Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii
|
|
- Eugeniusz Cieślik
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Aleksandra Szubart Nr albumu: 40/2015 Poziom wiedzy finansowej studentów rzeszowskich uczelni wyższych Przyjmuję pracę Data i podpis promotora Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Tomasza Potockiego RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
2 2
3 Streszczenie Praca podejmuje problematykę wiedzy i edukacji finansowej. Przedstawiono podstawowe pojęcia związane z tematem oraz opisano znaczenie podnoszenia świadomości finansowej w społeczeństwie. Praca zawiera krótką prezentację inicjatyw edukacyjnych podejmowanych przez polskie i zagraniczne instytucje, w celu szerzenia wiedzy ekonomicznej. W pracy dokonano przeglądu badań poziomu wiedzy finansowej prowadzonych na całym świecie. Zaprezentowane zostały również wyniki badań własnych przeprowadzonych wśród studentów rzeszowskich uczelni wyższych. Słowa kluczowe: finanse, wiedza finansowa, edukacja finansowa, Big Five TYTUŁ The level of financial literacy among Rzeszow university students 3
4 SPIS TREŚCI WSTĘP. 5 ROZDZIAŁ I. ZNACZENIE EDUKACJI FINANSOWEJ W POLCE Świadomość, wiedza i edukacja finansowa pojęcia podstawowe Znaczenie wzrostu świadomości finansowej społeczeństwa Działania na rzecz wiedzy i edukacji finansowej.. 11 ROZDZIAŁ II. ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA W SWIETLE BADAŃ Sposoby pomiaru świadomości finansowej Świadomość finansowa w badaniach ogólnoświatowych Stan wiedzy finansowej Polaków.. 18 ROZDZIAŁ III. BADANIA WŁASNE Charakterystyka badanej grupy Przebieg i cele ankiety Prezentacja wyników badania ankietowego.. 26 WNIOSKI BIBLIOGRAFIA. 32 SPIS TABEL I WYKRESÓW. 33 ANEKSY. 34 4
5 WSTĘP Wiedza finansowa ściśle związana jest z pojęciem edukacji finansowej. Stwierdzono, że edukacja finansowa zasadniczo zwiększa wiedzę finansową, umożliwiając jej upowszechnienie. Liczne przesłanki wskazują na to, że istnieje potrzeba edukacji finansowej. Niewątpliwie należy tu wymienić wzrost średniego salda kart kredytowych, niepokojący poziom zadłużenia, niską stopę oszczędności, zjawisko bankructw wielu krajów. Współczesny trend wiedzy finansowej wpłynął na postawy instytucji publicznych, prywatnych jak i samych konsumentów. Zgłębienie wiedzy finansowej umożliwia rozpoznawanie szans i zagrożeń związanych z produktami finansowymi, dzięki czemu obywatele mają możliwość podejmowania bardziej świadomych decyzji finansowych. Celem niniejszej pracy jest identyfikacja poziomu świadomości finansowej studentów rzeszowskich uczelni. Będzie on realizowany za pomocą analizy wiedzy studentów na temat poszczególnych zagadnień finansowych. Zastosowana metoda badawcza to anonimowa ankieta rozsyłana wśród studentów studiów stacjonarnych rzeszowskich uczelni. Kwestionariusz opierał się na pięciu pytaniach mierzących poziom wiedzy finansowej Big Five. Praca będzie stanowiła odpowiedź na problemy badawcze: czy rzeszowscy studenci posiadają wysoki poziom wiedzy finansowej, czy czynniki takie jak: płeć i wiek, wydział, stopień i rok studiów, miejsce zamieszkania, liczba osób pracujących w gospodarstwie domowym, poziom wykształcenia i status zawodowy rodziców, uczestnictwo w dodatkowych kursach o tematyce ekonomicznej i finansowej mają istotny wpływ na poziom świadomości finansowej, jak duża jest rozbieżność wiedzy finansowej studentów wydziałów ekonomicznych i finansowych w porównaniu z wiedzą studentów innych wydziałów. Postawiono następujące hipotezy badawcze: wiedza finansowa studentów wydziałów ekonomicznych i finansowych jest wyższa niż wiedza studentów pozostałych wydziałów, studenci mieszkający na wsi charakteryzują się niższym poziomem wiedzy niż studenci mieszkający w mieście, wykształcenie rodziców nie wpływa istotnie na poziom wiedzy finansowej badanej grupy studentów. Część metodologiczna zawiera wyjaśnienie podstawowych pojęć dotyczących tematyki finansów i prezentuje badania naukowców prowadzone w tym obszarze. Część empiryczna dotyczy analizy badań prowadzonych wśród rzeszowskich studentów. 5
6 ROZDZIAŁ I. ZNACZENIE EDUKACJI FINANSOWEJ W POLSCE 1.1. Świadomość, wiedza i edukacja finansowa pojęcia podstawowe Jednym z kluczowych składników edukacji ekonomicznej jest edukacja finansowa. Pojęcie edukacja finansowa jest definiowane jako: podejmowanie szeroko zakrojonych działań, mających na celu upowszechnianie wiedzy oraz wykształcenie pozytywnych nawyków wśród obywateli, prowadzących do podejmowania właściwych decyzji w zakresie zarządzania ich osobistymi finansami oraz efektywnego dysponowania przez nich posiadanymi środkami finansowymi, zgodnie z obecnymi i przyszłymi potrzebami ekonomicznymi 1. W unijnym raporcie Financial education and better access to adequate financial service 2 z 2007 r. zauważono, że edukacja finansowa jest procesem ciągłym (life long). Przyczyniają się do tego stałe zmiany na rynku usług finansowych. Grupa działająca w ramach OECD ds. edukacji finansowej określa ten obszar edukacji jako połączenie świadomości, wiedzy, umiejętności, postaw i zachowań niezbędnych w celu podejmowania decyzji finansowych i prowadzących do osiągnięcia indywidualnego finansowego dobrobytu 3. Podstawowe kryteria wyróżniane w zakresie edukacji finansowej to: - znajomość funkcji pieniądza np. kredytów, czeków i sposobu ich wykorzystania, - umiejętne zarządzanie pieniądzem, przemyślany sposób wydawania oszczędności, - świadomość odpowiedzialności finansowej np. wobec potrzeb finansowych rodziny. 4 Wysoki poziom inwestycji w edukację finansową społeczeństwa prowadzi do wykształcenia świadomości finansowej. Świadomość finansowa pozwala na racjonalną ocenę szans i zagrożeń, które niosą ze sobą już istniejące produkty finansowe, a także nowe propozycje na rynku finansowym. Według S. Flejterskiego edukacja finansowa to czynnik kształtujący świadomość ekonomiczną. Świadomość ta rozpatrywana może być w dwóch odmianach płytkiej oraz głębokiej. Świadomość płytka kreowana jest za pomocą mediów i społeczeństwa. Są to obrazy i hasła, które człowiek napotyka i zapamiętuje. Natomiast świadomość głęboka nabywana jest w szkole. Jest wynikiem długotrwałego procesu nauki. 5 Cytując B. Frączek trudno w sposób jednoznaczny zdefiniować pojęcie wiedzy finansowej. Wiedza finansowa ujmowana wąsko koncentruje się na wiedzy związanej (niezbędnej) z zarządzaniem pieniądzem, tj. budżetowaniem, oszczędzaniem, inwestowaniem czy ubezpieczeniem. Natomiast w szerszym ujęciu może obejmować rozumienie ekonomii oraz 1 SGH, 2009:Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych. Raport z badań 04/S/0010/08, SGH, Kolegium Zarządzania i Finansów, Katedra Ubezpieczeń Gospodarczych, Warszawa, s EU Project FES, 2007: Financial education and better access to adequate financial services. Report, EU Project FES, Wiedeń, s OECD/INFE, 2011: Measuring Financial Literacy: Questionnaire and Guidance Notes for Conducting an Internationally Comparable Survey of Financial Literacy, OECD/INFE, Paryż, s European Parliamentary Financial Services, 2009: Briefing Paper Compendium on Financial Services Issue (2009), European Parliamentary Financial Services, Bruksela, s Flejterski S., 2008: Świadomość ekonomiczna i społeczna jako determinanta kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych na tle badań (wtórnych i pierwotnych), [w:] Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywy ekonomiczna i społeczna, red. B. Świecka, Difin, Warszawa, s
7 zależności pomiędzy warunkami ekonomicznymi a decyzjami podejmowanymi przez np. gospodarstwa domowe w obszarze finansów 6. Pojęcia, które ściśle wiążą się i często rozpatrywane są obok edukacji i wiedzy finansowej to wykluczenie finansowe i nadmierne zadłużenie 7. Stwierdzenie wykluczenie finansowe (financial exclusion) po raz pierwszy zostało użyte przez A. Leyshona i N. Thrifta 8. Autorzy opisują to zjawisko jako zbiór procesów wpływających na ograniczenie pewnej grupie społecznej dostępu do systemu finansowego. Grupą najwyższego ryzyka są obywatele o ograniczonych dochodach. W literaturze przedmiotu często można się dopatrzeć wzajemnych relacji między wykluczeniem finansowym oraz wykluczeniem społecznym. Związek obu pojęć jest spowodowany przekonaniem, że skutkiem wykluczenia finansowego jest wykluczenie społeczne. Sytuacja ta ma jednak miejsce jedynie w krajach Europy Zachodniej. W Polsce relacja jest odwrotna. Wykluczenie społeczne jest najczęściej drogą do wykluczenia finansowego. 9 Nadmierne zadłużenie jest najczęściej kojarzone z gospodarstwami domowymi, które odnotowują niskie dochody. Problem ten w rzeczywistości może dotykać również osoby charakteryzujące się wysokimi zarobkami ale ze skłonnościami do nadmiernej konsumpcji. Definicja prezentowana w raporcie SGH Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych 10 z 2009 r. opisuje nadmierne zadłużenie jako sytuację w której osoba bądź gospodarstwo domowe nie jest w stanie spłacać regularnie swojego zadłużenia ze względu na brak równowagi w poziomie dochodów i wydatków, łącznie z narosłymi w czasie opóźnieniami w spłacie związanymi z typowymi płatnościami gospodarstwa domowego. Nadmierne zadłużenie może skutkować wykluczeniem finansowym, w szczególności brakiem możliwości uzyskania zdolności kredytowej. Sytuacja ta doprowadzić może również do bankructwa gospodarstwa domowego. Istnieje duży związek pomiędzy świadomością finansową, wykluczeniem finansowym oraz nadmiernym zadłużeniem. Relację tą rozpatrywać można w wariancie pesymistycznym i optymistycznym. Pierwszy z wariantów ukazuje sytuacje, do której doprowadzić może niska świadomość finansowa. Brak odpowiedniej edukacji ekonomicznej i finansowej sprzyja niechęci do dalszego poszerzania wiedzy w tym zakresie. Brak kompetencji może prowadzić do awersji względem instytucji finansowych. Osoby o niskiej świadomości finansowej dużo łatwiej 6 Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s Leyshon A., Thrift N., 1995: Geographies of financial exclusion: financial abandonment In Britain and the United States, Transactions of the British Geographers, New Series, vol. 20, no. 3, s Błędowski P., Iwanicz-Drozdowska M., 2010: Finanse bliżej ludzi, Rzeczpospolita, oraz Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s SGH, 2009: Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych. Raport z badań 04/S/0010/08, SGH, Kolegium Zarządzania i Finansów, Katedra Ubezpieczeń Gospodarczych, Warszawa. 7
8 padają ofiarą wykluczenia finansowego. Prowadzi ono do zaniechania relacji z bankiem, co uniemożliwi uzyskanie np. pożyczki. W tej sytuacji wybierane są inne instytucje, które skłonne są w łatwy i szybki sposób udzielić pożyczki, jednak na znacznie gorszych warunkach. Kiedy osoba nie jest w stanie uporać się z rosnącym ratami spłaty i odsetkami dochodzi do sytuacji nadmiernego zadłużenia. Rysunek 1 Negatywne zależności wynikające pomiędzy świadomością finansową, wykluczeniem finansowym oraz nadmiernym zadłużeniem NISKA ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA niedopasowanie programu edukacyjnego brak chęci do podwyższania wiedzy i rozwoju negatywny stosunek do instytucji finansowych WYKLUCZENIE FINANSOWE brak dostępu do kredytów i pożyczek spowodowany brakiem dialogu z bankami zadłużenia w instytucjach alternatywnych NADMIERNE ZADŁUŻENIE pogarszające się warunki spłaty zadłużenia brak możliwości spłaty zadłużenia Źródło: Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 16. W drugim przypadku wysoka świadomość finansowa pozwala uniknąć licznych problemów związanych z finansami. Dobrze dopasowany program edukacyjny stwarza możliwość do ciągłego pogłębiania wiedzy z zakresu finansów. Rysunek 2 Pozytywne zależności wynikające pomiędzy świadomością finansową, wykluczeniem finansowym oraz nadmiernym zadłużeniem WYSOKA ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA dopasowanie programu edukacyjnego chęci do podwyższania wiedzy i rozwoju wiedza z zakresu produktów finansowych i działalności KORZYSTANIE Z USŁUG FINANSOWYCH budowanie poprawnych relacji z bankami, oszczędność możliwość uzyskania kredytów i pożyczek BRAK NADMIERNEGO ZADŁUŻENIA dopasowanie wysokości kredytu do możliwości spłaty przez kredytobiorcę tworzenie pozytywnej historii kredytowej instytucji finansowych Źródło: Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 17. Osoby posiadające wiedzę finansową bez problemu identyfikują produkty finansowe i znają ich specyfikę. Dzięki tej wiedzy chętnie podejmują współpracę z bankami. Zaciągane pożyczki oraz kredyty są indywidualnie dostosowywane do możliwości klientów. Pozwala to na tworzenie pozytywnej historii kredytowej klienta. 8
9 1.2. Znaczenie wzrostu świadomości finansowej społeczeństwa W przeciągu ostatnich lat na rynku usług finansowych odnotowano dynamiczny rozwój. Sektor usług finansowych zaowocował w wiele innowacyjnych rozwiązań, które opierają się na nowych technologiach informatyczno-komunikacyjnych. Globalizacja oraz ciągły postęp technologiczny doprowadziły nie tylko do zwiększenia wachlarza usług, ale również ułatwiły sposób dotarcia do nich. Według I. Kuchciak wśród społeczeństwa panuje przesąd, że część z najnowszych produktów finansowych jest zbyt skomplikowana. Dlatego też pomimo rosnącej liczby dostępnych usług, nie zwiększa się poziom zainteresowania nimi przez konsumentów. Przyczyny takiego stanu rzeczy autorka dopatruje się w nierównym dostępie do wiedzy finansowej. 11 Przemiany stale zachodzące na rynku usług finansowych niejako wymuszają na społeczeństwie podnoszenie wiedzy w zakresie finansów. Determinanty edukacji finansowej podzielić można na dwie grupy. Pierwsza grupa odnosi się do złożoności indywidualnych potrzeb. Drugą grupę stanowią złożoności produktów finansowych. Determinanty edukacji finansowej Tabela 1 Złożoność indywidualnych potrzeb Złożoność produktów finansowych Rosnąca niestabilność życia zawodowego Nowe kanały dystrybucji Ograniczenia zabezpieczeń społecznych Deregulacja rynków finansowych Wzrost indywidualnej odpowiedzialności Szerszy wachlarz produktów finansowych Wzrost dobrobytu i dynamiki powstawania nowych produktów i usług Wzrost nadmiernego zadłużenia Większa ilość informacji Wzrost oczekiwań wobec jakości życia Zwiększenie samozatrudnienia Źródło: Evers J., Habschick M., Seidl B., 2007: Survey of Financial Literacy Schemes in The EU 27, VT Markt/2006/26H Final Report, November, Hamburg, s. 5. Ogólnoświatowy kryzys gospodarczy pozwolił dostrzec skutki niewystarczającego poziomu edukacji finansowej. Problemy, które pojawiły się na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych uwypukliły braki wiedzy w znajomości działalności sektora finansowego. Klienci przeceniając swoją wiedzę, bądź wręcz odwrotnie bazując jedyne na podstawach edukacyjnych podejmują nadmierne ryzyko. Nieświadomi swoich działań nie zdają sobie sprawy z możliwości niewypłacalności. Kryzys na rynku amerykańskim przyczynił się także do diagnozy niskiego poziomu rzetelności przekazywanych informacji przez pracowników banków. Ciągłe zmiany zachodzące w sektorze usług finansowych i wkraczająca nowoczesna bankowość podkreślają znaczenie świadomości finansowej. W swojej pracy opisuje to również M. Penczar: - brak elementarnej wiedzy finansowej skłania konsumentów do całkowitego braku zainteresowania sferą finansów, a tym samym przybliża ich do wykluczenia finansowego, - niski poziom edukacji, a później wiedzy finansowej sprzyja podejmowaniu przez klientów nietrafnych decyzji. Klienci poświęcają mało czasu na wybór odpowiedniej usługi. Jest ona 11 Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, s
10 niedopasowana do ich oczekiwań. Często nie poświęcają również czasu na monitorowanie podjętych działań w kwestiach finansowych, przez co nie mogą zmienić usługi na bardziej odpowiadającą ich potrzebom, - podejmowane decyzje finansowe, nie oparte na wiedzy finansowej mogą prowadzić do ryzyka zadłużenia oraz niewypłacalności przez klienta. Symptomy świadczące o możliwych kłopotach finansowych są nieczytelne dla osób bez co najmniej podstawowej wiedzy w zakresie finansów. 12 Powyższe przesłanki pozwalają stwierdzić, że rola edukacji finansowej ma na celu podniesienie wiedzy finansowej wśród społeczeństwa, co prowadzi do poprawnych zachowań i podejmowania świadomych decyzji finansowych. Edukacja finansowa ma pomóc obywatelom zrozumieć panujące i zmieniające się realia ekonomiczne i finansowe. Zebrane informacje ułatwiają podjecie trafnych decyzji finansowych, opartych na własnej ocenie a nie na przypadku. A. Dąbrowska oprócz wspomnianych celów edukacji finansowej wskazuje jej dodatkową rolę. Proces zdobywania wiedzy finansowej umożliwia poznanie przez konsumentów swoich praw i obowiązków. Dzięki temu może to ustrzec przed naruszeniem interesów ekonomicznych oraz bezpieczeństwa finansowego. 13 Proces edukacji finansowej powinien obejmować każdego z obywateli. Jak zauważa D. Korczak w społeczeństwie występują jednak pewne grupy, wymagające objęcia programem edukacyjnym w pierwszej kolejności. Autor wyróżnia cztery podgrupy (gospodarstwa domowe, osoby w trudnej sytuacji życiowej, instytucje edukacyjne i osoby wymagające szczególnego doradztwa). W każdej z podgrup znajdują się wyszczególnione przypadki, dla których niezbędne jest ustalenie indywidualnego planu edukacyjnego, dopasowanego do sytuacji życiowej i potrzeb. 14 Tabela 2 Grupy społeczne wymagające edukacji finansowej w pierwszej kolejności Gospodarstwa domowe nastolatkowie, młodzi dorośli, nowożeńcy, młode rodziny, młode samotne matki, rozwodnicy, osoby starsze oraz osoby w wieku przedemerytalnym Osoby w trudnej sytuacji życiowej Sieroty, imigranci, więźniowie, narkomani Instytucje edukacyjne Przedszkola, szkoły podstawowe, szkoły ponadpodstawowe, ośrodki przygotowania zawodowego Osoby wymagające szczególnego doradztwa osoby bezrobotne, osoby o bardzo niskich dochodach z pracy, początkujący przedsiębiorcy, osoby samo zatrudnione, niedoświadczeni inwestorzy Źródło: Korczak D., 2009: Stan edukacji finansowej w Niemczech starania o jej poprawę, GP Forschungsgruppe, Institut f ur Grundlangen und Programmforschung, materiały z konferencji Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej, Edukacja finansowa szansą na wzrost świadomości ekonomicznej młodzieży. Rola edukacji finansowej jest w dalszym ciągu niedoceniana. Edukacja finansowa prowadzona od najmłodszych lat może wygenerować korzyści dla całego społeczeństwa. 12 Penczar M., 2014: Ocena poziomu edukacji finansowej w Polsce na tle krajów UE, [w:] Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego, red. M. Penczar, Gdańsk, s Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Oziomek I., 2005: Ochrona i edukacja konsumentów we współczesnej gospodarce rynkowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s Korczak D., 2009: Stan edukacji finansowej w Niemczech starania o jej poprawę, GP Forschungsgruppe, Institut f ur Grundlangen und Programmforschung, materiały z konferencji Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej, Edukacja finansowa szansą na wzrost świadomości ekonomicznej młodzieży. 10
11 Wyedukowani konsumenci będą w stanie wybierać najlepsze i najkorzystniejsze oferty. Takie zachowanie może skłonić instytucje finansowe do ulepszania proponowanych usług, wdrażania innowacyjnych rozwiązań a w konsekwencji usprawnić cały system finansowy. Tylko konsumenci z wysokim poziomem wiedzy finansowej mogą czerpać korzyści z uczestnictwa w globalnym rynku finansowym Działania na rzecz wiedzy i edukacji finansowej Edukacja finansowa jest procesem ciągłym. Przyczyniają się do tego stale zachodzące zmiany na rynku usług finansowych. Konsument, chcąc świadomie zarządzać pieniędzmi musi systematycznie podnosić swoją wiedzę, zapoznawać się z nowoczesnymi technologiami. Każdy kraj promuje własne rozwiązania związane z edukacją finansową. Problemem tym zainteresowały się również Unia Europejska oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Wymieniają one kilka kluczowych zadań instytucji finansowych, które powinny realizować w ramach edukacji finansowej społeczeństwa. Wśród zaleceń OECD wyróżnić można: aktywne wsparcie dla edukacji finansowej, dostęp do edukacji na każdym etapie życia człowieka, dostosowane programu edukacyjnego do poziomu i potrzeb poszczególnych grup społecznych, wprowadzenie edukacji ekonomicznej i finansowej od najmłodszych lat, inwestycje w osoby prowadzące szkolenia finansowe, zapewnienie odpowiednich środków na ten cel, współpraca międzynarodowa, dzielenie się spostrzeżeniami, wyłanianie najskuteczniejszych praktyk, okresowa ocena i aktualizacja programów edukacyjnych. 15 Natomiast Komisja Europejska zaleca, aby instytucje finansowe: ułatwiły dostęp klientom do informacji z zakresu finansów, udostępniały edukację na różnych poziomach, wycofały niezrozumiałe zapisy, które często celowo mają zmylić klienta, edukowały swoich pracowników, podlegały kontrolom i ocenie. 16 Zgodnie z rekomendacją OECD z 2005 r. podstawą edukacji finansowej powinny być rzetelne informacje. Narodowa strategia edukacji finansowej zdefiniowana została jako skoordynowane podejście na szczeblu krajowym do kwestii edukacji finansowej, która składa się z dostosowanych ram lub programu 17. Oprócz programów edukacyjnych związanych z instytucjami finansowymi, w niektórych krajach tworzone są specjalne komisje odpowiedzialne za kwestie związane z poziomem wiedzy i edukacji finansowej. Przykładem tego jest Amerykańska Rada Edukacji 15 Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, s Komisja Wspólnot Europejskich, 2007: Komunikat Komisji. Edukacja finansowa, Komisja Wspólnot Europejskich, KOM (2007) 808, Bruksela, s Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, s
12 Oszczędności (American Savings Education Council ASEC). Rada opiera się na współpracy Departamentu Pracy, Departamentu Skarbu, organizacji publicznych i prywatnych. Głównym zadaniem ASEC jest szerzenie wśród mieszkańców Ameryki wiedzy odnośnie bezpieczeństwa finansowego i niezależności finansowej. 18 Inną inicjatywą związaną z edukacją finansową jest prowadzenie różnych szkoleń i kampanii społecznych. Także w szkolnictwie coraz częściej podejmowana jest tematyka edukacji ekonomicznej. Ciekawą inicjatywą z 1995 r. w USA był cykl spotkań nauczycieli wraz z przedstawicielami instytucji finansowych, mający na celu wyłonienie efektywnego sposobu nauczania dzieci i młodzieży. Coraz popularniejsza staje się edukacja finansowa dzieci najmłodszych. Przyczyniają się do tego instytucje dziecięce, młodzieżowe ale również uczelnie wyższe i banki. 19 W badaniu prowadzonym prze M. Iwanicz-Drozdowską, autorka wyróżniła następujące placówki podejmujące inicjatywy w zakresie edukacji finansowej w Polsce: instytucje publiczne i instytucje niekomercyjne Narodowy Bank Polski, Komisja Nadzoru Finansowego, Centrum Mikrofinansowe, fundacje, GPW, Związek Banków Polskich i Polska Izba Ubezpieczeń, system oświaty, instytucje komercyjne banki, zakłady ubezpieczeń i inne instytucje finansowe. 20 Przykładowymi inicjatywami instytucji publicznych i instytucji niekomercyjnych w Polsce są: - wprowadzenie w roku szkolnym 2009/2010 w szkołach ponadgimnazjalnych przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości oraz dołączenie do lekcji Wiedzy o społeczeństwie elementów wiedzy ekonomicznej, - program Moje finanse prowadzony przez Fundację Młodzieżowej Przedsiębiorczości, NBP i Fundację Bankową im. Kronenberga, który edukował młodzież w zakresie m.in. inwestycji, banków, bezpieczeństwa finansów, - program Zaplanuj swoją przyszłość, polegający na szkoleniach i kursach dla dorosłych, którzy pragną pogłębiać wiedzę finansową, - projekt Bank dostępny prowadzony przez NBP i Stowarzyszenie Otwarte Drzwi, którego celem było wyłonienie banków najbardziej przyjaznych osobom starszym i niepełnosprawnym. 21 Do inicjatyw prowadzonych przez instytucje komercyjne można zaliczyć: - Szkolne Kasy Oszczędnościowe (pod patronatem PKO BP SA), które uczyły dzieci zarządzania swoimi oszczędnościami, - platforma internetowa inicjatywa Domu Maklerskiego BOŚ S.A., gdzie odnaleźć można fachowe porady i informacje związane z tematyką finansów, 18 Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s Tamże, s Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Działania w zakresie edukacji finansowej w Polsce, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s Tamże, s
13 - program Kobieta w świecie finansów (w Polsce realizowany przez Bank BPH SA). 22 W wielu państwach programy podnoszące poziom wiedzy finansowej są coraz bardziej popularne. Powoli odchodzi się od tworzenia jedynie okrojonych projektów pilotażowych. Dużo częściej prowadzone są większe kampanie dające możliwość oceny efektów i wyciągania konkretnych wniosków na przyszłość. 22 Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Działania w zakresie edukacji finansowej w Polsce, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s
14 ROZDZIAŁ II. ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA W SWIETLE BADAŃ 2.1. Sposoby pomiaru świadomości finansowej Podejmowanie skutecznych decyzji finansowych przez konsumentów opiera się w dużej mierze na posiadanej przez nich wiedzy finansowej. Pomiar tej wiedzy od lat stanowi przedmiot zainteresowania naukowców z różnych części świata. Początki pomiarów świadomości finansowej datuje się na lata 90. XX wieku. W 1990 r. Amerykańska Federacja Konsumentów (Consumer Federation of America) rozpoczęła serię badań zatytułowaną Consumer Knowledge. Badania prowadzone były wśród różnych populacji i dotyczyły finansów osobistych kredytów, rachunków bankowych, ubezpieczeń oraz wydatków konsumentów na mieszkanie, żywność i transport. 23 W przeciągu ostatnich 10 lat dużą popularność zyskał zestaw trzech pytań tzw. Big Three, który wykorzystywany był w wielu ankietach mierzących poziom wiedzy finansowej. Autorzy Big Three Lusardi i Mitchell, zaprojektowali trzy pytania bazujące na: stopach procentowych, realnej stopie zwrotu oraz dywersyfikacji ryzyka. W 2009 r. zostały włączone do National Financial Capability Study (NFCS) in the U.S., krajowych badań zdolności finansowych dorosłych mieszkańców Stanów Zjednoczonych. Na polecenia NFCS w późniejszym czasie zostały dodane dwa kolejne pytania odnośnie odsetek kredytów hipotecznych i wyceny obligacji, tworząc zestaw pięciu pytań Big Five. 24 Według B. Frączek najczęstszą metodą badań wykorzystywaną w pomiarach wiedzy finansowej jest ankieta. W zależności od autora prowadzonych testów, poruszane są różne obszary badań wiedzy oraz edukacji finansowej 25. Pomiar świadomości finansowej odbywa się w skali lokalnej, krajowej oraz globalnej. Od kilku lat Pentor Research International prowadzi badania poziomu wiedzy finansowej Polaków. Wyniki prezentowane są w Raporcie Fundacji Kronenberga i odnoszą się do obszarów: - wiedzy ekonomicznej w aspekcie inwestycji, oszczędności, podatków, ubezpieczeń i emerytur, - diagnozy grup społecznych najbardziej wymagających edukacji ekonomicznej, - badania przyzwyczajeń Polaków w kwestii wydatków, oszczędności i inwestycji, - rozpoznania poziomu wiedzy i zaufania konsumentów wobec instytucji finansowych, - opracowania skutecznej formy edukacji finansowej, doboru środka przekazu (media, Internet). 26 Inny rodzaj zagadnień finansowych poruszony został w ankiecie z USA z 2012 r. 27 prowadzonej przez Urząd Edukacji Inwestorów (Office of Investor Education) 23 Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No , Cambridge, s Tamże, s Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa, s U.S. Securities and Exchange Commission, 2012: Study Regarding Financial Literacy Among Investors. U.S. Securities and Exchange Commission, August
15 i Amerykańską Komisję Papierów Wartościowych i Giełd (U.S. Securities and Exchange Commission). Ankieta skierowana była do amerykańskich inwestorów detalicznych.. Oprócz znajomości podstawowych pojęć finansowych, respondenci udzielali odpowiedzi odnośnie preferowanej formy edukacji finansowej i najistotniejszych zagadnień pomocnych w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Do istotnych badań nad wiedzą finansową zaliczyć można także przygotowywanie, testowanie i analizę programów pilotażowych, mających na celu zarówno weryfikację wiedzy, analizę oczekiwań badanych w zakresie produktów i usług finansowych i tzw. dobrych praktyk stosowanych przez emitentów produktów i usług finansowych, a także realizację procesów edukacyjnych oraz ocenę ich skuteczności 28. Część badań skupia się wyłącznie na analizie przeprowadzonych programów edukacji finansowej i ich ocenie. Szczególnie przydatna jest możliwość porównania rezultatów osiągniętych przez różne grupy uczestników na poziomie krajowym oraz w skali międzynarodowej. 29 Kolejnym ważnym zagadnieniem poruszanym w badaniach jest edukacja finansowa dzieci i młodzieży. Odpowiednia edukacja od najmłodszych lat odnośnie oszczędności, inwestycji, wydawania środków pieniężnych, może stworzyć generację świadomych finansowo dorosłych. Przedstawione przykłady badań świadczą o tym, że większość ankiet prowadzona jest w zbliżony sposób, dotyczy podobnego problemu ale skupia się na różnych obszarach z zakresu wiedzy i edukacji finansowej Świadomość finansowa w badaniach ogólnoświatowych Na całym świecie prowadzone są różne badania mające ocenić poziom świadomości finansowej. Aby móc zobrazować rzeczywiste różnice w poziomie wiedzy między mieszkańcami poszczególnych krajów, niezbędne było stworzenie jednolitego arkusza pytań. Zadania tego podjęli się A. Atkinson i F.A. Messy. W 2012 r. ukazał się raport Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study 30, w którym autorzy zaprezentowali wyniki badania ankietowego z czternastu różnych krajów. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły m.in. inflacji, dywersyfikacji, zadłużenia i odsetek, ryzyka i zwrotu. W tabeli zbiorczej zauważalne są znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi państwami. Liczba poprawnych odpowiedzi udzielanych przez Polaków plasowała się najczęściej na pozycji szóstej i dziewiątej. Najwyższy wynik Polacy uzyskali w pytaniach dotyczących dzielenia (91% poprawnych odpowiedzi) i obliczania odsetek płaconych od pożyczki (85% poprawnych odpowiedzi). Najgorszy wynik wśród badanych państw uzyskali w kwestii dotyczącej ryzyka i zwrotu mniejszą wiedzę w tym zakresie 28 Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s Tamże. 30 Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. 15
16 Państwo Dzielenie Wartość pieniądza w czasie Odsetki płacone od pożyczek Kalkulacja kwoty zadłużenia i odsetek Kapitalizacja odsetek i dobra odpowiedź na poprzednie pytanie Ryzyko i zwrot Definicja inflacji Dywersyfikacja mieli jedynie Norwedzy. Zestawienie to świadczy, że Polacy w znaczący sposób odstają pod względem wiedzy finansowej od innych badanych krajów. Dużo lepiej w badaniu zaprezentowali się mieszkańcy Czech, Niemiec i Węgier. Poziom wiedzy finansowej mieszkańców w analizowanych czternastu krajach Tabela 3 Albania 89% 61% bd 40% 10% 77% 81% 63% Armenia 86% 83% 87% 53% 18% 67% 57% 59% Czechy 93% 80% 88% 60% 32% 81% 70% 54% Estonia 93% 86% 84% 64% 31% 72% 85% 57% Niemcy 84% 61% 88% 64% 47% 79% 87% 60% Węgry 96% 78% 95% 61% 46% 86% 91% 61% Irlandia 93% 58% 88% 76% 29% 84% 88% 47% Malezja 93% 62% 93% 54% 30% 82% 74% 43% Norwegia 61% 87% 61% 75% 54% 18% 68% 51% Peru 90% 63% bd 40% 14% 69% 86% 51% Polska 91% 77% 85% 60% 27% 48% 80% 55% RPA 79% 49% 65% 44% 21% 73% 78% 48% Wielka Brytania 76% 61% 90% 61% 37% 77% 94% 55% Brytyjskie Wyspy Dziewicze 84% 74% 60% 63% 20% 83% 87% 41% Źródło: Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, na podstawie: Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. Na tle wybranych trzynastu państw, Polska najsłabiej wypadła w kwestii wyboru produktu finansowego oraz ostrożnego dokonywania zakupów. Problematyczne okazało się również terminowe płacenie rachunków (11 pozycja) oraz wyznaczanie długoterminowych celów i aktywne oszczędzanie (w obu przypadkach 10 pozycja). Najwięcej poprawnych odpowiedzi (81%) związanych było z utrzymaniem ścisłego nadzoru nad osobistymi sprawami finansowymi. 31 Badania pozwoliły wysnuć wnioski dotyczące niewystarczającego poziomu edukacji finansowej w Polsce i jednocześnie ukazały dużo sprawniejszy system edukacji w krajach sąsiednich Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, na podstawie: Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. 32 Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. 16
17 Na przełomie lat prowadzone były badanie opierające się na kwestionariuszu Big Three. Państwa, które uczestniczyły w badaniu to: Chile, Holandia, Indie, Indonezja, Japonia, Meksyk, Niemcy i USA. W pytaniu dotyczącym stóp procentowych najwyższą wiedzą wykazali się Holendrzy (85% poprawnych odpowiedzi) i Niemcy (82% poprawnych odpowiedzi). Najsłabiej poradzili sobie mieszkańcy Chile i Meksyku (kolejno 46% i 45%). Na pytanie dotyczące inflacji najwięcej poprawnych odpowiedzi udzielili mieszkańcy USA (81%), Niemiec (78%) i Holandii (77%). Zagadnienie to sprawiło najwięcej problemu w Indiach. W pytaniu związanym z dywersyfikacją ryzyka najlepsi okazali się mieszkańcy USA (63%), Niemiec (62%) i Chile (60%). Najrzadziej poprawnych odpowiedzi udzielali Indonezyjczycy (28%). Tabela 4 Wyniki badania ankietowego w oparciu o kwestionariusz Big Three w latach Kraj Rok Holandia (2010) USA (2010) Japonia (2010) Niemcy (2009) Chile (2012) Meksyk (2010) Indonezja (2007) Indie (2006) Stopy procentowe poprawnie 85% 69% 71% 82% 46% 45% 78% 59% nie wiem 9% 5% 13% 11% 12% 2% 15% 30% Inflacja poprawnie 77% 81% 59% 78% 43% 71% 61% 25% nie wiem 14% 4% 29% 17% 36% 2% 16% 38% Dywersyfikacja ryzyka poprawnie 52% 63% 40% 62% 60% 47% 28% 31% nie wiem 33% 19% 56% 32% 20% 1% 4% 6% Wszystkie poprawne 45% 42% 27% 53% 16% 15% X X odpowiedzi Źródło: Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No , Cambridge, s. 41. Największą liczbę poprawnie rozwiązanych ankiet w całości odnotowano w Niemczech. Ponad połowa ankietowanych (53%) w sposób prawidłowy odpowiedziała na wszystkie trzy pytania. W Holandii i USA wynik ten oscylował w granicach 42-45%. Najsłabiej z kwestionariuszem Big Three poradzili sobie mieszkańcy Chile i Meksyku. Badanie wyraźnie pokazuje, że najwyższym poziomem wiedzy finansowej odznaczają się Niemcy. W opracowaniu FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES 33, oprócz zaprezentowanych wyników ankiety opartej na Big Three, autorzy przedstawili zestawienie wyników otrzymanych z przeprowadzonej ankiety zawierające pytania z kwestionariusza Big Five. Zarówno w przypadku kwestionariusza Big Three jak i Big Five, z pytaniami lepiej radzili sobie mężczyźni. Prawie połowa ankietowanych mężczyzn poprawnie odpowiedziała na wszystkie trzy pytania (Big Three), podczas gdy na pulę pięciu pytań (Big Five) poprawnie 33 Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No , Cambridge. 17
18 odpowiedziało już tylko 21% mężczyzn. Wśród kobiet wynik poprawnie rozwiązanych ankiet Big Three to 29%, a Big Five tylko 10%. 34 Kolejnym kryterium był wiek. W przypadku Big Three liczba poprawnie rozwiązanych ankiet rosła wraz z wiekiem ankietowanych. Z kwestionariuszem Big Five najlepiej poradziły sobie osoby w przedziale wiekowym lat. 35 Na liczbę poprawnych odpowiedzi istotnie wpływał poziom wykształcenia ankietowanych. W obu przypadkach wraz ze wzrostem wykształcenia respondentów, rosła liczba poprawnie wypełnionych ankiet 36. Przeprowadzone badania wykazują, że występuje bardzo duża rozbieżność poziomu wiedzy finansowej pomiędzy różnymi państwami. Wpływa na to z pewnością odmienny sposób wdrażania elementów edukacji ekonomicznej. Wiek, płeć oraz poziom wykształcenia w dużej mierze determinują poziom poprawnie udzielanych odpowiedzi Stan wiedzy finansowej Polaków W Polsce prowadzone są różnego rodzaju badania sprawdzające wiedzę finansową społeczeństwa. Większość rezultatów prowadzonych analiz pojawia się okresowo w postaci raportów na stronach internetowych. Oprócz pomiaru rzeczywistej wiedzy Polaków, pytania często dotyczą również subiektywnej i relatywnej oceny własnej wiedzy. Przykładem takiego badania jest projekt prowadzony przez Fundację Kronenberga. W 2009r. został wydany raport Stan wiedzy finansowej Polaków 37, w którym zaprezentowano wyniki badania próby 1502 dorosłych Polaków. Z zebranych danych wynika, że tylko 1% respondentów ocenia swoją wiedzę finansową jako bardzo dużą, natomiast 4% jako dużą. Większość przebadanych Polaków określa wiedzę jako bardzo małą (28%), małą (34%) lub średnią (33%). W pytaniu dotyczącym oceny swojej wiedzy na tle większości Polaków, ankietowani najczęściej wybierali odpowiedź podobna (61%). Za raczej gorszym poziomem wiedzy opowiedziało się 22% ankietowanych, natomiast za zdecydowanie gorszym 6% respondentów. 38 Świadczyć to może o niepewności własnej wiedzy i braku wystarczającego poziomu edukacji finansowej. Wpływ na ten stan rzeczy ma również brak zainteresowania Polaków zagadnieniami ekonomicznymi. W pytaniu, w którym respondenci oceniali w skali 5-cio stopniowej jak ciekawa jest wiedza ekonomiczna, uzyskano średni wynik 2,83. Tylko 26% respondentów uważało, że wiedza ta może być ciekawa. Aż 40% badanych ma obojętny stosunek, zaś 33% uważa tę wiedzę za raczej nudną bądź zdecydowanie nudną. 39 Test badający faktyczną wiedzę badanej grupy zawierał 20 pytań (Aneks 1). Średnia liczba poprawnych odpowiedzi wyniosła 8,1. 34 Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No , Cambridge, s Tamże. 36 Tamże. 37 Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa. 38 Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa, s Tamże, s
19 Największy procent stanowiła grupa osób, które poprawnie udzieliły odpowiedzi na 9-12 pytań. Kolejną liczną grupę stanowiły osoby znające odpowiedź na 5-8 pytań. Tylko 2% respondentów znało poprawną odpowiedź na 17 lub więcej pytań. 9% 12% brak poprawnych odpowiedzi Wyniki badanej grupy Polaków w teście wiedzy finansowej 29% 33% Źródło: Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa, s % Rysunek 3 od 1 do 4 od 5 do 8 od 9 do 12 od 13 do 16 od 17 do 20 2% Braki w wiedzy finansowej Polaków ujawnił również Raport Instytutu Wolności i Raiffeisen Polbank Stan wiedzy ekonomicznej Polaków 40. Badanie przeprowadzone było na początku 2014r. na grupie 1000 Polaków w wieku lat. Pytania dotyczyły m.in. podstawowych umiejętności matematycznych, podstawowej wiedzy o finansach, podatków, kart i bankomatów, oszczędzania, wiedzy o kredytach i oceny usług banków. Główne wnioski jakie zostały przedstawione po przeprowadzonych badaniach to: - aż 92% ankietowanych miała problem z odróżnieniem procentu od punktów procentowych, - młodzi Polacy, którzy nie rozpoczęli pracy charakteryzują się niższym poziomem wiedzy ekonomicznej niż starsi rodacy. Wiąże się to z faktem, że to właśnie na rynku pracy młodzi ludzi zdobywają wiedzę o podstawowych pojęciach ekonomicznych, - 2/3 ankietowanych nie wie, że obowiązują dwa progi podatkowe, - 1/3 osób nie wiedziała, że prowizja pobierana podczas wypłaty z bankomatu może mieć różne wysokości, - ponad połowa respondentów nie wie, że istnieje możliwość zmiany limitu na karcie płatniczej, - wśród ankietowanych 58% osób miało problem z określeniem wpływu poziomu inflacji na realne oprocentowanie lokaty, - wśród badanej grupy odnotowano duże braki w wiedzy związanej z kredytami, - konto bankowe jest najpowszechniejszą formą posiadanego produktu bankowego, ma je 75% respondentów. Do posiadania karty płatniczej przyznaje się połowa badanej grupy, natomiast co czwarta osoba nie nabyła żadnego produktu bankowego. 41 A. Matuszyk i A. K. Nowak badania nad świadomością finansową zawężyły do grupy studentów. Badanie przeprowadzono wśród 837 studentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych różnych kierunków. W prezentowanych wynikach badania ankietowego stwierdzono, że największym zainteresowaniem z produktów bankowych wśród studentów cieszył się rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy. Do posiadania osobistego konta przyznaje się 82% 40 Instytut Wolności, Raiffeisen POLBANK, 2014: Stan wiedzy ekonomicznej Polaków Raport Instytutu Wolności i Raiffeisen Polbank, Instytut Wolności, Raiffeisen POLBANK. 41 Tamże, s
20 ankietowanych. Dużą znajomość studenci deklarują również w przypadku ubezpieczeń na życie. Najsłabiej studenci zaznajomieni są z funduszami inwestycyjnymi i ubezpieczeniami. 42 W pytaniu związanym z nabywaniem wiedzy finansowej, ankietowani deklarowali, że głównym źródeł wiedzy są dla nich strony internetowe. Do czerpania informacji z portali finansowych przyznaje się 67% badanych. Inne źródła to również: pracownicy instytucji finansowych (42%), artykuły prasowe (35%), rodzina (31%), ulotki i inne materiały reklamowe (30%), znajomi (30%), reklamy w mediach (27%). Studenci najrzadziej korzystali z wiedzy doradców finansowych. 43 Wśród studentów biorących udział w badaniu ankietowym 34% uważa, że rozumie temat różnicy pomiędzy stałym i zmiennym oprocentowaniem kredytów. Do braku wiedzy w tym temacie przyznało się 28% respondentów. Studenci udzielali również odpowiedzi związanych z kwestią zaciągania pożyczki. Najwięcej osób wskazało firmy typu Provident jako najmniej korzystną finansowo opcję zaciągnięcia pożyczki. Tylko 17% studentów opowiedziało się za kredytem na karcie kredytowej, co może być niepokojące w czasach, gdy popularność takich kart stale rośnie. 44 Pozytywnym aspektem badania są dane uzyskane odnośnie pytania czy studenci chcieliby pogłębiać wiedzę na temat finansów osobistych. 50% 40% 30% 20% 10% 0% Rysunek 4 Deklarowana chęć pogłębiania wiedzy finansowej przez ankietowanych studentów tak tak, ale nie wiem, gdzie mógłbym zwrócić się o pomoc tak, ale brakuje mi czasu tak, ale nie wiem czy sobie z tym poradzę Źródło: Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Świadomość finansowa Polaków wyniki badań, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s nie inne odpowiedzi Aż 88% respondentów deklaruje chęć pogłębiania wiedzy finansowej. Tematyką nie jest zainteresowane tylko 11% studentów. Za największą przeszkodę w możliwości poszerzania wiedzy ankietowani podali brak czasu. 45 Podobnie jak w poprzednich badaniach wyniki utwierdzają w przekonaniu, że poziom wiedzy finansowej w Polsce jest nadal niewystarczający. Polacy na ogół nie są pewni swojej wiedzy, 42 Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Świadomość finansowa Polaków wyniki badań, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s Tamże, s Tamże, s. 199, Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Świadomość finansowa Polaków wyniki badań, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s
Dr Dariusz Piotrowski. Konferencja Naukowa EDUKACJA FINANSOWA, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28 września 2017 roku
Dr Dariusz Piotrowski Konferencja Naukowa EDUKACJA FINANSOWA, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28 września 2017 roku 1 1. Potrzeba edukacji finansowej 2. Szkolna i pozaszkolna edukacja finansowa młodzieży
Bardziej szczegółowoPoziom wiedzy konsumenta a jego zachowania na rynku usług finansowych. Iwona Olejnik
Poziom wiedzy konsumenta a jego zachowania na rynku usług finansowych Iwona Olejnik Konferencja: Edukacja finansowa SGH, Warszawa, 28.09.2017 Cel Próba określenia zależności między poziomem wiedzy a zachowaniami
Bardziej szczegółowoEDUKACJA FINANSOWA SZANSĄ NA ZMNIEJSZENIE ZJAWISKA WYKLUCZENIA FINANSOWEGO I SPOŁECZNEGO. Artykuł wprowadzający do e-debaty
EDUKACJA FINANSOWA SZANSĄ NA ZMNIEJSZENIE ZJAWISKA WYKLUCZENIA FINANSOWEGO I SPOŁECZNEGO Artykuł wprowadzający do e-debaty Marta Penczar, Piotr Górski, Monika Liszewska Edukacja finansowa szansą na zmniejszenie
Bardziej szczegółowoFINANSOWY BAROMETR ING: Wiedza finansowa
FINANSOWY BAROMETR ING: Wiedza finansowa Międzynarodowe badanie ING na temat wiedzy finansowej konsumentów w Polsce i na świecie Wybrane wyniki badania przeprowadzonego dla Grupy ING przez TNS NIPO Maj
Bardziej szczegółowoWnioski z raportu ewaluacji końcowej VI edycji projektu Żyj finansowo! czyli jak zarządzać finansami w życiu osobistym
Wnioski z raportu ewaluacji końcowej VI edycji projektu Żyj finansowo! czyli jak zarządzać finansami w życiu osobistym zrealizowanego w roku szkolnym 2013/2014 1 Wnioski Celem badania ewaluacyjnego jest
Bardziej szczegółowoO potrzebie powszechnej edukacji finansowej. Warszawa, 28 września 2017
O potrzebie powszechnej edukacji finansowej Warszawa, 28 września 2017 1. Współczesny rynek finansowy to wiele produktów i usług, charakteryzujących się wysokim stopniem trudności, dużym zróżnicowaniem
Bardziej szczegółowoKURS DORADCY FINANSOWEGO
KURS DORADCY FINANSOWEGO Przykładowy program szkolenia I. Wprowadzenie do planowania finansowego 1. Rola doradcy finansowego Definicja i cechy doradcy finansowego Oczekiwania klienta Obszary umiejętności
Bardziej szczegółowoPOZIOM EDUKACJI FINANSOWEJ POLAKÓW 2018
POZIOM EDUKACJI FINANSOWEJ POLAKÓW 2018 Spotkanie prasowe w ramach II Kongresu Edukacji Finansowej i Przedsiębiorczości 15 marca 2018 roku Kongres Edukacji Finansowej i Przedsiębiorczości 2018 II Kongres
Bardziej szczegółowoPoziom wiedzy finansowej studentów tarnobrzeskich uczelni wyższych
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VII edycja, rok akademicki 2015/2016 Żaneta Maciejewska Nr albumu: Poziom wiedzy finansowej studentów tarnobrzeskich
Bardziej szczegółowoWYBRANE DETERMINANTY ROZWOJU RYNKU DŁUGOTERMINOWEGO OSZCZĘDZANIA W POLSCE
WYBRANE DETERMINANTY ROZWOJU RYNKU DŁUGOTERMINOWEGO OSZCZĘDZANIA W POLSCE Dr Ewa Cichowicz Dr Agnieszka K. Nowak Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Konferencja Długoterminowe Oszczędzanie Warszawa, 20-21
Bardziej szczegółowoNasilenie się procesów finansjalizacji Wzrost złożoności produktów i mechanizmów na rynkach finansowych Zwiększenie się ryzyka i pojawienie się
Nasilenie się procesów finansjalizacji Wzrost złożoności produktów i mechanizmów na rynkach finansowych Zwiększenie się ryzyka i pojawienie się nowych jego rodzajów Wg Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego:
Bardziej szczegółowoRaport z badań preferencji licealistów
Raport z badań preferencji licealistów Uniwersytet Jagielloński 2011 Raport 2011 1 Szanowni Państwo, definiując misję naszej uczelni napisaliśmy, że Zadaniem Uniwersytetu było i jest wytyczanie nowych
Bardziej szczegółowoBiuro Karier i Monitorowania Losów Absolwentów SGGW w Warszawie. Badanie losów absolwentów. Warszawa, 2013
Biuro Karier i Monitorowania Losów Absolwentów SGGW w Warszawie Badanie losów absolwentów Warszawa, Cel badania Charakterystyka społeczno-demograficzna absolwentów Aktualny status zawodowy absolwentów
Bardziej szczegółowoDr Ewa Cichowicz. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Konferencja ZABEZPIECZENIE EMERYTALNE, Wrocław
Dr Ewa Cichowicz Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Konferencja ZABEZPIECZENIE EMERYTALNE, 3-4.11.2016 Wrocław Wskazanie czy i jaki sposób instytucje sektora emerytalnego powinny angażować się w kształtowanie
Bardziej szczegółowoRaport z badań przeprowadzonych w ramach projektu Wzmocnienie konsultacji społecznych w powiecie oleckim. grudzień 2014
Znajomość problemów związanych z używaniem alkoholu, środków psychoaktywnych i infoholizmu wśród dzieci i młodzieży oraz potrzeb pogłębienia wiedzy przez osoby dorosłe w tym zakresie Raport z badań przeprowadzonych
Bardziej szczegółowoZNACZENIE WIEDZY I KOMPETENCJI FINANSOWYCH W DODATKOWYM OSZCZĘDZANIU NA STAROŚĆ
ZNACZENIE WIEDZY I KOMPETENCJI FINANSOWYCH W DODATKOWYM OSZCZĘDZANIU NA STAROŚĆ dr SYLWIA PIEŃKOWSKA-KAMIENIECKA Katedra Polityki Społecznej i Ubezpieczeń, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie SGH,
Bardziej szczegółowoUmiejętności Polaków wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych
Umiejętności Polaków wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych (PIAAC - The Programme for the International Assessment of Adult Competencies) Międzynarodowe Badanie Kompetencji Osób Dorosłych
Bardziej szczegółowoBankowość Internetowa. - wybrane zagadnienia opracowane na podstawie Audytu Bankowości Detalicznej
Bankowość Internetowa - wybrane zagadnienia opracowane na podstawie Audytu Bankowości Detalicznej Metodologia Metoda Prezentowane dane pochodzą z Audytu Bankowości Detalicznej. Badanie realizowane jest
Bardziej szczegółowoEFEKTY STUDIÓW PODYPLOMOWYCH MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA. Dr Jarosław Górski Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego
EFEKTY STUDIÓW PODYPLOMOWYCH MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Dr Jarosław Górski Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego Plan wystąpienia 1. Cele badania i metoda 2. Charakterystyka
Bardziej szczegółowoIndex hapipraktyk. Raport z badania: Jak Polacy planują swoje wydatki oraz zaciągają i spłacają swoje zobowiązania finansowe
Index hapipraktyk Raport z badania: Jak Polacy planują swoje wydatki oraz zaciągają i spłacają swoje zobowiązania finansowe Historia kredytowa to zbiór wszystkich danych na temat zobowiązań finansowych
Bardziej szczegółowoSTRATEGIE EKONOMICZNE SPOŁECZEŃSTWA A POSTAWY WOBEC UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
Prof. zw. dr hab. Wanda Sułkowska Prof. UEK dr hab. Maria Płonka Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Katedra Zarządzania Ryzykiem i Ubezpieczeń STRATEGIE EKONOMICZNE SPOŁECZEŃSTWA A POSTAWY WOBEC UBEZPIECZEŃ
Bardziej szczegółowoRAPORT Z BADANIA ANKIETOWEGO NA TEMAT WPŁYWU CENY CZEKOLADY NA JEJ ZAKUP. Katarzyna Szady. Sylwia Tłuczkiewicz. Marta Sławińska.
RAPORT Z BADANIA ANKIETOWEGO NA TEMAT WPŁYWU CENY CZEKOLADY NA JEJ ZAKUP Katarzyna Szady Sylwia Tłuczkiewicz Marta Sławińska Karolina Sugier Badanie koordynował: Dr Marek Angowski Lublin 2012 I. Metodologia
Bardziej szczegółowoPieniądz w gospodarstwie domowym. Pieniądze ma się po to, aby ich nie mieć Tadeusz Kotarbiński
Pieniądz w gospodarstwie domowym Pieniądze ma się po to, aby ich nie mieć Tadeusz Kotarbiński Od wieków pieniądz w życiu każdego człowieka spełnia rolę ekonomicznego środka wymiany. Jego wykorzystanie
Bardziej szczegółowoZmiany Statutu wchodzą w życie w dniu ogłoszenia
Warszawa, 17 stycznia 2018 r. MetLife Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych S.A. będące organem MetLife Funduszu Inwestycyjnego Otwartego Parasol Krajowy (Fundusz), działając na podstawie Decyzji Komisji
Bardziej szczegółowoEdukacja finansowa w Polsce stan i wyzwania
Edukacja finansowa w Polsce stan i wyzwania Wiedza i postawy ekonomiczne uczniów szkół ponadgimnazjalnych Wyniki badania przeprowadzonego dla PZU 2 Charakterystyka badania 3 Zakres pytań Badanie koncentrowało
Bardziej szczegółowoWnioski z raportu ewaluacji końcowej VII edycji projektu Żyj finansowo! czyli jak zarządzać finansami w życiu osobistym,
Wnioski z raportu ewaluacji końcowej VII edycji projektu Żyj finansowo! czyli jak zarządzać finansami w życiu osobistym, zrealizowanego w roku szkolnym 2014/2015 przez Stowarzyszenie Krzewienia Edukacji
Bardziej szczegółowoSzkoły ponadgimnazjalne, PODSTAWA PROGRAMOWA. Cele kształcenia wymagania ogólne
Strona1 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, (str. 102 105) Załącznik nr 4 do: rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie
Bardziej szczegółowoREGULACJE PRAWNE W KONTEKŚCIE WŁĄCZENIA FINANSOWEGO W POLSCE
REGULACJE PRAWNE W KONTEKŚCIE WŁĄCZENIA FINANSOWEGO W POLSCE Prof. dr hab. Małgorzata Iwanicz-Drozdowska Dr Ewa Cichowicz Szkoła Główna Handlowa w Warszawie WYKLUCZENIE FINANSOWE Proces, w którym obywatele
Bardziej szczegółowoOszczędzanie a inwestowanie..
Oszczędzanie a inwestowanie.. Oszczędzanie to zabezpieczenie nadmiaru środków finansowych niewykorzystanych na bieżącą konsumpcję oraz czerpanie z tego tytułu korzyści w postaci odsetek. Jest to czynność
Bardziej szczegółowoRaport. Badanie Losów Absolwentów INFORMATYKA
RPk-0332/06/10 Raport Badanie Losów Absolwentów INFORMATYKA 2010 Przygotowały: Emilia Kuczewska Marlena Włodkowska 1. Cel badań Badania ankietowe przeprowadzone wśród absolwentów kierunku Informatyka,
Bardziej szczegółowoZmiany Statutu wchodzą w życie w dniu ogłoszenia
Warszawa, 17 stycznia 2018 r. MetLife Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych S.A. będące organem MetLife Specjalistycznego Funduszu Inwestycyjnego Otwartego Parasol Światowy (Fundusz), działając na podstawie
Bardziej szczegółowoFinansowy Barometr ING
Finansowy Barometr ING Międzynarodowe badanie ING na temat postaw i zachowań wobec oszczędzania w Polsce i na świecie Wybrane wyniki badania przeprowadzonego dla Grupy ING przez IPSOS Styczeń 2014 r. O
Bardziej szczegółowoBogdan Klepacki, Agata Pierścianiak Poziom wiedzy ubezpieczeniowej rolników indywidualnych województwa podkarpackiego
Bogdan Klepacki, Agata Pierścianiak Poziom wiedzy ubezpieczeniowej rolników indywidualnych województwa podkarpackiego Acta Scientifica Academiae Ostroviensis nr 16, 68-74 2004 68 Acta Scientifica Academiae
Bardziej szczegółowoEdukacja finansowa seniorów
Dariusz Rostkowski doradca w Departamencie Komunikacji i Promocji NBP Edukacja finansowa seniorów Warszawa, 30 listopada 2016 Edukacja finansowa seniorów 3 Skąd problem? Populacja 28 krajów Unii Europejskiej
Bardziej szczegółowoUbóstwo kobiet badanie Eurobarometru wnioski dla Polski
Ubóstwo kobiet badanie Eurobarometru wnioski dla Polski 17% kobiet w UE znajduje się na granicy ubóstwa. Wyniki badania Eurobarometru przeprowadzonego we wrześniu 2009 roku, wskazują, że w każdej grupie
Bardziej szczegółowo1. Informacje podstawowe związane z realizacją zajęć dydaktycznych
SPRAWOZDANIE z analizy wyników badania ankietowego Jakość realizacji zajęć dydaktycznych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Rok akademicki 216/217, semestr zimowy
Bardziej szczegółowoUmiejętności Polaków wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych
Umiejętności Polaków wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych (PIAAC - The Programme for the International Assessment of Adult Competencies) Międzynarodowe Badanie Kompetencji Osób Dorosłych
Bardziej szczegółowoZ-EKO-045 Matematyka finansowa Financial Mathematics. Ekonomia I stopień Ogólnoakademicki
KARTA MODUŁU / KARTA PRZEDMIOTU Kod modułu Nazwa modułu Nazwa modułu w języku angielskim Obowiązuje od roku akademickiego 2012/2013 Z-EKO-045 Matematyka finansowa Financial Mathematics A. USYTUOWANIE MODUŁU
Bardziej szczegółowoI. ZARZĄDZANIE BUDŻETEM
I. ZARZĄDZANIE BUDŻETEM 1 wiem czym jest pieniądz (także wirtualny) i skąd się bierze, bank, bankomat, karta płatnicza 1 2 rozumiem istotę wymiany ekonomicznej 1 3 znam podstawowe funkcje pieniądza (zarabianie,
Bardziej szczegółowoOczekiwania pracodawców w zakresie wiedzy, kompetencji i umiejętności studentów - wybrane wyniki badania bezpośredniego
Oczekiwania pracodawców w zakresie wiedzy, kompetencji i umiejętności studentów - wybrane wyniki badania bezpośredniego Tomasz Dorożyński Wojciech Urbaniak Katedra Wymiany Międzynarodowej Uniwersytet Łódzki
Bardziej szczegółowoWśród ankietowanych aż 73,5% stanowiły kobiety. Świadczyć to może o większym zainteresowaniu niezależną modą i dizajnem wśród kobiet.
Podsumowanie ankiety przeprowadzonej podczas targów SILESIA BAZAAR vol.3 opracowanej przez organizację PRogress przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach Spis treści 1. Pytania o płeć... 2 2. Pytanie
Bardziej szczegółowoWarunki życia ludności Polski po akcesji do Unii Europejskiej
Warunki życia ludności Polski po akcesji do Unii Europejskiej dr Marta Pachocka Katedra Administracji Publicznej Kolegium Ekonomiczno-Społeczne Szkoła Główna Handlowa w Warszawie (KES SGH) Polskie Stowarzyszenie
Bardziej szczegółowoUsługi finansowe. Raport z badania ilościowego przeprowadzonego w Internecie. 7-25 października 2004
Usługi finansowe Raport z badania ilościowego przeprowadzonego w Internecie 7-25 października 2004 Spis treści Podsumowanie... 3 O badaniu... 6 Znajomość dostępnych w Internecie usług finansowych. Źródła
Bardziej szczegółowoKonkurencyjność sektora banków spółdzielczych w Polsce. Anna Rosa Katedra Finansów Wydział Nauk Ekonomicznych Politechnika Koszalińska
Konkurencyjność sektora banków spółdzielczych w Polsce Anna Rosa Katedra Finansów Wydział Nauk Ekonomicznych Politechnika Koszalińska Struktura prezentacji Banki spółdzielcze charakterystyka Konkurencja
Bardziej szczegółowoRaport z badania losów zawodowych absolwentów Losy zawodowe absolwentów rocznik 2013/2014 badanie po 5 latach od ukończenia studiów
Raport z badania losów zawodowych absolwentów Losy zawodowe absolwentów rocznik 2013/2014 badanie po 5 latach od ukończenia studiów Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Kształtowania Środowiska
Bardziej szczegółowoPolski Związek Firm Deweloperskich. Polski Związek Firm Deweloperskich. Dostępność mieszkań
Dostępność mieszkań Co to znaczy dostępne mieszkanie? Jeżeli gospodarstwo domowe wydaje więcej niż 5 % swojego dochodu na mieszkanie, wtedy mieszkanie uważane jest za niedostępne ) Taki koszt należy rozumieć
Bardziej szczegółowoRaport z badania losów zawodowych absolwentów Losy zawodowe absolwentów rocznik 2014/2015 badanie po 3 latach od ukończenia studiów
Raport z badania losów zawodowych absolwentów Losy zawodowe absolwentów rocznik 2014/2015 badanie po 3 latach od ukończenia studiów Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Kształtowania Środowiska
Bardziej szczegółowoFinansowanie wdrażania innowacji przez banki
III Forum Gospodarcze InvestExpo Finansowanie wdrażania innowacji przez banki Dr inż. Jerzy Małkowski Związek Banków Polskich Chorzów, 8 kwietnia 2011 r. 1 CZYM JEST INNOWACJA? Efekty wszelkich działań
Bardziej szczegółowoz badania losów zawodowych absolwentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
Wydział Nauk o Środowisku Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Raport z badania losów zawodowych absolwentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Studia z perspektywy absolwenta Rocznik
Bardziej szczegółowoKryteria wyboru operatorów usług telefonicznych przez abonentów w Polsce
Roman Nierebiński Opisano czynniki, wpływające na wybór operatora usług telefonii stacjonarnej i komórkowej. Wskazano najczęściej wybieranych operatorów telefonicznych oraz podano motywy wyboru. telekomunikacja,
Bardziej szczegółowoPolityka wykonywania zleceń i działania w najlepiej pojętym interesie Klienta
ING BANK ŚLĄSKI Spółka Akcyjna ul. Sokolska 34, 40-086 Katowice ING BANK ŚLĄSKI BIURO MAKLERSKIE KRS 0000005459 Sąd Rejonowy Katowice-Wschód w Katowicach Wydział VIII Gospodarczy NIP 634-013-54-75 Kapitał
Bardziej szczegółowoRaport z badania ankietowego dot. Stopnia zadowolenia klienta z poziomu usług świadczonych przez Powiatowy Urząd Pracy w Rykach.
Raport z badania ankietowego dot. Stopnia zadowolenia klienta z poziomu usług świadczonych przez Powiatowy Urząd Pracy w Rykach. Ryki, styczeń 2013r. 1 Wstęp Powiatowy Urząd Pracy w Rykach w okresie od
Bardziej szczegółowoWarszawa, 30.03.2015. ING Konto Funduszowe SFIO
Warszawa, 30.03.2015 ING Konto Funduszowe SFIO ING BANK ŚLĄSKI od lat zachęca do oszczędzania. Jeden z wiodących banków dla klienta detalicznego: W obrębie oferty oszczędnościowej z ponad 8% udziałem w
Bardziej szczegółowoRola internetu w zakupach artykułów spożywczych
Warszawa, 14 września 2010 r. Informacja prasowa IAB Polska Rola internetu w zakupach artykułów spożywczych Wyniki badania przeprowadzonego dla IAB przez PBI wskazują, że internauci aktywnie interesują
Bardziej szczegółowoOCENA JAKOŚCI KSZTAŁCENIA
OCENA JAKOŚCI KSZTAŁCENIA Analiza wyników ankiet nauczycieli akademickich za rok 2016/2017 Biuro ds. Jakości Kształcenia Dział Organizacji Dydaktyki INFORMACJE OGÓLNE Niniejszy raport obejmuje wyniki drugiego
Bardziej szczegółowoOFERTA RAPORTU. Szkolnictwo wyższe analiza porównawcza Polski i wybranych krajów świata. Kraków 2012
Oferta raportu: Szkolnictwo wyższe w Polsce i wybranych krajach analiza porównawcza OFERTA RAPORTU Szkolnictwo wyższe analiza porównawcza Polski i wybranych krajów świata Kraków 2012 1 Oferta raportu:
Bardziej szczegółowoBadanie na temat mieszkalnictwa w Polsce
Badanie na temat mieszkalnictwa w Polsce BADANIE NA REPREZENT ATYWNEJ GRUPIE POLEK/POLAKÓW Badanie realizowane w ramach projekru Społeczne Forum Polityki Mieszkaniowej współfinansowanego z Funduszy EOG
Bardziej szczegółowoKto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych. Autor: Artur Brzeziński
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych Autor: Artur Brzeziński Skrócony opis lekcji Uczniowie poznają wybrane fakty z historii emerytur, przeanalizują dwa podstawowe systemy emerytalne
Bardziej szczegółowoZestawy zagadnień na egzamin magisterski dla kierunku EKONOMIA (studia II stopnia)
Zestawy zagadnień na egzamin magisterski dla kierunku EKONOMIA (studia II stopnia) Obowiązuje od 01.10.2014 Zgodnie z Zarządzeniem Rektora ZPSB w sprawie Regulaminu Procedur Dyplomowych, na egzaminie magisterskim
Bardziej szczegółowoJeden procent dla Organizacji Pożytku Publicznego. Badanie TNS Polska. Jeden procent dla OPP
Jeden procent dla Organizacji Pożytku Publicznego Badanie TNS Polska Jeden procent dla OPP Wprowadzenie Na początku funkcjonowania ustawa o OPP nie ułatwiała podatnikom dokonywania odpisów 1%. Musieli
Bardziej szczegółowo1. Informacje podstawowe związane z realizacją zajęć dydaktycznych
SPRAWOZDANIE z analizy wyników badania ankietowego Jakość realizacji zajęć dydaktycznych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Rok akademicki 217/218, semestr zimowy
Bardziej szczegółowoćwiczenia 30 zaliczenie z oceną
Wydział: Zarządzanie i Finanse Nazwa kierunku kształcenia: Finanse i Rachunkowość Rodzaj przedmiotu: podstawowy Opiekun: prof. nadzw. dr hab. Grażyna Rytelewska Poziom studiów (I lub II stopnia): I stopnia
Bardziej szczegółowoKwestionariusz indywidualnej sytuacji Klienta
Kwestionariusz indywidualnej sytuacji Klienta Osoba fizyczna lub osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą Prosimy o wypełnienie kwestionariusza zawierającego informacje niezbędne do dokonania
Bardziej szczegółowoPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie
Nowoczesny Inżynier Dobrym Pedagogiem, Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Amosa
Bardziej szczegółowoWzrost wiedzy oraz nabycie kompetencji w zakresie współpracy międzysektorowej
Wzrost wiedzy oraz nabycie kompetencji w zakresie współpracy międzysektorowej Raport z badań przeprowadzonych w ramach projektu Standardy współpracy międzysektorowej w powiecie oleckim Program Operacyjny
Bardziej szczegółowoZarządzanie talentami w polskich przedsiębiorstwach - wyniki badań
Zarządzanie talentami w polskich przedsiębiorstwach - wyniki badań Informacja o badaniu Pomimo trudnej sytuacji na rynku pracy, zarówno polskie jak i międzynarodowe przedsiębiorstwa coraz częściej dostrzegają
Bardziej szczegółowoPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. prof. Edwarda F. Szczepanika w Suwałkach. Sprawozdanie z ankietyzacji absolwentów studiów stacjonarnych I stopnia
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. prof. Edwarda F. Szczepanika w Suwałkach Sprawozdanie z ankietyzacji absolwentów studiów stacjonarnych I stopnia Wydział Humanistyczno Ekonomiczny kierunek Filologia
Bardziej szczegółowoWYNIKI DIAGNOZY POTRZEB EDUKACYJNYCH NAUCZYCIELI WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W ZAKRESIE DOSKONALENIA ZAWODOWEGO
WYNIKI DIAGNOZY POTRZEB EDUKACYJNYCH NAUCZYCIELI WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W ZAKRESIE DOSKONALENIA ZAWODOWEGO BIAŁYSTOK CZERWIEC 2010 Kuratorium Oświaty w Białymstoku Zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 7 września
Bardziej szczegółowoPostawy Polaków wobec oszczędzania i wydawania pieniędzy
TNS grudzień 2013 K.079/13 Informacja o badaniu TNS Polska przeprowadził badanie postaw Polaków wobec oszczędzania. Respondentów poproszono o ustosunkowanie się do kilkunastu stwierdzeń dotyczących różnych
Bardziej szczegółowoKompetencje i Edukacja Finansowa
Kompetencje i Edukacja Finansowa dr hab. Beata Świecka, prof. US Centrum Finansów Osobistych i Behawioralnych Katedra Bankowości i Finansów Porównawczych Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytet
Bardziej szczegółowoPolitechnika Poznańska - Wydział Inżynierii Zarządzania RAPORT EWALUACYJNY
Politechnika Poznańska - Wydział Inżynierii Zarządzania RAPORT EWALUACYJNY projektu Wiedza dla gospodarki (POKL.04.01.01-00-250/09) (współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Bardziej szczegółowoUniwersytet w Białymstoku Wydział Ekonomiczno-Informatyczny w Wilnie SYLLABUS na rok akademicki 2009/2010 http://www.wilno.uwb.edu.
SYLLABUS na rok akademicki 009/010 Tryb studiów Studia stacjonarne Kierunek studiów Ekonomia Poziom studiów Pierwszego stopnia Rok studiów/ semestr Rok III / semestr VI Specjalność Bez specjalności Kod
Bardziej szczegółowoGSMONLINE.PL. UKE: Polacy o rynku telekomunikacyjnym w roku
GSMONLINE.PL UKE: Polacy o rynku telekomunikacyjnym w roku 2013 2013-12-13 UKE opublikowało raporty z badań w zakresie korzystania z usług telekomunikacyjnych. Uzyskane rezultaty zawierają opinie konsumentów
Bardziej szczegółowoBankowość mobilna w oczach %&'(')#*+,- Polaków./&'01-%2$013/./& 2-#1*0'#41+/)2'+#'#$'& *3-%-2+-)51'.-# Warszawa, 6*&+-)17$0*4189:;<:=;88&:
Bankowość!"#$ mobilna w oczach %&'(')#*+,- Polaków./&'01-%2$013/./& 2-#1*0'#41+/)2'+#'#$'& *3-%-2+-)51'.-# Warszawa, 6*&+-)17$0*4189:;
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Rozdział 1. Współczesna bankowość komercyjna 12. Rozdział 2. Modele organizacji działalności banków komercyjnych 36
SPIS TREŚCI Część I. Organizacja i strategie działalności banków komercyjnych Rozdział 1. Współczesna bankowość komercyjna 12 1.1. Pojęcie i cechy... 13 1.2. Determinanty rozwoju współczesnych banków komercyjnych...
Bardziej szczegółowoSummary in Polish. Fatimah Mohammed Furaiji. Application of Multi-Agent Based Simulation in Consumer Behaviour Modeling
Summary in Polish Fatimah Mohammed Furaiji Application of Multi-Agent Based Simulation in Consumer Behaviour Modeling Zastosowanie symulacji wieloagentowej w modelowaniu zachowania konsumentów Streszczenie
Bardziej szczegółowoRaport końcowy z ogólnouniwersyteckich badań ankietowych oceniających pracę dziekanatu za rok akademicki 2014/2015
Raport końcowy z ogólnouniwersyteckich badań ankietowych oceniających pracę dziekanatu za rok akademicki 2014/2015 Wprowadzenie W roku akademickim 2014/2015, zgodnie z Procedurą ogólnouniwersyteckich badań
Bardziej szczegółowoFormy kształcenia ustawicznego w krajach wysokorozwiniętych
Formy kształcenia ustawicznego w krajach wysokorozwiniętych dr Paweł Modrzyński Prezentacja przygotowana w ramach projektu pn: Ludzie starsi na rynku pracy w województwie kujawsko-pomorskim. Tendencje
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET PRZYRODNICZY w LUBLINIE WYDZIAŁ AGROBIOINŻYNIERII
UNIWERSYTET PRZYRODNICZY w LUBLINIE WYDZIAŁ AGROBIOINŻYNIERII Kierunek Ekonomia III rok Specjalność: Handel Adamiak Małgorzata Bober Aleksandra Gutkowski Szymon Przybyła Ewa Sakowicz Rafał Raport: WIZERUNEK
Bardziej szczegółowoWszyscy mają konto, mam i ja!
Wszyscy mają konto, mam i ja! Banki oraz ich oferty nadal pozostają często sferą znaną dla większości ludzi. Seminarium Bank Bez Tajemnic dla Ciebie było okazją do przeprowadzenia ankiety dotyczącej znajomości
Bardziej szczegółowoEdukacja finansowa jako narzędzie ograniczania missellingu głównej przyczyny wiktymizacji klientów bankowych
Edukacja finansowa jako narzędzie ograniczania missellingu głównej przyczyny wiktymizacji klientów bankowych dr Małgorzata Solarz Katedra Finansów i Rachunkowości HIPOTEZA BADAWCZA CELE METODA BADAWCZA
Bardziej szczegółowoFinanse. Logistyka. Stacjonarne. I stopnia. dr Iwetta Budzik-Nowodzińska. ogólnoakademicki. podstawowy
Politechnika Częstochowska, Wydział Zarządzania PRZEWODNIK PO PRZEDMIOCIE Nazwa przedmiotu Kierunek Forma studiów Poziom kwalifikacji Rok Semestr Jednostka prowadząca Osoba sporządzająca Profil Rodzaj
Bardziej szczegółowoSTRESZCZENIE MARKET RESEARCH WORLD
2013 STRESZCZENIE MARKET RESEARCH WORLD S t r o n a 2 Badanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Projekt systemowy Opolskie Obserwatorium Rynku Pracy
Bardziej szczegółowoPorównanie opłacalności kredytu w PLN i kredytu denominowanego w EUR Przykładowa analiza
Porównanie opłacalności kredytu w PLN i kredytu denominowanego w EUR Przykładowa analiza Opracowanie: kwiecień 2016r. www.strattek.pl strona 1 Spis 1. Parametry kredytu w PLN 2 2. Parametry kredytu denominowanego
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Temat wykładu: Miniekonomia kieszonkowa Szkoła Główna Handlowa 21 listopada 2017 r. Prowadzący: dr Ewa Cichowicz Kultura i świadomość ekonomiczna Kultura ekonomiczna -
Bardziej szczegółowoDarmowy fragment www.bezkartek.pl
t en m l ragek.p f wy kart o rm.bez a D ww w Recenzenci Prof. zw. dr hab. Ewa Kucharska-Stasiak Prof. zw. dr hab. Halina Henzel Opracowanie graficzne i typograficzne Jacek Tarasiewicz Redaktor Jadwiga
Bardziej szczegółowoW kwietniu liderami były fundusze akcji inwestujące na rynkach rozwiniętych Europy i Ameryki Północnej.
W kwietniu liderami były fundusze akcji inwestujące na rynkach rozwiniętych Europy i Ameryki Północnej. W kwietniu wśród funduszy przynoszących największe zyski najwięcej było tych inwestujących w Polsce.
Bardziej szczegółowoLosy Absolwentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Tarnowie. Raport Instytut Matematyczno- Przyrodniczy
Losy Absolwentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Tarnowie. Raport 2014. Instytut Matematyczno- Przyrodniczy Biuro Karier i Projektów PWSZ w Tarnowie Wstęp Szanowni Państwo Niniejszy raport przedstawia
Bardziej szczegółowoSytuacja na rynku kredytowym. wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych III kwartał 2018 r.
Sytuacja na rynku kredytowym wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych III kwartał 2018 r. Sytuacja na rynku kredytowym wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych III kwartał
Bardziej szczegółowoMillennialsi forpoczta cyfrowej rewolucji w płatnościach
Millennialsi forpoczta cyfrowej rewolucji w płatnościach Millennialsi to pierwsze pokolenie, które wychowało się w świecie komputerów i Internetu. Większość z nich ma smartfona i konta w kilku serwisach
Bardziej szczegółowoEWALUACJA III EDYCJI STUDIÓW PODYPLOMOWYCH MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO. Prof. dr hab. Krzysztof Opolski Jarosław Górski
EWALUACJA III EDYCJI STUDIÓW PODYPLOMOWYCH MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Prof. dr hab. Krzysztof Opolski Jarosław Górski agenda 1. Podstawowe informacje o badaniu 2. Charakterystyka respondentów
Bardziej szczegółowoMatematyka finansowa 30.09.2013 r. Komisja Egzaminacyjna dla Aktuariuszy. LXV Egzamin dla Aktuariuszy z 30 września 2013 r.
Komisja Egzaminacyjna dla Aktuariuszy LXV Egzamin dla Aktuariuszy z 30 września 2013 r. Część I Matematyka finansowa WERSJA TESTU A Imię i nazwisko osoby egzaminowanej:... Czas egzaminu: 100 minut 1 1.
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wstęp... 11
Spis treści Wstęp... 11 Rozdział 1. Pojęcie i znaczenie handlu międzynarodowego... 13 1.1. Elementy handlu zagranicznego... 13 1.1.1. Pojęcie i funkcje handlu zagranicznego... 13 1.1.2. Formy handlu zagranicznego...
Bardziej szczegółowoCzy warto korzystać z rachunków bankowych i płatności bezgotówkowych?
Szczecin, 21 maja 2012 r. Wstęp bezpłatny! Czy warto korzystać z rachunków bankowych i płatności bezgotówkowych? Adam Tochmański Dyrektor Departamentu Systemu Płatniczego Narodowy Bank Polski Agenda 1.
Bardziej szczegółowoN a s z e D ł u g i A. D. 2 0 0 9. Nasze Długi - główne wyniki badań. Próba badawcza
N AS Z E DŁUGI A. D. 2009 N a s z e D ł u g i A. D. 2 0 0 9 Nasze Długi - główne wyniki badań 45% Polaków ma obecnie większe problemy finansowe, niŝ przed kryzysem 77% społeczeństwa uwaŝa, Ŝe osoby, które
Bardziej szczegółowokierunek Bezpieczeństwo wewnętrzne
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. prof. Edwarda F. Szczepanika w Suwałkach Sprawozdanie z ankietyzacji absolwentów studiów niestacjonarnych I stopnia Wydział Ochrony Zdrowia kierunek Bezpieczeństwo
Bardziej szczegółowoSCENARIUSZE CYKLU LEKCJI, ZREALIZOWANYCH W RAMACH PROJEKTU SEKRETY BANKÓW W LICEACH OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH SPOŁECZNEGO TOWARZYSTWA OŚWIATOWEGO
SCENARIUSZE CYKLU LEKCJI, ZREALIZOWANYCH W RAMACH PROJEKTU SEKRETY BANKÓW W LICEACH OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH SPOŁECZNEGO TOWARZYSTWA OŚWIATOWEGO I. Lekcje wprowadzające Mogą to być zajęcia przeprowadzone w ramach
Bardziej szczegółowoZimowa prognoza na lata : do przodu pod wiatr
EUROPEAN COMMISSION KOMUNIKAT PRASOWY Bruksela, 22 lutego 2013 r. Zimowa prognoza na lata 2012-14: do przodu pod wiatr Podczas gdy sytuacja na rynkach finansowych w UE znacząco poprawiła się od lata ubiegłego
Bardziej szczegółowoJak uczą się dorośli Polacy?
Jak uczą się dorośli Polacy? W ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających trzecią turę badania (a więc przez niemal cały rok 2011 r. i w pierwszej połowie 2012 r.) łącznie 36% Polaków w wieku 18-59/64
Bardziej szczegółowo2.2 Poznajcie mnie autoprezentacja mocnych stron
Rozkład materiału Program: Ekonomia Stosowana Podręcznik: praca zbiorowa, kierownik zespołu dr Jarosław Neneman, Ekonomia Stosowana", wyd. FMP, Warszawa Tematyka zajęć dydaktycznych Treści nauczania wymagania
Bardziej szczegółowo