JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( )

Transkrypt

1 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) Chocz 2011

2 Wydawnictwo powstało z inicjatywy Komisji Historycznej przy Zarządzie Oddziały Powiatowego ZOSP RP w Pleszewie Foto. na okładce budynek Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Pleszewie (P. Jaroszewski, 2011 r.) Wydawca Ochotnicza Straż Pożarna w Choczu Chocz, ul. Żeromskiego 2, Chocz Publikacja współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich z PROW na lata w ramach osi IV LEADER - działanie 413 Wdrażanie Lokalnych Strategii Rozwoju objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata w zakresie małych projektów, UMiG Pleszew, Gminy: Chocz, Czermin, Dobrzyca, Gizałki, Gołuchów oraz przez Ochotniczą Straż Pożarną w Choczu. ISBN Pleszew 2011 Skład i druk: Zakład Poligraficzny SUPER PRINT Pleszew, ul. Kaliska 67, tel./fax

3 Spis treści WSTĘP Rozdział I ZADANIA SAMORZADÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ NA TLE DZIEJÓW PLESZEWA I OKOLIC. 9 Rozdział II OCHOTNICZE STRAŻE POŻARNE POWIATU PLESZEWSKIEGO Rozdział III ZAWODOWE POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ZAKOŃCZENIE KALENDARIUM BIBLIOGRAFIA ANEKSY Uzupełnienie do rozdziału II Uzupełnienie do rozdziału III Oddział Powiatowy Związku OSP RP w Pleszewie Zawodowe Pożarnictwo w fotografii Dyplomy, świadectwa OSP

4

5 WSTĘP Myśl napisania niniejszej publikacji narodziła się między innymi z chęci głębszego poznania i udokumentowania działalności Ochotniczych Straży Pożarnych i zawodowego pożarnictwa w powiecie pleszewskim, a także potrzeby przedstawienia ich dorobku. Dzieje jednostek straży, ich ewolucja w zakresie zadań i wyposażania w sprzęt pożarniczy interesowały autora od wielu lat. Miał on też ścisłe powiązania ze strażą wynikające z bycia działaczem ochotniczego i zawodowego pożarnictwa. Celem pracy było zebranie materiałów źródłowych w jedno opracowanie dotyczące powstawania i funkcjonowania ochrony przeciwpożarowej na terenie obecnego powiatu pleszewskiego, oraz przeprowadzenie badań na temat przeszłości pożarnictwa tego terenu, działania jednostek straży i administracji lokalnej, przedstawienie dorobku jednostek straży, zagadnień związanych z ich zadaniami, wyposażeniem obiektowym i sprzętowym. Zebranie materiałów rozproszonych po archiwach państwowych, archiwach zakładowych i archiwach jednostek oraz odtworzenie dziejów jednostek straży nie było zadaniem łatwym, również ze względu na długi okres ich funkcjonowania. Przystępując do gromadzenia materiałów autor nie w pełni zdawał sobie sprawę z trudności, jakie napotka w pozyskaniu źródeł w miarę kompletnych. Bardzo rzadko zachowały się dokumenty świadczące o pierwszych zebraniach założycielskich jednostek straży, szczególny brak było dokumentów z okresu od 1939 do 1945 r. prawdopodobnie zostały zniszczone lub nie zostały wytworzone ze względu na zagrożenia ze strony okupanta. Na dokumenty źródłowe autor natrafił w Archiwum Państwowym w Kaliszu, Archiwum Państwowym w Łodzi, Archiwum Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Pleszewie, Archiwum Miasta i Gminy w Pleszewie i innych archiwach jeżeli tak można nazwać zbiory znajdujące się w prywatnych rękach działaczy strażackich. Bardzo przydatnym w korzystaniu z materiałów źródłowych okazała się Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, posiadająca szeroką bazę informacyjną dotyczącą tematu pracy, która pozwoliła na wnikliwe przeprowadzenie analizy materiałów źródłowych dotyczących pożarnictwa na terenie Wielkopolski. Działalność jednostek na obszarze obecnego powiatu pleszewskiego na przestrzeni przyjętego okresu czasowego podlegała wielokrotnym zmianom administracyjnym i podziałom terytorialnym. Powiat pleszewski został utworzony z terenów przygranicznych dwóch zaborów: pruskiego i rosyjskiego, a co się z tym wiąże jednostki straży pożarnych organizowane były na innych odrębnych zasadach. Fakt powstawania i rozwój towarzystw ochotniczych straży ogniowych zasługuje na szczególną uwagę dlatego, że powstanie i działanie nastąpiło w specyficznej sytuacji społeczno politycznej ziem polskich, będących wówczas pod zaborami. Organizowanie jednostek przypadło na okres przeobrażania się społeczeństwa polskiego z feudalnego w kapitalistyczne. Bardzo ważną rolę spełniły towarzystwa straży ogniowej w zaborze rosyjskim, prowadząc szeroką działalność kulturalną związaną z tradycjami i polskością. 5

6 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) Główny wątek tematyczny pracy to działalność pożarnicza, statutowa jednostek straży, a także ich działalność poza pożarnicza. Mając ograniczoną bazę źródłową na pewno nie udało się w pełni wyczerpać tematu pracy, jednak w szerokim zakresie dokumentuje ona funkcjonowanie i oddziaływanie straży pożarnych jako organizacji. W celu przeprowadzenia szerokiej analizy problemu i jego syntezy autor wykorzystał bogatą literaturę przedmiotu znajdującą się w bibliotekach ogólnych oraz w zbiorach prywatnych. Dotychczas, mimo organizowanych przez jednostki jubileuszy, nie pokuszono się o naukowe, szczegółowe opracowanie oparte na dokumentach źródłowych, dotyczące funkcjonowania ochotniczych i zawodowych formacji straży pożarnych. Nie prowadzono badań naukowych z zakresu pożarnictwa na terenie powiatu pleszewskiego. Istnieją pojedyncze powierzchowne opracowania dotyczące niektórych jednostek OSP, powstałe na okoliczność jubileuszy, tak zwane rysy historyczne jednostek (jednodniówki, informatory okolicznościowe), przeważnie niepublikowane lub wydawane bardzo małym nakładem, znajdujące się w prywatnych zbiorach. Przeglądając dokumenty w archiwach autor zauważył, że jestem pierwszym, który sięgnął do tych materiałów źródłowych. Dokumenty znajdujące się w jednostkach straży- często w prywatnych zbiorach są w większości przypadków zbiorami nieuporządkowanymi tematycznie i chronologicznie. Ze względu na reformy administracyjne, zmiany podległości straży pożarnych, brak jednolitych wzorców do prowadzenia dokumentacji, dokumenty źródłowe wymagają indywidualnej oceny pod względem ich wiarygodności i umiejscowienia czasowego. W opracowaniu autor przedstawił działalność jednostek straży pożarnych w okresie od 1881 r. to jest od powstania pierwszej straży pożarnej na obecnym terenie powiatu pleszewskiego do 2007 r. Przedstawiłem także jednostki, które zaprzestały swojej działalności z różnych przyczyn. W zakresie tematycznym dominują takie zagadnienia jak: podstawy prawne umożliwiające tworzenie tych jednostek i ich funkcjonowanie oraz przemiany na przestrzeni ponad stuletniej działalności najstarszych straży pożarnych, organizacja i struktura wewnętrzna i zewnętrzna, wyposażenie sprzętowe, zmieniające się zadania do realizacji, działalność patriotyczna i społeczna. Konstrukcja pracy ma układ chronologiczno-problemowy, przy czym w rozdziale pierwszym zatytułowanym Zadania samorządów w zakresie ochrony przeciwpożarowej na tle dziejów Pleszewa i okolic, autor przedstawił w zarysie dzieje miejscowości, samorządów i ich zadania z zakresu zapewnienia mieszkańcom bezpieczeństwa pożarowego, ponieważ brak było dotychczas opracowania poświęconego jakże bogatym w wydarzenia przemianom powiatu pleszewskiego. Korzystając z stosunkowo szerokiej bazy źródłowej, przeprowadził w pierwszym rozdziale analizę i syntezę wydarzeń oraz faktów historycznych, ściśle związanych z działalnością samorządów. W rozdziale drugim Ochotnicze straże pożarne powiatu pleszewskiego , podjął problematykę związaną z powstaniem i działalnością pożarniczą. Przedstawił rys historyczny zmian, jakie zachodziły w strukturze i zadaniach straży. Uwzględnił przemiany w strukturze organizacyjnej. Przedstawił sprawy 6

7 WSTĘP związane z podstawami ekonomicznymi jednostek straży. Przybliżył czytelnikowi pozapożarniczą działalność straży, poświęconą kultywowaniu tradycji i kultury narodowej w okresie zaborów i późniejszym. Ukazał działalność orkiestry dętej, strażackiego teatru amatorskiego oraz organizacji zabaw i spotkań towarzyskich. Zaakcentował działalność związaną ze sportem, organizacją zawodów sportowo pożarniczych. Przedstawił zmiany, jakie zachodziły w wyposażeniu indywidualnym strażaków oraz zmiany zachodzące w wyposażeniu sprzętowym jednostki straży. Rozdział trzeci Zawodowe pożarnictwo powiatu pleszewskiego, zawiera opis zadań, jakie były realizowane na przestrzeni okresu funkcjonowania zawodowego pożarnictwa, między innymi: analizę udziału straży w akcjach ratowniczych, działalność gospodarczą związaną z budową remiz, poprawą zaopatrzenia wodnego, wyszkolenia strażaków, wyposażenia jednostek straży. Zawarta została w nim także informacja dotycząca spraw kadrowych w jednostkach tak ochotniczego jak i zawodowego pożarnictwa. Dla uwypuklenia walorów dokumentacyjnych niniejszej pracy załączył między innymi kalendarium, fotografie, tabele. Przedstawił w nich materiał faktograficzny jest w wielu przypadkach jedynym źródłem, na podstawie którego można odtworzyć najważniejsze fakty i daty z historii jednostek straży. Autor pragnie serdecznie podziękować wszystkim, którzy udostępnili posiadane materiały i dokumenty, przyczyniając się do wzbogacenia zawartości merytorycznej i dokumentacyjnej pracy. Praca powstała na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jako praca magisterska na seminarium prowadzonym przez prof. dra hab. Ryszarda Sudzińskiego w 2008 r. Została uzupełniona i poszerzona. 7

8

9 Rozdział I ZADANIA SAMORZADÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ NA TLE DZIEJÓW PLESZEWA I OKOLIC 1. Zmiany terytorialne Gmina Chocz z siedzibą w Choczu, położona jest na prawym brzegu Prosny wzdłuż drogi Kalisz- Września, 11 km na północny wschód od Pleszewa 1. Dawniej miasto, dziś gmina. Zajmuje obszar o powierzchni 73,4 km 2, który zamieszkuje 4915 mieszkańców. Jest to gmina typowo rolnicza. W Choczu dobrze rozwinięty jest handel i usługi rzemieślnicze. W gminie przeważają gospodarstwa o powierzchni do 10 ha. Znaczną jej część zajmują lasy (39%), co czyni ją atrakcyjną turystycznie. W skład gminy Chocz wchodzi 12 wsi sołeckich (Brudzewek, Chocz, Józefów, Kuźnia, Kwileń, Niniew, Nowa Kaźmierka, Nowolipsk, Nowy Olesiec, Piła, Stara Kaźmierka, Stary Olesiec). Siedzibą władz gminnych jest Chocz który liczy ok mieszkańców. W północno-zachodniej części znajduje się obszerny, prostokątny, wydłużony rynek, niegdyś z ratuszem pośrodku, połączony ulicą z trójkątnym placem, na środku którego stał drewniany kościół św. Wawrzyńca. W południowo zachodniej części rynku znajduje się kościół i klasztor reformatów. Na południe od osady, na niskim brzegu Prosny, na terenie dawnej wyspy zamkowej, stoi kolegiata (obecnie kościół parafialny) i przylegający do niej pałac infułatów (obecnie plebania). Pierwsza wzmianka historyczna z 1294 r. wymienia Chocz jako gród książęcy nad Prosną z załogą rycerską, notowany w dokumentach jako Chodecz 2 lub Chotecz 3. Król Kazimierz Wielki wzniósł zamek na wyspie rzecznej. Pod Choczem w 1294 r. przebywał Przemysław II, nadając mu 2 maja przywilej na rzecz proboszcza św. Wojciecha spod Kalisza 4. Nazwa pochodzi od dawnego imienia Chodek, choć tak też nazywano strażników granic. Nazwa dzierżawcza od własność Chodka. Co było przyczyną że Chocz zmienił swój status z własności rządowej na własność obywatelską, nie 1. M. Adamczewski, Lipscy herbu grabie w świetle źródeł epigraficznych w kolegiacie w Choczu, Acta Uniwersitatis Lodziensis, Folia Historica 50, Łódź 1994, s K. Rymult, Nazwy miast polskich, Wrocław 1987, s. 48; S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s Księga Ziemska Kaliska , Poznań 1991, s. 88, E. Callier, Powiat kaliski, s

10 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) jest wiadome. Jest pewne że od XV w. był miastem prywatnym (szlacheckim) początkowo Chodeckich herbu Poraj. Właścicielem Chocza był Maciej z Chocza, w 1429 roku student Akademii Krakowskiej, oraz Stanisław z Chocza, starosta kaliski 5. Chocz był bardzo małą mieściną. Do upadku miasta w XVIII w. przyczynił się znacznie Kazimierz Lipski, który wzbogacił Chocz o piękny kościół i pałac, ale odebrał miastu przywileje 6. W 1793 r. Chocz był małym zaniedbanym miasteczkiem o charakterze otwartym, bez murów i bram, z niebrukowanymi ulicami. Miasto posiadało 90 domów drewnianych, z tego 42 pokryte były gontem i 48 pod słomą, w których zamieszkiwało 491 mieszkańców katolików. Na przedmieściach stało 41 stodół. Poza kościołem parafialnym była jeszcze kolegiata i klasztor z kościołem klasztornym. Nie było żadnej szkoły publicznej. Z budynków użyteczności publicznej był tylko klasztor franciszkański należący do królewskiej południowo-pruskiej prowincji (Prusy Południowe). W mieście były czynne 4 studnie publiczne (na Rynku i przy kościele św. Wawrzyńca) i 12 studni prywatnych. Na mocy II traktatu rozbiorowego w 1792 r. Chocz znalazł się pod zaborem pruskim, w prowincji Prusy Południowe, departamencie kaliskim. Bogactw państwu pruskiemu dostarczały przejęte królewszczyzny i skonfiskowane majątki dóbr kościelnych i klasztornych. Majętności Lipskich zostały skonfiskowane przez rząd pruski w 1797 r. na rzecz skarbu pruskiego. W latach Chocz znalazł się w granicach departamentu kaliskiego Księstwa Warszawskiego. Kongres wiedeński w 1815 r. rozdzielił jednolite ziemie Wielkopolski między zabór pruski (Wielkie Księstwo Poznańskie) i rosyjski (Królestwo Polskie). Granice wytyczono na Prośnie. Granica była silnie strzeżona po obydwu stronach. Z tego okresu pochodzą stojące do dziś metalowe słupy graniczne nad brzegiem Prosny po jej prawej stronie w Choczu, Kuźni, Kwileniu i Niniewie oraz budynki strażnic granicznych w Choczu. Strażnice były budynkami charakterystycznymi, niespotykanymi na ziemiach polskich niskie obszerne domy o płaskich, czterospadowych dachach. Większość z miast w powiecie kaliskim była jednak miastami z nazwy niż z charakteru. Jedynie trzy miasta Kalisz, Turek i Warta miały powyżej 3 tys. mieszkańców. Pięć miast nie osiągało 1500 mieszkańców 7. Przeprowadzono reformę miast w Królestwie Polskim w 1869 r. Przyjęto następujące kryteria: liczba mieszkańców, dochody miejskie umożliwiające utrzymanie administracji miejskiej, możliwości rozwoju gospodarczego. Przeprowadzono inwentaryzację miast w 1865 r. Według tego spisu miasto Chocz zakwalifikowano do 5 kategorii rzędu miast. W 1866 r. w powiecie kaliskim było 8 miast, natomiast po reformie w 1870 r. przeprowadzonej przez władze carskie pozostały dwa: Kalisz i Błaszki. Chocz utracił prawa miejskie B. Cynalewski, Zamki i pałace Wielkopolski, Poznań 1986, s. 26: Katalog Zabytków Sztuki, t. V, z. 19, Warszawa 1959, s. 1: M. Libicki, P. Libicki, Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, s J. Woldański, Opis Miasta Chocza z lat , Chocz 2005, s J. Śmiałowski, Charakterystyka własności ziemskiej, [w:] Rocznik Kaliski, T. I, Poznań 1968, s. 253.

11 ZADANIA SAMORZADÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ NA TLE DZIEJÓW PLESZEWA I OKOLIC i został wraz z innymi miastami w powiecie kaliskim zdegradowany do osady (Chocz, Iwanowice, Koźminek, Opatówek, Staw, Stawiszyn) 8. Gmina Czermin położona jest na północ od Pleszewa. Powierzchnia gminy wynosi 97,8 km 2 które zamieszkuje 5075 mieszkanców. W skład gminy wchodzi 15 miejscowości (14 wsi sołeckich). Należą do nich: Broniszewice, Czermin, Grab, Łęg, Mamoty, Pieruchy, Pieruszyce, Psienie Ostrów, Skrzypnia, Strzydzew, Wieczyn, Żale, Żbiki, Żegocin oraz Wola Duchowna wieś podsołecka Czermina. Czermin jest gminą typowo rolniczą liczba gospodarstw indywidualnych wynosi 730. Lasy zajmują 10,8% powierzchni gminy 9. Pierwsze wzmianki o Czerminie wsi kościelnej, sięgają 1304 roku, kiedy to biskup poznański Jędrzej daje bratu swemu Wawrzyńcowi Czermin i inne dobra. Kolejni właściciele Czermina to: Maciej z Czermina (1394), następnie Czermińscy i Suchorzewscy. Kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła istniał jeszcze przed rokiem Dawniej różnie pisano nazwę miejscowości: Czermino, Cermino, Czirnin, Czirnino, Czyrnin, Czyrnyn, Czyrnyno 10. Gmina Dobrzyca leży w południowej części województwa wielkopolskiego na Nizinie Wielkopolskiej, stanowiąc część Wysoczyzny Kaliskiej. Dobrzyca liczy 3,2 tys. mieszkańców, a położona jest 12 km na zachód od Pleszewa przy drodze Pleszew Koźmin i 17 km od Jarocina. Gmina należy do powiatu pleszewskiego. Zajmuje obszar 117 km 2 i liczy 8300 mieszkańców. Podzielona jest na 15 sołectw obejmujących 19 wsi. Są to sołectwa : Czarnuszka, Dobrzyca, Dobrzyca Nowy Świat, Fabianów, Galew, Izbiczno, Karmin, Karminek, Karminiec, Lutynia, Polskie Olędry, Sośnica, Sośniczka, Strzyżew, Trzebin, Trzebowa, Koźminiec 11. Najstarsze zapisy dotyczące Dobrzycy sięgają 1140 r., z którego to roku miasteczko posiada przywilej nadający prawa miejskie przez miejscowego dziedzica o imieniu Bilo. W dawnych czasach wśród błot i grzęzawisk w Dobrzycy stał zamek obronny w miejscu obecnego pałacu wzniesionego przez wojewodę Gorzeńskiego 12. W 1364 r. istniał już kościół pod wezwaniem Znalezienia św. Krzyża i św. Katarzyny. W 1458 r. na wyprawę malborską miasto wystawiło jednego żołnierza pieszego. Od 1490 r. właścicielami Dobrzycy byli: Grzymisławowie, Dobrogost Cielecki, Jan i Wojciech Dobrzyccy, Jan 8. M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim , Warszawa 1986, s P. Anders, A. Gulczyński, J. Jackowski, Powiat Pleszewski, s E. Callier, Powiat kaliski w XVII stuleciu. Szkic geograficzno historyczny, Poznań 1887, s P. Anders, A. Gulczyński, J. Jackowski, Powiat Pleszewski, s E. Raczyński, Wspomnienia Wielkopolski, Poznań 1843, s. 282,

12 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) Dobrzycki i Gabriel Bojanowski, Jan Dobrzycki, Wojciech i Stanisław Jaskólscy, Jaskólscy, Dobrzyccy, Gorzeńscy, Turnowie. Nazwa miejscowości ulegała wielu zmianom i takie zapisy są spotykane w dokumentach: Dobrzyca, Dobrzycza, Dobrycia, Dobrzyce, Dobroschyce, Dobrcze, Dobberschutz 13. Gmina Gizałki położona jest na Nizinie Wielkopolskiej, w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego, w północnej części powiatu pleszewskiego. Powierzchnia gminy wynosi 109 km 2. Jej kształt jest wydłużony w kierunku wschód-zachód. Przez teren gminy przebiegają dwie drogi wojewódzkie: Nr 442 relacji Kalisz-Września i Nr 443 relacji Jarocin-Konin. Drogi te krzyżują się w miejscowości Gizałki. Gmina jest położona w zlewni rzeki Prosny. Tworzy ją 16 wsi sołeckich: Białobłoty, Czołnochów, Dziewiń Duży, Gizałki, Kolonia Obory, Kolonia Ostrowska, Leszczyca, Nowa Wieś, Orlina Duża, Ruda Wieczyńska, Szymanowice, Świerczyna, Tomice, Toporów, Wierzchy, Wronów. Ogółem jest 21 miejscowości 14. Gizalki, Gisałki, Gisiałki, Gysałky, Gizino, Gizałki, wieś kościelna koło Szymanowic. W 1285 r. Jakub, arcybiskup gnieźnieński, zamienił dziesięciny z Ratynia, Osieczny i Gloniewa na dziesięciny klasztoru Lędzkiego z Gizałek i innych włości. Od 1579 r. Gizałki były wsią prywatną, należały do Piotra Złotkowskiego, później do Piotra Gniewosza 15. Gmina Gołuchów położona jest 12 km na południe od Pleszewa przy drodze nr 12 Poznań-Łódź. Jej powierzchnia wynosi 135,5 km 2. W 80% to tereny wykorzystywane do celów rolniczych. Wschodnią granicę gminy stanowi rzeka Prosna. Gminę Gołuchów tworzą 23 wsie zamieszkiwane przez 9800 mieszkańców 16. Pierwsza pisemna wzmianka o Gołuchowie pochodzi z 1245 r., według zapisu w Kodeksie Wielkopolskim miał należeć do klasztoru Ołobockiego, (wieś kościelna i zamek nad Trzemną). Nazwa przechodziła kilka zmian: Gołuchowo, Gołuchovia, Gołłuchów, Głuchowo, Gulochovia, Golutchow, Golutchowo 17. W latach właściciel wsi Rafał Leszczyński wzniósł tu renesansowy dwór obronny, który na początku XVII w. rozbudowano, a w pewnej odległości od niego wzniesiono nowy budynek (dziś jest to główny korpus zamku). W późniejszych latach nastąpił jednak upadek tej świetnej rezydencji magnackiej. W 1853 r. dobra gołuchowskie zakupił Tytus 13. E. Callier, Powiat kaliski., s P. Anders, A. Gulczyński, J. Jackowski, Powiat Pleszewski, s E. Callier, Powiat kaliski, s P. Anders, A. Gulczyński, J. Jackowski, Powiat Pleszewski, s Tamże, s

13 ZADANIA SAMORZADÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ NA TLE DZIEJÓW PLESZEWA I OKOLIC Działyński dla swojego syna Jana, który postanowił odremontować zamek. Prace dokończone zostały przez żonę Jana Izabelę z Czartoryskich, która utworzyła tu muzeum starożytnych dzieł sztuki, zbieranych po całej Europie. Dzieje tej rezydencji, związanej ze znakomitymi rodami Leszczyńskich, Działyńskich, a w końcu Czartoryskich, wpisane zostały na trwałe do historii i kultury polskiej 18. Miasto i Gmina Pleszew położona jest na rozleglej Wysoczyźnie Kaliskiej. Leży nad rzeczką Ner, która wpada kilkanaście kilometrów na wschód od miasta do Prosny. Pierwsze ślady działalności człowieka pochodzą z końca schyłkowego paleolitu. Odkrycia archeologiczne prowadzone w 1976 r. natrafiły na ślady osadnictwa z epoki kamiennej, brązu i żelaza. Od początków powstania miasta Pleszew związany był politycznie i administracyjnie z Kaliszem. W 1789 roku Pleszew liczył 1509 mieszkańców i 233 domy, był trzecim spośród 12 miast w województwie kaliskim pod względem liczby mieszkańców. W 1793 r. po zajęciu Pleszewa przez Prusaków nadano mu nazwę Pleschen i wraz z najbliższą okolicą, to jest obecnymi gminami: Pleszew, Czermin, Dobrzyca i Gołuchów w wyniku drugiego rozbioru Polski znalazł się na 125 lat pod panowaniem pruskim (tzw. Prusy Południowe) i został częścią powiatu kaliskiego. Informacje o Pleszewie z 1793 r. możemy pozyskać z opracowania J. Wąsickiego Opisy miast polskich z lat , cz. I i II, Poznań Są to informacje jakie Prusacy zebrali o miastach polskich po zajęciu ziem polskich w 1793 r. w celu zorientowania się, czym dysponują na nowych terenach włączonych do Prus. Z zebranych przez nich informacji dowiadujemy się między innymi że, Pleszew posiadał zabudowę miejską składającą się z rynku i zabudowy z ulicami głównymi wokół rynku. W mieście znajdowało się 226 dymów (domów z drewna, krytych gontem), a także 20 pokrytych słomą, w których zamieszkiwały 1254 osoby. Miasto posiadało 2 studnie na rynku obok ratusza i 56 studni prywatnych. Do 1816 r. Pleszew był miastem prywatnym. Od 1833 r. Pleszew z miasta szlacheckiego stał się miastem samorządowym i zarazem powiatowym na podstawie pruskich ustaw samorządowych. Statut został nadany przez króla Fryderyka Wilhelma za pośrednictwem rejencji dopiero 5 listopada 1839 r. 19 Pierwszym burmistrzem Pleszewa w czasach pruskich został Wernat. Stary ratusz spłonął w 1806 r. a razem z nim znaczna część miasta. Na potrzeby władz miasta wybudowano nowy ratusz który oddano do użytku w 1835 r. W 1811 r. na 270 budynków zaledwie 13 było murowanych. W 1816 r. Pleszew liczył 2130 mieszkańców. Okupacja II wojny światowej dla mieszkańców Pleszewa rozpoczęła się 7 września 1939 r. z chwilą wejścia oddziałów Wehrmachtu. Stanowisko komisarycznego burmistrza Pleszewa objął z dniem 21 września 18. E. Raczyński, Wspomnienia Wielkopolski, s F. Kryszak, Dzieje Miasta Pleszewa, Pleszew 1938, s. 32., P. Anders, A. Gulczyński, J. Jackowski, Powiat Pleszewski, s

14 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) 1939 r. Franz Viweg. Wyzwolenie nastąpiło 24 stycznia 1945 r. Tymczasowym burmistrzem został Jan Holka. Miasto zamieszkiwały osoby. Powiat Pleszewski z siedzibą w Pleszewie położony jest w południowo-wschodniej części Województwa Wielkopolskiego na Wysoczyźnie Kaliskiej. Powiat pleszewski liczy 62,3 tys. mieszkańców zamieszkałych na obszarze 712 km 2. Zarówno pod względem obszaru, jak i zaludnienia zajmuje 22 miejsce wśród 31 powiatów Województwa Wielkopolskiego. Powiat obejmuje Miasto i Gminę Pleszew oraz gminy: Chocz, Czermin, Dobrzyca, Gizałki, Gołuchów. Graniczy z powiatami: jarocińskim, kaliskim, krotoszyńskim, konińskim, ostrowskim, wrzesińskim i słupeckim. Główną rzeką przepływającą przez Powiat jest rzeka Prosna, której dolina rozgranicza Wysoczyznę Leszczyńską i bardziej wyniesioną Wysoczyznę Kaliską. Inne mniejsze rzeki jak: Patoka, Ner, Ciemna i Giszka stanowią jej dopływy. Jedynie południowo-zachodnią część Powiatu przecina Lutynia, będąca lewym dopływem Warty. Zalesienie Powiatu Pleszewskiego wynosi 19%, ale w północnej jego części sięga nawet 40% powierzchni użytkowej. Początki osadnictwa na tym terenie datowane są, według przeprowadzonych wykopalisk archeologicznych, na około 8300 r. p.n.e. Natomiast stałe osady, określone przez archeologów jako pochodzące z epoki łużyckiej, sięgają XI w. p.n.e. Znaleziska rzymskie z l ll w. n.e. pozwalają przypuszczać, że obszary te odwiedzane były przez kupców rzymskich, wędrujących szlakiem bursztynowym przez Wielkopolskę. W końcu XIII w. tereny te były już gęsto zaludnione, a ich centrum stanowił Pleszew. Miejscowa ludność zajmowała się rolnictwem, hodowlą oraz rzemiosłem, skupionym głównie w Pleszewie. Po podziale Polski na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Ziemia Pleszewska weszła w skład dzielnicy wielkopolskiej. Na przełomie XVI i XVII w. tereny te stały się ośrodkiem protestantyzmu. Znacznych zniszczeń dokonało przejście wojsk szwedzkich w połowie XVII w. oraz liczne w wiekach XVIII i XIX klęski żywiołowe i zarazy 20. W 1807 r. po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, Pleszew znalazł się w granicach Powiatu Odolanowskiego, który wchodził w skład departamentu kaliskiego. Kiedy nastąpił upadek Napoleona i likwidacja Księstwa Warszawskiego na kongresie wiedeńskim w 1815 r., dokonano nowego podziału ziem polskich i Pleszew z terenami leżącymi po lewej stronie Prosny znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Poznańskiego, które stało się prowincją Prus, a ziemie leżące po prawej stronie weszły w skład Królestwa Polskiego (zabór rosyjski). Formalne przejęcie przez Prusy władzy w Wielkopolsce nastąpiło w dniu 8 czerwca 1815 r. Nazwę Wielkie Księstwo Poznańskie władze pruskie zmieniły w 1849 r. na nową: Prowincja Poznańska (Provinz Posen), która to przetrwała do 1918 r. Pruska reforma administracyjna podzieliła byłe Księstwo na dwie rejencje: poznańską 20. P. Anders, A. Gulczyński, J. Jackowski, Powiat Pleszewski, Poznań 1999, s

15 ZADANIA SAMORZADÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ NA TLE DZIEJÓW PLESZEWA I OKOLIC i bydgoską. Z kolei rejencje podzielono na powiaty, na czele których stał landrat (starosta) oraz na gminy miejskie i wiejskie oraz obwody dworskie. W 1818 r. utworzony został Powiat Pleszewski (Kreis Pleschen) z części Powiatu Odolanowskiego, Krotoszyńskiego i Średzkiego jako jeden z 18 powiatów rejencji poznańskiej. W skład powiatu wchodziły cztery miasta: Pleszew, Jarocin, Mieszków i Nowe Miasto n/wartą. Obejmował on swym zasięgiem 1035 km 2. Powiat według spisu z 3 grudnia 1861 roku zamieszkiwało osób, w tym mężczyzn i kobiet. Według danych statystyki pruskiej z 1861 r. na terenie powiatu znajdowały się: 4 miasta, 143 wsie, 54 folwarki, 34 kolonie, 44 pojedyncze osady 21. Powiat pleszewski w wyniku reformy administracyjnej z 1887 r. utracił przeszło połowę obszaru z miastami: Jarocin, Mieszków i Nowe Miasto. Stał się jednym z 28 powiatów rejencji poznańskiej, podzielonym na 75 gmin i 48 obszarów dworskich. Powiat pleszewski w takiej strukturze przetrwał do 1918 r., do przejęcia przez Radę Ludową. Odrodzone państwo polskie nie Foto. 1. Mapa powiatu pleszewskiego z 1817 r. zmieniło w latach dwudziestych zasięgu terytorialnego powiatu. Po zakończeniu I wojny światowej Pleszew był siedzibą powiatu i wchodził w skład województwa poznańskiego. Miasto zamieszkiwało mieszkańców, zaś cały powiat liczył mieszkańców. Powiat pleszewski był jednym z najmniejszych powiatów wchodzących w skład województwa poznańskiego. W dniu 1 kwietnia 1932 r. powiat pleszewski został zlikwidowany i włączony do powiatu jarocińskiego i częściowo do powiatu krotoszyńskiego 22. Foto. 2. Mapa z 1897 r. 21. Gregorovius, Wyobrażenia statystyczne powiatu pleszewskiego, Pleszew 1863, s. 17 i 19; Cz. Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów ( ), Poznań 2001, s Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 1932 r. w sprawie zniesienia oraz zmiany granic niektórych powiatów na obszarze województwa poznańskiego (Dz. U nr 6. poz. 35); Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 stycznia 1928 r. o organizacji i zakresie działania władz administracji ogólnej (Dz. U. 1928, nr 11. poz. 86); M. Drozdowski, Dzieje Pleszewa, Kalisz 1989, s

16 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) W świetle ustawodawstwa II Rzeczypospolitej na czele powiatu stał starosta. Mianował go minister spraw wewnętrznych. Podobnie jak wojewoda był przedstawicielem rządu i szefem administracji ogólnej i zespolonej. Głównym obowiązkiem starosty było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Podlegały mu organy policji państwowej, którym wydawał polecenia i kontrolował ich działalność. Orzekał też w sprawach wykroczeń karno administracyjnych. Swe funkcje wykonywał przy pomocy starostwa i podległych mu Foto. 3. Mapa z 1932 r. organów. Czynnik społeczny współdziałający ze starostą reprezentowały organy samorządu powiatowego, sejmiki (rady) powiatowe i wydziały powiatowe. Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego spoczywała na policji państwowej, która stanowiła aparat wykonawczy organów administracji ogólnej, ministra spraw wewnętrznych, wojewodów i starostów. Organizacja policji wzorowana była na wojskowej, strukturę dostosowano do podziału administracyjnego kraju. Na terenie województwa kierował nią komendant wojewódzki, na terenie powiatu komendant powiatowy. Jeden funkcjonariusz policji przypadał na 800 mieszkańców (dane z 1930 r.). Organy samorządu terytorialnego wszystkich stopni dzieliły się na organy: uchwalający (rada gminna) i wykonawczy (zarząd gminny), składający się z wójta i ławników wybieranych przez radę. Po zakończeniu II wojny światowej na podstawie ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych 23 oraz na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego zaczęła funkcjonować Miejska Rada Narodowa w Pleszewie z burmistrzem, jako władza nowego typu i podlegała Powiatowej Radzie Narodowej w Jarocinie 24. Po wyzwoleniu w 1945 r. powołano do życia 14 województw i 2 miasta wydzielone: białostockie, pomorskie, gdańskie, śląskie, kieleckie, krakowskie, lubelskie, łódzkie,, olsztyńskie, poznańskie, rzeszowskie, szczecińskie, warszawskie, miasta wydzielone to: Warszawa i Łódź. Nadal funkcjonował podział na powiaty i gminy. Pleszew należał do powiatu jarocińskiego, województwa poznańskiego. W latach 1945 do 1950 organizacja administracji wiejskiej funkcjonowała w oparciu o ustawę z 23 marca 1933 r. W gminach były zarządy gminne z wójtem na czele 25. Nowym organem były natomiast gminne rady narodowe, powołane ustawą 23. Dz. U. 1944, nr 44, poz Dz. U. 1944, nr 14, poz Dz. U. RP. 1933, nr 36, poz

17 ZADANIA SAMORZADÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ NA TLE DZIEJÓW PLESZEWA I OKOLIC z dnia 11 września 1944 r.. Gminy składały się z gromad, na czele których stał sołtys wybierany przez radę gromadzką 26. Od 20 marca 1950 r. na podstawie ustawy o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniesione zostały dotychczasowe organy administracji ogólnej i związki samorządu terytorialnego. Powyższa ustawa oraz Konstytucja PRL z 1952 r. przyznały radom narodowym rolę gospodarza terenu, a więc kompetencje ogólne 27. Nastąpiły zmiany w strukturze organizacyjnej władz miejskich. Organem wykonawczym Miejskiej Rady Narodowej było Prezydium. MRN w Pleszewie została powołana do życia 15 czerwca 1950 r. Składała się z 24 radnych spośród delegatów z partii politycznych, organizacji i związków zawodowych. W 1954 r. odbyły się powszechne wybory. Organem wykonawczo zarządzającym było 5 osobowe prezydium rady. Na mocy ustawy z dnia 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych, zostały zlikwidowane dotychczasowe gminy i gromady-wsie. Powołane gromadzkie rady narodowe wybierane były na okres 3 lat i pełniły one zarazem rolę organów władzy państwowej. Jednym z zadań gromadzkich rad narodowych wynikających z ustawy było między innymi dbanie o sprawy porządku publicznego, bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Zlikwidowano funkcję sołtysa. Jego miejsce we wsiach powyżej 15 gospodarstw zastąpił pełnomocnik GRN 28. W wyniku starań władz i środowiska lokalnego doszło do reaktywowania powiatu pleszewskiego. Podstawą jego utworzenia było Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 listopada 1955 r. w sprawie utworzenia powiatu pleszewskiego i słupeckiego oraz zmiany granic niektórych powiatów w województwie poznańskim. Z dniem 1 stycznia 1956 r. został utworzony powiat pleszewski. W skład nowoutworzonego powiatu pleszewskiego weszły z powiatu jarocińskiego w tymże województwie: miasto Pleszew i gromady: Broniszewice, Bronów, Czermin, Dobra Nadzieja, Gołuchów, Kowalew, Kuczków, Kucharki, Taczanów II, Tomice, Tursko, Wieczyn, Wronów, Zawidowice; z powiatu kaliskiego w tymże województwie gromady: Chocz, Kwileń, Kuźnia; z powiatu konińskiego w tymże województwie gromada Białobłoty; z powiatu krotoszyńskiego w tymże województwie Foto. 4. Mapa z 1960 r. 26. Dz. U. RP. 1944, nr 5, poz Dz. U. 1950, nr 14, poz Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191; M. P. 1955, nr 120, poz. 1581; M. P. 1956, nr 14, poz. 219; Uchwała RP i RM z dnia r. o przedstawicielach gromadzkich rad narodowych, M. P. nr 118, poz

18 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) gromady: Dobrzyca, Koźminiec, Sośnica i Trzebin 29. Ustawa z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych sprecyzowała zadania rad poszczególnych stopni 30. Z początkiem 1955 r. w województwie poznańskim w miejsce dotychczasowych 230 gmin utworzono 774 gromady 31. Od 1958 r. rozpoczęto akcję likwidacji najmniejszych gromad. W latach zlikwidowano na terenie kraju 3544 gromady, a w roku 1968 kolejnych 560. Likwidacja gromad leżała w kompetencji Wojewódzkiej Rady Narodowej i każdorazowo publikowana była w Dzienniku Urzędowym Wojewódzkiej Rady Narodowej. Ostateczna likwidacja gromad miała miejsce w 1972 r. Zastąpiono je większymi jednostkami administracyjnymi gminami. Uprawnienia wykonawcze przekazano naczelnikom gmin 32. Zmiany dotyczące siedzib oraz likwidacji słabszych gromadzkich rad narodowych zachodziły także na terenie obecnego powiatu. W 1959 r. przeniesiono siedziby dwóch gromadzkich rad narodowych: w Dobrej Nadziei z miejscowości Dobra Nadzieja do miejscowości Ludwina i w Tomicach z miejscowości Tomice do miejscowości Gizałki 33. W 1959 r. nastąpiła likwidacja gromad: Bronów została włączona do gromady Taczanów II, Kuczków została włączona do gromady Ludwina, Tursko została włączona do gromady Gołuchów, Trzebin została włączona do gromady Dobrzyca, Wronów została włączona do gromady Gizałki 34. W 1961 r. nastąpiła likwidacja gromad: Kuźnia i Kwileń zostały włączone do gromady Chocz, Koźminiec została włączona do gromady Dobrzyca 35. W 1968 r. nastąpiła likwidacja gromad: Broniszewice została włączona do gromady Czermin (miejscowości: Broniszewice i Żbiki) i do gromady Pleszew (miejscowość Pacanowice), Wieczyn została włączona do gromady Czermin, Kowalew, Ludwina i Taczanów II. Utworzono gromady: Pleszew z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Pleszewie, w skład której weszły części gromady Kowalew (miejscowości: Korzkwy, Kowalew, Malinie, Piekarzew, Suchorzew), gromady Ludwina (miejscowości: Cieśle, Dobra Nadzieja, Zielona Łąka), gromady Taczanów II (miejscowości: Baranówek 29. Dz. U. 1955, nr 44, poz Dz. U. 1958, nr 5, poz J. Miedzianowska, Województwo poznańskie , [w:] Wojewódzkie organy administracji państwowej w Poznaniu Struktury organizacyjne i zarys kompetencji, red. S. Kłys, Poznań 1986, s Dz. U. 1972, nr 49, poz Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1959, nr 10, poz Tamże. 35. Tamże, 1961, nr 12, poz

19 ZADANIA SAMORZADÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ NA TLE DZIEJÓW PLESZEWA I OKOLIC i Nowa Wieś), gromady Czermin (miejscowości: Marszew), gromady Zawidowice (miejscowość: Prokopów) i gromady Broniszewice (miejscowość: Pacanowice). Sowina Błotna z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Sowinie Błotnej, w skład której weszła część gromady Ludwina ( miejscowości: Bógwidze, Bronów, Lubomierz, Sowina, Sowina Błotna, Taczanów I, Taczanów II) 36. W 1971 r. nastąpiła likwidacja gromad: Białobłoty została włączona do gromady Gizałki, Kucharki została włączona do gromady Gołuchów, Sowina Błotna została włączona do gromady Pleszew 37. Gromady z powiatu jarocińskiego z których utworzono powiat pleszewski w 1956 r. Lp. Gromada 1 Broniszewice 2 Bronów 3 Czermin 4 Dobra Nadzieja 5 Gołuchów 6 Kowalew 7 Kucharki 8 Kuczków 9 Taczanów II 10 Tomice 11 Tursko 12 Wieczyn 13 Wronów Daty skrajne funkc. gromady Przejęła teren zlikwidowanych gromad 1968 Broniszewice (cz.) 1968 Wieczyn 1960 Tursko 1971 Kucharki 1959 Bronów Przekazano teren do gromady 1968 Czermin (cz.) 1968 Pleszew (cz.) 1959 Taczanów II 1968 Pleszew (cz.) 1968 Sowina B. (cz.) 1968 Pleszew 1971 Gołuchów 1959 Ludwina 1968 Pleszew (cz.) 1968 Sowina Błotna (cz.) 1959 Gołuchów 1968 Czermin 1959 Gizałki Zmiana siedziby gromady 1959 do Ludwiny 1959 do Gizałek 36. Tamże. 1968, nr 11, poz Tamże, 1971, nr 15, poz

20 JAN WOLDAŃSKI POŻARNICTWO POWIATU PLESZEWSKIEGO ( ) Lp. Gromada 14 Zawidowice (cz.) częściowo Daty skrajne funkc. gromady Przejęła teren zlikwidowanych gromad Przekazano teren do gromady Gromady z powiatu konińskiego, krotoszyńskiego i kaliskiego z których utworzono powiat pleszewski w 1956 r. Lp. Gromada Daty skrajne funkc. gromady Przejęła teren zlikwidowanych gromad Przekazano teren do gromady Zmiana siedziby gromady Powiat 1 Białobłoty Gizałki koniński 2 Kwileń Chocz kaliski 3 Chocz Kuźnia 1961 Kwileń kaliski 4 Kuźnia Chocz kaliski 5 Dobrzyca Trzebin 1961 Koźminiec krotoszyński 6 Trzebin Dobrzyca krotoszyński 7 Koźminiec Dobrzyca krotoszyński 8 Sośnica krotoszyński W 1972 r. w wyniku kolejnej reformy administracji państwa zostały zlikwidowane gromady, a utworzono gminy z siedzibami gminnych rad narodowych. Na mocy ustawy o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych został zlikwidowany dotychczasowy podział terenów wiejskich na gromady. W ich miejsce zostały utworzone gminy jako podstawowe jednostki podziału administracyjno gospodarczego na terenach wiejskich 38. Utworzenie gmin w powiecie pleszewskim określała Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 grudnia 1972 r. Z treści uchwały wynika ze zostały utworzone następujące gminy: Chocz, Czermin, Dobrzyca, Gizałki, Gołuchów, Pleszew. Dla każdej gminy określone zostały obręby geodezyjne, które określają granice gmin i ich powierzchnię 39. Powiat Pleszewski istniał do 1975 roku, kiedy to reforma administracyjna zlikwidowała powiaty, a obszar Powiatu Pleszewskiego włączono do Województwa Kaliskiego. W wyniku ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym oraz ustawy z 22 marca o terenowych organach rządowej administracji ogólnej i pra- 38. Dz. U. 1972, nr 49, poz Dz. U. WRN w Poznaniu 1972, nr 32, poz