Wielki słownik języka polskiego. Mirosław Bańko, Bogusław Dunaj Renata Przybylska Piotr Żmigrodzki

Transkrypt

1 Wielki słownik języka polskiego Mirosław Bańko, Bogusław Dunaj Renata Przybylska Piotr Żmigrodzki

2 Wielki słownik języka polskiego Prezentacja koncepcji słownika, przedstawiona na posiedzeniu Komitetu Językoznawstwa PAN 4 grudnia 2006 roku

3 Zarys koncepcji Wystąpienie na posiedzeniu Komitetu Językoznawstwa PAN 3 X 2005 r. Publikacje: B.Dunaj, R.Przybylska, P. Żmigrodzki: Zarys koncepcji wielkiego słownika języka polskiego. Polonica, t (2006), s P. Żmigrodzki, B.Dunaj, R.Przybylska, O potrzebie nowego słownika języka polskiego. LingVaria 2006 nr 1, s

4 Forma słownika Słownik elektroniczny hasła udostępniane na bieżąco w Internecie możliwa edycja na CD-ROM edycja książkowa w miarę potrzeby

5 Dlaczego słownik elektroniczny? Dla autorów: Ustrukturyzowany zapis danych Możliwość modyfikacji hasła (zbioru haseł) w dowolnym momencie Łatwa edycja różnych postaci słownika i słowników pochodnych

6 Dlaczego słownik elektroniczny? Dla odbiorcy: Łatwość wyszukiwania informacji (nawet bez znajomości konwencji opisu leksykograficznego) Możliwość uzyskiwania aktualizacji Dostęp do dowolnej liczby haseł bez konieczności kupowania całego słownika (Internet)

7 Zasięg czasowy słownika Od 1945 roku: niepełny opis polszczyzny po r w SJPD polszczyzna l już historyczna

8 Charakter słownika dokumentacyjny deskryptywny normatywizm opisowy (Bańko 2001) oznaczanie wariantów uznanych za niepoprawne

9 Źródła: elektroniczne korpusy języka polskiego (w tym przede wszystkim NKJP) ukierunkowana ekscerpcja uzupełniająca: publikacje z l ; współczesne czasopisma hobbistyczne i inne o wąskim zasięgu podręczniki szkolne witryny internetowe (oficjalne i prywatne)

10 Co się znajdzie w słowniku wyrazy pospolite wybrane nazwy własne: ważniejsze nazwy geograficzne (wybór według frekwencji w korpusach) nazwy używane w odniesieniach apelatywnych, np. Belweder, Tworki, Janosik, Rapallo nieciągłe jednostki leksykalne (stałe związki frazeologiczne) frazemy (w wyborze)

11 Co się znajdzie w słowniku (II) skrzydlate słowa przysłowia morfemy: prefiksy i prefiksoidy pierwsze człony złożeń (rodzime i zapożyczone) sufiksy, sufiksoidy i drugie człony złożeń te, które tworzą długie serie i odznaczają się znacznym potencjałem słowotwórczym

12 Hasłowanie każdy obiekt leksykograficzny będzie stanowił osobny artykuł hasłowy, np.: GŁOWA głowa nie od parady mądrej głowie dość dwie słowie ktoś nie ma oleju w głowie artykuły hasłowe opisujące jednostki nieciągłe dowiązane do artykułów opisujących jednostki ciągłe za pomocą linków hipertekstowych

13 Hasłowanie (II) Tylko ciągi reprezentujące odrębne części mowy opisywane będą w kilku artykułach hasłowych, np.: PIEC I rzecz. PIEC II czas. Inne przypadki homonimii będą opisywane w ramach jednego artykułu hasłowego Pary aspektowe opisywane w osobnych artykułach hasłowych, powiązanych linkami

14 Wydzielanie i hierarchizowanie znaczeń Kolejność odnotowywanych znaczeń: znaczenia wspólnoodmianowe w kolejności frekwencji korpusowej znaczenia wyspecjalizowane według porządku alfabetycznego kwalifikatorów numeracja znaczeń dwupoziomowa: cyfry arabskie kolejne znaczenia litery a), b), c) warianty znaczeniowe - w obrębie jednostek polisemicznych regularnie

15 Wydzielanie i hierarchizowanie znaczeń (II) PRZYKŁAD: HASŁO: SZKOŁA [...] 1. a) instytucja oświatowa... b) budynek... c) ogół uczniów... d) czas spędzony na lekcjach w szkole kierunek w nauce, sztuce lub filozofii... [...]

16 Elementy struktury hasła wyrażenie hasłowe wariant wyrażenia hasłowego informacja o wymowie etymologia informacja fleksyjna ortografia kwalifikatory definicja

17 Elementy struktury hasła, c.d. relacje semantyczne informacja syntaktyczna kolokacje jednostki nieciągłe zawierające ciąg hasłowy frazemy skrzydlate słowa przykłady pełnozdaniowe

18 Wariant wyrażenia hasłowego informacja o istnieniu obocznej fonetycznie/ortograficznie postaci wyrażenia hasłowego jednocześnie odsyłacz do hasła opisującego tę postać oboczną PRZYKŁADY: ŚPIESZYĆ, też: spieszyć [...] SZUKAĆ WZROKIEM, też: szukać oczami [...]

19 Informacja o wymowie gdy wyraz jest synchronicznie obcy i/lub wymowa odbiega od przyjętych zasad wymowy polskiej alfabet łaciński w wersji elektronicznej dodawane pliki dźwiękowe z wzorcową realizacją.

20 Etymologia tylko przy wyrazach synchronicznie obcych język, z którego zapożyczenie przeniknęło bezpośrednio PRZYKŁAD: ketchup, keczup, wym. [keczup] <ang. ketchup> [...]

21 Informacja fleksyjna określenie części mowy klasyfikacja R. Laskowskiego, z modyfikacjami rodzaj gramatyczny (rzecz.) aspekt (czas.) forma stopnia wyższego przymiotników stopniowalnych paradygmat odmiany (jednostki odmienne): automatyczna informacja przyhasłowa po kliknięciu otwiera się okienko z pełnym paradygmatem odmiany podstawa teoretyczna: opis fleksji zawarty w GWJP

22 Informacja fleksyjna - przykłady STÓŁ rz, mnż, [odmiana] SZUKAĆ cz, ndk, [odmiana] KRÓTKI, przym, s.w.: krótszy, [odmiana]

23

24 Ortografia Informacja o pisowni ciągu hasłowego małą lub wielką literą podawana dla poszczególnych znaczeń, w miarę potrzeby PRZYKŁADY: HASŁO: STÓŁ PAŃSKI [...] ołtarz w kościele [..] ORT.: stół pański a. stół Pański, a. Stół Pański

25 Ortografia (II) HASŁO: OKRĄGŁY STÓŁ [...] 1. rozmowy prowadzone w poszukiwaniu kompromisu między skonfliktowanymi stronami [...] 2. rozmowy między opozycją a rządem w Polsce w 1989 roku [...] ORT.: Okrągły Stół [...]

26 Kwalifikatory zhierarchizowany system kwalifikatorów precyzyjne zasady kwalifikowania siatka w przygotowaniu

27 Kwalifikatory (II) Przykład: Kwalifikator daw.(ne) będzie przypisywany jednostkom, które mają synonimy współcześnie używane, np.: arendarz - dzierżawca austeria - zajazd

28 Definicje językowe, nie encyklopedyczne w miarę możliwości unikające błędów w definiowaniu wykorzystanie dorobku semantyki językoznawczej w definiowaniu jednostek języka

29 Relacje semantyczne Relacje interpretowane restryktywnie (Grochowski 1982, Bednarek, Grochowski 1993): synonim antonim jednostka w relacji sprzeczności hiperonim

30 Informacja syntaktyczna Podawana odrębnie dla każdego znaczenia jednostki leksykalnej jednostki czasownikowe: schemat składniowy (3 os.), np.: SZUKAĆ [...] 1. starać się znaleźć [czynić coś, aby dowiedzieć się, gdzie jest] przedmiot, którego w danej chwili potrzebujemy albo osoba, z którą chcemy mieć kontakt [...] KTOŚ szuka KOGOŚ/CZEGOŚ GDZIEŚ [...] inne: forma przyłączanego podrzędnika, np.: SKŁONNY [..] skłonny DO CZEGOŚ/DO TEGO, ŻEBY + Zdanie

31 Kolokacje główny środek informacji o użyciu leksemów uporządkowane według schematów strukturalnych układ zależny od części mowy

32 Kolokacje (II) - rzeczownik 1. gr. nominalne z rzeczownikiem hasłowym w nadrzędniku a) poł. z przymiotnikami; b) z podrzędnym rzeczownikiem; c) z frazą przyimkową 2. gr. nominalne z rzecz. hasłowym w podrzędniku; 3. kolokacje z czasownikami: a) rzeczownik jako podmiot b) rzeczownik hasłowy akomodowany przez czasownik w kolejności przypadków 4. frazy okolicznikowe 5. wyrażenia porównawcze

33 Kolokacje rzeczownik - przykład STÓŁ [...] 1a. kwadratowy, prostokątny, owalny, okrągły, podłużny, długi, szeroki, wąski ~; ~ drewniany, kamienny, marmurowy a. z drewna, z kamienia, z marmuru; ~ dębowy; ~ na jednej nodze, na trzech nogach; ~ rozkładany, rozsuwany; ~ kuchenny, jadalny, ogrodowy; ~ konferencyjny, prezydialny, negocjacyjny; ~ do pracy; ~ na (ileś) osób; główny ~; 1.b. ~. obrad, rokowań 2. noga od stołu., krawędź, blat, róg, szczyt, koniec stołu., dekoracja stołu., akcesoria do stołu., obrus, serweta na stół., miejsce za stołem./przy stole.; zachowanie przy stole 3a. ~. stoi (gdzieś), chwieje się; gnie się, ugina się od czegoś/pod ciężarem czegoś; 3b. siadać, u/siąść, zasiąść/zasiadać, za/prosić/zapraszać do stołu., pchać się do stołu., podać/podawać do stołu.; wstać/wstawać od stołu., odejść od stołu., sprzątnąć/sprzątać ze stołu., zebrać/zbierać ze stołu.; rozłożyć, złożyć stołu., nakryć s., rozstawić, ustawić, zsunąć, rozsunąć stoły, zastawić s. czymś, położyć/kłaść, postawić, stawiać coś na stole a. na stół.; siedzieć za stołem.; siadać, zasiąść/zasiadać do stołu/za stołem; siedzieć przy stole.; posadzić/sadzać przy stole./za stołem; z/gromadzić się, zebrać/zbierać się przy stole; położyć/kłaść, postawić/stawiać (coś) na stole a. na stół; ucztować przy stole; 4. coś stoi, leży na stole 5. gładki, równy jak ~; równo jak po stole

34 Przykłady pełnozdaniowe funkcja dokumentacyjna, pośrednio chronologizacyjna układ chronologiczny ścisła lokalizacja źródłowa funkcja ilustracyjna ukazywanie elementów funkcjonowania jednostki, niemożliwych do pokazania w kolokacjach

35 Jednostki nieciągłe Połączenia spełniające definicję jednostki leksykalnej (Grochowski 1982) opisywane w osobnych hasłach, o pełnej strukturze, otwierających się po kliknięciu odsyłacza odsyłacze w hasłach opisujących wszystkie składniki jednostki nieciągłej, np.: STÓŁ Z POWYŁAMYWANYMI NOGAMI odsyłacze w hasłach: STÓŁ, POWYŁAMYWAĆ, NOGA

36 Jednostki nieciągłe - przykład OKRUCHY Z PAŃSKIEGO STOŁU, rz, blp2 DEF. rzeczy niepotrzebne osobom wyżej postawionym, chwilowo dostępne ludziom nie mającym na co dzień do nich dostępu KOLOK. zbierać ~ PRZYKŁ. Jak się nachapią wszyscy dookoła, jakieś okruchy z pańskiego stołu skapną i artyście.

37 Frazemy odnotowywane w wyborze, wraz z definicjami pragmatycznymi ilustracja materiałowa

38 Skrzydlate słowa wybór, na podstawie korpusów języka polskiego opis uwzględniający: znaczenie utrwalone w uzusie językowym ilustracje przykładową dodatkowe informacje dot. warunków pierwszego użycia jednostki i ew. autorstwa

39 Skrzydlate słowa - przykład GRUPA TRZYMAJĄCA WŁADZĘ pejor. grupa osób, kontrolująca, jawnie bądź w sposób ukryty, działanie państwa lub instytucji PRZYKŁ.: Wspierana przez Moskwę ukraińska grupa trzymająca władzę jest gotowa na wiele, byle tylko tej władzy nie oddać. Gaz Wyb ŹRÓDŁO: Użyte przez Lwa Rywina w rozmowie z Adamem Michnikiem w lipcu 2002 roku, której nagranie i publikacja dały początek tzw. aferze Rywina (w rzeczywistości: Jest grupa, która zawołała mnie: [...]. I ta grupa po prostu znaczy z jednej strony gwarantuje ci ustawę i gwarantuje ci akceptację zakupu [Polsatu]. [...] Ponieważ ta grupa trzyma w ręku władzę [...] )

40 Opis przysłów Rejestracja przysłów rzeczywiście używanych (poświadczonych materiałowo) Opis pragmatyczny, zwrócenie uwagi na sytuację, w jakich przysłowia używamy Ilustracja przykładowa (w miarę możliwości)

41 Opis przysłów - przykład UDERZ W STÓŁ, A NOŻYCE SIĘ ODEZWĄ DEF. używane jako komentarz w sytuacji, gdy ktoś bierze do siebie to, o czym mowa PRZYKŁ.: Watykański dokument jest krytyczny wobec niektórych nurtów współczesnej teologii religii. Choć autorzy deklaracji nie wymieniają z imienia i nazwiska krytykowanych myślicieli, to adresaci szybko się odnaleźli na kartach Dominus Iesus. Zgodnie z zasadą: uderz w stół, a nożyce się odezwą. W drodze, 382

42 Wielkość słownika docelowo zasadniczo wszystkie jednostki leksykalne polszczyzny notowane w deklarowanym przedziale czasowym uzupełnianie sukcesywne

43 Perspektywy Projekt badawczy rozwojowy: Wielki słownik języka polskiego podstawowy zasób leksykalny polszczyzny czas wykonania: lata zakres: sprecyzowanie zasad opisu wykonanie haseł opisujących 15 tys. podstawowych słów: najczęściej używanych mających najwięcej znaczeń, największą potencję frazeologiczną Po roku 2012: sukcesywne powiększanie słownika

44 Ile haseł będzie w WSJP? GŁOWA USJP 1 hasło w WSJP 186 haseł STÓŁ USJP 1 hasło w WSJP 27 haseł

45 Dziękujemy za uwagę