Partycypacja publiczna osób zagrożonych wykluczeniem

Transkrypt

1 Numer specjalny 01/2012 Decydujmy razem Anna Krajewska Paulina Sobiesiak - Penszko Partycypacja publiczna osób zagrożonych wykluczeniem Polacy stosunkowo rzadko uczestniczą w życiu publicznym. Problem braku zaangażowania jeszcze mocniej dotyczy osób zagrożonych wykluczeniem, w tym szczególnie z powodu niskiego poziomu wykształcenia i ze względu na wiek. Decydujmy razem to partnerski projekt systemowy, którego głównym celem jest rozwijanie silnych i aktywnych wspólnot w Polsce, poprzez wzmocnienie udziału obywateli w kreowaniu i wdrażaniu polityki publicznej w obszarach wybranych przez poszczególne samorządy: zatrudnienia, integracji społecznej, przedsiębiorczości lub zrównoważonego rozwoju. W podejmowanych działaniach Partnerstwo koncentruje się na wypracowaniu i upowszechnianiu mechanizmów współpracy administracji publicznej ze społecznościami lokalnymi, wykorzystując sprawdzoną metodę angażowania obywateli w sprawy publiczne, jaką jest animacja społeczna. Prowadzonym w projekcie działaniom W procesie budowania społeczeństwa obywatelskiego wolnego od nierówności w zakresie uczestnictwa różnych grup obywateli w życiu publicznym doniosłe znaczenie ma tworzenie ram organizacyjno-prawnych umożliwiających podejmowanie aktywności przez osoby zagrożone wykluczeniem. Wypracowane do tej pory rozwiązania prawno-instytucjonalne, które powinny ułatwiać obywatelom zagrożonym wykluczeniem uczestnictwo w sprawach publicznych, mają charakter wyrywkowy i są niewystarczające. Tworząc system wsparcia udziału obywateli w procesach decyzyjnych, należy wypracowywać odrębne rozwiązania - cytów osób zagrożonych wykluczeniem, ułatwiające pokonywanie przeszkód w partycypacji, jakie wynikają między innymi ze złego stanu zdrowia, z wieku czy z niskiego poziomu wiedzy. Partnerzy projektu: Wyprodukowano z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju PUBLIKACJA BEZPŁATNA Niniejsze opracowanie powstało w ramach projektu Decydujmy razem" oraz serii wydawniczej Instytutu Spraw Publicznych Analizy i Opinie kilkustronicowych analiz dotyczących ważnych tematów dla Polski i Europy. Cudzoziemcy powinni mieć możliwość współdecydowania o sprawach, które ich dotyczą, obecnie bowiem są oni właściwie niemal całkowicie pozbawieni wpływu na życie publiczne. Ze względu na duży wpływ, jaki na poziom angażowania się obywateli w życie publiczne ma czynnik wiedzy i kompetencji, istotną rolę w systemie wsparcia partycypacji publicznej powinna odgrywać edukacja na temat procedur i narzędzi partycypacji dostępnych mieszkańcom. Patronat medialny: Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 Partycypacja publiczna a wykluczenie społeczne W ostatnich latach w Polsce możemy zaobserwować stopniowy wzrost zainteresowania opinii publicznej i decydentów kwestią partycypacji publicznej, czyli włączania obywateli w procesy decyzyjne i realizację zadań publicznych na wszystkich szczeblach. Zainteresowaniu temu towarzyszy postulat stworzenia w Polsce całościowego systemu wspierania udziału obywateli w życiu publicznym na etapie zarówno planowania, jak i realizacji zadań publicznych. Ma to swoje wyraźne odzwierciedlenie na przykład w dokumentach strategicznych przygotowywanych na poziomie rządowym Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata czy Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego. Realizację postulatu rozszerzenia możliwości uczestnictwa obywateli w życiu publicznym planuje się w nich między innymi przez opracowanie procedur i narzędzi ułatwiających obywatelom współudział w sprawowaniu władzy czy przez podnoszenie jakości dialogu obywatelskiego dzięki tworzeniu kanałów komunikacji między władzą i obywatelem. Wśród formułowanych priorytetów pojawia się także kwestia dotycząca zwiększania inkluzyjności procesów decyzyjnych i niwelowania różnic w poziomie aktywności obywatelskiej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Na poziomie opisu planowanych działań osiągnięcie tego celu jest jednak definiowane przede wszystkim w kategoriach zwiększenia aktywności zawodowej tych osób (na przykład za sprawą rozwoju i wspierania innowacyjnych form przedsiębiorczości społecznej) czy dostarczania tym osobom wiedzy na temat przysługujących im praw za pomocą poradnictwa prawnego i obywatelskiego (obecnie w sejmie toczą się prace nad poselskim projektem nowelizacji dotyczącym świadczenia przez samorządy bezpłatnej pomocy prawnej dla najuboższych 1 ). 1 Por. A. Krajewska, W sejmie toczą się prace dotyczące bezpłatnej pomocy prawnej dla najuboższych, tekst informacyjny z 20 maja 2012 roku, opublikowany na stronie internetowej: pl/decydujmyrazem/aktualnosci,1,436.html [dostęp: 18 czerwca 2012 roku]. 3

3 Kwestia dostępu do życia publicznego i uczestnictwa w nim osób zagrożonych wykluczeniem m.in. z powodu wieku, choroby, niepełnosprawności czy pochodzenia nie jest już jednak szerzej podejmowana ani zoperacjonalizowana w dokumentach strategicznych. Tymczasem to właśnie te osoby są najbardziej narażone na ryzyko niemożności skorzystania z istniejących rozwiązań prawnoinstytucjonalnych partycypacji publicznej i z uczestnictwa w kształtowaniu nowych mechanizmów dialogu obywatelskiego. W rezultacie w politykach publicznych tworzonych bez udziału grup zagrożonych wykluczeniem może zabraknąć uwzględnienia ich specyficznych potrzeb, co będzie pogłębiać marginalizację tych osób. Na istnienie problemu nieobecności tych grup w życiu publicznym wskazują wyniki najnowszych badań diagnozujących stan partycypacji publicznej 2, przeprowadzonych przez Instytut Spraw Publicznych w ramach projektu Decydujmy razem. O ile jak pokazują badania Polacy wciąż w niewielkim stopniu interesują się życiem publicznym i uczestniczą w nim, o tyle problem niskiego poziomu partycypacji publicznej potęguje się w wypadku osób zagrożonych społecznym wykluczeniem. Szczególnie istotny okazuje się być czynnik wykluczenia ze względu na wykształcenie i wiek badanych. Podczas gdy 25,0% Polaków w ostatnim roku poszukiwało informacji na temat decyzji podejmowanych przez władze lokalne, 10,0% brało udział w konsultacjach organizowanych w gminach, również 10,0% z własnej inicjatywy zgłaszało przedstawicielom władz swoje opinie lub sugestie, 2,5% zaś było zaangażowanych w wypracowywanie wraz z władzami lokalnymi rozwiązań dotyczących lokalnego życia publicznego, to osoby słabo wykształcone (wykształcenie podstawowe i gimnazjalne) jeszcze rzadziej włączały się w życie publiczne 3. W ostatnim roku ponad dwukrotnie rzadziej (11,5%) od osób lepiej wykształconych (27,4%) osoby słabo wykształcone próbowały zasięgać informacji dotyczących tego, co się dzieje w gminie, tylko 2,0% z nich zgłaszało władzom lokalnym swoje opinie lub sugestie dotyczące jakiejś sprawy, a jedynie 3,0% brało udział w konsultacjach. Grupa ta także rzadziej niż pozostałe włączała się w prace na rzecz własnych wspólnot lokalnych oraz w działania humanitarne i samopomocowe (jak pomoc sąsiedzka). Jeśli chodzi o wiek, to obok osób młodych, w wieku do dwudziestu czterech lat, do grupy najmniej aktywnych w sferze publicznej należą osoby starsze, powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia. Należy jednak zaznaczyć, że wyraźny spadek uczestnictwa (nierzadko o kilkanaście punktów procentowych) w życiu publicznym następuje już wcześniej od około pięćdziesiątego piątego roku życia. Polacy powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia rzadziej niż inne grupy wiekowe szukają informacji (10,5%), zgłaszają władzom lokalnym opinie dotyczące ważnych dla nich spraw lokalnych (6,9%) i biorą udział w konsultacjach (7,7%). Osoby zagrożone wykluczeniem z powodu wieku i niskiego poziomu wykształcenia partycypują rzadziej niż ogół Polaków 2 Wszystkie przytoczone niżej dane pochodzą z badania diagnozującego stan partycypacji publicznej, przeprowadzonego na przełomie 2011 i 2012 roku. Obok próby określenia poziomu gotowości i rzeczywistego zaangażowania obywateli w procesy decyzyjne obejmowało ono także badanie postaw władz lokalnych dotyczących współpracy z mieszkańcami i pomiar poziomu partycypacji publicznej. Badanie przeprowadzono w dwustu gminach na reprezentatywnej próbie 1 tysiąca mieszkańców i 600 przedstawicieli władz lokalnych (władzy wykonawczej i uchwałodawczej oraz sekretarzy urzędów gmin). Szczegółowa prezentacja wyników badań zostanie zamieszczona w przygotowywanej przez Instytut Spraw Publicznych publikacji Diagnoza stanu partycypacji publicznej pod redakcją Anny Olech. Planowany czas wydania publikacji trzeci kwartał 2012 roku. 3 Według wstępnych wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 roku, osoby z nieukończonym wykształceniem podstawowym, podstawowym i gimnazjalnym stanowią 26,7% ludności Polski. Por. Wyniki wstępne Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa PUBL_lu_wyniki_wstepne_NSP_2011.pdf [dostęp: 29 maja 2012 roku]. 4 5

4 Ponad 70,0% osób z niskim poziomem wykształcenia i powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia deklaruje brak wpływu na to, co dzieje się w ich gminie. Z drugiej strony, Polacy należący do tych grup rzadziej niż inni interesują się życiem publicznym Przyczyny niewielkiego zakresu uczestnictwa w życiu publicznym osób z niskim poziomem wykształcenia i Polaków w starszym wieku mogą się wiązać z wieloma czynnikami. Z pewnością duże znaczenie ma wiedza dotycząca sposobów włączania się w życie publiczne, ważne są również kompetencje umożliwiające skorzystanie z określonych narzędzi partycypacji. Z kolei czynnikiem sprzyjającym bierności osób starszych w sferze publicznej może być zdiagnozowany już między innymi w badaniach Centrum Badania Opinii Społecznej proces wczesnego wycofywania się Polaków z odgrywanych wcześniej ról i realizowanych aktywności 4. Ponadto na niski poziom zaangażowania w życie publiczne tych grup może również wpływać niewielkie poczucie wpływu na to, co robią w gminie władze lokalne. Aż 73,7% osób z niskim poziomem wykształcenia deklaruje, że nie ma takiego wpływu (w wypadku ogółu Polaków odsetek ten wynosi o ponad piętnaście punktów procentowych mniej). Podobnie jest w wypadku osób starszych, powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia, wśród których 72,9% deklaruje brak wpływu. Jeszcze inny czynnik to po prostu brak zainteresowania tych grup sferą publiczną. W tym aspekcie osoby słabo wykształcone i starsze również negatywnie wyróżniają się na tle pozostałych grup. Zainteresowanie tym, co robią władze lokalne, deklaruje 43,0% osób o niskim poziomie wykształcenia (wśród osób lepiej wykształconych odsetek ten wynosi 64,5%), 52,0% osób powyżej pięćdziesiątego piątego roku życia i około 49,0% osób starszych niż sześćdziesiąt pięć lat (podczas gdy na przykład wśród osób między dwudziestym piątym a trzydziestym czwartym rokiem życia odsetek ten wynosi ponad 60,0%). Osoby starsze i słabo wykształcone nie są jednak jedynymi grupami, których specyficzne ograniczenia należałoby uwzględnić, tworząc ramy instytucjonalnoprawne partycypacji publicznej. Trzeba tutaj także ująć osoby niepełnosprawne, których wyrównywanie szans związanych z uczestnictwem w życiu publicznym i włączaniem się w procesy decyzyjne jest zadaniem skomplikowanym, w praktyce bowiem niepełnosprawność oznacza bardzo zróżnicowane ograniczenia w dostępie do instrumentów partycypacyjnych. Obejmują one między innymi takie kwestie, jak niemożność skomunikowania się czy ograniczony dostęp do urzędów w związku z istniejącymi barierami architektonicznymi. W jeszcze innej sytuacji są cudzoziemcy przebywający na terenie Polski. Czy dla grup zagrożonych wykluczeniem polskie prawo przewiduje jakieś formy wsparcia? 4 Por. między innymi: K. Wądołowska, Obraz typowego Polaka w starszym wieku. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, styczeń 2010 roku. 6 7

5 Prawne ułatwienia dla osób starszych Głównym instrumentem wspierania partycypacji publicznej osób starszych są powoływane w niektórych samorządach rady seniorów. Są to jednak ciała funkcjonujące bez ustawowego wsparcia. Ich istnienie regulują uchwały lokalnych organów stanowiących W wypadku osób starszych jednym z ważnych instrumentów lokalnego prawa, które mają szansę wzmacniać ich zaangażowanie w życiu publicznym, są rady seniorów tworzone spontanicznie w samorządach różnych szczebli (w województwie podlaskim rada seniorów działa również przy wojewodzie 5 ), pełniące funkcję ciał opiniodawczo-doradczych i reprezentacji interesów osób starszych wobec władz. Tryb ich powoływania i funkcjonowania regulują uchwały samorządowych organów stanowiących, a kandydatów do rady wskazują między innymi organizacje obywatelskie działające na rzecz osób starszych. Warto podkreślić, że w 2009 roku w ramach jednej z nowelizacji ustawy o samorządzie gminnym podjęto próbę ujęcia funkcjonowania rad seniorów w ramy prawne 6. W projekcie nowelizacji przewidziano możliwość powoływania przez radę gminy młodzieżowej rady gminy lub gminnej rady seniorów, mającej charakter konsultacyjny. Zakładano, że z inicjatywą utworzenia rady seniorów mogłyby występować organizacje obywatelskie prowadzące działalność w środowisku osób starszych lub na ich rzecz. Powołując radę, organ stanowiący gminy nadawałby jej statut, określający tryb wyboru jej członków i zasady działania. Nowa możliwość miała służyć upowszechnianiu idei samorządowej wśród mieszkańców gminy, zwłaszcza wśród młodzieży i osób starszych. Nowelizacja nie została jednak uchwalona. Mimo to rady seniorów powstają nadal, choć bez ustawowego zakotwiczenia ujednolicającego lokalne praktyki ustawowego uregulowania form reprezentacji seniorów sytuacja osób starszych w różnych jednostkach samorządu terytorialnego wciąż pozostaje nierówna. Innym rozwiązaniem przewidzianym na gruncie prawa wyborczego 7 i kierowanym do osób starszych, które najpóźniej w dniu wyborów skończą siedemdziesiąt pięć lat, oraz osób o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności 8, jest możliwość głosowania przez pełnomocnika. Funkcję tę może pełnić osoba wpisana do rejestru wyborców w tej samej gminie co udzielający pełnomocnictwa lub osoba posiadająca zaświadczenie o prawie do głosowania. Przy czym nie można wybrać na pełnomocnika członka komisji obwodowej, w której będzie głosował uprawniony, a także męża stanu ani kandydata w danych wyborach. Pełnomocnictwo jest udzielane przed wójtem (burmistrzem, prezydentem) lub upoważnionym przez nich pracownikiem urzędu na wniosek wyborcy, który trzeba złożyć najpóźniej dziesięć dni przed terminem wyborów. Możliwe jest cofnięcie pełnomocnictwa następuje to w formie oświadczenia złożonego wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi) nie później niż dwa dni przed wyborami. Czynności związane z ustanowieniem pełnomocnika są zwolnione z opłat. Pełnomocnik i udzielający pełnomocnictwa również nie mogą żądać od drugiej strony jakiegokolwiek wynagrodzenia. Osoby powyżej siedemdziesiątego piątego roku życia oraz osoby ze znacznym i z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności mogą również skorzystać z głosowania przez pełnomocnika 7 Por. ustawę z dnia 5 stycznia 2011 roku Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r., Nr 21, poz. 112 z późn zm). 5 Por. Przy wojewodzie działa Rada do Spraw Seniorów. Dziś ma posiedzenie, tekst informacyjny z 8 listopada 2011 roku, dostępny pod na stronie internetowej: 6 Senacki projekt ustawy zmieniającej ustawę o samorządzie gminnym, druk sejmowy nr 2112, sejm VI kadencji. Por także: A. Krajewska, Z prac parlamentu: rada seniorów w samorządzie gminnym, tekst informacyjny z 27 lipca 2009 roku, opublikowany na stronie internetowej: pl/kompas. 8 Na początku XXI wieku blisko 30,0% siedemdziesięciolatków skarżyło się na niesprawny wzrok, z kolei problemy z widzeniem deklarowała ponad połowa respondentów od osiemdziesiątego roku życia. Upośledzenie słuchu dotyka 10,0% osób w wieku od sześćdziesięciu do sześćdziesięciu dziewięciu lat. Trudności z poruszaniem się ma ponad połowa siedemdziesięciolatków i aż 78,0% osiemdziesięciolatków. Por. J. Halik, Zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa polskiego, [w:] Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa, red. J. Halik, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002, s

6 Prawne ułatwienia dla osób niepełnosprawnych Uchwalona w 2011 roku ustawa o języku migowym i innych środkach wspierania komunikowania się wprowadziła prawne ułatwienia dla osób słabosłyszących i głuchych w zakresie komunikacji w urzędach, w tym między innymi możliwość skorzystania z nieodpłatnej pomocy tłumacza języka migowego lub tłumaczaprzewodnika W 2011 roku pojawiły się dwa ważne rozwiązania prawne, które mogą pozytywnie wpłynąć na uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu publicznym. Pierwszym z nich jest obowiązująca od kwietnia 2012 roku ustawa o języku migowym i innych środkach wspierania komunikowania się 9, której celem było zniwelowanie przeszkód utrudniających osobom niesłyszącym integrację i funkcjonowanie w społeczeństwie. Na mocy tej ustawy osoby niesłyszące samodzielnie decydują, jaką metodą chcą się komunikować z przedstawicielami władz administracyjnych we własnym zakresie określają, czy będzie to polski język migowy, system językowo-migowy lub sposób komunikowania się osób głuchoniewidomych 10. Z kolei instytucje publiczne są zobligowane do zapewnienia niesłyszącym usług umożliwiających im komunikowanie się za pomocą poczty elektronicznej (esemesy, ememesy, wiadomości przesyłane za pośrednictwem komunikatorów internetowych), komunikacji audiowizualnej (w tym również z wykorzystaniem komunikatorów internetowych, na przykład Skype) czy faksów. Organy administracji mają ponadto obowiązek zapewnić osobom głuchym możliwość skorzystania z nieodpłatnej pomocy wybranego tłumacza języka migowego lub tłumaczaprzewodnika, którego funkcję może pełnić pracownik organu administracji posługujący się językiem migowym. Na mocy przepisów wspomnianej regulacji mają również powstać rejestry tłumaczy języka migowego prowadzone przez poszczególnych wojewodów. Innym rozwiązaniem, jakie wprowadziły przepisy ustawy o języku migowym i innych środkach wspierania komunikowania się, jest instytucja tak zwanej osoby przybranej, którą może być osoba w wieku szesnastu i więcej lat wybrana przez osobę uprawnioną, żeby udzielić jej pomocy w komunikowaniu się i załatwianiu spraw w urzędach czy innych instytucjach. Na mocy przepisów ustawy powołano również Polską Radę Języka Migowego, funkcjonującą jako organ doradczy ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, do której zadań należy propagowanie inicjatyw mających na celu ustalanie rekomendacji odpowiedniego stosowania komunikacji migowej i rozpowszechnianie wiedzy o języku migowym. Obok wprowadzonych konkretnych rozwiązań prawnych istotne jest jednak także to, że dzięki wspomnianej ustawie problemy, z jakimi borykają się osoby niesłyszące, mają szansę stać się bardziej widoczne dla opinii publicznej. To zaś powinno się przełożyć na kolejne przedsięwzięcia, które polepszą sytuację osób głuchych i ułatwią im uczestniczenie w życiu społecznym w innych jego wymiarach. Przykładem rozwiązania prawnego dedykowanego z kolei osobom niepełnosprawnych ruchowo i niewidomym jest głosowanie korespondencyjne, wprowadzone nowelizacją kodeksu wyborczego z 27 maja 2011 roku 11. Głównym celem zeszłorocznej nowelizacji prawa wyborczego było stworzenie osobom dotkniętym niepełnosprawnością realnej możliwości wzięcia udziału w wyborach bez konieczności proszenia o pomoc osób trzecich. Do głosowania korespondencyjnego zostały uprawnione osoby o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności Dz.U. z 2011 r., Nr 209, poz Aby skorzystać z usług ułatwiających komunikację, osoba uprawniona jest zobowiązania zgłosić takie zapotrzebowanie do odpowiedniego urzędu z co najmniej trzydniowym wyprzedzeniem, wskazując przy tym wybraną przez siebie metodę komunikowania się. Zasada ta nie obowiązuje w wypadku nagłych sytuacji. Jeśli urząd nie będzie w stanie zapewnić osobie niesłyszącej wskazanej przez nią usługi, musi zawiadomić o tym uprawnionego i wyznaczyć termin realizacji świadczenia lub wskazać inną formę realizacji przysługujących jej uprawnień. 11 Ustawa z dnia 27 maja 2011 roku o zmianie ustawy Kodeks wyborczy oraz ustawy Przepisy wprowadzające ustawę Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r., Nr 147, poz. 881). 12 Prawo do skorzystania z nowej metody głosowania dotyczy jednak nie tylko niepełnosprawnych, ale także obywateli polskich przebywających za granicą

7 Systemowość rozwiązań Nowelizacja kodeksu wyborczego z 2011 roku, wprowadzająca między innymi możliwość głosowania korespondencyjnego dla osób dotkniętych niepełnosprawnością, ma wspierać partycypację wyborczą Zgodnie z nowelizacją, do celów takiego głosowania musi być przeznaczona co najmniej jedna komisja na terenie gminy. Zamiar skorzystania z tej formy oddania głosu musi być zgłoszony przez uprawnionego (ustnie, pisemnie, telefaksem lub w formie elektronicznej) w terminie co najmniej dwudziestu jeden dni przed wyborami właściwemu wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi). W zgłoszeniu wyborca może zażądać przesłania mu (wraz z pakietem wyborczym) nakładek do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille a. Nie później niż siedem dni przed terminem wyborów niepełnosprawny wyborca otrzymuje przesyłkę zawierającą tak zwany pakiet wyborczy, w skład którego wchodzi między innymi karta do głosowania, instrukcja głosowania korespondencyjnego, oświadczenie o osobistym i tajnym oddaniu głosu na karcie oraz koperta zwrotna. Nowelizacja kodeksu wyborczego wprowadziła również inne rozwiązania, których celem jest ułatwienie osobom niepełnosprawnym korzystania z praw wyborczych. Na przykład obwieszczenia wyborcze i wyniki głosowania muszą być umieszczane w miejscach łatwo dostępnych dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej. Urzędy mają ponadto obowiązek udostępniać bezpłatną informację w sprawie wyborów dla osób niepełnosprawnych, przekazywaną telefonicznie lub w formie materiałów informacyjnych (także elektronicznych), których przesłania na adres domowy może zażądać wyborca. Ustawa przewiduje również, że docelowo w każdej gminie co najmniej jedna trzecia lokali obwodowych komisji wyborczych będzie dostosowana do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. Wyrównywanie szans udziału w życiu publicznym różnych grup zagrożonych wykluczeniem wymaga tworzenia systemowych rozwiązań, które całościowo będą odpowiadać na różne potrzeby, możliwości i ograniczenia tych grup. Tymczasem polskie ustawodawstwo reguluje kwestie związane z partycypacją publiczną osób zagrożonych wykluczeniem przede wszystkim w zakresie partycypacji wyborczej tych grup (nowelizacja kodeksu wyborczego z 2011 roku). Wyjątkiem na tym tle są osoby głuche i słabosłyszące, które od 2011 roku są objęte odrębną ustawą mającą ułatwiać im uczestnictwo w życiu publicznym (ustawa o języku migowym i innych środkach wspierania komunikowania się). Brakuje jednak systemowych rozwiązań wspierających partycypację publiczną osób słabo wykształconych i osób starszych, choć jak należy zaznaczyć w wypadku tej ostatniej grupy rozwiązania sprzyjające wzmocnieniu ich udziału w życiu publicznym pojawiają się w niektórych aktach prawa lokalnego. Z kolei cudzoziemcy są obecnie właściwie pozbawieni możliwości uzyskiwania wpływu na życie publiczne. Polska dotychczas nie ratyfikowała bowiem (i nie planuje uczynić tego w najbliższej przyszłości) europejskiej konwencji o udziale cudzoziemców w życiu publicznym na poziomie lokalnym 13 z 1992 roku, która między innymi zobowiązywała władze lokalne do tworzenia ciał konsultacyjnych umożliwiających migrantom wpływanie na sprawy, jakie ich dotyczą. Pokładanych nadziei w zakresie wypracowania rozwiązań ułatwiających partycypację publiczną nie spełnił także dokument Polityka Migracyjna Polski stan obecny i postulowane działania, przygotowany pod kierunkiem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 14. Należy tworzyć systemowe rozwiązania prawnoinstytucjonalne wspierające partycypację publiczną osób zagrożonych wykluczeniem, w tym ze względu na wiek i niski poziom wykształcenia. Ważną grupą wymagającą wsparcia w tym zakresie i narzędzi umożliwiających współdecydowanie są cudzoziemcy 13 Convention on the Participation of Foreigners in Public Life at Local Level int/treaty/en/treaties/html/144.htm [dostęp: 20 maja 2012 roku]. 14 Polityka Migracyjna Polski stan obecny i postulowane działania bip/227/19529/polityka_migracyjna_polski.html [dostęp: 20 maja 2012 roku]. Szerzej na ten temat por. P. Kaźmierkiewicz, J. Frelak Political participation of third country nationals on a national and local level, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa

8 Nie tylko prawo, ale także wiedza Rozwiązania prawne na rzecz zwiększania zaangażowania obywateli zagrożonych wykluczeniem w życie publiczne są potrzebne, równie istotne jest jednak kształcenie z zakresu dostępnych możliwości partycypacji Choć ramy prawnoinstytucjonalne są często warunkiem brzegowym partycypacji, to jednak wyniki badań opinii publicznej potwierdzają wielokrotnie podnoszony argument, że same rozwiązania prawne sprzyjające partycypacji publicznej to za mało, żeby rzeczywiście zwiększyć zaangażowanie obywateli w sprawy publiczne. Jedną z głównych przeszkód we wzmacnianiu uczestnictwa obywateli w procesach decyzyjnych jest niedostępność informacji o istniejących instrumentach partycypacji. Obrazuje to między innymi przykład wprowadzonych w nowelizacji kodeksu wyborczego ułatwień dotyczących osób niepełnosprawnych. We wrześniu 2011 roku a więc tuż przed wyborami parlamentarnymi Centrum Badania Opinii Społecznej we współpracy z Instytutem Spraw Publicznych zrealizowało badanie, w którym między innymi pytano respondentów o nowe rozwiązania w obszarze prawa wyborczego 15. Ponad połowa (58,0%) badanych nie wiedziała, kto może skorzystać z korespondencyjnej metody głosowania, a jedynie 22,0% ankietowanych właściwie wskazało krąg uprawnionych. Co więcej, również wśród samych niepełnosprawnych odsetek osób, którym była znana instytucja głosowania korespondencyjnego, był niepokojąco niski jedynie 32,0% respondentów z orzeczoną niepełnosprawnością wiedziało, że mogą skorzystać z takiego rozwiązania. Podobnie było ze znajomością możliwości głosowania za pośrednictwem pełnomocnika. Chociaż nie była to instytucja całkowicie nowa z pomocy pełnomocnika można było skorzystać już w wyborach prezydenckich i samorządowych w 2010 roku to jednak zaledwie 23,0% ankietowanych wiedziało, że jest to procedura przeznaczona dla osób powyżej siedemdziesiątego piątego roku życia i niepełnosprawnych. Ponad połowa (56,0%) badanych nie miała żadnej wiedzy na temat tej możliwości. Nikła wiedza na temat dostępnych ułatwień w głosowaniu przełożyła się na praktykę. W wyborach do sejmu i senatu w październiku 2011 roku korespondencyjnie zagłosowało jedynie 819 osób niepełnosprawnych 16 (dla porównania wśród uprawnionych przebywających za granicą skorzystało z tej metody głosowania 22 tysiące wyborców 17 ). 15 B. Roguska, J. Zbieranek, Wiedza i opinie Polaków o prawie wyborczym i mechanizmach kampanii. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, wrzesień 2011 roku. 16 PKW: Chęć głosowania korespondencyjnego zadeklarowało 819 niepełnosprawnych, Gazeta Prawna.pl, 27 września 2011 roku. 17 W ten sposób za granicą zagłosują tysiące Polaków, tekst informacyjny z 7 października 2011 roku, opublikowany na portalu: wiadomosci.wp.pl

9 Dywersyfikacja kanałów komunikacji z mieszkańcami Osoby z niskim poziomem wykształcenia i powyżej pięćdziesiątego piątego roku życia preferują bezpośrednie formy komunikacji z władzami, nie zaś komunikację za pośrednictwem mediów, jak prasa, radio czy Internet, co należy wziąć pod uwagę przy tworzeniu rozwiązań dotyczących wzmacniania udziału mieszkańców w procesach decyzyjnych Technologia zmienia sposób komunikowania się mieszkańców z władzami lokalnymi obok tradycyjnych kanałów komunikacji, jak zamieszczanie informacji dla obywateli na tablicach ogłoszeń czy przekazywanie ich za pośrednictwem radnych i sołtysów, coraz większą rolę jako nośniki informacji odgrywają media: prasa, radio, telewizja, a także Internet. W internetowych Biuletynach Informacji Publicznej można znaleźć obowiązujące i projektowane akty prawne oraz informacje o realizowanych i planowanych działaniach władz publicznych. Za pośrednictwem poczty elektronicznej można się zwracać do organów administracyjnych z wnioskiem o udostępnienie informacji publicznej i otrzymywać taką informację od administracji. Interesującym rozwiązaniem choć wciąż nieczęsto stosowanym jest transmitowanie obrad organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego w Internecie. Włączanie osób zagrożonych wykluczeniem w procesy decyzyjne wymaga jednak dopasowania stosowanych rozwiązań technologicznych do możliwości i ograniczeń tych osób, związanych z ich sytuacją zdrowotną czy z brakiem dostępu lub kompetencji do korzystania z istniejących technologii. Przy projektowaniu tych rozwiązań należałoby wziąć pod uwagę preferencje tych grup, zwłaszcza że diagnoza stanu partycypacji publicznej przeprowadzona przez Instytut Spraw Publicznych potwierdza ich istnienie. Pokazuje ona, że osoby z niskim poziomem wykształcenia i osoby w wieku powyżej pięćdziesięciu pięciu lat znacznie częściej niż ogół Polaków za dogodne sposoby włączania się w życie publiczne nadal uznają tradycyjne formy komunikacji bezpośredniej, jak spotkania, zebrania władz z mieszkańcami czy przekazywanie im wiedzy za pośrednictwem rad sołeckich (dzielnicowych lub osiedlowych). Z kolei znacznie rzadziej niż inni Polacy za najlepszą z ich punktu widzenia uznają komunikację odbywającą się za pośrednictwem mediów (prasy, radia, telewizji i Internetu), która jednak może być bardzo wygodnym rozwiązaniem na przykład dla osób niepełnosprawnych ruchowo. Zwiększanie zaangażowania obywateli w sprawy publiczne wymaga więc dobrego rozpoznania potrzeb poszczególnych grup i dopasowania do nich projektowanych rozwiązań prawnych i edukacyjnych. Brak świadomości zróżnicowanych oczekiwań i nieuwzględnienie tych preferencji przez władze lokalne będzie pogłębiać wyłączenie osób zagrożonych wykluczeniem z lokalnego życia publicznego. 18 B. Roguska, J. Zbieranek, Wiedza i opinie Polaków o prawie wyborczym i mechanizmach kampanii. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, wrzesień 2011 roku

10 O autorkach Anna Krajewska doktor socjologii, prawnik, adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, specjalistka do spraw monitoringu prawa w projekcie Decydujmy razem. Specjalizuje się w socjologii prawa. Paulina Sobiesiak-Penszko socjolog, doktorantka w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik projektów i analityk w Programie Społeczeństwa Obywatelskiego i Polityki Społecznej Instytutu Spraw Publicznych. Kieruje projektem Decydujmy razem. Interesuje się problematyką sektora pozarządowego, partycypacji i socjologią społeczności lokalnych. Za treść publikacji odpowiada Instytut Spraw Publicznych. Przedruk materiałów Instytutu Spraw Publicznych w całości lub części jest możliwy wyłącznie za zgodą Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystanie danych empirycznych jest dozwolone z podaniem źródła. Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012 Redaktor serii: dr Jacek Kucharczyk Koordynator serii: Rafał Załęski, publikacje@isp.org.pl Redakcja językowa: Marcin Grabski ( Projekt makiety, skład, łamanie i korekta: Fundacja Fundusz Współpracy Adres: Instytut Spraw Publicznych ul. Szpitalna 5 lok. 22, Warszawa tel , fax isp@isp.org.pl, Publikacja dystrybuowana bezpłatnie 18