Konsumpcja żywności w Polsce w warunkach deflacji

Transkrypt

1 Krystyna Świetlik Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy Konsumpcja żywności w Polsce w warunkach deflacji Food consumption in Poland during a period of deflation Uwarunkowania rynkowe dla konsumentów żywności były w 2014 r. dużo bardziej korzystne niż w roku poprzednim. Ożywienie gospodarcze, poprawa sytuacji na rynku pracy i niska inflacja doprowadziły do przyspieszenia dynamiki wzrostu dochodów ludności. Wzrost dochodów i nienotowany od 2003 r. spadek cen żywności radykalnie zmieniły sytuację popytową na krajowym rynku żywnościowym. W 2014 r. nastąpiło odwrócenie, utrzymującej się w latach , spadkowej tendencji popytu na żywność. Wzrosła sprzedaż detaliczna żywności i zwiększyły się wydatki gospodarstw domowych na żywność. Wzrósł popyt na usługi gastronomiczne, na żywność z wyższych półek, na produkty wysokoprzetworzone, funkcjonalne, wygodne i jakościowo lepsze. Umocnienie tych tendencji w pierwszych miesiącach 2015 r. jest obiecującą perspektywą dla rynku żywnościowego w bieżącym roku. Słowa kluczowe PKB, ceny żywności, dochody w sektorze gospodarstw domowych, wydatki na żywność, konsumpcja Market conditions for consumers of food in 2014 were much more favourable than in the previous year. The revival of the economy, improvement in the labour market and low inflation resulted in an increase in the growth of personal income. The growth in income and decrease in the price of food (unseen since 2003) radically affected demand in the domestic food market. In 2014 there was a reversal of the decrease in demand for food which had been the case during Retail sales of food increased and there was a growth in household expenditure on food. There was a growth in demand for catering services, for more exclusive food products, for highly processed food products, and for functional, convenience and higher quality food. A strengthening of this trend in the first months of 2015 provides an encouraging prognosis for the market for food in the current year. Keywords GDP, food prices, incomes of the households sector, expenditures on food, consumption Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego w Polsce w latach , a zwłaszcza w dwóch ostatnich latach tego okresu, znalazło odzwierciedlenie w nasileniu się negatywnych zjawisk na rynku pracy, obniżeniu dynamiki wzrostu dochodów ludności i spożycia w sektorze gospodarstw domowych. Istotnym czynnikiem hamującym tempo wzrostu popytu konsumpcyjnego była utrzymująca się w całym okresie kryzysu gospodarczego wysoka inflacja, generowana m.in. przez wysoki wzrost cen żywności i paliw. W latach średnia stopa inflacji kształtowała się na poziomie 3,0%, a ceny detaliczne żywności rosły w tempie 3,8%. Zjawiska te nie pozostały bez wpływu na konsumpcję żywności, która po stagnacji w latach , w latach uległa bezwzględnej redukcji. Sytuacja zmieniła się radykalnie w 2014 r., gdy pojawiła się nienotowana od 2003 r. deflacja, w tym szybki spadek cen surowców rolniczych i produktów ich przerobu. Relatywnemu tanieniu żywości towarzyszyło ożywienie gospodarcze, zwiększenie zatrudnienia, spadek bezrobocia i wzrost dochodów ludności. Oznaczało to całkowitą zmianę uwarunkowań popytowych na krajowym rynku żywnościowym. Celem prezentowanego opracowania jest wskazanie przyczyn deflacji na rynku żywnościowym w 2014 r., zobrazowanie zmian cen poszczególnych grup produktów spożywczych i reakcji konsumentów na spadek cen żywności w warunkach wydatnego wzrostu dochodów. Na podstawie danych z rachunków narodowych GUS oraz wyników badań budżetów gospodarstw domowych scharakteryzowano główne kierunki zmian popytu na żywność w ujęciu makro- i mikroekonomicznym. W pracy wykorzystano specjalistyczne publikacje polskich i zagranicznych ośrodków naukowych, organizacji i urzędów statystycznych (Instytut Ekonomiczny NBP, Biuro Informacji Kredytowej, FAO, Eurostat) oraz wyniki własnych analiz statystyki rynkowej. W badaniach zastosowano głównie metody statystyki opisowej i analizy ekonomicznej. 31

2 Rysunek 1. Dynamika światowych cen żywności w latach (2003 r. = 100) Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie danych FAO. Ceny żywności w roku 2014 W latach utrzymywała się w Polsce tendencja relatywnego drożenia żywności. Sprzyjały jej zarówno czynniki wewnętrzne, koniunkturalne, związane z produkcją i podażą surowców rolniczych, jak i zewnętrzne, związane ze wzrostem cen artykułów rolno-spożywczych na rynkach światowych (rysunek 1). Rosnące ceny żywności i paliw były głównym czynnikiem inflacjogennym. Stosunkowo wysoki wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych, generowany przez zwyżki cen artykułów rolno-spożywczych, napojów alkoholowych i tytoniu oraz nośników energii i paliw charakteryzował lata ostatniego kryzysu gospodarczego. Efektem drożenia nośników energii i paliw był m.in. wydatny wzrost cen usług bytowych, istotnie obciążający budżety rodzin. W 2013 r., w porównaniu z 2003 r., przy wzroście łącznych cen towarów i usług konsumpcyjnych o 32,2% ceny żywności i napojów bezalkoholowych zwiększyły się o 45,7%, w tym żywności o 47,3%, ceny alkoholu i tytoniu podniosły się o 51,6%, towarów i usług związanych z użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii o 65,8%, w tym nośników energii o 70,3%, a ceny paliw do prywatnych środków transportu o 73,9% (rysunek 2). Do 2013 r. Polska wśród państw Unii Europejskiej należała do krajów o najwyższej inflacji i najwyższym wzroście cen żywności. W 2014 r. tendencje te uległy odwróceniu. Od grudnia 2013 r. do grudnia 2014 r. ceny detaliczne żywności i napojów bezalkoholowych obniżyły się o 3,2%, w tym żywności o 3,5% (rysunek 3), przy spadku łącznych cen towarów i usług konsumpcyjnych o 1,0%. Spadek średniego rocznego poziomu cen artykułów żywnościowych i napojów bezalkoholowych w 2014 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, wyniósł 0,9%, przy zerowej stopie średniorocznej inflacji. Deflacja na rynku żywnościowym była zjawiskiem nienotowanym od lat (w Polsce w 2002 r. ceny żywności i napojów bezalkoholowych obniżyły się o 0,7% w stosunku do roku poprzedniego, a w 2003 r. spadły o 1,0%) (GUS, 2009), a skala obniżek cen żywności największa wśród państw UE (Pavlova, 2015). Według danych Eurostatu w grudniu 2014 r., w porównaniu z grudniem 2013 r., w UE-28 ceny żywności i napojów bezalkoholowych obniżyły się o 0,8%, przy spadku cen towarów i usług konsumpcyjnych o 0,1%. W Polsce, według tej metodologii (HICP), spadek cen żywności wyniósł 3,1%. Głównymi czynnikami wpływającymi na spadek cen żywności w 2014 r. były: wzrost krajowej produkcji i spadek cen większości podstawowych surowców roślinnych i zwierzęcych; obniżka kosztów produkcji zwierzęcej w rolnictwie spowodowana zmniejszeniem się cen zbóż i pasz; spadek cen energii i paliw, będący następstwem spadku cen ropy naftowej na rynkach światowych, który przełożył się na obniżkę kosztów produkcji rolniczej, przetwórstwa i obrotu; ograniczenia eksportowe związane z afrykańskim pomorem świń (ASF), czarnym PR polskiej żywności (w Czechach, na Słowacji, w Wielkiej Brytanii i Irlandii) oraz rosyjskim embargiem na import towarów rolno-spożywczych z Polski; spadek cen artykułów rolno-spożywczych na rynkach światowych (według FAO w 2014 r. światowe ceny żywności były o 3,8% niższe niż w 2013 r.; FAO, 2015); dekoniunktura na światowym rynku żywności i skurczenie się rynków zbytu (zakaz eksportu wprowadzony przez Rosję dotknął nie tylko Polskę, ale też wszystkie kraje UE, USA, Kanadę 32

3 Rysunek 2. Wskaźniki cen wybranych grup towarów i usług konsumpcyjnych w latach (2003 r. = 100) Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie danych GUS. Rysunek 3. Wskaźniki cen żywności i napojów bezalkoholowych (XII poprzedniego roku = 100) Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych GUS. i Australię, wskutek tego w wielu państwach wytworzyła się nadwyżka żywności); spadek cen importowanych towarów w wyniku okresowego umocnienia się złotego (wynikający z silniejszego niż rok wcześniej kursu złotego względem dolara). Obniżki cen poszczególnych grup artykułów żywnościowych były zróżnicowane, a największe dotyczyły: cukru, jaj, mięsa i tłuszczów wieprzowych oraz owoców, warzyw i ziemniaków. Wzrosły natomiast ceny produktów mlecznych, masła, czekolady i wyrobów cukierniczych, przy stabilizacji cen ryb i owoców morza oraz pieczywa i produktów zbożowych (tablica 1). Zmiany cen pozostałych grup towarów i usług konsumpcyjnych były w 2014 r. różnokierunkowe, z przewagą tendencji spadkowych. W stosunku do roku poprzedniego istotnie obniżyły się ceny odzieży i obuwia (o 4,7%), towarów i usług związanych z edukacją (o 3,8%) oraz transportem (o 2,3%, w tym paliw do prywatnych środków transportu o 3,4%). Nieznacznie zmalały ceny towarów i usług związanych z wyposażeniem mieszkania 33

4 Tablica 1. Wskaźniki cen detalicznych w latach Wyszczególnienie rok poprzedni = 100 Towary i usługi konsumpcyjne 103,5 102,6 104,3 103,7 100,9 100,0 Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 109,4 105,3 103,7 104,1 103,5 103,7 Żywność i napoje bezalkoholowe 104,1 102,7 105,4 104,3 102,0 99,1 Żywność 104,1 102,8 105,6 104,3 102,2 99,1 Pieczywo i produkty zbożowe 103,5 102,8 109,4 102,7 101,1 100,1 Ziemniaki, warzywa, grzyby i przetwory 104,5 114,1 96,1 93,6 110,7 96,4 ziemniaki 105,9 128,1 104,0 62,1 147,6 92,8 Owoce i przetwory 95,8 109,2 109,3 101,8 102,2 97,2 Mięso, podroby i przetwory 108,4 98,6 105,2 108,4 101,8 98,9 Ryby i przetwory 108,4 103,8 106,2 108,5 101,1 100,0 Tłuszcze jadalne 101,8 105,5 107,6 103,7 102,1 99,7 Mleko i przetwory 97,4 101,9 104,3 103,3 102,2 103,8 Jaja 108,7 105,4 98,5 131,9 93,3 93,7 Cukier, wyroby cukiernicze i miód 106,5 99,1 114,3 103,0 98,3 93,5 cukier 114,9 89,3 148,2 98,4 91,7 71,2 Napoje bezalkoholowe 103,5 101,9 103,8 104,3 100,3 99,7 Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych GUS. i prowadzeniem gospodarstwa domowego (o 0,1%). Wolniejszy niż przed rokiem był wzrost cen towarów i usług związanych z mieszkaniem (1,1% wobec 1,7%). Minimalnie podrożały nośniki energii (o 0,1%) oraz towary i usługi związane ze zdrowiem (o 0,2%) (GUS, 2015c). Spadek cen żywności i paliw pozytywnie oddziaływał na dochody realne gospodarstw domowych, przyczyniając się do wzrostu konsumpcji. Sprawiał, że konsumenci mogli więcej pieniędzy przeznaczyć na zakup innych towarów. W przeciwieństwie do lat poprzednich, nie musieli bowiem oszczędzać na żywności, aby zaspokoić potrzeby bytowe (związane m.in. z użytkowaniem mieszkania, nośnikami energii i transportem), stanowiące sztywną pozycję w strukturze wydatków domowych. Dochodowe uwarunkowania konsumpcji w roku2014 Dochody obok cen są głównym czynnikiem makroekonomicznym decydującym o popycie. Są one pochodną PKB. W 2014 r. polska gospodarka pozostawała pod wpływem negatywnych oddziaływań globalnych. Kryzys rosyjsko-ukraiński i napięta sytuacja polityczna na Wschodzie, słabe ożywienie gospodarcze w strefie euro i związane z tym obniżenie popytu na polski eksport oraz embargo nałożone na niektóre polskie towary przez Rosję i inne państwa Wschodu, nie osłabiły jednakże ogólnej kondycji makroekonomicznej. Utrzymało się, obserwowane od II kwartału 2013 r., ożywienie gospodarcze, a wzrost gospodarczy w kolejnych okresach miał zrównoważony charakter (Polskie Radio, 2015). Zdaniem Ministra Finansów przewagę nad innymi krajami dał Polsce duży rynek wewnętrzny, samodzielna waluta oraz relatywnie niskie zadłużenie. Według wstępnych danych GUS w 2014 r. tempo wzrostu polskiego PKB wyniosło 3,4%, wobec 1,7% w 2013 r. i 1,8% w 2012 r. (GUS, 2015c). Dane te były lepsze od oczekiwań i założeń w ustawie budżetowej na 2014 r. (2,5%). W 2014 r. Polska należała do najszybciej rozwijających się państw Unii Europejskiej (Eurostat, 2015). Wyższe tempo wzrostu notowano jedynie w Irlandii (4,8%), na Węgrzech (3,6%) i na Malcie (3,5%). Wzrost aktywności gospodarczej znalazł odzwierciedlenie w poprawie sytuacji na rynku pracy. W końcu 2014 r. liczba pracujących w gospodarce narodowej była o 1,2% większa niż w końcu 2013 r., a przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw (w jednostkach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) wzrosło o 1,4%, przy umacnianiu się jego dynamiki w kolejnych kwartałach. Wzrost liczby pracujących, przy spadku ogólnej liczby ludności i wzroście współczynnika aktywności zawodowej, przełożył się na obniżenie stopy bezrobocia do 11,5% w grudniu 2014 r., z 13,4% w analogicznym okresie przed rokiem (GUS, 2015b; NBP, 2015a). Głównym czynnikiem wzrostu podaży pracy była rosnąca aktywność osób w wieku przedemerytalnym. Według danych GUS w IV kwartale 2014 r. współczynnik aktywności zawodowej ukształtował się na poziomie 56,3%, wobec 56,1% w analogicznym okresie przed rokiem. Stabilny wzrost gospodarczy (w I kwartale 2014 r. wzrost PKB wyniósł 3,5%, w II kwartale 3,6%, 34

5 Tablica 2. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne w latach Wyszczególnienie rok poprzedni = 100 PKB a 102,6 103,7 104,8 101,8 101,7 103,4 Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej 98,1 102,4 101,0 99,6 100,5 101,1 w tym: w sektorze przedsiębiorstw b 98,8 100,8 103,2 100,1 99,0 100,6 Stopa bezrobocia rejestrowanego (w końcu roku) 12,1 12,4 12,5 13,4 13,4 11,5 Przeciętne wynagrodzenie realne brutto w gospodarce narodowej 102,0 101,4 101,4 100,1 102,8 103,4 w tym: w sektorze przedsiębiorstw b 101,1 100,8 100,9 99,8 102,0 103,7 Realne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych c 103,5 102,0 100,9 100,8 102,0 103,1 Spożycie ogółem a 103,5 102,8 101,7 100,7 101,4 103,4 w tym: spożycie w sektorze gospodarstw domowych 103,3 102,5 103,0 101,0 101,2 103,1 a Zgodnie z metodologią Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych i Regionalnych (ESA 2010). b W jednostkach o liczbie pracujących powyżej 9 osób. c Od 2011 r. dane zgodne z metodologią ESA Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych GUS. a w III i IV po 3,3%), ożywienie rynku pracy i niska inflacja skutkowały istotnym przyspieszeniem dynamiki wzrostu dochodów realnych do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych. Pozytywny wpływ na wielkość tej kategorii miał wzrost dochodów z pracy najemnej i świadczeń społecznych oraz z pracy na własny rachunek poza rolnictwem, jak również wzrost wartości kredytów konsumpcyjnych w systemie bankowym. Hamująco na tempo wzrostu funduszu nabywczego gospodarstw domowych oddziaływał natomiast spadek dochodów ludności utrzymującej się z pracy w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, dochodów z własności oraz wartości transferów pieniężnych od osób pracujących za granicą (Świetlik, 2015). W 2014 r. wzrost płac realnych brutto w gospodarce wyniósł 3,4%, wobec 2,8% w 2013 r. i 0,1% w 2012 r. W sektorze przedsiębiorstw, w jednostkach zatrudniających powyżej 9 osób, przeciętne miesięczne wynagrodzenia realne brutto zwiększyły się o 3,7%, podczas gdy przez rokiem wzrosły o 2,0%. Z rachunków narodowych GUS i badań NBP wynika, że w okresie trzech pierwszych kwartałów 2014 r., w porównaniu z analogicznym okresem 2013 r., dochody z działalności gospodarczej prywatnych przedsiębiorców (osób fizycznych) zwiększyły się realnie o 3,0%, podczas gdy odpowiednio rok wcześniej wzrosły o 1,2% (NBP, 2015b). Są to dochody z nadwyżki operacyjnej brutto. Podwyższone tempo wzrostu tej kategorii obserwuje się od połowy 2013 r. Rok 2014 był rekordowy, jeśli chodzi o liczbę i wielkość kredytów konsumpcyjnych (ratalnych i gotówkowych). Dane Biura Informacji Kredytowej pokazują, że w 2014 r. banki i SKOK-i udzieliły 7,7 mln kredytów konsumpcyjnych, tj. o 13,6% więcej niż w 2013 r., a wartość tych kredytów wyniosła 77,8 mld zł, wobec 70,2 mld zł w roku poprzednim. W ujęciu wartościowym sprzedaż kredytów konsumpcyjnych w 2014 r. była najwyższa w historii i o 3,0% przewyższyła poziom z 2008 r. (75,5 mld zł), tj. szczytowego okresu poprzedniej koniunktury kredytowej (Biuro Informacji Kredytowej, 2015). Uwzględniając wszystkie rodzaje dochodów, GUS szacuje, że w 2014 r., w porównaniu z 2013 r., realne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych zwiększyły się o 3,1%, wobec wzrostu o 2,0% odpowiednio rok wcześniej i o 0,8 0,9% w latach Wzrost siły nabywczej dochodów i poprawa nastrojów konsumentów przyczyniły się do przyspieszenia realnej dynamiki spożycia w sektorze gospodarstw domowych. Z rachunków narodowych GUS wynika, że w 2014 r., w stosunku do roku poprzedniego, popyt konsumpcyjny sektora gospodarstw domowych mierzony wielkością wydatków z dochodów osobistych (w cenach stałych) zwiększył się o 3,1%, wobec wzrostu o 1,2% w 2013 r. i o 1,0% w 2012 r. (tablica 2). Spożycie prywatne stało się głównym motorem wzrostu gospodarczego, w przeciwieństwie do dwóch poprzednich lat, kiedy głównym stymulatorem PKB był eksport netto. 35

6 Spożycie żywności według rachunków narodowych i bilansów produktów rolniczych Wyższy niż w roku poprzednim wzrost dochodów ludności i absolutny spadek cen żywności radykalnie zmieniły sytuację popytową na krajowym rynku żywnościowym. W 2014 r. nastąpiło odwrócenie spadkowej tendencji popytu na żywność utrzymującej się w latach Szacuje się, że w 2014 r. spożycie żywności i napojów bezalkoholowych w sektorze gospodarstw domowych (w cenach stałych) mierzone wielkością wydatków z dochodów osobistych ukształtowało się na poziomie o 1,5% wyższym niż w 2013 r., podczas gdy w trzech poprzednich latach zmalało o 5,8% (rysunek 4). Potwierdzeniem tych tendencji są statystyki sprzedaży detalicznej. W 2014 r. sprzedaż detaliczna żywności, napojów i wyrobów tytoniowych (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) w cenach stałych była o 4,8% większa niż w 2013 r., wobec spadku o 1,8% w latach W 2014 r. tempo wzrostu sprzedaży żywności było blisko dwukrotnie wyższe niż sprzedaży detalicznej ogółem i przyspieszało w kolejnych kwartałach. W I półroczu wyniosło 3,3% r/r, a w II półroczu 6,3% r/r, przy czym w IV kwartale wzrost sprzedaży w ujęciu rocznym wyniósł 7,6%, wobec spadku o 0,3% w analogicznym okresie przed rokiem. Wprawdzie dane te nie dotyczą wszystkich placówek handlowych, ale są wyraźnym sygnałem ożywienia krajowego popytu na żywność. W 2014 r. wzrostowi globalnego popytu na żywność, mierzonego realną wartością wydatków w sektorze gospodarstw domowych, towarzyszyły istotne zmiany jego rzeczowej struktury pod wpływem zróżnicowanej podaży i cen na rynkach poszczególnych produktów (tablica 3). Z analizy bilansów produktów rolniczych wynika, że pod wpływem wzrostu produkcji i spadku cen żywca wieprzowego nastąpiło zwiększenie konsumpcji wieprzowiny oraz tłuszczów wieprzowych surowych i topionych. Efektem zwiększenia produkcji i podaży oraz spadku cen detalicznych wołowiny był wzrost spożycia mięsa wołowego, notowany po raz pierwszy od 2004 r. Wzrosła także konsumpcja mięsa drobiowego, lecz w tempie wolniejszym niż w latach wcześniejszych, głównie ze względu na wzmożenie eksportu. Wyższe krajowe zbiory i ograniczenia w eksporcie przyczyniły się do znaczącego wzrostu podaży, redukcji cen i zwiększenia spożycia warzyw oraz owoców. Duży spadek cen detalicznych i poprawa jakości doprowadziły do wzrostu spożycia ziemniaków, co było zjawiskiem nienotowanym od 2008 r. Poprawa sytuacji materialnej gospodarstw domowych, zwiększenie i rozszerzenie oferty asortymentowej podaży ryb i przetworów rybnych oraz dostosowanie jej do potrzeb i prefe- Rysunek 4. Dynamika PKB i spożycia indywidualnego w sektorze gospodarstw domowych w latach (w cenach stałych, 2003 = 100) ab a PKB i spożycie w sektorze gospodarstw domowych według ESA b Spożycie żywności i napojów bezalkoholowych w 2014 r. szacunek. Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie danych GUS. 36

7 Tablica 3. Spożycie niektórych artykułów żywnościowych (według danych bilansowych, na 1 mieszkańca) Wyszczególnienie a Ziarno 4 zbóż w przeliczeniu na przetwory b w kg ,5 Ziemniaki c w kg Warzywa w kg Owoce w kg 55,0 55,5 44,0 42,0 46,0 46,0 48,0 Mięso i podroby d w kg 75,3 75,0 73,7 73,4 71,0 67,5 71,0 w tym: mięso w kg 71,2 70,8 69,9 70,1 67,3 63,8 67,5 wieprzowe w kg 42,7 42,4 42,2 42,5 39,2 35,5 38,5 wołowe w kg 3,8 3,6 2,4 2,1 1,6 1,5 1,6 drobiowe w kg 24,1 24,0 24,6 25,0 26,1 26,5 26,9 Ryby i przetwory e w kg 13,7 13,3 13,1 12,2 11,7 12,2 13,2 Tłuszcze jadalne f 31,5 31,8 32,1 32,0 32,1 31,8 32,6 zwierzęce w kg 6,4 6,0 6,3 6,1 6,0 5,1 5,5 roślinne 20,8 21,1 21,5 21,9 22,2 22,6 23,0 masło w kg 4,3 4,7 4,3 4,0 4,1 4,1 4,1 Mleko krowie g w l Jaja kurze w szt Cukier w kg 38,4 38,8 39,9 39,4 42,5 41,9 43,6 a Szacunek. b Dane dotyczą lat gospodarczych, tzn. obejmują okres od 1 lipca danego roku kalendarzowego do 30 VI roku następnego. c Szacunek IERiGŻ-PIB. d Łącznie z mięsem i podrobami przeznaczonymi na przetwory e W wadze żywej. f W wadze handlowej, od 2005 r. szacunek IERiGŻ-PIB. g Łącznie z mlekiem przeznaczonym na przetwory, bez mleka przerobionego na masło. Ź r ó d ł o: dane GUS, Morskiego Instytutu Rybackiego oraz szacunki i prognozy własne. rencji nabywców znalazły odzwierciedlenie we wzroście spożycia tych produktów. Wydatnie wzrosło spożycie cukru, wspierane głęboką redukcją cen detalicznych oraz niskimi cenami owoców i warzyw skłaniającymi do domowego przetwórstwa. Utrzymujące się korzystne tendencje w eksporcie skutkowały spadkiem krajowej podaży, wzrostem cen i ograniczeniem spożycia artykułów mleczarskich. Obniżyła się także bilansowa konsumpcja produktów zbożowych. Takie samo jak w 2013 r. było natomiast spożycie jaj i masła przy niewielkim wzroście konsumpcji tłuszczów roślinnych. Konsumpcja żywności według badań budżetów gospodarstwach domowych Z prowadzonych przez GUS badań budżetów gospodarstw domowych wynika, że w 2014 r. przeciętne miesięczne nominalne wydatki w przeliczeniu na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem były o 1,6% większe niż w roku poprzednim. Przy zerowej stopie inflacji wzrost wydatków realnych był taki sam jak nominalnych. Przeciętne miesięczne nominalne wydatki gospodarstw domowych na żywność były nieznacznie mniejsze niż rok wcześniej (o 0,4%), a realne wzrosły o 0,5%. Znacząco wzrosły wydatki gospodarstw domowych na żywienie poza domem, powodując wzrost udziału gastronomii w zaspokojeniu żywnościowych potrzeb ludności. W trzech pierwszych kwartałach 2014 r. przeciętne miesięczne wydatki na gastronomię w przeliczeniu na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem były nominalnie i realnie o 49,4% większe niż w analogicznym okresie przed rokiem. Blisko dwukrotnie zwiększyły się wydatki na żywienie w stołówkach, o 30,0% wydatki na żywienie w barach szybkiej obsługi i na żywność kupowaną na wynos, a o 11,0% wydatki na żywienie w restauracjach. Obniżyły się natomiast wydatki na żywność konsumowaną w kawiarniach i herbaciarniach. W porównywanych okresach udział wydatków na żywienie poza domem w wydatkach gospodarstw domowych na żywność i napoje bezalkoholowe zwiększył się z 10,5% do 15,6%. Wzrósł popyt gospodarstw domowych na produkty o wyższym stopniu przetworzenia. Znacząco 37

8 Tablica 4. Przeciętne miesięczne nominalne i realne wydatki na wybrane artykuły żywnościowe w gospodarstwach domowych ogółem (w zł na 1 osobę) 2014 Wyszczególnienie Wydatki nominalne Wydatki realne a a Wskaźniki wydatków nominalnych korygowane odpowiednimi wskaźnikami cen detalicznych artykułów żywnościowych. b Pieczywo chrupkie, chleb tostowy, chałki, bułeczki i rogale maślane, krakersy, paluszki, herbatniki, pierniki, gofry, placki, ciasta, ciasteczka, babeczki, groszek ptysiowy itp. c Konserwy mięsne, pasztety i wyroby garmażeryjne z mięsa. d Konserwy rybne, kawior, marynaty, pasztety rybne, ryby panierowane, kotlety rybne, półprodukty rybne, ryby z warzywami, w galarecie, po grecku, pasty rybne itp. e Napoje mleczne (kefir, maślanka), desery mleczne ( danonki, desery twarogowe, serki danio, serki homogenizowane smakowe itp.). Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych GUS. w liczbach bezwzględnych 2013 = 100 Pozostałe wyroby piekarskie b 12,22 104,5 103,7 Pizza i inne półprodukty mączne 2,26 109,7 107,7 Inne przetwory mięsne c 3,44 106,5 106,5 Przetwory z ryb i owoców morza d 2,49 106,0 105,7 Napoje i inne produkty mleczne e 2,92 107,4 103,7 Warzywa i grzyby mrożone 1,05 104,0 102,3 Pozostałe przetwory warzywne i grzybowe 4,09 104,3 101,3 Chipsy 1,14 107,6 105,8 Czekolada 4,13 105,6 105,0 Żywność dla dzieci 2,64 111,9 108,6 Gotowe dania 1,22 104,3 102,2 Lemoniady, oranżady, coca-cola, napoje energetyzujące, toniki 6,36 102,6 102,1 Soki owocowe 2,42 103,0 103,0 zwiększyły się realne wydatki na zakup pieczywa cukierniczego, pizzy, półproduktów mącznych, przetworów mięsnych, przetworów z ryb i owoców morza, serków twarogowych smakowych, deserów i napojów mlecznych, mrożonek warzywnych i innych przetworów z warzyw, chipsów, czekolad, żywności dla dzieci, dań gotowych, napojów bezalkoholowych i soków owocowych (tablica 4). Zmniejszyła się wartość żywności pozyskiwanej z produkcji własnej. Spadek samozaopatrzenia został zrekompensowany przez wzrost zakupów rynkowych żywności. Szczegółowa analiza budżetów gospodarstw domowych ujawniła charakterystyczne przemiany poziomu i struktury konsumpcji żywności dokonujące się pod jednoczesnym wpływem deflacji, wzrostu siły nabywczej dochodów i zmian preferencji konsumentów. Spadek cen żywności nie spowodował zwiększenia ogólnej masy artykułów spożywczych konsumowanych w gospodarstwach domowych. Gospodarstwa domowe, dysponując większą siłą nabywczą, ograniczyły spożycie wielu pospolitych grup produktów, w tym m.in. pieczywa, kasz, dżemów, marmolad, margaryn i mleka spożywczego pitnego. Zwiększyły konsumpcję produktów, których ceny znacząco spadły, tj. owoców, warzyw i cukru. Zaoszczędzone na obniżkach cen żywności kwoty pieniężne gospodarstwa domowe przeznaczyły na zakup artykułów żywnościowych jakościowo lepszych, o wyższej wartości odżywczej i wyższej cenie jednostkowej, bądź produktów wyżej przetworzonych, o wyższej wartości dodanej, wygodnych w użyciu, oszczędzających czas potrzebny na przygotowanie posiłków, wpływających na urozmaicenie diety (takich jak: półprodukty mączne, pizza, kanapki, dania gotowe, żywność dla dzieci, gotowe surówki i sałatki, mrożonki warzywne itp.) (Świetlik, 2015). Spadek cen wieprzowiny skutkował wzmożeniem popytu na wołowinę i ryby, obniżka cen kurczaków znalazła odzwierciedlenie we wzroście popytu na mięso gęsi, kaczek i indyków, spadek cen tłuszczów roślinnych i wieprzowych umożliwił utrzymanie konsumpcji drożejącego masła na niezmienionym poziomie. Oszczędności z tytułu obniżek cen innych grup produktów pozwoliły m.in. na stabilizację spożycia serów dojrzewających oraz zwiększenie konsumpcji galanterii mlecznej, tj. produktów, których ceny wydatnie wzrosły. Przy konstruowaniu nowego koszyka żywnościowych zakupów w 2014 r. ujawniły się wyraź- 38

9 nie dochodowe i substytucyjne efekty obniżenia ceny (Beggi in., 2014; Nasiłowski, 2002). Dowodzą one, że w Polsce poprawa sytuacji dochodowej ma wciąż znaczący wpływ na popyt rodzin o niższych i średnich dochodach na usługi gastronomiczne, żywność z wyższej półki, na produkty wysokiej jakości, funkcjonalne, wygodne. Jednocześnie wskazują one na wysoką skłonność tych grup ludności do absorbcji innowacji w zakresie zaspokajania potrzeb żywnościowych. Bibliografia Begg, D., Vernasca, G., Fischer, S. i Rudiger, D. (2014). Mikroekonomia. Warszawa: PWE. Biuro Informacji Kredytowej (2015). Kredyt Trendy. Raport Biura Informacji Kredytowej. Warszawa: Biuro Informacji Kredytowej. Pozyskano z: http: // ( ). Eurostat (2015). Real GDP growth rate-volume (tec00115). Pozyskano z: ( ). FAO (2015). FAO Food Price Index. Pozyskano z: ( ). GUS (2009). Ceny w gospodarce narodowej w 2008 r. Warszawa: GUS. GUS (2015a). Informacja Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie zaktualizowanego szacunku PKB według kwartałów za lata Warszawa: GUS. Pozyskano z: ( ). GUS (2015b). Kwartalna informacja o rynku pracy. Warszawa: GUS. Pozyskano z: ( ). GUS (2015c). Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju w 2014 roku. Warszawa: GUS. Nasiłowski, M. (2002). System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii. Warszawa: Key Text. NBP (2015a). Kwartalny raport o rynku pracy w IV kw r. Warszawa: NBP. NBP (2015b). Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych w III kw r. Warszawa: Instytut Ekonomiczny NBP. Pozyskano z: pl/publikacje/domowe/domowe_3_2014.pdf ( ). Pavlova, S. (2015). Harmonised Indices of Consumer Prices December Eurostat. Pozyskano z: 47e9-91f4-d8ca1874fbcc ( ). Polskie Radio. (2015). Gospodarka, Informacje: GUS: PKB w IV kwartale 2014 r. w górę o 3,1 proc. rdr. Szczurek: to solidny wzrost. Pozyskano z: http: // ( ). Świetlik, K. (red.) (2015). Popyt na żywność. Stan i perspektywy. Warszawa: IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW. 39