZO SPOŁECZNA KLASA II KRYTERIA OCENY OPISOWEJ W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM EDUKACJA PRZYRODNICZO SPOŁECZNA KLASA II OCENA WSPANIALE BARDZO DOBRZE WYMAGANIA Wykazuje szczególne zainteresowanie przyrodą; Korzysta z dodatkowej literatury;

Bardziej szczegółowo

Bioróżnorodność gwarancją rozwoju i przeżycia dla przyszłych pokoleń

Bioróżnorodność gwarancją rozwoju i przeżycia dla przyszłych pokoleń Bioróżnorodność gwarancją rozwoju i przeżycia dla przyszłych pokoleń Różnorodność biologiczna oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach których są częścią.

Bardziej szczegółowo

Różnorodność, zagrożenia i ochrona pszczół na terenach rolniczych

Różnorodność, zagrożenia i ochrona pszczół na terenach rolniczych Różnorodność, zagrożenia i ochrona pszczół na terenach rolniczych dr Weronika Banaszak-Cibicka Zakład Hodowli Owadów Użytkowych Instytut Zoologii Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Krajobraz rolniczy

Bardziej szczegółowo

Dzień Pszczół

Dzień Pszczół Dzień Pszczół 08.08.2018 ZNACZENIE PSZCZÓŁ I DZIKICH OWADÓW DLA PRAWIDŁOWEGO FUNKCJONOWANIA EKOSYSTEMU Pszczołowate i inne dzikie owady poprzez swoją pracę wspierają powstawanie różnorodnych produktów:

Bardziej szczegółowo

PRZĘDZIOREK CHMIELOWIEC

PRZĘDZIOREK CHMIELOWIEC PRZĘDZIOREK CHMIELOWIEC Tetranychus urticae Koch 1835 1. Systematyka Królestwo: Typ: Podtyp Gromada: Podgromada Rząd: Rodzina: Rodzaj: Gatunek: Animalia Arthropoda Chelicerata Arachnida Acari Trombidiformes

Bardziej szczegółowo

Zakres Projektu Planu Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Skawiński obszar łąkowy PLH120079

Zakres Projektu Planu Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Skawiński obszar łąkowy PLH120079 Zakres Projektu Planu Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Skawiński obszar łąkowy PLH120079 Pokrywający się z obszarem BielańskoTynieckiego Parku Krajobrazowego Mapa przedmiotów ochrony w obszarze

Bardziej szczegółowo

Zadania do planszy PRACE W LESIE JESIEŃ

Zadania do planszy PRACE W LESIE JESIEŃ 1 Ewa Sulejczak Zadania do planszy PRACE W LESIE JESIEŃ 1. Przyjrzyj się planszy i napisz, jakie zabiegi wykonuje się w lesie jesienią. Określ także ich cel. Uzupełnij tabelę, wpisując swoje spostrzeżenia.

Bardziej szczegółowo

Jak to z żubrami bywa ochrona żubra w ramach sieci Natura 2000

Jak to z żubrami bywa ochrona żubra w ramach sieci Natura 2000 Jak to z żubrami bywa ochrona żubra w ramach sieci Natura 2000 Żubr (Łac. Bison bonasus) jest największym ssakiem Europy, pomimo dużej wagi dochodzącej w przypadku samców niekiedy do 900 kg, żubry potrafią

Bardziej szczegółowo

Kodeks dobrych praktyk Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia

Kodeks dobrych praktyk Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia Kodeks dobrych praktyk Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia Emilia Bylicka Departament Zarządzania Zasobami Przyrody Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska 14 października 2015 r. Warszawa

Bardziej szczegółowo

Ochrona przyrody. Test podsumowujący rozdział III. Wersja A

Ochrona przyrody. Test podsumowujący rozdział III. Wersja A ..................................... Imię i nazwisko Wersja A Test podsumowujący rozdział III Ochrona przyrody.............................. Data Klasa oniższy test składa się z 15 zadań. rzy każdym poleceniu

Bardziej szczegółowo

Poznajemy parkmiejski scenariuszwycieczki z dziećmi sześcioletnimi do parku

Poznajemy parkmiejski scenariuszwycieczki z dziećmi sześcioletnimi do parku Grażyna Nawrocka Poznajemy parkmiejski scenariuszwycieczki z dziećmi sześcioletnimi do parku Cele dydaktyczne: -rozróżnianie trzech typów lasu: las iglasty, las liściasty i las mieszany, - poznanie przez

Bardziej szczegółowo

PRZYRODA W CZTERECH PORACH ROKU

PRZYRODA W CZTERECH PORACH ROKU Szkoła Podstawowa im. Adama Mickiewicza w Skalmierzycach rok szkolny / PROJEKT EDUKACYJNY PRZYRODA W CZTERECH PORACH ROKU I Wstęp Świat wokół nas zmienia się bardzo szybko, a my żyjemy ciągłym pędzie.

Bardziej szczegółowo

Scenariusz zajęć terenowych

Scenariusz zajęć terenowych Scenariusz zajęć terenowych Licencja CC: Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0) Autorka scenariusza i realizatorka lekcji: Kazimiera Atroszko Temat: Witamy na wiosennej łące. A. Wstęp Wprowadzenie

Bardziej szczegółowo

Ekosystemy do usług!

Ekosystemy do usług! Ekosystemy do usług! Adaptacje do zmian klimatu inspirowane przez różnorodność biologiczną ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY W TEORII I PRAKTYCE, 5 maja 2016 r. Anna Kalinowska UCBS, UW Czy wobec skutków zmian klimatu

Bardziej szczegółowo

JESIENNE I ZIMOWE KŁOPOTY ZWIERZĄT LEŚNYCH I POLNYCH

JESIENNE I ZIMOWE KŁOPOTY ZWIERZĄT LEŚNYCH I POLNYCH JESIENNE I ZIMOWE KŁOPOTY ZWIERZĄT LEŚNYCH I POLNYCH 3 CELE OGÓLNE: rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych rozwijanie umiejętności analizowania obserwowanych zjawisk zrozumienie roli człowieka

Bardziej szczegółowo

Czy uczymy, że sarna nie jest żoną jelenia?

Czy uczymy, że sarna nie jest żoną jelenia? Czy uczymy, że sarna nie jest żoną jelenia? Dr inż. Krzysztof Klimaszewski Warszawa, 10.09.2014 r. Projekt "O bioróżnorodności dla przyszłości - czyli jak uczyć, że sarna nie jest żoną jelenia" korzysta

Bardziej szczegółowo

LIFE Pieniny PL Pieniński Park Narodowy Natura w mozaice ochrona gatunków i siedlisk w obszarze Pieniny nr LIFE12 NAT/PL/000034

LIFE Pieniny PL Pieniński Park Narodowy Natura w mozaice ochrona gatunków i siedlisk w obszarze Pieniny nr LIFE12 NAT/PL/000034 LIFE Pieniny PL 2013-2018 Zachowanie cennych siedlisk i gatunków charakterystycznych dla Pienin Ochrona półnaturalnych zbiorowisk łąkowych oraz wyłączenie z gospodarczego użytkowania ekosystemów leśnych

Bardziej szczegółowo

www.harcerskanatura.eu PROJEKT

www.harcerskanatura.eu PROJEKT PROJEKT kampania edukacyjna dla dzieci i młodzieży 4 żywioły przyjaciele człowieka cykl konkursów w szkołach główna nagroda w konkursach wymiana dzieci i młodzieży między Partnerami projektu program edukacyjny

Bardziej szczegółowo

Znaczenie zadrzewień śródpolnych dla ochrony różnorodności biologicznej krajobrazu rolniczego. Krzysztof Kujawa

Znaczenie zadrzewień śródpolnych dla ochrony różnorodności biologicznej krajobrazu rolniczego. Krzysztof Kujawa Znaczenie zadrzewień śródpolnych dla ochrony różnorodności biologicznej krajobrazu rolniczego Krzysztof Kujawa Różnorodność biologiczna Zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi

Bardziej szczegółowo

Spotkanie z kolekcjonerem motyli p. Edwardem Buczkiem

Spotkanie z kolekcjonerem motyli p. Edwardem Buczkiem {slimbox images/stories/pliki/kolek_mot/eb1_1.jpg,images/stories/pliki/kolek_mot/eb 4 października 2013r. do naszej szkoły przybył kolekcjoner motyli-edward Buczek. Wszyscy uczniowie mieli okazję zobaczyć

Bardziej szczegółowo

VI Ogólnopolski. Kongres Zarządców Nieruchomości

VI Ogólnopolski. Kongres Zarządców Nieruchomości Nowe zasady przeprowadzania wycinki drzew i krzewów na terenach wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych odpowiedzialność zarządzających nieruchomością, zezwolenia, opłaty i kary. Klaudiusz Kawecki WYROK

Bardziej szczegółowo

Lasy w Tatrach. Lasy

Lasy w Tatrach. Lasy Lasy w Tatrach Lasy h c a r t a T w Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego za pośrednictwem Euroregionu Tatry w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Bardziej szczegółowo

Edukacja społeczno- przyrodnicza

Edukacja społeczno- przyrodnicza Edukacja społeczno- przyrodnicza KLASA I KLASA II KLASA III I półrocze I półrocze I półrocze Wie, jak należy zachowywać się w stosunku do dorosłych i rówieśników (formy grzecznościowe); rozumie potrzebę

Bardziej szczegółowo

Na czym polega bioróżnorodność?

Na czym polega bioróżnorodność? Kto kogo je? Na czym polega bioróżnorodność? Zajęcia terenowe: Zajęcia w klasie: Zakres materiału z płyty: Plansza 2 poziomy bioróżnorodności Pośrednie nawiązania do treści nauczania z PP uczeń: obserwuje

Bardziej szczegółowo

Lubię tu być na zielonym!

Lubię tu być na zielonym! Scenariusz zajęć terenowych opracowany w ramach projektu Edukacja społeczności zamieszkujących obszary chronione województwa kujawsko-pomorskiego. Lubię tu być na zielonym! I. Temat: Spacer w ogrodzie

Bardziej szczegółowo

Znaczenia pszczoły miodnej na świecie - w gospodarce człowieka i dla środowiska.

Znaczenia pszczoły miodnej na świecie - w gospodarce człowieka i dla środowiska. Znaczenia pszczoły miodnej na świecie - w gospodarce człowieka i dla środowiska. Konferencja pn. Ochrona owadów zapylających warunkiem zachowania ekosystemów i produkcji żywności Definicja pszczoły Pszczoły

Bardziej szczegółowo

Konferencja pn. Natura 2000 naszą szansą

Konferencja pn. Natura 2000 naszą szansą Konferencja pn. Natura 2000 naszą szansą DLA TRWAŁOŚCI ŻYCIA Znaczenie różnorodność biologicznej dla dobrostanu ludzkości Anna Kalinowska Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym

Bardziej szczegółowo

Edukacja przyrodnicza klas I-III

Edukacja przyrodnicza klas I-III Edukacja przyrodnicza klas I-III Autor: Administrator 01.02.2015. Szkoła Podstawowa nr 5 w Grudziądzu Edukacja przyrodnicza Wymagania edukacyjne klas I-III Ocena celująca 6 klasa I klasa I - II klasa I

Bardziej szczegółowo

KOMUNIKAT: WYCINKA DRZEW!

KOMUNIKAT: WYCINKA DRZEW! KOMUNIKAT: WYCINKA DRZEW! KOMUNIKAT Referat Techniczno-Gospodarczy Urzędu Gminy Radziechowy - Wieprz informuje, że 17 czerwca 2017 r. weszła w życie ustawa z dnia 11 maja 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie

Bardziej szczegółowo

Zadania do planszy CYKL ŻYCIA LASU GOSPODARCZEGO

Zadania do planszy CYKL ŻYCIA LASU GOSPODARCZEGO 1 Ewa Sulejczak Zadania do planszy CYKL ŻYCIA LASU GOSPODARCZEGO 1. Uzupełnij schemat prezentujący cykl życia lasu gospodarczego, wpisując w prostokąty nazwy etapów cyklu, a w owale zjawiska oznaczające

Bardziej szczegółowo

PRZEDSZKOLA. Wiosna w przyrodzie

PRZEDSZKOLA. Wiosna w przyrodzie PRZEDSZKOLA Wiosna w przyrodzie Zajęcia terenowe umożliwiające dostrzeganie różnych wiosennych zjawisk przyrodniczych w lesie, na łące i nad stawem. Proste zabawy i bezpośrednie obserwacje pozwalają na

Bardziej szczegółowo

Wpływ zabiegów hodowlanych i ochronnych na bioróżnorodność w ekosystemach leśnych na obszarach chronionych i gospodarczych

Wpływ zabiegów hodowlanych i ochronnych na bioróżnorodność w ekosystemach leśnych na obszarach chronionych i gospodarczych Wpływ zabiegów hodowlanych i ochronnych na bioróżnorodność w ekosystemach leśnych na obszarach chronionych i gospodarczych Adam Kwiatkowski RDLP w Białymstoku Około 30% powierzchni kraju to lasy A. K.

Bardziej szczegółowo

OMACNICA PROSOWIANKA. Ostrinia nubilalis (Hubner)

OMACNICA PROSOWIANKA. Ostrinia nubilalis (Hubner) OMACNICA PROSOWIANKA Ostrinia nubilalis (Hubner) 1. Opis i biologia gatunku Omacnica prosowianka jest motylem nocnym o brązowo-beżowym zabarwieniu z charakterystycznymi zygzakowatymi poprzecznymi liniami

Bardziej szczegółowo

Sprawdzian wiedzy dla uczniów klas szkół gimnazjalnych.

Sprawdzian wiedzy dla uczniów klas szkół gimnazjalnych. Multimedialny program Poznajemy nasze drzewa i krzewy stworzono w ramach ogólnopolskiego projektu edukacyjnego Bioróżnorodność poznaj by zachować realizowanego przez Centrum Informacji i Edukacji Ekologicznej

Bardziej szczegółowo

LEŚNICTWO W OBLICZU GLOBALNYCH ZMIAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

LEŚNICTWO W OBLICZU GLOBALNYCH ZMIAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO LEŚNICTWO W OBLICZU GLOBALNYCH ZMIAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Prof. Jan Szyszko Minister Środowiska Sękocin Stary, 14 marca 2017 Plan prezentacji Zrównoważona gospodarka leśna Wylesianie problem globalny

Bardziej szczegółowo

Wychowanie ekologiczne w kl.vi

Wychowanie ekologiczne w kl.vi Wychowanie ekologiczne w kl.vi Autor: Burczyk T. 20.04.2008. - 2000 ZSP Kleszczewo Kościerskie Wychowanie ekologiczne w klasie szóstej Założeniem Wychowania Ekologicznego jest zbliżenie ucznia do przyrody.

Bardziej szczegółowo

Fauna Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego. Wyniki inwentaryzacji, zagrożenia i działania ochronne. mgr Katarzyna Zembaczyńska

Fauna Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego. Wyniki inwentaryzacji, zagrożenia i działania ochronne. mgr Katarzyna Zembaczyńska Fauna Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego Wyniki inwentaryzacji, zagrożenia i działania ochronne mgr Katarzyna Zembaczyńska Wyniki inwentaryzacji fauny Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego Grupa liczba

Bardziej szczegółowo

MIEJSCA, W KTÓRYCH ZNAJDZIESZ DRZEWA PAULOWNI

MIEJSCA, W KTÓRYCH ZNAJDZIESZ DRZEWA PAULOWNI OXYTREE PREZENTACJA MIEJSCA, W KTÓRYCH ZNAJDZIESZ DRZEWA PAULOWNI Miejsce pochodzenia: Azja Południowo-Wschodnia. Drzewa z rodzaju Paulowni możemy spotkać na wszystkich pięciu kontynentach zamieszkanych

Bardziej szczegółowo

Przedszkolak obserwator przyrody. Program edukacji przyrodniczej dla dzieci 5- i 6-letnich

Przedszkolak obserwator przyrody. Program edukacji przyrodniczej dla dzieci 5- i 6-letnich Większą mądrość znajduje się w przyrodzie aniżeli w książkach Bernard z Clairvaux Przedszkolak obserwator przyrody Program edukacji przyrodniczej dla dzieci 5- i 6-letnich Opracowała: mgr Katarzyna Buczak

Bardziej szczegółowo

SCENARIUSZ ZAJĘĆ Z PRZYRODY DLA KLASY V UWZGLĘDNIAJĄCY INTEGRACJĘ MIĘDZYPRZEDMIOTOWĄ Temat: Poznajemy środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy

SCENARIUSZ ZAJĘĆ Z PRZYRODY DLA KLASY V UWZGLĘDNIAJĄCY INTEGRACJĘ MIĘDZYPRZEDMIOTOWĄ Temat: Poznajemy środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy SCENARIUSZ ZAJĘĆ Z PRZYRODY DLA KLASY V UWZGLĘDNIAJĄCY INTEGRACJĘ MIĘDZYPRZEDMIOTOWĄ Temat: Poznajemy środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy Cel ogólny: określamy położenie i walory naszej miejscowości

Bardziej szczegółowo

PRZEDSZKOLA. Wiosna w przyrodzie

PRZEDSZKOLA. Wiosna w przyrodzie PRZEDSZKOLA Wiosna w przyrodzie Zajęcia terenowe umożliwiające dostrzeganie różnych wiosennych zjawisk przyrodniczych w lesie, na łące i nad stawem. Proste zabawy i bezpośrednie obserwacje pozwalają na

Bardziej szczegółowo

Wycena zmian w zarządzaniu lasami

Wycena zmian w zarządzaniu lasami Wycena zmian w zarządzaniu lasami Mikołaj Czajkowski miq@wne.uw.edu.pl Pozaprodukcyjne funkcje lasów Pozaprodukcyjne funkcje lasów: Różnorodność biologiczna Rekreacja Retencja wody Funkcje glebotwórcze

Bardziej szczegółowo

Ekologiczna ścieżka edukacyjna

Ekologiczna ścieżka edukacyjna Ekologiczna ścieżka edukacyjna Lp. Treści ogólne Treści szczegółowe Osiągnięcia przedmiot klasa 1. Ekonomiczne i społeczne aspekty Uczeń potrafi: związków między człowiekiem i jego działalnością a środowiskiem.wartość

Bardziej szczegółowo

Sprawdzian wiedzy dla uczniów klas szkół gimnazjalnych. (klucz dla nauczyciela).

Sprawdzian wiedzy dla uczniów klas szkół gimnazjalnych. (klucz dla nauczyciela). Multimedialny program Poznajemy nasze drzewa i krzewy stworzono w ramach ogólnopolskiego projektu edukacyjnego Bioróżnorodność poznaj by zachować realizowanego przez Centrum Informacji i Edukacji Ekologicznej

Bardziej szczegółowo

Edukacja przyrodnicza

Edukacja przyrodnicza Edukacja przyrodnicza Wiedza przyrodnicza: Kl. Wymagania nie odróżnia roślin zielonych od drzew i krzewów. zbyt ogólnikowo opisuje budowę poznanych zwierząt. nie słucha zapowiedzi pogody w radiu i w telewizji.

Bardziej szczegółowo

DZIAŁ BOTANIKA. Różnorodność świata roślin

DZIAŁ BOTANIKA. Różnorodność świata roślin DZIAŁ BOTANIKA Różnorodność świata roślin Zajęcia prowadzone od wiosny do jesieni umożliwiają poznanie pospolitych gatunków roślin. Wprowadzane lub systematyzowane są podstawy morfologii. Celem zajęć jest

Bardziej szczegółowo

ABC Rolnictwa - warsztaty edukacyjne

ABC Rolnictwa - warsztaty edukacyjne ABC Rolnictwa - warsztaty edukacyjne Barzkowicki Ośrodek Edukacji Ekologicznej działający przy Zachodniopomorskim Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach w dniach od 20 maja do 11 czerwca br. zorganizował

Bardziej szczegółowo

Wstępna ocena bioróżnorodności pszczołowatych w rejonach intensywnych upraw rzepaku ozimego. Mikołaj Borański Zbigniew Kołtowski Dariusz Teper

Wstępna ocena bioróżnorodności pszczołowatych w rejonach intensywnych upraw rzepaku ozimego. Mikołaj Borański Zbigniew Kołtowski Dariusz Teper Wstępna ocena bioróżnorodności pszczołowatych w rejonach intensywnych upraw rzepaku ozimego Mikołaj Borański Zbigniew Kołtowski Dariusz Teper Działania na rzecz poprawy konkurencyjności i innowacyjności

Bardziej szczegółowo

Jak edukować o owadach zapylających? Lokalne kampanie edukacyjne.

Jak edukować o owadach zapylających? Lokalne kampanie edukacyjne. Logo Instytucji JAGIELLONIAN UNIVERSITY IN KRAKOW Jak edukować o owadach zapylających? Lokalne kampanie edukacyjne. SZKOLENIE PT. EDUKATOR BIORÓŻNORODNOŚCI PAWŁOWICE, 22 24.06.2016 Wiktoria Rojek Uniwersytet

Bardziej szczegółowo

L I S T A PRZEDSIĘWZIĘĆ PRIORYTETOWYCH DO DOFINANSOWANIA PRZEZ WOJEWÓDZKI FUNDUSZ OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W KIELCACH w 2016 ROKU

L I S T A PRZEDSIĘWZIĘĆ PRIORYTETOWYCH DO DOFINANSOWANIA PRZEZ WOJEWÓDZKI FUNDUSZ OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W KIELCACH w 2016 ROKU Załącznik do uchwały Nr 14/15 Rady Nadzorczej WFOŚiGW w Kielcach z dnia 29 czerwca 2015 r. L I S T A PRZEDSIĘWZIĘĆ PRIORYTETOWYCH DO DOFINANSOWANIA PRZEZ WOJEWÓDZKI FUNDUSZ OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI

Bardziej szczegółowo

WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ROŚLIN I NASIENNICTWA w Warszawie ODDZIAŁ w PRZYSUSZE

WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ROŚLIN I NASIENNICTWA w Warszawie ODDZIAŁ w PRZYSUSZE WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ROŚLIN I NASIENNICTWA w Warszawie ODDZIAŁ w PRZYSUSZE OPS.7122.2.7.2018 Przysucha, 19 kwietnia 2018r Urząd Gminy i Miasta Urzędy Gmin - wszystkie - Komunikaty o zagrożeniu

Bardziej szczegółowo

Wrzosy są prawdziwą ozdobą jesiennych kompozycji. Dekorują nie tylko ogród, ale również balkony i tarasy, a także wnętrza naszego domu.

Wrzosy są prawdziwą ozdobą jesiennych kompozycji. Dekorują nie tylko ogród, ale również balkony i tarasy, a także wnętrza naszego domu. Jesienne wrzosy. Kolorowe wrzosowisko w ogrodzie Wrzosy to pełne uroku krzewinki, które są wspaniałą dekoracją ogrodów jesienią, kiedy inne rośliny przekwitają. Założenie i uprawa wrzosowiska w ogrodzie

Bardziej szczegółowo

NATURA 2000. www.ek-kom.pl. Janusz Bohatkiewicz. EKKOM Sp. z o.o. Regietów, 21 stycznia 2010

NATURA 2000. www.ek-kom.pl. Janusz Bohatkiewicz. EKKOM Sp. z o.o. Regietów, 21 stycznia 2010 DROGI SAMORZĄDOWE X LAT AKTUALNE PROBLEMY ZWIĄZANE Z OBSZARAMI NATURA 2000 Janusz Bohatkiewicz EKKOM Sp. z o.o. www.ek-kom.pl Regietów, 21 stycznia 2010 Krótka informacja nt. obszarów NATURA 2000 SYSTEM

Bardziej szczegółowo

Zadania do planszy PRACE W LESIE ZIMA

Zadania do planszy PRACE W LESIE ZIMA 1 Ewa Sulejczak Zadania do planszy PRACE W LESIE ZIMA 1. Zima jest porą spoczynku w przyrodzie, ale nie jest porą odpoczynku dla leśników. Przeciwnie! Przyjrzyj się planszy i napisz, jakie zabiegi wykonuje

Bardziej szczegółowo

Bioróżnorodność populacji pszczół i owadów dziko zapylających w Unii Europejskiej i w Polsce Hajnalka Szentgyörgyi

Bioróżnorodność populacji pszczół i owadów dziko zapylających w Unii Europejskiej i w Polsce Hajnalka Szentgyörgyi Bioróżnorodność populacji pszczół i owadów dziko zapylających w Unii Europejskiej i w Polsce Hajnalka Szentgyörgyi Konferencja pt. Ochrona owadów zapylających warunkiem zachowania ekosystemów i produkcji

Bardziej szczegółowo

Historia Utworzony został w 1960 r. Wtedy zajmował obszar 4844 ha. Przez włączenie w 1996 r. do obszaru parku wód morskich i wód Zalewu

Historia Utworzony został w 1960 r. Wtedy zajmował obszar 4844 ha. Przez włączenie w 1996 r. do obszaru parku wód morskich i wód Zalewu Historia Utworzony został w 1960 r. Wtedy zajmował obszar 4844 ha. Przez włączenie w 1996 r. do obszaru parku wód morskich i wód Zalewu Szczecińskiego oraz archipelagu przybrzeżnych wysp stał się pierwszym

Bardziej szczegółowo

Projekt modernizacji zieleńca przy ul. Jesionowej w Inowrocławiu

Projekt modernizacji zieleńca przy ul. Jesionowej w Inowrocławiu Projekt modernizacji zieleńca przy ul. Jesionowej w Inowrocławiu ul. Jesionowa, 88-100 Inowrocław K o n c e p c j a z a g o s p o d a r o w a n i a t e r e n u w r a z z d o b o r e m s z a t y r o ś l

Bardziej szczegółowo

Uwaga KLESZCZE!!!!! Występuje na różnych wysokościach nad ziemią:

Uwaga KLESZCZE!!!!! Występuje na różnych wysokościach nad ziemią: Uwaga KLESZCZE!!!!! Kleszcze żyją zazwyczaj w środowisku lekko wilgotnym, obfitym w roślinność: w lasach i na ich skraju, w zagajnikach, zaroślach, na łąkach, pastwiskach i leśnych polanach, na obszarach

Bardziej szczegółowo

Krzewy do ogrodu zielone przez cały rok

Krzewy do ogrodu zielone przez cały rok Krzewy do ogrodu zielone przez cały rok Ogród zielony przez cały rok to obecnie żaden problem. Możemy wybierać spośród szerokiej gamy roślin, co pozwoli nam stworzyć kolorowy i zróżnicowany krajobraz.

Bardziej szczegółowo

Wymagania programowe z przyrody. Klasa 4. Dział 1 MY I PRZYRODA. Dział 2 MOJA OKOLICA

Wymagania programowe z przyrody. Klasa 4. Dział 1 MY I PRZYRODA. Dział 2 MOJA OKOLICA Wymagania programowe z przyrody Klasa 4 Dział 1 MY I PRZYRODA wyjaśnia, co to jest przyroda, wymienia elementy przyrody ożywionej i nieożywionej oraz wskazuje zachodzące między nimi zależności, wymienia

Bardziej szczegółowo

Krzewy liściaste piękne przez cały rok

Krzewy liściaste piękne przez cały rok Krzewy liściaste piękne przez cały rok Zimowy ogród wygląda efektownie, jeśli pokryty jest kołdrą śniegu. Gdy śniegu nie ma, jest po prostu szary i smutny. Wcale nie musi jednak tak być. Wystarczy, że

Bardziej szczegółowo

Bioróżnorodność w Gdańsku

Bioróżnorodność w Gdańsku W tym roku, jeszcze bardziej niż w latach ubiegłych, Gdańsk stawia na bioróżnorodność w parkach i w pasach drogowych. Działania polegają na rezygnacji w wybranych lokalizacjach z tradycyjnego koszenia

Bardziej szczegółowo

Omawiana inwestycja leży poza wyznaczonym korytarzem ekologicznym (załącznik 1) tj. ok. 20 km od niego.

Omawiana inwestycja leży poza wyznaczonym korytarzem ekologicznym (załącznik 1) tj. ok. 20 km od niego. Wstęp Planowana inwestycja polega na rozbudowie budynku chlewni na dz. nr 274 w miejscowości Różyce Żurawieniec 24, gmina Kocierzew Południowy, powiat łowicki. W gminie Kocierzew Południowy udział powierzchni

Bardziej szczegółowo

WYZWANIA EKOLOGICZNE XXI WIEKU

WYZWANIA EKOLOGICZNE XXI WIEKU WYZWANIA EKOLOGICZNE XXI WIEKU ZA GŁÓWNE ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ UWAŻANE SĄ: -przemysł -transport -rolnictwo -gospodarka komunalna Zanieczyszczenie gleb Przyczyny zanieczyszczeń gleb to, np.: działalność

Bardziej szczegółowo

Projekt Planu Ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego Cele ochrony

Projekt Planu Ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego Cele ochrony Projekt Planu Ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego Cele ochrony Fot. Krameko. Opactwo Benedyktynów w Tyńcu, widok ze skały Okrążek. Szczegółowe cele ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego

Bardziej szczegółowo

Obszary Natura 2000 na terenie Rudniańskiego Parku Krajobrazowego gatunki zwierząt. Karolina Wieczorek

Obszary Natura 2000 na terenie Rudniańskiego Parku Krajobrazowego gatunki zwierząt. Karolina Wieczorek Obszary Natura 2000 na terenie Rudniańskiego Parku Krajobrazowego gatunki zwierząt Karolina Wieczorek Obszar Natura 2000 Rudno PLH 120058 Obszar Natura 2000 Rudno PLH 120058 gatunki zwierząt Przedmioty

Bardziej szczegółowo

Paweł Sałek Sekretarz Stanu, Pełnomocnik Rządu ds. Polityki Klimatycznej, Ministerstwo Środowiska

Paweł Sałek Sekretarz Stanu, Pełnomocnik Rządu ds. Polityki Klimatycznej, Ministerstwo Środowiska PLANOWANIE PRZESTRZENNE AGLOMERACJI DUŻYCH MIAST DLA ŁAGODZENIA ZMIAN KLIMATU W KONTEKŚCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Paweł Sałek Sekretarz Stanu, Pełnomocnik Rządu ds. Polityki Klimatycznej, Ministerstwo

Bardziej szczegółowo

Ekoportal.eu - ochrona środowiska ekologia ochrona przyrody recykling biopaliwa GMO odpady Natura 2000 a polski system ochrony przyrody

Ekoportal.eu - ochrona środowiska ekologia ochrona przyrody recykling biopaliwa GMO odpady Natura 2000 a polski system ochrony przyrody Ochrona przyrody ma w Polsce długie tradycje. Według niektórych źródeł pierwsze decyzje związane z nią pochodzą z X wieku - np. w sprawie ochrony bobrów. W kolejnych wiekach zaczęto chronić nadmiernie

Bardziej szczegółowo

Paprotki w doniczkach - jak o nie zadbać?

Paprotki w doniczkach - jak o nie zadbać? Paprotki w doniczkach - jak o nie zadbać? Według obiegowej opinii uprawa paproci w doniczce jest dosyć skomplikowana. Tak naprawdę nie ma w tym jednak zbyt wiele prawdy. Zastanówmy się czy gdyby gatunek

Bardziej szczegółowo

Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej ul. Podchorążych Warszawa STOP pożarom traw!

Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej ul. Podchorążych Warszawa   STOP pożarom traw! Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej ul. Podchorążych 38 00-463 Warszawa www.kgpsp.gov.pl STOP pożarom traw! Pożary traw na terenie Polski w latach 2011-2015 90000 84820 82802 80000 70000 68014 60000

Bardziej szczegółowo

Sowy. Przygotowała Zuzia Górska

Sowy. Przygotowała Zuzia Górska Sowy Przygotowała Zuzia Górska Puchacz Długość ciała (wraz z dziobem i ogonem): 60 78 cm Długość ogona: 23 29 cm Rozpiętość skrzydeł: 155 180 cm Waga: 1,6 2,8 kg samce; 2,3 4,2 kg samice Liczba jaj: 2

Bardziej szczegółowo

Azalia wielkokwiatowa Feuerwerk ognistoczerwone

Azalia wielkokwiatowa Feuerwerk ognistoczerwone Dane aktualne na dzień: 04-06-2019 22:16 Link do produktu: http://www.goldplants.eu/azalia-wielkokwiatowa-feuerwerk-ognistoczerwone-p-38.html Azalia wielkokwiatowa Feuerwerk ognistoczerwone Cena Dostępność

Bardziej szczegółowo

kategoria: Aktualności Ogrodu Botanicznego Aktualności Palmiarni

kategoria: Aktualności Ogrodu Botanicznego Aktualności Palmiarni 02-07-17 1/5 03.04.2017 12:10 Anna Byczkowska / Ogród Botaniczny kategoria: Aktualności Ogrodu Botanicznego Aktualności Palmiarni Niebawem rusza Akademia Różnorodności. To nowa oferta edukacyjna Ogrodu

Bardziej szczegółowo

Rośliny doniczkowe: prosta w pielęgnacji widliczka

Rośliny doniczkowe: prosta w pielęgnacji widliczka Rośliny doniczkowe: prosta w pielęgnacji widliczka Widliczka to roślina doniczkowao stosunkowo niewielkich wymaganiach. To właśnie jest przyczyną jej ogromnej popularności. Ten niewielki, zielony krzew

Bardziej szczegółowo

Projekt Poznajemy Jezioro Bukowskie

Projekt Poznajemy Jezioro Bukowskie Projekt Poznajemy Jezioro Bukowskie Cele projektu: Podniesienie poziomu wiedzy na temat funkcjonowania ekosystemów jeziornych Poznanie zależności i procesów zachodzących w zlewni jeziora Zapoznanie się

Bardziej szczegółowo

UCHWAŁA NR 27/17 RADY NADZORCZEJ WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W KIELCACH. z dnia 24 sierpnia 2017 r.

UCHWAŁA NR 27/17 RADY NADZORCZEJ WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W KIELCACH. z dnia 24 sierpnia 2017 r. UCHWAŁA NR 27/17 RADY NADZORCZEJ WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W KIELCACH z dnia 24 sierpnia 2017 r. w sprawie zatwierdzenia Listy przedsięwzięć priorytetowych do dofinansowania

Bardziej szczegółowo

,,Musimy nauczyć się dbać o środowisko, w którym mamy żyć. Chodzi tylko o to, czy nauczymy się tego na czas

,,Musimy nauczyć się dbać o środowisko, w którym mamy żyć. Chodzi tylko o to, czy nauczymy się tego na czas PROGRAM KOŁA SZKOLNEGO TPL ZESPÓŁ SZKÓŁW LUBIĘCINIE Opracowała: Alina Dżugała Lider Koła Szkolnego TPL przy Zespole Szkół w Lubięcinie.,,Musimy nauczyć się dbać o środowisko, w którym mamy żyć. Chodzi

Bardziej szczegółowo

W 30 lat od Raportu Komisji Brundtland Konwencja o Różnorodności Biologicznej

W 30 lat od Raportu Komisji Brundtland Konwencja o Różnorodności Biologicznej W 30 lat od Raportu Komisji Brundtland Konwencja o Różnorodności Biologicznej Czy dbamy o Naszą Wspólną Przyszłość? Anna Kalinowska Uniwersytet Warszawski Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem

Bardziej szczegółowo

PLAN PRACY WYCHOWAWCZEJ, DYDATKTYCZNEJ I OPIEKUŃCZEJ na rok szkolny 2013/2014

PLAN PRACY WYCHOWAWCZEJ, DYDATKTYCZNEJ I OPIEKUŃCZEJ na rok szkolny 2013/2014 PLAN PRACY WYCHOWAWCZEJ, DYDATKTYCZNEJ I OPIEKUŃCZEJ na rok szkolny 2013/2014 Plan pracy wychowawczo dydaktyczno opiekuńczej opracowano na podstawie: 1. Ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty

Bardziej szczegółowo

Dokumentacja zdjęciowa

Dokumentacja zdjęciowa Ogródek dydaktyczny Zmysłowy zakątek przy Przedszkolu Samorządowym nr 1 im. Marii Konopnickiej z oddziałami integracyjnymi w Zelowie Na terenie ogródka dydaktycznego Zmysłowy zakątek przy Przedszkolu Samorządowym

Bardziej szczegółowo

Przepraszam, czy mogę tutaj zamieszkać?

Przepraszam, czy mogę tutaj zamieszkać? Przepraszam, czy mogę tutaj zamieszkać? Przepraszam, czy mogę tutaj zamieszkać? Konspekt opracowano z wykorzystaniem materiałów National Wildlife Federation (www.nwf.org) Zajęcia terenowe: Zajęcia w klasie:

Bardziej szczegółowo

Uczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się organizmów

Uczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się organizmów Temat Uczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się Sposoby oddychania Sposoby rozmnażania się Bakterie a wirusy Protisty Glony przedstawiciele trzech królestw Wymagania na

Bardziej szczegółowo

Autor scenariusza: Małgorzata Marzycka. Blok tematyczny: Jesień dary niesie. Scenariusz nr 9

Autor scenariusza: Małgorzata Marzycka. Blok tematyczny: Jesień dary niesie. Scenariusz nr 9 Autor scenariusza: Małgorzata Marzycka Blok tematyczny: Jesień dary niesie Scenariusz nr 9 I. Tytuł scenariusza zajęć : Znaczenie lasów, parków i łąk" II. Czas realizacji: 2 jednostki lekcyjne III. Edukacje

Bardziej szczegółowo

Samica nietoperza zwykle rodzi: 1. 10-15 młodych 2. 1-2 młodych 3. 3-5 młodych

Samica nietoperza zwykle rodzi: 1. 10-15 młodych 2. 1-2 młodych 3. 3-5 młodych Samica nietoperza zwykle rodzi: 1. 10-15 młodych 2. 1-2 młodych 3. 3-5 młodych Odpowiedź nr 2. Samice wychowujące młode żyją zwykle: 1. wspólnie (samica i samiec) 2. samotnie (samice) 3. w grupach, tzw.

Bardziej szczegółowo

Przyrodniczy Kącik Edukacyjny

Przyrodniczy Kącik Edukacyjny Przyrodniczy Kącik Edukacyjny Nasi darczyńcy Program realizowany w ramach środków pozyskanych w konkursie organizowanym w programie Działaj Lokalnie Polsko Amerykańskiej Fundacji Wolności realizowanym

Bardziej szczegółowo

Zadania zbiorcze do czterech plansz PRACE W LESIE

Zadania zbiorcze do czterech plansz PRACE W LESIE Ewa Sulejczak Zadania zbiorcze do czterech plansz PRACE W LESIE. Rozwiąż logogryf. Pomogą ci w tym plansze Prace w lesie. Wpisz do diagramu litery z pól oznaczonych liczbami do do, a otrzymasz hasło..

Bardziej szczegółowo

Fauna Rudniańskiego Parku Krajobrazowego: Podsumowanie inwentaryzacji Zagrożenia Działania ochronne. Karolina Wieczorek

Fauna Rudniańskiego Parku Krajobrazowego: Podsumowanie inwentaryzacji Zagrożenia Działania ochronne. Karolina Wieczorek Fauna Rudniańskiego Parku Krajobrazowego: Podsumowanie inwentaryzacji Zagrożenia Działania ochronne Karolina Wieczorek Wyniki inwentaryzacji i waloryzacji fauny Rudniańskiego PK Grupa liczba gatunków:

Bardziej szczegółowo

Recepta na wiosenne zwalczanie chwastów w zbożach

Recepta na wiosenne zwalczanie chwastów w zbożach https://www. Recepta na wiosenne zwalczanie chwastów w zbożach Autor: ekspert ŚOR Synthos AGRO Małgorzata Dulska Data: 15 marca 2018 Wyjątkowo długa i ciepła jesień sprawiły, że wiosenne zwalczanie chwastów

Bardziej szczegółowo

Aster karłowy Jenny Aster dumosus Jenny

Aster karłowy Jenny Aster dumosus Jenny Dane aktualne na dzień: 27-01-2018 14:39 Link do produktu: http://www.goldplants.eu/bylina-aster-karlowy-jenny-aster-dumosus-jenny-p-7.html bylina Aster karłowy Jenny Aster dumosus Jenny Cena Dostępność

Bardziej szczegółowo

Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem inwestycji jest budowa obwodnicy miasta Chocz w ciągu drogi wojewódzkiej nr 442

Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem inwestycji jest budowa obwodnicy miasta Chocz w ciągu drogi wojewódzkiej nr 442 I.47. Droga nr 442 m. Chocz. 47 Droga nr 442 m. Chocz Lokalizacja przedsięwzięcia Charakterystyka ogólna i cel przedsięwzięcia Powiat pleszewski Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem

Bardziej szczegółowo

Warszawa, dnia 7 listopada 2013 r. Poz

Warszawa, dnia 7 listopada 2013 r. Poz DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO Warszawa, dnia 7 listopada 2013 r. Poz. 11573 UCHWAŁA Nr XXXV/650/2013 RADY MIASTA SIEDLCE z dnia 25 października 2013 r. zmieniająca uchwałę Nr IX/117/99 Rady

Bardziej szczegółowo