Wzory konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 716 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Katedra Badaƒ Konsumpcji Wzory konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Społeczno-ekonomiczny status gospodarstw domowych różnicuje poziom i strukturę konsumpcji tych jednostek, co pozwala na wyodrębnienie różnorodnych wzorów spożycia charakterystycznych dla poszczególnych grup. Celem artykułu jest zidentyfikowanie wzorów konsumpcji warunkowanych przynależnością gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej w Polsce i porównanie najlepszego modelu uzyskanego w wyniku analizy ze wzorami konsumpcji krajów unijnych. Tak sformułowany cel pozwolił na wyspecyfikowanie pewnych problemów badawczych pozwalających udzielić odpowiedzi na pytania takie, jak: 1) która społeczno-zawodowa grupa polskich gospodarstw osiąga najlepsze wskaźniki konsumpcji? 2) czy wśród pozostałych grup gospodarstw istnieją takie, których wskaźniki konsumpcji zbliżają się do wskaźników rejestrowanych w gospodarstwach najlepszych? 3) czy struktury konsumpcji gospodarstw najlepszych upodabniają się do struktur krajów unijnych? Do przedstawienia problemu wykorzystano wyniki badań budżetów gospodarstw domowych, prowadzonych systematycznie przez GUS, a ponadto dane statystyki międzynarodowej. Analizą objęto przede wszystkim poziom i strukturę wydatków gospodarstw domowych, poziom i strukturę spożycia żywności, a także wyposażenie ich w przedmioty trwałego użytku.

2 6 2. Sytuacja materialna polskich gospodarstw domowych Wzory konsumpcji gospodarstw domowych są pochodną wielu czynników, w tym wysokości dochodów osiąganych w tych jednostkach. Wolumen przychodów polskich gospodarstw domowych jest różnicowany i zależy od ich przynależności do danej grupy społeczno-zawodowej. Dane zestawione w tabeli 1 pozwalają wnioskować, że w zdecydowanie korzystnej sytuacji pod tym względem plasowały się gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach nierobotniczych i osób pracujących na własny rachunek. Jednak w odniesieniu do tych ostatnich na uwagę zasługują wskaźniki odnotowane w tabeli 1 traktujące o nieznacznym pogorszeniu ich sytuacji materialnej. Jest to istotny sygnał dla polityki gospodarczej państwa, zważywszy, że to właśnie prywatna przedsiębiorczość jest swoistym filarem gospodarski rynkowej. Tabela 1. Zróżnicowanie dochodów między grupami społeczno-ekonomicznymi polskich gospodarstw domowych Gospodarstwa domowe Dochody gospodarstw domowych ogółem = Pracowników na stanowiskach robotniczych 86,4 83,4 84,4 79,9 Pracowników na stanowiskach nierobotniczych 130,2 135,3 141,4 140,3 Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne 83,7 83,9 78,2 76,9 Rolników 90,8 92,7 73,4 86,1 Pracujących na własny rachunek 126,1 130,5 127,8 126,9 Emerytów i rencistów 106,9 104,4 106,4 105,2 Utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 54,9 49,0 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 1993 r., 1997 r., 1999 r., 2002 r., GUS, Warszawa 1994, 1998, 2000, Zaspokojenie potrzeb ywnoêciowych w polskich gospodarstwach domowych Dochody uzyskiwane w gospodarstwie domowym są wydatkowane na różnorodne cele zmierzające do zaspokojenia potrzeb członków tego gospodarstwa. Potrzeby żywnościowe należą do najpilniejszych, najsilniej odczuwalnych potrzeb we wszystkich gospodarstwach domowych. Analizując poziom spożycia poszczególnych artykułów żywnościowych w polskich gospodarstwach domowych (tabela 2) zauważa się, że najwyższym poziomem konsumpcji w tym względzie legitymowały się gospodarstwa powiązane z rolnictwem oraz gospodarstwa

3 Wzory konsumpcji gospodarstw 7 emerytów i rencistów. W tych pierwszych dominował duży udział spożycia naturalnego, co potwierdzają wysokie, na tle pozostałych grup, wskaźniki spożycia produktów uzyskiwanych z własnego gospodarstwa rolnego, jak: mleka i napojów mlecznych, jaj, śmietany, mięsa i jego przetworów oraz pieczywa i produktów zbożowych. Tabela 2. Przeciętne miesięczne spożycie niektórych artykułów żywnościowych na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r. Gospodarstwa domowe Artykuły żywnościowe pracowników na stanowiskach emerytów i rencistów robotniczych nierobotniczych pracowników użytkujących gosp. rolne rolników pracujące na własny rachunek Pieczywo i przetwory zbożowe (kg) 8,18 7,28 9,75 10,70 7,55 10,35 Ziemniaki (kg) 6,81 4,96 8,48 9,84 5,90 9,36 Warzywa (kg) 4,39 4,82 6,13 6,71 4,91 6,87 Owoce i ich przetwory (kg) 3,24 4,33 4,02 4,37 4,13 4,79 Mięso i jego przetwory(kg) 4,87 4,76 5,49 6,71 5,02 6,3 Ryby i ich przetwory (kg) 0,34 0,41 0,32 0,37 0,42 0,51 Tłuszcze (kg) 1,42 1,33 1,56 1,75 1,33 1,94 Mleko i napoje mleczne (l) 4,11 4,42 6,41 8,4 4,60 6,83 Sery (kg) 0,67 1,00 0,78 0,8 0,90 0,96 Śmietana i śmietanka (l) 0,34 0,35 0,51 0,64 0,36 0,56 Jaja (szt.) 12,91 13,27 16,14 19,03 13,55 17,71 Wody mineralne i źródlane (l) 1,14 2,62 0,70 0,61 2,10 1,76 Soki owocowe i warzywne (l) 0,69 1,62 0,44 0,32 1,50 0,72 Cukier (kg) 1,45 1,19 2,01 2,33 1,30 2,16 Źródło: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s Z kolei wyższe wskaźniki konsumpcji żywności w gospodarstwach emerytów i rencistów wiążą się z tym, że gospodarstwa te składają się z reguły z osób o zwyczajach żywieniowych przeniesionych z okresu aktywności zawodowej. Ponadto są to głównie osoby dorosłe o większym zapotrzebowaniu na żywność, niż w gospodarstwach o dużym udziale dzieci 1. 1 B. Chmielewska, Nierówności społeczne w sferze wyżywienia, Studia i Monografie nr 106, IERiGŻ, Warszawa 2001, s. 50.

4 8 Ilościowo niskiemu poziomowi spożycia artykułów podstawowych w gospodarstwach pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych oraz w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek, co podają dane zestawione w tabeli 2, towarzyszyło relatywnie wysokie spożycie produktów droższych. Prawidłowość ta wynika ze ścisłej korelacji między wydatkami na te artykuły, a uzyskiwanym dochodem w tej grupie gospodarstw, gdzie preferuje się jakość, a nie ilość spożywanych produktów żywnościowych. W rezultacie w gospodarstwach tych odnotowuje się wyższe wskaźniki spożycia ryb i ich przetworów, serów, ale także wód mineralnych i soków. W porównaniu z innymi jednostkami, najzamożniejsze gospodarstwa w największym stopniu zaspokajają potrzeby żywnościowe poza domem, co uzewnętrznia się w najwyższych na tle pozostałych grup gospodarstw wydatkach na restauracje i hotele. Wynika to ze stylu życia, który wiąże się ze spożywaniem posiłków na zewnątrz, do czego implikuje brak czasu na przyrządzanie ich w domu, a dodatkowo redukcja (zwłaszcza w tej grupie gospodarstw) potrzeb otoczkowych 2. Opisane zróżnicowanie poziomu spożycia żywności potwierdzają dane empiryczne zestawione w tabeli 3, prezentujące wartość energetyczną i odżywczą spożywanej żywności w poszczególnych typach gospodarstw. Otóż, umiarkowanie Tabela 3. Przeciętne dzienne spożycie żywności w przeliczeniu na wartość energetyczną i składniki odżywcze na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r. Wyszczególnienie 2 J. Szczepański, Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji, PWE, Warszawa 1981, s pracowników na stanowiskach emerytów i rencistów robotniczych nierobotniczych Gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gosp. rolne rolników pracujące na własny rachunek Wartość energetyczna (kj) Wartość energetyczna (kcal) Składniki odżywcze (g): Białko zwierzęce roślinne Tłuszcze Węglowodany Źródło: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 224.

5 Wzory konsumpcji gospodarstw 9 ciężka praca pracowników na stanowiskach nierobotniczych, jak i osób pracujących na własny rachunek, ma swoje odzwierciedlenie w zapotrzebowaniu energetycznym w niezbędne składniki odżywcze tych osób, które na tle pozostałych grup gospodarstw domowych legitymowały się stosunkowo niskimi wskaźnikami. Z kolei najwyższy poziom spożycia niemal wszystkich artykułów żywnościowych w gospodarstwach emerytów i rencistów ma swoje implikacje w wolumenie wartości energetycznej i składnikach odżywczych. Z tabeli 3 można wnioskować o bardziej racjonalnej diecie żywieniowej w gospodarstwach najzamożniejszych, tj. gospodarstwach samodzielnych, w tym pracowników umysłowych. 4. Analiza wydatków Potrzeby żywnościowe warunkują natężenie wszystkich pozostałych potrzeb. Na ich zaspokojenie poszczególne grupy gospodarstw domowych wydatkują różne kwoty (rys. 1). Zdecydowanie najlepsze wskaźniki w zakresie zaspokajania potrzeb żywnościowych i nieżywnościowych, mierzone poziomem wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne, osiągały gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, stosunkowo dobre gospodarstwa pracujące na własny rachunek. Zwracają uwagę również wysokie wskaźniki w gospodarstwach emerytów i rencistów, zwłaszcza jeśli chodzi o wydatki na żywność, mieszkanie, a także higienę i ochronę zdrowia. Te korzystne parametry są wynikiem m.in. zwyczajów żywieniowych przeniesionych z okresu aktywności zawodowej, a jeśli idzie o wydatki na zdrowie potrzebą wieku tych osób. Z kolei najniższymi wydatkami na zaspokojenie potrzeb nieżywnościowych legitymowały się gospodarstwa powiązane z rolnictwem, tj. gospodarstwa ludności dwuzawodowej i gospodarstwa rolników. Podobnie jak dochody, również wydatki są niższe od wydatków przeciętnych całej badanej zbiorowości gospodarstw domowych (tabela 4), a tym bardziej od wydatków gospodarstw pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych (rys. 2), legitymujących się, jak wspomniano, najlepszą sytuacją materialną. I tak na przykład wydatki ludności dwuzawodowej ustępowały wydatkom pracowników umysłowych przeciętnie 2-krotnie, a w wypadku wydatków na restauracje i hotele 6,3-krotnie. Jeszcze większy dystans obserwuje się w odniesieniu do gospodarstw rolników. Ich wydatki pozaobowiązkowe, np. na rekreację i kulturę, były 3,7 razy niższe niż w gospodarstwach pracowników umysłowych, na edukację 4,1 razy; a na restauracje i hotele wydatkowali oni 6,2 razy mniej niż pracownicy zatrudnieni na stanowiskach nierobotniczych.

6 zł/osobę żywność i napoje bezalkoholowe odzież i obuwie wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa dom rekreacja i kultura restauracja i hotele napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe użytkowanie mieszkania i nośniki energii higiena osobista i ochrona zdrowia edukacja transport i łączność pozostałe wydatki Gospodarstwa domowe: 1 pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, 2 pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, 3 pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, 4 rolników, 5 pracujących na własny rachunek, 6 emerytów i rencistów Rys. 1. Poziom wydatków na dobra i usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r. (w zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s Tabela 4. Zróżnicowanie przeciętnego miesięcznego poziomu wydatków na dobra i usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r. (gospodarstwa domowe ogółem = 100) Wyszczególnienie pracowników na stanowiskach emerytów i rencistów robotniczych nierobotniczych Gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gosp. rolne rolników pracujące na własny rachunek Żywność 85,2 140,1 93,5 105,3 103,8 115,7 Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 101,0 116,4 76,3 81,7 118,7 98,6 Odzież i obuwie 79,6 162,8 89,4 82,8 158,2 78,7 Użytkowanie mieszkania i nośniki energii 80,0 127,6 57,1 56,4 112,1 128,4

7 Wzory konsumpcji gospodarstw 11 cd. tabeli 4 Wyszczególnienie Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Higiena osobista i ochrona zdrowia pracowników na stanowiskach emerytów i rencistów robotniczych nierobotniczych Gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gosp. rolne rolników pracujące na własny rachunek 73,11 149,91 76,51 77,6 137,1 105,3 61,41 129,81 62,71 58,9 109,3 145,6 Rekreacja i kultura 76,41 190,81 51,51 46,2 164,9 80,9 Edukacja 84,91 215,21 86,81 51,4 176,1 39,7 Restauracja i hotele 82,01 205,03 32,41 32,9 196,9 58,9 Transport i łączność 74,31 168,91 86,21 87,4 164,6 79,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s % żywność i napoje bezalkoholowe odzież i obuwie wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego rekreacja i kultura restauracja i hotele napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe użytkowanie mieszkania i nośniki energii higiena osobista i ochrona zdrowia edukacja transport i łączność pozostałe wydatki Gospodarstwa domowe: 1 pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych 3 pracowników użytkujących gospodarstwo rolne 4 rolników 5 pracujących na własny rachunek 6 emerytów i rencistów Rys. 2. Zróżnicowanie poziomu wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r. (gospodarstwa domowe pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003.

8 ,9 7,8 7,95 6,99 7,8 8,8 % ,3 1,7 1,7 16,1 14,67 14,63 16,8 0,68 6,2 1,82 1,1 0,68 2,4 4,09 2,5 4,73 2,5 2,2 5,6 5,36 8,8 5,8 7,9 4,7 4,97 4,99 6,7 6,1 14,4 20,4 5,5 14,85 5,4 5,6 18,5 6,12 3,13 17,5 5,4 2,97 3,9 6,2 6,5 2,5 2,8 32,2 35,42 39, ,5 9,5 0,6 0,9 5,1 9,4 4,8 23,4 3,8 2, żywność i napoje bezalkoholowe odzież i obuwie wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego rekreacja i kultura restauracja i hotele napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe użytkowanie mieszkania i nośniki energii higiena osobista i ochrona zdrowia edukacja transport i łączność pozostałe wydatki Gospodarstwa domowe: 1 pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych; 2 pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych; 3 pracowników użytkujących gospodarstwo rolne; 4 rolników; 5 pracujących na własny rachunek; 6 emerytów i rencistów. Rys. 3. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na dobra i usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s Dysproporcje w poziomie wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne pomiędzy analizowanymi grupami gospodarstw domowych sprawiły, że znacznie różniły się od siebie struktury tych wydatków (rys. 3). Trzeba jednak dodać, że wspólną cechą dla wszystkich była dominacja frakcji wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem poszczególnych grup gospodarstw. Z kolei różniły się one dość istotnie, jeśli chodzi o wydatki pozaobowiązkowe, których udział w wydatkach ogółem największy był w gospodarstwach zamożnych, tj. osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych i pracujących na własny rachunek.

9 Wzory konsumpcji gospodarstw 13 Podobne wzory konsumpcji tych ostatnich potwierdza również formuła 3 umożliwiająca ocenę podobieństw dowolnych grup gospodarstw. Dla dwóch identycznych struktur miara podobieństwa przyjmuje wartość 100%: r ij = { ik jk} k= 1 D min x, x, gdzie: i, j numery porównywalnych struktur, k numer k-tego składnika struktury (k = 1,2,, r), x ij, x jk udziały k-tego składnika w porównywanych strukturach odnoszących się odpowiednio do i-tej lub j-tej grupy gospodarstw. Analizując dane empiryczne będące podstawą dla rys. 3, zauważyć można, że najbardziej podobne pod względem struktury wydatków na dobra i usługi były gospodarstwa pracowników umysłowych i osób pracujących na własny rachunek. Struktury ich wydatków pokrywały się w 97,2%. Ponadto o znacznym podobieństwie struktur wydatków można mówić w odniesieniu do gospodarstw rolników oraz pracowników użytkujących gospodarstwo rolne 96,2%. Z kolei najmniej podobna była struktura wydatków na dobra i usługi gospodarstw pracowników na stanowiskach nierobotniczych oraz gospodarstw rolników 83,2%, a także gospodarstw emerytów i rencistów oraz gospodarstw pozostających w najlepszej sytuacji dochodowej. 5. Wyposa enie w dobra trwa ego u ytku Zaprezentowana struktura wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne w polskich gospodarstwach domowych jest synergicznie związana z wykonywanym zawodem. Z reguły im wyższych wymaga on kwalifikacji, tym wyższe są potrzeby konsumpcyjne zgłaszane przez członków danego gospodarstwa. Chodzi więc o potrzeby wyższego rzędu, których zaspokojenie wiąże się z reguły z wyższymi wydatkami na różnego rodzaju dobra i usługi. Opisana zależność odnosi się do rozchodów na usługi edukacyjne, kulturę, rekreację, wypoczynek, a także na wyposażenie mieszkania. W wypadku tych ostatnich sprawa dotyczy wydatków na zakup odpowiednich dóbr trwałego użytku służących zagospodarowaniu czasu wolnego. Obserwuje się, że większe sumy pieniężne na urządzenie swych lokali mieszkalnych wydatkują pracownicy umysłowi w przeciwieństwie do robotników czy rolników (rys. 2 i rys. 3). Istotnie także różni się stan tego wyposażenia, co wiąże się z rolą, jaką mieszkańcy przywiązują do własnego lokum. Na ogół 3 S. Chomątowski, A. Sokołowski, Taksonomia struktur, Przegląd Statystyczny 1978, nr 2.

10 pralka i wirówka elektryczna autoamt pralniczy chłodziarka zamrażarka odkurzacz elektryczny maszyna do szycia telewizor kolorowy urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej magnetowid kamera wideo 5 3 komputer rower (bezdziecięcego) 0 motocykl, skuter, motorower samochód Gospodarstwa domowe: 1 pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, 2 pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, 3 pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, 4 rolników, 5 pracujących na własny rachunek, 6 emerytów i rencistów Rys. 4. Wyposażenie polskich gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku w 2002 r. (w % danej grupy gospodarstw) Źródło: opracowanie własne.

11 Wzory konsumpcji gospodarstw 15 lokale mieszkalne pracowników umysłowych, jak również członków gospodarstw innych typów zamieszkujących głównie aglomeracje miejskie, nie pełnią funkcji produkcyjnych w takim zakresie i rozumieniu, jak lokale mieszkalne rolników czy pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, co przesądza o odmiennym ich wyposażeniu w przedmioty trwałego użytku. Za najbardziej nowoczesne, tj. dysponujące największą liczbą sprzętów i urządzeń nie tylko nowoczesnych, ale i łatwych w obsłudze i dobrych jakościowo, uznaje się przede wszystkim gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i gospodarstwa pracowników samodzielnych. W zakresie dóbr służących usprawnianiu i mechanizacji prac domowych wskazuje się na wysoki poziom nasycenia tych gospodarstw zamrażarkami i automatami pralniczymi, w zakresie zaspokojenia potrzeb kulturalnych, rozrywkowych i innych wypełniających czas wolny urządzeniami do odbioru telewizji satelitarnej, magnetowidami, kamerami wideo, komputerami, a w odniesieniu do środków lokomocji samochodami (rys. 4 i tabela 5). Tabela 5. Zróżnicowanie polskich gospodarstw domowych wyposażonych w niektóre dobra trwałego użytku w 2002 r. w procentach (gospodarstwa domowe pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych = 100) Wyszczególnienie pracowników na stanowiskach robotniczych pracowników użytkujących gosp. rolne Gospodarstwa domowe rolników pracujące na własny rachunek emerytów i rencistów Artykuły gospodarstwa domowego Pralka i wirówka elektryczna 192,5 374,5 439,1 129,8 275,7 Automat pralniczy 88,82 73,89 62,08 99,03 70,67 Chłodziarka 99,6 99,9 98,8 99,8 99,6 Zamrażarka 96,63 213,14 237,30 133,94 93,57 Odkurzacz elektryczny 98,15 96,61 91,39 99,18 92,62 Maszyna do szycia 95,08 128,99 123,09 102,70 108,59 Sprzęt informacyjno-rozrywkowy Odbiornik telewizyjny z ekranem do odbioru 99,79 100,30 97,97 100,30 96,85 kolorowego Urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej 81,54 47,96 33,28 98,40 58,13 Magnetowid 86,91 78,10 63,68 104,80 45,92

12 16 cd. tabeli 5 Wyszczególnienie pracowników na stanowiskach robotniczych pracowników użytkujących gosp. rolne Gospodarstwa domowe rolników pracujące na własny rachunek emerytów i rencistów Kamera wideo 34,54 16,36 25,45 149,09 15,45 Komputer osobisty 43,73 39,69 23,89 98,65 14,45 Indywidualne środki transportu Rower (bez dziecięcego) 111,23 143,65 143,98 112,3 81,05 Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy 74,80 114,04 111,60 127,17 42,59 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s Wzory konsumpcji w gospodarstwach domowych, ilustrowane wyposażeniem w dobra trwałego użytku, różnicuje przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej. Wynika to nie tylko z różnej sytuacji finansowej tych jednostek, ale z wpływu wielu innych czynników, w tym również uwarunkowań kulturowych, społecznych, które przesądzają o ilości i jakości tego wyposażenia. Jak wcześniej wskazywano, bardzo dobrym stanem wyposażenia w dobra trwałego użytku legitymowały się gospodarstwa najzamożniejsze. Dokładniejsza analiza pozwala wnioskować, że dużo wyższy niż w gospodarstwach pracowników umysłowych odsetek wskazań na stan posiadania różnorodnych sprzętów i urządzeń dostrzega się w pewnych sytuacjach paradoksalnie w gospodarstwach pozostających w najgorszej sytuacji dochodowej. Dotyczy to stanu posiadania sprzętów starszej generacji będących artykułami gospodarstwa domowego, takich jak: pralka i wirówka elektryczna, maszyna do szycia itp., bądź też indywidualnymi środkami transportu, jak np. samochody. Co się tyczy samochodów, statystyki wyposażenia w dobra trwałe nie uwzględniają na ogół standardu nabywanych i posiadanych dóbr, np. kilkunastoletni samochód marki fiat 126p liczy się w statystyce wyposażenia tak samo jak nowy mercedes, choć różnica w ich cenie i standardzie jest ogromna 4. Opisanych wyjątkowych zależności nie można już stwierdzić w odniesieniu do urządzeń bardziej nowoczesnych, jak choćby sprzętów informacyjno-rozrywkowych. Tylko gospodarstwa samodzielne dorównują wyposażeniu gospodarstw pracowników 4 C. Bywalec, Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 42.

13 Wzory konsumpcji gospodarstw 17 zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. Inne gospodarstwa ustępują temu wyposażeniu nawet 6-krotnie, jak to ma miejsce w wypadku kamer wideo. Reasumując, relatywnie najlepiej wyposażone w dobra trwałego użytkowania są gospodarstwa pracowników najemnych zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, a także gospodarstwa pracujące na własny rachunek. Jest to zrozumiałe, gdyż gospodarstwa te należą do grupy gospodarstw najzamożniejszych 5, a dobra trwałego użytku są z reguły dobrami o względnie wysokiej cenie jednostkowej. Nie można przy tym zapomnieć, że stan posiadania różnorodnych sprzętów i urządzeń, zwłaszcza tych najdroższych i najnowocześniejszych, wynika także z faktu naśladowania unijnych wzorów wyposażenia w tego typu przedmioty. 6. Struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce i w wybranych krajach Wspólnoty Członkostwo Polski w Unii Europejskiej sprawiło, że wielu Polaków porównuje swój poziom życia do poziomu życia obywateli z krajów UE-15, dostrzegając wiele podobieństw i różnic na różnych obszarach życia, w tym także w sferze konsumpcji. Jednak nie jest łatwo stwierdzić jak piszą B. Kolny i A. Małysa-Kaleta 6 na ile do zmian w sferze konsumpcji w Polsce przyczyniają się procesy integracji ze strukturami europejskimi i co już jest ich następstwem. Ujawniające się potrzeby konsumpcyjne mogą być bowiem kształtowane zarówno poprzez ofertę podażową, jak i poprzez środki masowego przekazu, rozbudowaną komunikację, rozwój turystyki zagranicznej, nowe trendy w konsumpcji, wreszcie poprzez międzynarodowe naśladownictwo, napływ kapitału zagranicznego czy powstanie przedsiębiorstw transnarodowych. W świetle powyższych uwag spróbowano zdiagnozować struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polce i w wybranych krajach Wspólnoty, wskazując przy tym na podobieństwa i różnice ujawniające się na tym obszarze. Należy jednak odnotować, że dobór krajów, jak i dobór produktów uzależniony jest od dostępnych źródeł informacyjnych. Ze względu na fakt, że gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych osiągnęły, w porównaniu ze wszystkimi gospodarstwami badanymi przez GUS, najlepsze wskaźniki konsumpcji, będą one przedmiotem analizy porównawczej. Należy nadmienić, że brakuje bezpośredniej porównywalności statystyki rachunków narodowych (kraje europejskie) z badaniami budżetów gospodarstw domowych (gospodarstwa 5 L. Piskiewicz, Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny sprzęt powszechnego użytku, Wiadomości Statystyczne 1998, nr 4 5, s B. Kolny, A. Małysa-Kaleta, Determinanty zmian zachowań konsumentów [w:] Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a proces integracji europejskiej, red. K. Karcz i Z. Kędzior, AE w Katowicach, Katowice 2001, s. 93.

14 18 Tabela 6. Struktura wydatków na dobra i usługi w gospodarstwach domowych w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2000 r. (w procentach ogółu wydatków) Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania Zdrowie Transport i łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Kraje Austria 10,5 4,2 3,8 20,8 5,3 4,6 14,7 12,2 2,3 7,6 Belgia 13,0 3,8 5,4 22,7 5,5 3,8 17,9 9,2 0,4 5,8 Dania (2001) 12,9 4,6 4,9 28,1 5,8 2,7 13,8 10,3 0,8 5,5 Finlandia 12,8 5,4 4,5 25,5 4,6 3,7 17,0 11,3 0,5 6,9 Grecja 16,9 4,5 11,0 17,0 6,4 5,0 11,0 5,1 1,8 15,6 Hiszpania 15,2 3,3 6,5 14,1 6,0 3,4 15,3 8,7 1,7 19,0 Irlandia 10,7 6,5 7,1 19,2 7,1 2,5 14,8 6,4 0,9 14,6 Niemcy 11,8 3,8 6,4 24,5 7,2 4,0 16,9 9,7 0,7 5,0 Wielka Brytania (2001) 9,8 4,3 5,8 18,0 6,1 1,6 16,9 12,4 1,4 11,6 Włochy (2001) 14,4 2,5 9,5 19,6 9,2 2,9 15,2 7,6 1,0 9,7 Polska (gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych) 23,4 2,5 6,4 16,7 6,1 3,6 16,9 9,1 2,3 2,1 Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2003, GUS, Warszawa 2003, s oraz Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s

15 Wzory konsumpcji gospodarstw 19 Tabela 7. Macierz odległości Kraje Austria Belgia Dania Finlandia Grecja Hiszpania Irlandia Niemcy Wielka Brytania Włochy Polska Austria 0,0 6,3 8,7 6,4 15,4 14,8 10,5 6,8 6,6 9,9 15,5 Belgia 0,00 7,0 4,3 15,6 16,2 11,3 3,3 9,2 8,4 12,9 Dania 0,0 4,8 17,9 19,8 13,9 5,6 12,9 11,8 16,5 Finlandia 0,0 17,0 17,4 12,2 4,6 9,9 10,8 15,3 Grecja 0,0 8,9 9,3 16,6 13,9 9,5 17,4 Hiszpania 0,0 9,2 18,0 11,0 11,8 19,1 Irlandia 0,0 12,1 7,8 8,1 18,9 Niemcy 0,0 10,3 8,8 14,5 Wielka Brytania 0,0 9,0 17,2 Włochy 0,0 13,2 Polska 0,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 6.

16 20 pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych), mimo to warto w przybliżeniu oszacować podobieństwa i różnice struktur konsumpcji. W celu wyodrębnienia w miarę jednorodnych grup struktur konsumpcji skorzystano z metod taksonomicznych. Analiza danych zawartych w tabeli 6 prowadzona przy zastosowaniu tych metod pozwala stwierdzić duży stopień zróżnicowania struktur wydatków gospodarstw domowych poszczególnych, przyjętych do analizy, krajów europejskich. Do zobrazowania tego zjawiska użyto metod grupowania, a konkretnie metodę Warda, najczęściej wykorzystywaną w tego typu badaniach 7. Zasadniczą rolę w badaniach prowadzonych na podstawie metod taksonomicznych odgrywa macierz odległości. Należy dodać, że do wyznaczenia tej macierzy wszystkie analizowane zmienne muszą być wyrażone w tych samych jednostkach miary, a jeśli tak nie jest, należy doprowadzić je do porównywalności. Można zatem przystąpić do budowy macierzy odległości. W tym celu wykorzystano odległość euklidesową, a otrzymane wyniki zestawiono w tabeli 7. Macierz ta stała się podstawą wyznaczenia dendrogramu (rys. 5). Przyjmując proponowany jego podział w miejscach o najmniejszej gęstości połączeń 8, tzn. odcinając najdłuższe gałęzie drzewa, zauważyć można cztery skupienia krajów. Na podstawie miar odległości (tabela 7) dostrzega się, że najbardziej podobnymi strukturami wydatków konsumpcyjnych legitymowały się Belgia i Niemcy, Dania i Finlandia, a także Belgia i Finlandia oraz Niemcy i Finlandia. One też stanowią jedno z wyodrębnionych skupień. Pod tym względem w istotnym stopniu różniły się Dania i Hiszpania (oba kraje znajdują się w odrębnych skupiskach), ale również Polska, która, jak wskazują odległości euklidesowe, nie była w żaden sposób podobna do przyjętych do analizy krajów. Polska stanowi skupisko jednoelementowe, co prezentuje rys. 5 wyodrębniający: skupienie I Austria, Wielka Brytania, Irlandia, Włochy, skupienie II Grecja i Hiszpania, skupienie III Finlandia, Dania, Niemcy i Belgia, skupienie IV Polska. Do określenia poprawności wyników tego grupowania użyto mierników homogeniczności i heterogeniczności 9. Cząstkowe mierniki homogeniczności 7 Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczny, red. S. Mynarski, PWN, Warszawa 1992, s. 148 oraz Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, red. D. Strahl, AE we Wrocławiu, Wrocław 1998, s T. Grabiński, Metody taksonometrii, AE w Krakowie, Kraków 1992, s. 103, 105 oraz Badania przestrzenne rynku, s Mierniki homogeniczności to miary podobieństwa obiektów wewnątrz skupień. Mierniki heterogeniczności opisują stopień wzajemnego oddzielenia grup obiektów.

17 Wzory konsumpcji gospodarstw 21 grup 10 wynosiły: d I = 5,19, d II = 2,96, d III = 2,96, d IV = 0, a sumaryczny miernik homogeniczności 11 wynosił d = 2,77. Austria Wielka Brytania Irlandia Włochy Grecja Hiszpania Belgia Niemcy Dania Finlandia Polska Odległości euklidesowe Odległość wiązania Rys. 5. Dendrogram połączeń według metody Warda (skupiska krajów o podobnej strukturze wydatków na dobra i usługi w 2000 r.) Źródło: opracowanie własne. Cząstkowe mierniki heterogeniczności grup wynosiły: d I = 6,3, d II = 9,2, d III = = 6,3, d IV = 12,9, a sumaryczny miernik heterogeniczności wynosił d = 8,67. Niska wartość miary poprawności skupień (0,32) sugeruje, że podział 11 krajów został skonstruowany prawidłowo. 7. Zakoƒczenie Z danych zestawionych w tabeli 6 wynika, że struktura wydatków gospodarstw domowych w Polsce, i to tych najbogatszych, jest odmienna od struktury wydatków wysoko rozwiniętych krajów Unii Europejskiej. Należy dodać, że zaprezentowana analiza dotyczyła 2000 r. Porównując jednak rozchody polskich gospodarstw 10 Wśród tych mierników wyróżnia się m. in. średnią odległość między obiektami w i-tej grupie. Por. T. Grabiński, S. Wydymus, A. Zeliaś, Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa 1989, s Wśród mierników sumarycznych wyróżnia się m.in. miernik określony za pomocą formuły średniej arytmetycznej cząstkowych mierników homogeniczności. Ibidem, s

18 22 domowych w latach następnych, zauważyć można spadek odsetka wydatków na żywność, odzież i obuwie, a wzrost rozchodów na zaspokojenie pozostałych grup potrzeb. Można więc przypuszczać, że struktury wydatków w Polsce z roku na rok będą się zbliżać do struktur wydatków w krajach Unii Europejskiej. Ponadto należy wskazać na słuszność tezy sformułowanej przez K. Mazurek-Łopacińską, że istniejące dystanse w dziedzinie konsumpcji dzielące nas od krajów Unii najszybciej mają szansę pokonać gospodarstwa domowe pracowników umysłowych oraz osób pracujących na własny rachunek. [ ] Najtrudniej będzie pokonać istniejące dystanse gospodarstwom rolniczym oraz pracowniczo-rolniczym 12. Literatura Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczny, red. S. Mynarski, PWN, Warszawa Bywalec C., Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego, AE w Krakowie, Kraków Chmielewska B., Nierówności społeczne w sferze wyżywienia, Studia i Monografie nr 106, IERiGŻ, Warszawa Chomątowski S., Sokołowski A., Taksonomia struktur, Przegląd Statystyczny 1978, nr 2. Grabiński T., Metody taksonometrii, AE w Krakowie, Kraków Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A., Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa Kolny B., Małysa-Kaleta A., Determinanty zmian zachowań konsumentów [w:] Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a proces integracji europejskiej, red. K. Karcz i Z. Kędzior, AE w Katowicach, Katowice Mazurek-Łopacińska K., Polscy konsumenci w drodze do Unii Europejskiej [w:] Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a procesy integracji europejskiej, red. U. Janeczek, AE w Katowicach, Katowice Piskiewicz L., Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny sprzęt powszechnego użytku, Wiadomości Statystyczne 1998, nr 4 5. Szczepański J., Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji, PWE, Warszawa Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, red. D. Strahl, AE we Wrocławiu, Wrocław K. Mazurek-Łopacińska, Polscy konsumenci w drodze do Unii Europejskiej [w:] Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a procesy integracji europejskiej, red. U. Janeczek, AE w Katowicach, Katowice 2001, s. 179.

19 Wzory konsumpcji gospodarstw 23 Household Consumption Patterns in Poland and Selected European Union Countries In the article, the author discusses consumption patterns in Polish households differentiated according to socio-occupational groups. The author attempts to diagnose a group of households that attain the most favourable consumption indicators in order to compare its consumption patterns with those in EU countries.