AUTOSTRADA POZNAŃSKA W SZCZECINIE JAKO SIEDLISKO SPECYFICZNEJ FLORY SYNANTROPIJNEJ W KRAJOBRAZIE PODMIEJSKIM

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 257 (3), 7 22 Wanda BACIECZKO, Magdalena KLERA, Izabela SOBIESIAK AUTOSTRADA POZNAŃSKA W SZCZECINIE JAKO SIEDLISKO SPECYFICZNEJ FLORY SYNANTROPIJNEJ W KRAJOBRAZIE PODMIEJSKIM POZNAŃSKA HIGHWAY AS A SPECIFIC SYNANTHROPIC FLORA HABITAT IN SUBURBAN LANDSCAPE Katedra Dendrologii i Kształtowania Terenów Zieleni, Akademia Rolnicza ul. Janosika 8, Szczecin Abstract. This paper presents results of floristic reasearch conducted on slopes and waysides of Poznańska Highway on the suburbs of Szczecin representing typical suburban landscape area. In floral composition prevailed anthropogenic habitats species synanthropical flora. In general 285 plant species were found at researched stands. Protected by law (7), in threat of extinction (2) and locally rare (3) species were distinguished among them. The most peculiar are: Epipactis helleborine, Stachys recta, Lunaria rediviva, Peucedanum cervaria. Słowa kluczowe: Autostrada Poznańska, flora naczyniowa, gatunki chronione, siedliska synantropijne, Szczecin. Key words: Poznańska Highway, protected species, synanthropic habitats, Szczecin, vascular flora. WSTĘP Obszar badań florystycznych obejmuje: zbocze naturalne, zbocze sztuczne usypane pod torowisko (linia kolejowa Szczecin Dąbie Szczecin Główny), rów odwadniający oraz przydroża Autostrady Poznańskiej na odcinku od skrzyżowania z ulicą Ustowską do mostu na Regalicy; liczy około 6 kilometrów (rys. 1). Rys. 1. Lokalizacja terenu badań fragmentu Autostrady Poznańskiej w Szczecinie 1 Autostrada Poznańska, 2 trasa kolejowa, 3 wody, 4 granica terenu badań. Fig. 1. Localization of researched area fragment of Poznańska Highway in Szczecin 1 Poznańska Highway, 2 railway road, 3 waters, 4 the border of researched area.

2 8 W. Bacieczko i in. Mimo atrakcyjności florystycznej otoczenia Autostrady Poznańskiej nie było ono dotychczas opisane, co zadecydowało o przeprowadzeniu prac badawczych w jego obrębie. Przedmiot badań stanowiła flora naczyniowa antropogenicznych siedlisk poboczy szosy, zaś celem pracy było zinwentaryzowanie flory w wyróżnionych biotopach oraz przedstawienie jej zróżnicowania oraz charakterystyki. Niniejsza praca jest kontynuacją badań prowadzonych już od wielu lat nad florą synantropijną w miastach, miasteczkach i osadach Pomorza Zachodniego (Ćwikliński 1970; Bacieczko 2002; Ziarnek 2003; Bacieczko i Małycha 2004; Bacieczko i Szawejko 2004). Charakteryzowany odcinek Autostrady Poznańskiej jest aktualnie w przebudowie, w związku z czym znaczna część szaty roślinnej jej otoczenia ulegnie zniszczeniu. Uzyskane wyniki będą w przyszłości służyły do badań porównawczych. MATERIAŁ I METODY Badania florystyczne zboczy wzdłuż Autostrady Poznańskiej przeprowadzono w okresie wegetacyjnym 2004 roku. Polegały one na obserwacji i wykonywaniu spisów florystycznych (60 rekordów) na odcinku Autostrady wynoszącym 5,8 km. Obejmowały one trzy biotopy: A zbocze (nasypy drogowe i kolejowe), B kanał przydrożny (melioracyjny), C przydroże (sąsiadujące bezpośrednio z krańcem jezdni). Materiałem dokumentującym florę badanych biotopów jest zebrany materiał zielnikowy, oznaczony i zarchiwizowany w postaci zielnika naukowego. Do oznaczenia taksonów wykorzystano klucze: Senety i Dolatowskiego (2000), Rutkowskiego (2004). Opisane karty zielnikowe zdeponowano w herbarium Katedry Dendrologii i Kształtowania Terenów Zieleni AR w Szczecinie. Materiały pozyskane w terenie stanowiły podstawę do wykonania tabeli zestawiającej informacje o gatunkach dotyczących: składu systematycznego flory według Rutkowskiego (2004); nazewnictwa gatunków przyjętego według Mirka i in. (2002); formy życiowej według Raunkiaera za Zarzyckim i in. (2002); trwałości gatunków według Szafera i in. (1976); przynależności do grupy socjologiczno-ekologicznej według Chmiela (1993) i Matuszkiewicza (2005); przynależności do grupy geograficzno-historycznej według Chmiela (1993); statusu ochrony gatunków (Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r.); kategorii zagrożenia gatunków według Żukowskiego i Jackowiaka (1995); inwazyjności taksonów na podstawie pracy Chmiela (1993). Wspomnianej tabeli, będącej podstawą wszystkich opracowań, nie umieszczono w artykule ze względu na jego ograniczoną objętość. Współczynniki antropogenicznych zmian we florze obliczono na podstawie powszechnie używanych wzorów (Chmiel 1993): Ap + A WS c= 100% Sp + A W Ap M W + S t 100% Sp + M W Arch c = Arch t = Arch 100% Sp + A Arch 100% Sp + M

3 Autostrada Poznańska w Szczecinie jako siedlisko... 9 Ap Ken WAp c = 100% WKen c = 100% Sp + A Sp + A Ap Ken WAp t = 100% WKen t = 100% Sp + M Sp + M Ap W = Ap Sp 100% W Ken M = 100% M A D WAn c = 100% W Sp + A = F 100% Sp + A M W = An t 100% Sp + M gdzie: W S-c wskaźnik synantropizacji całkowitej, W Ap-c wskaźnik apofityzacji całkowitej, W Ap wskaźnik apofityzacji spontaneofitów, W An-t wskaźnik antropofityzacji trwałej, W Arch-t wskaźnik archeofityzacji trwałej, W Ken-t wskaźnik kenofityzacji trwałej, W F wskaźnik zmian fluktuacyjnych flory, Sp całkowita liczba spontaneofitów, Arch całkowita liczba archeofitów, D całkowita liczba diafitów. W S-t wskaźnik synantropizacji trwałej, W Ap-t wskaźnik apofityzacji trwałej, W An-c wskaźnik antropofityzacji całkowitej, W Arch-c wskaźnik archeofityzacji całkowitej, W Ken-c wskaźnik kenofityzacji całkowitej, W M wskaźnik modernizacji flory, A całkowita liczba antropofitów, M całkowita liczba metafitów, Ken całkowita liczba kenofitów, CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA TERENU BADAŃ Badany teren położony jest na południowym skraju miasta Szczecina. Rozpoczyna się za skrzyżowaniem z ulicą Ustowską, a kończy przed Regalicą. Autostrada Poznańska łączy lewobrzeżną i prawobrzeżną część aglomeracji, podobnie jak linia kolejowa Szczecin Dąbie Szczecin Główny, biegnąca na nasypie. Jej wschodnią granicą jest Regalica (Odra Wschodnia), a granicą zachodnią Odra Zachodnia. Południową granicę wyznacza linia brzegowa Kanału Leśnego (Odyńca), będąca jednocześnie południową granicą administracyjną Szczecina. Badany teren obejmuje również most drogowy imienia I Armii Wojska Polskiego oraz wiadukt kolejowy, przebiegające nad rzeką Odrą Zachodnią (Dołgoszyja 2005). Budowa geologiczna obszaru jest efektem akumulacji osadów rzecznych i organicznych od późnego plejstocenu do holocenu. Podłoże terenu budują późnoplejstoceńskie utwory rzeczne piaski drobne, które głębiej znacznie poniżej 15 m p.p.t. (poniżej poziomu terenu) przechodzą w piaski średnie grube, żwiry i pospółki o łącznej miąższości do około 30 m. Strop rzecznych piasków wykazuje deniwelacje przekraczające 5 m, będące efektem sedymentacji i erozji wód rzecznych. Utwory bagienne to torfy oraz namuł organiczny. Bagienne grunty organiczne zalegały pierwotnie na stropie utworów rzecznych ciągłą, grubą warstwą o miąższości od ok. 6 m w rejonie Odry Zachodniej do ok. 10 m w rejonie Regalicy. Wskutek budowy nasypów warunki zalegania tych gruntów uległy daleko idącym zmianom obciążenie nasypem z grun-

4 10 W. Bacieczko i in. tów mineralnych, o gęstości objętościowej większej ok. 1,5 raza od podłoża, spowodowało wyparcie jego większości poza strefę obciążenia nasypem oraz sprasowanie torfów i namułów. Nasyp zachodniego dojazdu do mostu na Odrze Zachodniej (19 m) wyparł grunty organiczne całkowicie. W podłożu nasypu wschodniego dojazdu do mostu na Odrze Zachodniej pozostała cienka warstwa gruntów organicznych o miąższości 0,4 1,2 m. W podłożu nasypu zachodniego dojazdu do mostu na Regalicy (3 m) pozostała warstwa gruntów organicznych o miąższości do 1,2 m. Miąższość nasypu linii kolejowej dochodzi do 16,2 m. Młode utwory antropogeniczne grunty budujące korpus ulicy w dnie doliny Odry oraz nasypy dojazdów do obu mostów mimo że powstały wskutek robót ziemnych, uznać należy za nasypy niekontrolowane. Nasypy te złożone są z piasków drobnych, natomiast glina piaszczysta zalega jedynie na wschód od mostu na Regalicy, zaś w obrębie dawnego pola refulacyjnego dominują piaski drobne przemieszane z namułem organicznym (Dołgoszyja 2005). Pod względem geomorfologicznym badany obszar to falista wysoczyzna morenowa, w którą ulica Autostrada Poznańska wcięta jest wykopem o głębokości 9 10 metrów. Około km (w kilometrażu dla prawej jezdni) wysoczyzna opada stromym zboczem o wysokości 25 m ku dolinie dolnej Odry. Przeważająca część trasy przebiega w obrębie doliny Odry, o dnie z systemem sztucznych i naturalnych kanałów pomiędzy Odrą Zachodnią i Regalicą. Naturalną powierzchnię badanego terenu tworzyło torfowisko typu niskiego, o rzędnych ok. 0,2 0,5 m n.p.m. i miąższości gruntów organicznych ok m (Ober 2004). Dno doliny dolnej Odry to teren zalewowy. Jedynie położone na nasypie: jezdnia ulicy, torowisko linii kolejowej oraz wyższe partie dawnego pola refulacyjnego na zachodnim brzegu Regalicy występują powyżej maksymalnych stanów wód Odry (Dołgoszyja 2005). W obrębie obszaru, wzdłuż Autostrady Poznańskiej, występują wody powierzchniowe w postaci Kanału Leśnego (Odyńca) łączącego Odrę Zachodnią z Regalicą. W granicach badanego terenu nie ma gruntów z bonitacją gleb ornych. Niewielka powierzchnia gruntów rolnych występuje w granicach Ustowskich Mokradeł są to nieużytkowane łąki, niemające wartości gospodarczej. Poza łąkami dużą powierzchnię obszaru zajmują grunty antropogeniczne, głównie pochodzenia nasypowego, zaś największe powierzchnie w strefie brzegowej Odry Wschodniej zajmują nieużytki (Dołgoszyja 2005). Szczecin leży w obrębie VII Krainy Klimatycznej Goleniowsko-Pyrzyckiej (Koźmiński 1985). Klimat tego obszaru wykazuje wyraźne wpływy atlantyckie, co wiąże się z dużą zmiennością i kontrastowością poszczególnych lat (Dołgoszyja 2005). Czynnikami warunkującymi klimat Szczecina są: bliskość jeziora Dąbie, doliny rzeki Odry oraz wysoczyzn: Wzgórz Warszewskich, Wzgórz Bukowych i Wału Bezleśnego, a także kompleksów Puszcz: Wkrzańskiej, Bukowej i Goleniowskiej (Dołgoszyja 2005). Po stronie południowej Autostrady Poznańskiej oraz w rejonie Zatoki Bryneckiej rozwinęły się siedliska z dużym uwilgotnieniem podłoża oraz stałym lub okresowym stagnowaniem wody. W granicach badanego terenu nie ma parków, zieleńców i skwerów, poza terenem kąpieliska Dziewoklicz. Mimo to rozwinęła się interesująca szata roślinna o dużej wartości przyrodniczej, zwłaszcza po stronie południowej Autostrady Poznańskiej oraz na obszarze pomiędzy Odrą Wschodnią i Zatoką Brynecką. Pełni ona funkcje biocenotyczne, klimatotwórcze, ochronne, izolacyjne oraz wpływa na walory estetyczne krajobrazu (Dołgoszyja 2005). Bogactwo florystyczne terenu i jego różnorodność wynikają z braku regulacji cieków

5 Autostrada Poznańska w Szczecinie jako siedlisko i zaniechania melioracji. W wodach kanałów i rzek rozwijają się fitocenozy z klasy Lemnetea i Potametea, natomiast na ich brzegach z klasy Phragmitetea oraz zarośla wierzbowe. Znaczy udział ma też roślinność z klas Molinio-Arrhenatheretea oraz z Artemisietea vulgaris, które reprezentują zbiorowiska świeżych łąk i ruderalne. Skarpy zboczy oraz teren płaski omawianej autostrady porasta różnowiekowy drzewostan. Drzewa rozwijają się tu spontanicznie w toku sukcesji wtórnej. Dominują: Populus nigra, Quercus robur, Betula pendula oraz, miejscami, Pinus sylvestris i Acer platanoides. Warstwa krzewów jest reprezentowana przez: Sambucus nigra, Rosa canina, R. rugosa, Hippophaë rhamnoides, Crataegus monogyna, Salix caprea i Prunus spinosa (Dołgoszyja 2005). RYS HISTORYCZNY W latach 30. XX wieku w poprzek doliny dolnej Odry poprowadzono linię kolejową na nasypie, zaś w latach 40. dobudowano nowy, pod Autostradę Poznańską (Ober 2004). Przed 1945 r., na obszarze pomiędzy brzegiem Regalicy, Kanału Leśnego i Autostrady Poznańskiej, na powierzchni torfowiska odłożono refulacyjny urobek pogłębiarski z dna akwenów portowych, wskutek czego powierzchnia terenu osiągnęła rzędne ok. 1,5 3,0 m. Pozostały refulat nawieziono między innymi na teren kąpieliska Dziewoklicz (Dołgoszyja 2005). Autostrada Poznańska usytuowana jest w obrębie Międzyodrza, za które uważa się obszar od Widuchowej aż do jeziora Dąbia i ujść Regalicy, Parnicy oraz Duńczycy. Z licznych wysp Międzyodrza wymienić należy między innymi: Ustowskie Mokradła, Zaleskie Łęgi, Regalickie Łęgi (Wyspa Pucka), Ostrów Grabowski i Ostrów Mieleński, Ostrów Kurowski, Łęgi Kurowskie, Kępę Parnicką i Wyspę Zieloną (Białecki 1991). Sztuczny Kanał Leśny Odyniec powstał w okresie międzywojennym, w ramach prac regulacyjnych obszaru Międzyodrza. Zlokalizowane jest na nim barkowisko, a w części zachodniej kąpielisko miejskie Dziewoklicz (przy Zatoce Śpiącego Suma). Od strony północnej przylega do niego wyspa Zaleskie Łęgi, a od południowej Ustowskie Mokradła (Białecki i in. 1991). Obecnie zbadany odcinek Autostrady Poznańskiej jest gruntownie przebudowywany w ramach projektu Przebudowa ulicy Autostrada Poznańska, etapy I i II budowa nowych mostów przez rzekę Odrę i Regalicę (sic!), mającego na celu budowę nowych mostów i renowację nawierzchni Autostrady Poznańskiej na odcinku od ul. Ustowskiej do ul. Granitowej a następnie połączenie ich z autostradą A6. Realizacja projektu następuje w dwóch etapach I etap to Budowa mostu nad rzeką Odrą wraz z włączeniem w układ drogowy, a II etap to Budowa mostu nad rzeką Regalicą wraz z włączeniem w układ drogowy. Przedsięwzięcie zostało dofinansowane z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej (ZPORR) w ramach sektorowego programu operacyjnego Transport (44,0 mln PLN). WYNIKI I DYSKUSJA Stan aktualny i skład taksonomiczny flory Na badanym odcinku Autostrady Poznańskiej stwierdzono występowanie ogółem 285 gatunków roślin. Należą one do 60 rodzin i 193 rodzajów (tab. 1). Wśród nich odnotowano 4 gatunki paprotników z Pteridophyta, Pinus sylvestris z Pinopsida, 235 gatunków

6 12 W. Bacieczko i in. z klasy Dicotyledones i 45 gatunków z Monocotyledones. Rodzinami o największej liczbie gatunków są: Asteraceae (46 gatunków), Poaceae (35 gatunków), Fabaceae (25 gatunków), Brassicaceae (22 gatunki), Rosaceae (15 gatunków), Apiaceae (14 gatunków). Natomiast wśród rodzajów znaczną liczbą gatunków wyróżniły się: Salix (8 gatunków), Vicia (7 gatunków), Bromus (6 gatunków) i Poa (5 gatunków). Tabela 1. Dane liczbowe dotyczące grup systematycznych flory naczyniowej Autostrady Poznańskiej Table 1. Numerical data concerning systhematical groups of vascular flora of Autostrada Poznańska Grupy systematyczne Systhematic groups Pteridophyta Sphenopsida Filicopsida Spermatophyta Gymnospermae Pinopsida Liczba rodzin Number of families Liczba rodzajów Number of genera Liczba gatunków Number of species Procent Percentage 0,35 1,05 0,35 Angiospermae Dicotyledones Monocotyledones ,46 15,79 Razem Total ,00 Spektrum form życiowych Szczegółowa analiza form życiowych Raunkiaera we florze Autostrady Poznańskiej, opracowana według Chmiela (1993), wykazała znaczną dominację hemikryptofitów (47,72%) tab. 2. Najczęściej spotykanymi wśród nich są: Rumex acetosa, Achillea millefolium, Tanacetum vulgare, Cichorium intybus, Taraxacum officinale. Najwięcej hemikryptofitów znajduje się w początkowym odcinku Autostrady. Licznie występują również terofity (24,56%) tab. 2. Dobrze rozwijają się one w siedliskach antropogenicznych, w związku z czym silnie porastają pobocze Autostrady Poznańskiej. Wśród nich odnotowano m.in.: Polygonum aviculare, Chenopodium album, Stellaria media, Berteroa incana, Chamomilla recutita, Poa annua. Znacznie mniej stwierdzono geofitów (6,32%), porastających miejsca silnie zacienione i wilgotne, charakterystyczne dla końcowego odcinka Autostrady. Najczęściej spotykane są: Pteridium aquilinum, Sedum maximum, Aegopodium podagraria, Asparagus officinalis, Equisetum arvense, Tussilago farfara i Agropyron repens. Megafanerofity (8,42%) występują stosunkowo licznie na poboczu Autostrady Poznańskiej. Wśród nich najczęściej rejestrowano: Salix alba, Populus tremula, Fraxinus excelsior, Robinia pseudacacia, Betula pendula. Nanofanerofity stanowią 8,07% (tab. 2) badanej flory naczyniowej. Reprezentują je: Rubus caesius, Rosa canina, Crataegus monogyna, Prunus spinosa, natomiast znikomy jest udział chamefitów niezdrewniałych (2,46%), chamefitów zdrewniałych (1,05%) i hydrofitów (1,4%) tab. 2. Do chamefitów niezdrewniałych należą m.in.: Potentilla anserina, Sedum acre, Veronica chamaedrys, zaś do chamefitów zdrewniałych Artemisia campestris, Stellaria holostea i Cerastium arvense.

7 Autostrada Poznańska w Szczecinie jako siedlisko Tabela 2. Struktura form życiowych, trwałości pędów i grup socjologicznych we florze naczyniowej Autostrady Poznańskiej Table 2. The structure of life forms, burgeon durability and sociological groups of vascular flora of Autostrada Poznańska Wyszczególnienie Specification Liczba gatunków Number of species Struktura form życiowych Raunkiaera Structure of the Raunkiaer s life forms Udział gatunków Relative abundance [%] Chamefity nizdrewniałe Herbaceous chamaephytes 7 2,46 Chamefity zdrewniałe Lignaeus chamaephytes 3 1,05 Geofity Geophytes 18 6,32 Hemikryptofity Hemicryptophytes ,72 Hydrofity, helofity Hydrophytes, helophytes 4 1,40 Megafanerofit Megaphanerophytes 24 8,42 Nanofanerofity Nanophanerophytes 23 8,07 Terofity Terophytes 70 24,56 Formy trwałości pędów Burgeons durability forms Drzewa Trees 20 7,02 Krzewy Shrubs 16 5,61 Drzewa i krzewy Trees and shrubs 11 3,86 Byliny Perennials ,82 Gatunki jednoroczne Annual species 33 11,58 Gatunki dwuletnie Biennial species 32 11,23 Gatunki jednoroczne i dwuletnie Annual and biennial species 31 10,88 Udział grup socjologicznych Proportion of sociological groups 1 żyzne lasy liściaste i zbiorowiska krzewiaste fertile decidous woods and shrub communities 25 8,77 2 kwaśne lasy dębowe, świetliste dąbrowy, bory mieszane oraz zastępcze dla nich zbiorowiska porębowe, łąkowe i murawowe acidophilous oak woods, xerothermophilous 19 7,00 oakwoods, mixed coniferous-decidous forests and their substitutes 3 nitrofilne zbiorowiska zaroślowe i okrajkowe nitrophilous communities of shrubs and forest skirts 16 5,61 4 ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe i kserotermiczne zbiorowiska murawowe xerotermophilous communities of forest verges and grasslands 19 6,67 5 bory sosnowe i murawy napiaskowe pine forest and sandy grasslands 11 3,86 6 bagniste olszyny, bezdrzewne torfowiska niskie, przejściowe i wysokie wet alderwoods, fens, intermediate mires and bogs 8 2,82 7 lasy i zarośla nadbrzeżne, zbiorowiska szuwarowe i wodne aquatic vegetatin and shrub communities of lake shores 16 5,61 8 wilgotne łąki i zbiorowiska ziołoroślowe humid meadows and communities of tall herbs 10 3,51 9 świeże i umiarkowanie wilgotne łąki moderately humid meadows 30 10,53 10 nitrofilne murawy zalewowe oraz zbiorowiska wydeptywane nitrophilous flooded grasslands and communities of trodden places 17 5,96 11 solniska i halofilne zbiorowiska łąkowo-szuwarowe salt fields, halophilous meadows and coastal vegetation 0 0,00 12 zbiorowiska terofityczne występujące na siedliskach mokrych i wilgotnych therophytic communities of wet and humid habitats 2 0,70 13 mezofilne zbiorowiska wysokich bylin mesophilous communities of tall perennials 10 3,51 14 ciepłolubne, wieloletnie zbiorowiska ruderalne xerotermophilous communities of ruderal perennials 23 8,07 15 krótkotrwałe, pionierskie zbiorowiska ruderalne short-lived, pioneer communities of ruderal plants 14 4,91 16 zbiorowiska chwastów ogrodowych oraz polnych upraw okopowych communities of garden Leeds of root crops 26 9,12 17 zbiorowiska chwastów upraw zbożowych communities of cornfields 13 4,56 18 zbiorowiska epifityczne epilithic communities 0 0,00 19 gatunki o nieokreślonej bliżej przynależności fitosocjologicznej species of undefined phytosociological afilliation 26 9,12

8 14 W. Bacieczko i in. Hydrofity (1,4%) występują najczęściej w rowie z niewielką ilością stagnującej wody. Liczebnością i fizjonomią wyróżniły się: Glyceria maxima, Phalaris arundinacea, Carex disticha, C. vesicaria. Trwałość gatunków flory naczyniowej Analiza flory naczyniowej Autostrady Poznańskiej pod względem trwałości biologicznej gatunków wykazała wyraźną przewagę bylin (49,82%) tab. 2, porastających różne siedliska wzdłuż Autostrady Poznańskiej. Odnotowano w tej grupie gatunki występujące na suchszych siedliskach: Equisetum arvense, Urtica dioca, Rumex acetosa, Potentilla anserina, Vicia cracca, Medicago sativa, Hypericum perforatum, Aegopodium podagraria, natomiast w miejscach wilgotniejszych Eupatorium cannabinum, Glyceria maxima, Phalaris arundinacea, Juncus conglomeratus. W badanej florze stwierdzono także znaczny udział gatunków jednorocznych (11,58%), dwuletnich (11,23%), jak również form pośrednich JR/DL (10,88%) tab. 2. Najczęściej spotykanymi roślinami jednorocznymi są: Chenopodium album, Polygonum persicaria, Consolida regalis, Fumaria officinalis, Erophila verna, Galium aparine, Galinsoga parviflora, Chamomilla suaveolens. Rośliny dwuletnie rozprzestrzeniają się na całym badanym odcinku Autostrady Poznańskiej, jednak najczęściej zasiedlają jego część środkową. Wśród nich należy wyróżnić: Sisymbrium loeselii, Erysimum cheiranthoides, Barbarea vulgaris, Melilotus alba, Oenothera biennis, Daucus carota, Verbascum thapsus, Hordeum murinum. Analiza flory naczyniowej Autostrady Poznańskiej wykazała 10,88% (tab. 2) form pośrednich, które mogą być zarazem roślinami jednorocznymi i dwuletnimi (JR/DL). Udział drzew we florze naczyniowej Autostrady Poznańskiej wynosi 7,02%, natomiast krzewów 5,61% (tab. 2). Najwięcej drzew stwierdzono w końcowym odcinku badanego terenu. Wśród nich odnotowano: Pinus sylvestris jedynego przedstawiciela z klasy Pinopsida oraz Populus tremula, P. nigra, Betula pendula, Carpinus betulus, Quercus robur, Robinia pseudacacia z klasy Dicotyledones. Do najczęściej występujących krzewów, zasiedlających kanał odwadniający i usypane zbocze Autostrady, należą: Salix purpurea, S. triandra, Rubus caesius, Ligustrum vulgare, Rosa canina, R. rugosa, Prunus spinosa. Nielicznie spotykano Caragana arborescens, Forsythia intermedia, Symphoricarpos albus. Udział form pośrednich (D/K) stanowi 3,86% ogółu flory naczyniowej. Udział grup socjologiczno-ekologicznych Grupy socjologiczno-ekologiczne różnią się na badanym terenie nie tylko liczbą gatunków, lecz także częstością występowania, co jest odzwierciedleniem naturalnych uwarunkowań siedliskowych (grupy 1., 2., 4., 5., 6., 7., 8., 9., 11.) oraz zakresu antropogenicznych przeobrażeń środowiska przyrodniczego (grupy 3., 10., 13.,14., 15., 16., 17.). Analiza flory naczyniowej Autostrady Poznańskiej wykazała największy udział gatunków z grupy 9. związanej z kompleksem świeżych i umiarkowanie wilgotnych łąk (10,53%) tab. 2. Najczęściej spotykane są: Rumex acetosa, Cerastium arvense, Ranunculus acris, Medicago lupulina, Trifolium pratense, Arrhenatherum elatius, Daucus carota, Galium verum, Veronica chamaedrys, Taraxacum officinale.

9 Autostrada Poznańska w Szczecinie jako siedlisko Gatunki chwastów ogrodowych oraz polnych upraw okopowych (16. grupa), jak również gatunki o nieokreślonej bliżej przynależności fitosocjologicznej (grupa 19.) mają duży udział we florze naczyniowej badanego terenu (9,12%) tab. 2. Do roślin należących do 16. grupy socjologiczno-ekologicznej zaliczono m. in. Equisetum arvense, Chenopodium album, Stellaria media, Sisymbrium officinale, Erysimum cheiranthoides, Capsella bursa-pastoris, Lamium purpureum, Sonchus arvensis. Grupa 19. nie wywiera większego wpływu na fizjonomię szaty roślinnej badanego obszaru. Są to przeważnie ergazjoefemerofity, które były notowane rzadko. Zaliczono do nich: Sisymbrium irio, Cerasus vulgaris, Medicago sativa, Ligustrum vulgare. Najrzadziej spotykane z tej grupy są: Clematis vitalba, Prunus cerasifera, Lupinus polyphyllus, Rhus typhina, Forsythia intermedia, Hordeum vulgare. Kolejną pozycję zajmują taksony związane z żyznymi lasami liściastymi i zbiorowiskami krzewiastymi (grupa 1.) stanowią one 8,77% (tab. 2). Do najczęściej spotykanych należą: Carpinus betulus, Corylus avellana, Fagus sylvatica, Quercus robur, Ulmus laevis, Viscum album, Crataegus monogyna. Rośliny ciepłolubnych wieloletnich zbiorowisk ruderalnych (grupa 14.) stanowią 8,07% (tab. 2). Najczęściej notowanymi gatunkami były: Silene alba, Saponaria officinalis, Berteroa incana, Robinia pseudacacia, Oenothera biennis, Convolvulus arvensis, rzadziej występował Echinops sphaerocephalus. Grupa 2. obejmuje kwaśne lasy dębowe, świetliste dąbrowy, bory mieszane oraz zastępcze dla nich zbiorowiska porębowe, łąkowe i murawowe (6,67%) tab. 2. Należą do niej gatunki o bardzo szerokich zasięgach i niewielkich wymaganiach ekologicznych. Najbardziej charakterystycznymi gatunkami tej grupy są: Populus tremula, Betula pendula, Hypericum perforatum, Solidago virgaurea. Rośliny ciepłolubnych zbiorowisk okrajkowych i muraw kserotermicznych (grupa 4.) stanowią 6,67% badanej flory. Są to światło- i ciepłolubne zbiorowiska bylin, stanowiące charakterystyczny składnik pewnych układów ekotonowych. Reprezentowane są najczęściej przez takie gatunki, jak: Rosa canina, Agrimonia eupatoria, Prunus spinosa, Vicia tenuifolia, Medicago falcata, Falcaria vulgaris. Grupa 10. obejmuje nitrofilne murawy zalewowe oraz zbiorowiska wydeptywane (5,96%) tab. 2. Zaliczono do tej grupy również nitrofilne zbiorowiska niskich bylin, przeważnie płożących się, porastające gleby o małej porowatości i w związku z tym o niekorzystnych warunkach tlenowych w strefie korzeniowej. W skład grupy 10. wchodzą najczęściej takie gatunki, jak: Polygonum aviculare, Agropyron repens, Ranunculus repens, Potentilla anserina, Trifolium repens, Plantago major, Chamomilla suaveolens, Tussilago farfara. Grupę 7. stanowią lasy i zarośla nadbrzeżne, zbiorowiska szuwarowe i wodne (5,61%) tab. 2. Do grupy tej należą: Salix purpurea, S. fragilis, S. alba, S. viminalis, Populus nigra, Humulus lupulus, Calystegia sepium. Charakterystycznymi roślinami terenów wilgotnych są: Poa palustris, Glyceria maxima, Phalaris arundinacea, Phragmites australis. Krótkotrwałe pionierskie zbiorowiska ruderalne (grupa 15.) składają się w większości z antropofitów, występujących zazwyczaj na nasypie kolejowym. We florze naczyniowej Autostrady Poznańskiej gatunki z tej grupy stanowią 4,91% (tab. 2). Najczęściej spotykane to: Sisymbrium loeselii, Reseda lutea, Melilotus alba, Conyza canadensis, Senecio vernalis. Do nielicznych przedstawicieli tej grupy należą: Atriplex nitens, Lepidium ruderale, Diplotaxis tenuifolia.

10 16 W. Bacieczko i in. Zbiorowiska chwastów upraw zbożowych są charakterystyczne dla 17. grupy socjologiczno-ekologicznej (4,56%) tab. 2. Najczęściej występują na tym terenie: Papaver rhoeas, Vicia sativa, V. hirsuta, Viola arvensis, Chamomilla recutita, Centaurea cyanus. Bory sosnowe i murawy napiaskowe (grupa 5.) stanowią 3,86% (tab. 2) są zbiorowiskami naturalnymi, acydofilnymi, oligo- i mezotroficznymi, najczęściej z wyraźną przewagą sosny (Pinus) w drzewostanie i z runem na ogół krzewinkowo- lub trawiastomszystym. Grupa ta reprezentowana jest przez takie gatunki, jak: Rumex acetosella, Trifolium arvense, Verbascum thapsus, Pinus sylvestris. Udział 13. i 8. grupy socjologiczno-ekologicznej badanej flory wynosi 3,51% (tab. 2). Kompleks mezofilnych zbiorowisk wysokich bylin związany jest z grupą 13., z wyraźną przewagą takich roślin, jak: Rubus caesius, Solidago canadensis, Tanacetum vulgare, Artemisia vulgaris, Cirsium arvense. Grupa 8., obejmująca gatunki wilgotnych łąk i zarośli, najczęściej reprezentowana jest przez: Cardamine pratensis, Vicia cracca, Epilobium hirsutum, Valeriana officinalis, Holcus lanatus. Do niezbyt licznie występujących roślin z tej grupy zaliczono: Polygonum bistorta, Stellaria palustris, Agrostis gigantea, Trifolium hybridum. Bagniste olszyny, bezdrzewne torfowiska niskie, przejściowe i wysokie są charakterystyczne dla grupy 6. (2,82%) tab. 2. Zalicza się do niej lasy z panującą olszą czarną lub zarośla szerokolistnych wierzb z udziałem olszy. Są to naturalne lub antropogeniczne zbiorowiska wysokich roślin bagiennych, najczęściej turzyc. W tej grupie przeważają takie gatunki, jak: Salix cinerea, S. aurita, Alnus glutinosa. Rzadziej spotykane są: Peucedanum palustre, Carex disticha, C. vesicaria. Pozostałe grupy nie odgrywają większej roli lub w ogóle nie występują (tab. 2). Udział grup geograficzno-historycznych Florę badanego terenu stanowią gatunki rodzime i gatunki obcego pochodzenia. Przeprowadzona analiza przynależności do grup geograficzno-historycznych wykazała znaczny udział gatunków rodzimego pochodzenia (207) tab. 3. Wśród nich dominują apofity (53,3%), a spontaneofity stanowią 19,3%. Do cennych spontaneofitów na tym terenie należą m.in. Pteridium aquilinum, Dryopteris spinulosa, D. dilatata, Angelica archangelica. Drugą grupę stanowią gatunki obcego pochodzenia antropofity, które przybyły za sprawą człowieka z innego obszaru geograficznego, sprowadzone celowo lub zawleczone. Wśród antropofitów przeważają archeofity (13,3%) tab. 3. Są one najczęściej terofitami, odnotowanymi w miejscach wydeptywanych. Do częstych archeofitów, rosnących na zboczu Autostrady, należą: Papaver rhoeas, Sisymbrium officinale, Capsella bursa-pastoris, Lepidium ruderale, Hordeum murinum, Sinapis arvensis, Vicia sativa, Lamium purpureum, Chamomilla recutita, Cichorium intybus. Kenofity mają znikomy udział we florze Autostrady Poznańskiej (6,7%) tab. 3. Najczęściej spotykane są: Sisymbrium loeselii, Reseda lutea, Robinia pseudacacia, Medicago sativa, Solidago canadensis, Galinsoga parviflora, Lolium multiflorum, Lupinus polyphyllus, Helianthus tuberosus. Znikomy jest udział diafitów (D) 3,9% oraz roślin uprawnych (U) 3,5% (tab. 4). Zarówno na zboczu, jak i na przydrożach autostrady odnotowano następujące diafity: Cerasus vulgaris, Clematis vitalba, Brassica napus, Caragana arborescens, Hippophaё rhamnoides, Syringa vulgaris, Ligustrum vulgare, Symphoricarpos albus.

11 Autostrada Poznańska w Szczecinie jako siedlisko Tabela 3. Procentowy udział grup geograficzno-historycznych we florze naczyniowej Autostrady Poznańskiej Table 3. The relative abundance of geographical-historical groups of vascular flora of Autostrada Poznańska Nazwa grupy The names of groups Gatunki rodzimego pochodzenia Species of autochtonic origin spontaneofity spontaneophytes Spontaneofity niesynantropijne Non-synanthropic spontaneophytes Sp Apofity apophytes Ap Gatunki obcego pochodzenia Species of allochtonic origin antropofity antropophytes Metafity metaphytes Archeofity archaeophytes Arch Kenofity kenophytes Ken Diafity diaphytes D Uprawne cultivated U Liczba gatunków Number of species Udział gatunków Relative abundance [%] Razem Total ,00 13,3 6,7 19,3 53,3 20,0 3,9 3,5 72,6 27,4 Nieopodal Autostrady Poznańskiej znajdują się ogródki działkowe, z których rozprzestrzeniają się rośliny uprawne, nieodgrywające jednak większej roli na badanym terenie (3,5%) tab. 3. Wśród nich stwierdzono: Rhus typhina, Cornus mas, Aster novi-belgii, Iris Annabel i inne. Gatunki zagrożone wymarciem, rzadkie i podlegające ochronie prawnej We florze naczyniowej Autostrady Poznańskiej odnotowano łącznie trzynaście gatunków chronionych, rzadkich i zagrożonych (tab. 4). Ochronie całkowitej podlegają 3 gatunki roślin, natomiast ochronie częściowej 4. Do roślin podlegających ochronie ścisłej należą: Hippophaё rhamnoides, Angelica archangelica, Epipactis helleborine. Natomiast do gatunków objętych ochroną częściową zaliczono: Ononis arvensis, Frangula alnus oraz Helichrysum arenarium. Tabela 4. Ekspansywność gatunków występujących wzdłuż Autostrady Poznańskiej Table 4. Expansivity of species occuring Autostrada Poznańska Grupa ekspansywności Expansivity groups Gatunki silnie inwazyjne Strongly invasive species Gatunki ekspansywne Expansive species Gatunki o zrównoważonej dymanice Species of harmonical dynamics Gatunki słabo ekspansywne i ustępujące Not expansive and yielding species Liczba gatunków Number of species Udział gatunków Relative abundance [%] 7 2,46 9 3, , ,94 Razem Total ,00

12 18 W. Bacieczko i in. Do gatunków zagrożonych wyginięciem, według Żukowskiego i Jackowiaka (1995), w badanej florze zaliczono sześć taksonów. Najwięcej odnotowano roślin narażonych na wyginięcie (V) tab. 4. Stwierdzono także gatunki rzadkie na badanym terenie (R): Chenopodium bonus-henricus i Acer campestre, zaś gatunkiem wymierającym (E) jest Lunaria rediviva. Inwazyjność gatunków Flora Autostrady Poznańskiej wykazuje właściwe proporcje między gatunkami ustępującymi a ekspansywnymi. Silnie inwazyjne taksony stanowiły tylko 2,5% ogółu (np. Stellaria media i Polygonum aviculare). Liczniejsze były gatunki ekspansywne 3,2% (m.in. Galium aparine i Calystegia sepium), zaś w zrównoważonej dynamice pozostawało 15,5% rozpoznanych roślin (Potentilla anserina, Galium mollugo czy Erigeron annuus). Wyraźnie dominowały gatunki słabo ekspansywne i ustępujące (79%), np. Raphanus raphanistrum, Sedum maximum i Ononis spinosa (tab. 5). Typowe spektrum ekspansywności (Chmiel 1993) świadczy o stabilizacji i dobrym wykształceniu flory względnie trwałej w czasie i przestrzeni. Tabela 5. Gatunki chronione, rzadkie i zagrożone wymarciem stwierdzone na Autostradzie Poznańskiej Table 5. Protected, rare and under threat of extinction species stated on Autostrada Poznańska Lp. No. Nazwa łacińska Scientific name Kategoria zagrożenia Threat categories Ochrona prawna Lawful protection 1 Populus nigra V 2 Chenopodium bonus-henricus R 3 Lunaria rediviva E 4 Ononis spinosa! 5 Ononis arvensis! 6 Acer campestre R 7 Frangula alnus! 8 Hippophaё rhamnoides!! 9 Angelica archangelica!! 10 Peucedanum cervaria V 11 Stachys recta V 12 Helichrysum arenarium! 13 Epipactis helleborine!! V gatunek narażony vulnerable species, R gatunek rzadki i przez to potencjalnie zagrożony rare species (potentially endangered), E gatunek wymierający, bezpośrednio zagrożony wymarciem dying out species, straightly under threat of extinction,!! gatunek pod ochroną całkowitą strictly protected species,! gatunek pod ochroną częściową partially protected species. Wskaźniki zmian antropogenicznych flory Wartość wskaźnika synantropizacji całkowitej flory, jako stosunek gatunków synantropijnych do niesynantropijnych, wynosi 81,75%, a synantropizacji trwałej 79,17%. Wskaźniki całkowitej i trwałej apofityzacji spontaneofitów określają udział apofitów (152 gatunki) we florze wynoszą odpowiednio 53,33 i 57,57% (tab. 6). W grupie antropofitów (W An-c = 27,37%) przeważają metafity. We florze Autostrady Poznańskiej wskaźnik modernizacji flory W M = 33,33%. Ogólna ilość archeofitów (38 gatunków) determinuje wartość współczynnika archeofityzacji trwałej W Arch-t = 14,39% i współczynnika archeofityzacji całkowitej W Arch-c = 13,33%. Kenofity reprezentowane są przez

13 Autostrada Poznańska w Szczecinie jako siedlisko gatunków (W Ken-c = 6,67% i W Ken-t = 7,2%) tab. 6. Istotnym elementem flory są gatunki czasowo zasiedlające dany teren diafity (11 taksonów). Wskaźnik ich zmian fluktuacyjnych we florze W F = 3,86% (tab. 6). Tabela 6. Wartości wskaźników antropogenicznych zmian we florze Autostrady Poznańskiej Table 6. Anthropogenic changes indicator values of flora of Autostrada Poznańska Wskaźnik zmian antropogenicznych Anthropogenic changes factor Symbol Symbol Wartość Value [%] 81,75 Wskaźnik synantropizacji flory Synanthropization factor Ws-c Ws-t 79,17 Wskaźnik apofityzacji flory Apophytization factor W Ap-c 53,33 W Ap-t 57,57 Wskaźnik apofityzmu spontaneofitów Apophytization of spontaneophytes factor W Ap 73,43 Wskaźnik antropofityzacji Anthropophytization factor W An-c 27,37 W An-t 21,59 Wskaźnik archeofityzacji flory Archaeophytizatin factor W Arch-c 13,33 W Arch-t 14,39 Wskaźnik kenofityzacji Konophytization factor W Ken-c 6,67 W Ken-t 7,20 Wskaźnik modernizacji Modernization factor WM 33,33 Wskaźnik zmian fluktuacyjnych we florze Fluctuative flora changes factor WF 3,86 W ogólnym bilansie zaznacza się wyraźna przewaga taksonów pochodzenia rodzimego nad taksonami obcymi. PODSUMOWANIE 1. Na trasie liczącej około 6 kilometrów stwierdzono występowanie 285 gatunków roślin. Należą one do 60 rodzin i 193 rodzajów. Najbogatszą w gatunki rodziną jest Asteraceae, licząca 46 taksonów, równie liczna jest Poaceae 35 taksonów. 2. W spektrum form życiowych w analizowanej florze dominują hemikryptofity (47,72%). Znaczny udział mają też terofity (24,56%) 70 taksonów. 3. Flora naczyniowa Autostrady Poznańskiej zdominowana jest przez gatunki wieloletnie byliny (49,82%). 4. Z gatunków chronionych, rzadkich i zagrożonych wyginięciem odnotowano 13 gatunków, w tym 3 gatunki podlegające ochronie ścisłej, 4 podlegające ochronie częściowej, 3 gatunki narażone na wyginięcie, 2 gatunki rzadkie i przez to potencjalnie zagrożone oraz 1 gatunek wymierający, bezpośrednio zagrożony wymarciem. 5. Florę badanego obszaru stanowią głównie gatunki rodzimego pochodzenia (72,63%). Znacznie mniejszy jest udział antropofitów stanowi 27,37% ogółu flory. Wśród gatunków rodzimych dominują taksony wchodzące w skład naturalnych zbiorowisk roślinnych, które przeszły na siedliska przekształcone przez człowieka (apofity) 53,3%. W grupie gatunków obcego pochodzenia dominują archeofity, które stanowią 13,3% ogółu flory naczyniowej Autostrady Poznańskiej. 6. W spektrum socjologiczno-ekologicznym spośród 19 grup największą liczbą gatunków wyróżnia się grupa 9. reprezentująca świeże i umiarkowanie wilgotne łąki 30 taksonów (10,53%). Równie liczne są grupy: 16. zbiorowiska chwastów ogrodowych oraz polnych

14 20 W. Bacieczko i in. upraw okopowych (9,12%), 19. gatunki o nieokreślonej bliżej przynależności fitosocjologicznej (9,12%) oraz grupa 1. żyzne lasy liściaste i zbiorowiska krzewiaste (8,77%). 7. Wartość wskaźnika synantropizacji całkowitej flory wynosi 81,75%, a wskaźnika synantropizacji trwałej 79,17%. W grupie antropofitów (W An-c = 27,37%) przeważają metafity, we florze Autostrady Poznańskiej wskaźnik modernizacji flory W M = 33,33%. Ogólny bilans wykazał przewagę gatunków rodzimego pochodzenia nad gatunkami obcymi. WNIOSEK Pobocza Autostrady Poznańskiej, mimo iż są terenami atrakcyjnymi florystycznie, zostały zbadane po raz pierwszy. Uzyskane wyniki mogą być wykorzystane w przyszłości do prac porównawczych, zważywszy, że na obszar ten oddziałują liczne czynniki antropogeniczne związane z nowo powstającą trasą Szczecin Berlin. PIŚMIENNICTWO Bacieczko W Flora synantropijna Kołbacza koło Szczecina. Folia Univ. Agric. Stetin. Agricultura 226 (90), Bacieczko W., Małycha E Flora naczyniowa Maszewa na tle warunków siedliskowych i oddziaływań antropogenicznych. Acta Sci. Pol., Ser. Biologia 3 (1), Bacieczko W., Szawejko M Flora naczyniowa eksperymentalnych powierzchni przy zmodernizowanej arterii komunikacyjnej w Szczecinie. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 234 (93), Bacieczko W., Szawejko M Zasiedlanie się roślin synantropijnych na powierzchniach eksperymentalnych zmodernizowanej arterii komunikacyjnej w dzielnicy Szczecin Gumieńce. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 234 (93), Białecki T., Turek-Kwiatkowska L Szczecin stary i nowy. T I, II. Szczecińskie Towarzystwo Kultury, Szczecin. Ćwikliński E Flora synantropijna Szczecina. Monogr. Bot. 33, Chmiel J Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Cz. I, II. Sorus, Poznań. Dołgoszyja D Opracowanie ekofizjograficzne miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Międzyodrze Dziewoklicz w Szczecinie. Biuro Planowania Przestrzennego Miasta Szczecin. Koźmiński C Agroklimat województwa szczecińskiego. Pr. Nauk. STN Wydz. Nauk Przyr. Rol. 50, Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. Zajac A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków. Ober M Opinia o geotechnicznych warunkach posadowienia do projektu budowlanego modernizacji ulicy Autostrada Poznańska w Szczecinie, woj. zachodniopomorskie. ARTGEO Marek Ober, Szczecin. Rothmaler W Exkursionsflora von Deutschland. Gefässpflanzen: Atlasband. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg.

15 Autostrada Poznańska w Szczecinie jako siedlisko Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. DzU z 2004 r., nr 92, poz Rutkowski L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa. Seneta W., Dolatowski J Dendrologia. PWN, Warszawa. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B Rośliny polskie, PWN Warszawa. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Inst. Bot. PAN, Kraków. Ziarnek M Zbiorowiska roślinne kompleksów użytkowania przestrzennego miasta Szczecina i ich antropogeniczne przekształcenia. Praca doktorska. AR, Szczecin (maszynopis). Żukowski W., Jackowiak B Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki Wydaw. Nauk., Poznań.