EDUKACJA KOBIET. Andrzej Dominiczak WSTĘP
|
|
- Justyna Niewiadomska
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 2. EDUKACJA KOBIET Andrzej Dominiczak WSTĘP Prowadzenie systematycznej obserwacji ubóstwa wśród kobiet, zwłaszcza samotnie wychowujących dzieci, starszych, niepełnosprawnych, bezrobotnych oraz ze środowisk zagrożonych ekologicznie Wykorzystanie w polityce społecznej wskaźników dotyczących ubóstwa kobiet W dzisiejszej Polsce kobiety są na ogół lepiej wykształcone niż mężczyźni. Więcej kobiet zdobywa średnie wykształcenie i uzyskuje maturę, więcej podejmuje i kończy studia uniwersyteckie 1. Ponadto w ostatnich latach coraz więcej kobiet wybiera te kierunki studiów, które do niedawna uchodziły za niewłaściwe dla płci żeńskiej i były całkowicie zdominowane przez mężczyzn. Innym nowym i ciekawym zjawiskiem jest radykalne zwiększenie liczby kobiet wśród studentów kierunków ekonomicznych. Dane te zdają się wskazywać, że w niedalekiej przyszłości kobiety będą zajmować większość wpływowych i przynoszących wysokie dochody stanowisk w kraju. Sytuację kobiet w systemie edukacji kształtują obecnie dwie przeciwstawne siły. Z jednej strony, polityczna i gospodarcza transformacja, będąca wynikiem upadku systemu komunistycznego i jego ideologii, spowodowała głębokie zmiany na rynku pracy i gruntowne przemiany w świadomości młodego pokolenia. Prowadzone przez socjologów badania pokazują, że polska młodzież lat dziewięćdziesiątych odznacza się praktycznym podejściem do życia i nastawieniem na karierę zawodową. Dzisiejsze nastolatki dobrze rozumieją realia nowego systemu: jego konkurencyjny charakter, społeczną i moralną strukturę zasadzającą się na podziale na ludzi sukcesu i nieudaczników Wyniki przeprowadzonego w roku 2002 spisu powszechnego wykazują, że w ostatnich latach mamy do czynienia z dalszym wysokim wzrostem wykształcenia kobiet. W roku 2002 wykształceniem wyższym legitymowało się 10,4 proc. kobiet i 9,3 proc. mężczyzn. Kobiety częściej niż mężczyźni mają ukończoną szkołę średnią lub policealną: odpowiednio 35,1 i 27,6 proc. Wśród mężczyzn najwyższy jest udział osób, które ukończyły szkołę zasadniczą zawodową 86 87
2 oraz rosnące zapotrzebowanie na profesjonalnych, dobrze przygotowanych pracowników. W niektórych regionach Polski motywację do nauki dodatkowo wzmacnia masowe bezrobocie. Młodzi Polacy traktują wykształcenie instrumentalnie, jako formalność, niezbędną jednak w życiu, rozumianym jako nieustająca walka o przetrwanie i prestiż społeczny. Z drugiej strony, omówione wyżej w zarysie dążenie do uzyskania możliwie najlepszego wykształcenia napotyka, zwłaszcza w odniesieniu do kobiet, na silny opór ze strony tradycyjnej obyczajowości wspieranej przez kościół katolickiego, ultrakonserwatywnej większości sejmowej i rządu koalicji Akcji Wyborczej Solidarność i Unii Wolności, od chwili ich dojścia do władzy w listopadzie 1997 roku. W ostatnich latach polskie społeczeństwo poddano bezprecedensowej kampanii propagandowej, której towarzyszyły konkretne kroki polityczne i prawne zmierzające do przywrócenia tradycyjnego, społecznego podziału ról płciowych, zgodnie z którym kobiety powinny szukać spełnienia w rodzinie jako matki, opiekunki i strażniczki ogniska domowego. W Polsce kobiety nadal nie są traktowane jako niezależne jednostki, posiadające osobiste interesy i aspiracje nie myślą tak o sobie nawet same kobiety. Badania pokazują, że jedna trzecia polskich kobiet i mężczyzn jest zdania, iż wyższe wykształcenie bardziej przydaje się mężczyznom niż kobietom. Nic dziwnego, że polskie kobiety postrzegane są przede wszystkim w odniesieniu do rodziny, żyją po to, by zaspokajać potrzeby swego męża i dzieci, oczekuje się od nich raczej umiejętności prowadzenia gospodarstwa domowego, niż kompetencji naukowca lub profesjonalisty. PERSPEKTYWA HISTORYCZNA W XIX wieku edukacja kobiet była jedną z najżywiej dyskutowanych kwestii w Europie. Debata, której towarzyszyły głębokie przemiany społeczne i polityczne, doprowadziła do znacznego postępu na polu emancypacji kobiet. Kobiety uzyskały szerszy dostęp do wykształcenia, najpierw na poziomie podstawowym i średnim, a potem, w drugiej połowie stulecia, również na poziomie uniwersyteckim. Kraje, które jako pierwsze dały kobietom prawo do wyższego wykształcenia, to Szwajcaria, Francja, Anglia i Belgia. Polska znajdowała się wówczas pod panowaniem trzech państw zaborczych: Rosji, Prus i Austrii. Wszystkie trzy zaliczały się do najbardziej konserwatywnych krajów europejskich, tak więc postęp w sferze edukacji kobiet, jeżeli w ogóle występował, był nieznaczny i powolny, zwłaszcza w Prusach. Na terenie tego zaboru zamknięto wiele szkół dla dziewcząt, a potrzebę kształcenia kobiet podawano w wątpliwość, częściowo z powodu utrzymywania się konserwatywnych postaw, a częściowo z powodu polityki rządu. W Niemczech próby przyznania kobietom prawa do wyższego wykształcenia spotykały się z większym sprzeciwem niż gdziekolwiek indziej w Europie (Mazurczak, 1995). Niemieckie uniwersytety stały się w pełni dostępne dla kobiet dopiero w 1908 roku. Sytuacja w innych regionach Polski była relatywnie lepsza. U schyłku pierwszej połowy XIX wieku na terenie zaboru rosyjskiego kobiety i mężczyźni z ruchu Entuzjastów, pisarze i intelektualiści oraz radykalni demokraci zainspirowani ideami Wiosny Ludów twierdzili, że kobiety powinny mieć prawo do wyższego wykształcenia i do pełnego uczestnictwa w życiu publicznym. W drugiej połowie stulecia podobne idee upowszechniane były przez pozytywistów i kobiety z ruchu Emancypantek, wśród których największą sławą cieszy się po dziś dzień Eliza Orzeszkowa. Ponadto po upadku powstania styczniowego ( ), w wyniku represji stosowanych przez rosyjskie władze wobec polskiej szlachty i właścicieli ziemskich, dziesiątki tysięcy mężczyzn znalazło się na zesłaniu lub zostało zmuszonych do emigracji, a ich majątki uległy konfiskacie. W konsekwencji uległa załamaniu tradycyjna struktura społeczna, w której wiejski dwór stanowił centrum kultury i edukacji. Po utracie majątków duża część szlachty przeniosła się do miast, gdzie przekształciła się najpierw w drobną burżuazję, a następnie w miejską inteligencję. Osamotnione kobiety, zmuszone do utrzymywania siebie i swych dzieci, zajęły się poszukiwaniem pracy, w związku z czym konieczność przyznania im prawa do pełnego wykształcenia stała się czymś oczywistym i na ogół nie była podawana w wątpliwość
3 Wykształcenie kobiet było również przedmiotem burzliwej debaty na terenach zaboru austriackiego. Co ciekawe, w tym regionie prawa kobiet do wyższego wykształcenia bronili przede wszystkim mężczyźni, pisarze polityczni i profesorowie uniwersytetów (Mazurczak, 1995). Względnie szerokie poparcie w kręgach akademickich przyniosło praktyczne skutki. W 1868 roku, blisko 30 lat przed otwarciem dla kobiet bram szkół wyższych, utworzono w Krakowie pierwsze Wyższe Kursy dla Kobiet. Kursy cieszyły się dobrą opinią, a ich popularność utrzymywała się jeszcze po dopuszczeniu kobiet do studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1894 roku. Na terenie zaboru rosyjskiego garstka kobiet pobierała nauki na Wyższych Kursach dla Kobiet zorganizowanych w 1878 roku w Petersburgu. W ramach kursów utworzono dwa wydziały (nauk humanistycznych i przyrodniczych); nauka trwała cztery lata. Za najważniejszą inicjatywę edukacyjną na obszarach zaboru rosyjskiego trzeba jednak uznać tak zwany Uniwersytet Latający, podziemną szkołę wyższą, utworzoną w Warszawie w 1886 roku. Szkołę tę zwano często babskim uniwersytetem, gdyż około 70% studentów stanowiły kobiety. W szczytowym okresie (lata ) na uniwersytecie studiowało około 1000 osób. W roku 1906 szkołę zalegalizowano i zmieniono jej nazwę na Towarzystwo Kursów i Nauk, w tym Wyższe Kursy dla Kobiet. Dzięki Uniwersytetowi Latającemu i wielu innym, mniejszym inicjatywom edukacyjnym z tego okresu, kobiece aspiracje do wyższego wykształcenia mogły być przynajmniej częściowo spełnione, jeszcze zanim kobiety uzyskały prawo wstępu na Uniwersytet Warszawski podczas pierwszej wojny światowej. Rok 1918, rok, w którym Polska odzyskała niepodległość, przyniósł kobietom formalną równość polityczną i społeczną. Nie oznacza to jednak, że uzyskały one równy dostęp do wykształcenia i kariery zawodowej. Jeszcze w 1931 roku, 27,9% kobiet w Polsce nie umiało nawet pisać i czytać (Dabic, 1994). Sytuacja w latach trzydziestych stopniowo się poprawiała. W 1937 roku kobiety stanowiły już 27,7% studentów i absolwentów szkół wyższych w Polsce. Procent analfabetek był jednak wciąż wysoki, a duża część kobiet nie miała w praktyce dostępu do wielu kierunków studiów i obszarów aktywności zawodowej. Po drugiej wojnie światowej, w komunistycznej Polsce, prawa kobiet, a wśród nich prawo do wyższego wykształcenia, stały się ważną częścią oficjalnej propagandy, a w pewnym stopniu również elementem polityki ówczesnych rządów. W latach liczba kobiet, które ukończyły studia uniwersyteckie, podwoiła się, podczas gdy liczba absolwentów płci męskiej pozostała na tym samym poziomie (Białecki, 1997). Mimo rosnącej liczby studiujących kobiet, przez cały ten okres utrzymywał się tradycyjny pogląd, wedle którego kobiety nadają się lub nie nadają do studiowania na niektórych wydziałach. Sprzyjało to utrwalaniu stereotypowego podziału ról społecznych kobiet i mężczyzn. PERSPEKTYWA SOCJOLOGICZNA W dzisiejszej Polsce obserwujemy odrodzenie ultrakonserwatywnej ideologii głoszonej przez Kościół katolicki i jego politycznych sojuszników. Polskiemu społeczeństwu wmawia się, że wszelkie postępowe idee, zwłaszcza dotyczące wyzwolenia kobiet i liberalizacji życia seksualnego, zostały narzucone przez komunistów, ich współpracowników lub naiwnych zwolenników z Europy Zachodniej. Feminizm bywa oskarżany o to, że stanowi źródło moralnego i społecznego zła, a aspiracje kobiet do wyższego wykształcenia i kariery zawodowej uznaje się za przejaw sprzecznej z naturalnym powołaniem kobiet fałszywej równości i za przyczynę braku zadowolenia z życia. Badania socjologiczne dowodzą, że ta konserwatywna ideologia znajduje poparcie znacznej części polskiego społeczeństwa. Na przykład, ankieta przeprowadzona w latach ujawniła, że 70% Polaków zgadza się z twierdzeniem, iż wyższe wykształcenie jest bardziej potrzebne mężczyznom niż kobietom. W naszych czasach, gdy koszty kształcenia gwałtownie rosną, a rodzice nierzadko muszą wybierać, które z dzieci syn czy córka podejmie studia, pogląd ten może mieć ważne skutki praktyczne (Siemieńska, 1998). W innym badaniu (Domański, 1995) 40% respondentów wyraziło zdecydowane poparcie dla poglądu, według którego głównym terenem aktywności kobiet powinien być dom rodzinny. Te same badania ujawniły, że aż 40% kobiet uważa, iż dla rodziny jest lepiej, jeśli mężczyzna zdobywa środki utrzymania, a kobieta zajmuje się domem. Te i inne stereotypowe 90 91
4 opinie na temat społecznej roli kobiet wyznaczają kierunek wychowania dziewcząt w przeciętnej polskiej rodzinie. Przekonanie, wedle którego chłopcy i dziewczęta wykazują istotne różnice osobowościowe, mają różne potrzeby i wyznają różne wartości, i że w związku z tym ich społeczne role powinny być różne, jest głęboko zakorzenione w polskiej kulturze (Firkowska, 1995). Rodzice oczekują, że ich córki będą czułe, grzeczne, troskliwe, uległe i skłonne do poświęceń, że będą dobrymi matkami i żonami. Jednocześnie chłopcy wychowywani są z myślą o karierze zawodowej, w taki sposób, by potrafili radzić sobie z przeciwnościami losu. Chłopców zachęca się do rywalizacji i kształtuje w nich potrzebę sukcesu. Tymczasem od Polek wciąż oczekuje się zachowania zgodnego z historycznie ukształtowanym wizerunkiem Matki-Polki, której najważniejszą społeczną rolą było rodzenie i wychowanie synów bojowników o wolność. Obecnie stereotyp Matki-Polki umacniany jest przez Kościół katolicki, którego ideał wychowawczy budowany jest w odniesieniu do symbolu Matki Boskiej. Nauczanie Kościoła i głoszony przez tę instytucję system wartości wpajany jest dziewczętom od wczesnego dzieciństwa przez członków rodziny, podczas nabożeństw i w trakcie lekcji religii w szkołach i przedszkolach. Chociaż Polki są lepiej wykształcone niż Polacy i większość z nich zatrudniona jest poza domem rodzinnym, to jednak aż 80% badanych kobiet uważa obowiązki rodzinne i domowe za swój naturalny i wyłączny obowiązek (Dabic, 1994). Polska jest krajem, w którym tradycja i stereotypy nadal w dominujący sposób kształtują stosunki społeczne. Konstytucja PERSPEKTYWA PRAWNA I POLITYCZNA W Polsce powszechnie uważa się, że prawo jest dobre i w żaden sposób nie dyskryminuje kobiet. Autorzy niniejszego raportu nie podzielają tej opinii, również w odniesieniu do sytuacji kobiet w dziedzinie oświaty. Ogólne konstytucyjne gwarancje równości płci oraz przepisy dotyczące równego, dla kobiet i mężczyzn, dostępu do szkół wszelkie- go typu uważamy za niewystarczające i w obecnej postaci niemożliwe do zastosowania w praktyce. W Polsce konstytucja jest wciąż traktowana, również przez sędziów, raczej jako uroczysta deklaracja niż przepis prawa, choć nowa konstytucja, uchwalona w 1997 roku, teoretycznie może być bezpośrednio stosowana. Ustawa zasadnicza zawiera dwa artykuły bezpośrednio odnoszące się do równości płci w dziedzinie oświaty: Artykuł 33.2 Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń. Artykuł 70.4 Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy określa ustawa. Jak wspomnieliśmy w uwagach wstępnych do tej części raportu, cytowane wyżej przepisy nie mają właściwie żadnego znaczenia praktycznego. Wprost przeciwnie, polityka, programy rządowe i przepisy wewnętrzne różnych instytucji edukacyjnych czynią z konstytucyjnych gwarancji czystą fikcję. Na przykład wbrew postanowieniu artykułu 70.2, który stanowi, że nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, szkoły publiczne, zwłaszcza uniwersytety, wprowadzają wysokie opłaty, które w praktyce prowadzą do dyskryminacji kobiet (patrz: Perspektywa socjologiczna ). Prawo międzynarodowe Polski parlament ratyfikował szereg międzynarodowych traktatów i konwencji, które pośrednio lub bezpośrednio odnoszą się do równości kobiet i mężczyzn w dziedzinie oświaty i które według nowej 1 Program działania na rzecz kobiet powstał w roku 1997, pod rządami koalicji SLD-PSL. W części dotyczącej oświaty, w programie wymieniono 3 główne cele: zagwarantowanie mężczyznom i kobietom równego dostępu do oświaty na wszystkich poziomach; wyeliminowanie z systemu oswiaty wszelkich form dyskryminacji ze względu na płeć; pogłębienie świadomosci społecznej w zakresie równych praw i równych możliwości
5 konstytucji są nadrzędne wobec ustaw i mogą być bezpośrednio stosowane. Ponadto Polska, jako członek Rady Europy, powinna stosować się do zaleceń przyjętych przez tę międzynarodową organizację. Polskie władze nie przestrzegają jednak wielu postanowień prawa międzynarodowego i zaleceń wydawanych przez instytucje międzynarodowe. Niżej podajemy przykłady przepisów prawa międzynarodowego bezpośrednio odnoszących się do równości kobiet i mężczyzn w sferze edukacji i ratyfikowanych przez Polskę. 1. Konwencja ONZ w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty (ratyfikowana w 1964 roku) Artykuł 3 W celu wyeliminowania i zapobieżenia dyskryminacji w rozumieniu niniejszej konwencji, państwa będące jej stronami zobowiązują się: b. zapewnić, w razie potrzeby w drodze ustawowej, środki w celu wyeliminowania wszelkiej dyskryminacji przy przyjmowaniu uczniów do zakładów nauczania. Artykuł 4 Państwa będące stronami niniejszej konwencji zobowiązują się ponadto do opracowywania, rozwijania i wprowadzania w życie polityki ogólnopaństwowej, która by miała na celu zapewnienie za pomocą metod dostosowanych do warunków i zwyczajów narodowych jednakowych możliwości i jednakowego traktowania w dziedzinie oświaty, a w szczególności: a. sprawić, aby oświata na poziomie podstawowym była bezpłatna i obowiązkowa; sprawić, aby oświata na poziomie średnim stała się powszechnym dobrem, i zapewnić, aby była dostępna dla wszystkich; sprawić, aby oświata na poziomie wyższym była dostępna dla wszystkich, na zasadzie pełnej równości i w zależności od indywidualnych uzdolnień; zapewnić przestrzeganie przewidzianego ustawami obowiązku szkolnego. Polski rząd, we wprowadzanej w 1999 roku reformie systemu oświaty, realizuje politykę wzmacniającą tradycyjne, stereotypowe poglądy na temat społecznej roli mężczyzn i kobiet, zachęcając kobiety do porzucenia edukacyjnych aspiracji na rzecz rodziny. Ponadto, w sprzeczności z wyżej cytowanymi przepisami konwencji, polskie władze tolerują praktyki dyskryminacyjne podczas przyjmowania uczniów do zakładów nauczania. Niektóre szkoły (np. prestiżowe, warszawskie Liceum im. Batorego lub Wyższa Szkoła Policyjna) wprowadziły kwoty dla kandydatów płci męskiej, gwałcąc zasadę równego dostępu dla wszystkich w zależności od indywidualnych uzdolnień. Tego typu bezprawne pra- ktyki tolerowane są przez polski rząd i jego agendy odpowiedzialne za przestrzeganie obowiązującego prawa. 2. Konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (ratyfikowana przez Polskę w 1981 roku) Artykuł 10 Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu eliminacji dyskryminacji kobiet, aby zapewnić im równe z mężczyznami prawa w dziedzinie kształcenia, a w szczególności zapewnią, w oparciu o zasadę równości kobiet i mężczyzn: a. równe warunki orientacji zawodowej, dostępu do studiów i uzyskiwania dyplomów we wszystkich rodzajach zakładów kształcących, zarówno na wsi, jak i w mieście; równość ta powinna być zapewniona zarówno w nauczaniu przedszkolnym, ogólnym, technicznym, zawodowym i wyższym technicznym, jak i we wszystkich formach szkolenia zawodowego; c. wyeliminowanie wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez popieranie koedukacji i innych form nauczania, które mogą być pomocne w osiągnięciu tego celu, a zwłaszcza przez rewizję treści podręczników i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych. h. dostęp do informacji specjalistycznych o charakterze wychowawczym, mających na celu zapewnienie zdrowia i dobrobytu rodziny, w tym również do informacji i poradnictwa w zakresie planowania rodziny. Autorzy wprowadzanej właśnie reformy oświaty podkreślają wagę wychowania moralnego w szkole. W ich opinii podstawą wychowania powinno być przestrzeganie wartości chrześcijańskich i wartości rodzinnych, takich jak zawarta w nauczaniu Kościoła zasada nierozerwalności małżeństwa, nawet wtedy, gdy występuje w nim przemoc i inne nadużycia. 3. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych Artykuł 13 Państwa-Strony niniejszego Paktu uznają prawo każdego do nauki. Są one zgodne, że nauczanie powinno zmierzać do pełnego rozwoju osobowości i poczucia godności ludzkiej i umacniać poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności [...] W 1998 roku Komitet do spraw Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ONZ opublikował swoje uwagi i zalecenia przygotowane na podstawie raportu na temat stanu przestrzegania przez Polskę postanowień Paktu, dostarczone przez polski rząd i jedną z kobiecych organizacji pozarządowych. Krytyczne uwagi Komitetu dotyczyły mię
6 dzy innymi nadmiernej roli Kościoła katolickiego oraz restrykcji nałożonych na tak zwane prawa reprodukcyjne. Do krytycznych uwag dołączono listę zaleceń, a wśród nich dwa dotyczące oświaty kobiet. Komitet wezwał Rząd RP do zapewnienia poszanowania wszelkich mniejszości religijnych, przede wszystkim w dziedzinie oświaty, równości płci i w systemie ochrony zdrowia. Komitet zalecił również realizację Programu działania na rzecz kobiet 1 i potwierdził konieczność powszechnego udostępnienia środków planowania rodziny. Te ostatnie, zdaniem Komitetu, powinny obejmować informacje na temat bezpiecznych metod zapobiegania ciąży i rzetelną wiedzę z zakresu wychowania seksualnego dla dzieci w szkołach podstawowych i średnich. W odpowiedzi Rząd RP zawiesił realizację Programu działania na rzecz kobiet, doprowadził do podniesienia cen środków antykoncepcyjnych przez wycofanie dotacji dla tej grupy leków, a w końcu, w grudniu 1998 roku, praktycznie wycofał wychowanie seksualne ze szkolnych programów. Zalecenia podobne do wyżej przedstawionych rekomendacji Komitetu ONZ przyjęło Ogólne Zgromadzenie Rady Europy. W dokumencie zatytułowanym Rekomendacje dotyczące równości płci w dziedzinie oświaty stwierdzono między innymi, że równe prawa w dziedzinie oświaty powinny być zagwarantowane w systemach oświatowych państw stron Europejskiej Konwencji Kulturalnej, ratyfikowanej przez Polskę w 1989 roku. Ustawy, rozporządzenia i polityka rządu Pomimo licznych zobowiązań wynikających z cytowanych wyżej dokumentów prawa międzynarodowego, w Polsce nie istnieje ustawa zawierająca bezpośrednie gwarancje równości kobiet i mężczyzn w systemie oświaty. Jedyna ustawa, która zawiera specjalne zapisy odnoszące się do kobiet, przewiduje, że wszystkie kobiety zatrudnione w instytutach badawczych na stanowiskach niższych niż profesorskie (asystenta, adiunkta) muszą przejść na emeryturę w wieku 60 lat pięć lat wcześniej niż mężczyźni na tych samych stanowiskach. Regulacja ta sprawia, że kariery naukowe wielu kobiet są w praktyce aż o 10 lat krótsze niż mężczyzn, którzy rzadko przechodzą na emeryturę przed ukończeniem 70. roku życia (Dabic, 1994). Najważniejszym zapisem ustawowym prowadzącym do umocnienia stereotypów związanych z płcią i w praktyce do dyskryminacji kobiet w systemie oświaty jest preambuła do Ustawy o systemie oświaty, w której mówi się między innymi, że kształcenie i wychowanie powinny respektować chrześcijański system wartości. I choć inne cele i zasady, o których mowa w preambule, zdają się gwarantować otwartość na inne tradycje etyczne i intelektualne, to w praktyce, zwłaszcza w odniesieniu do kwestii równości płci, ten pozornie skromny ustęp odgrywa kluczową rolę w polityce oświatowej rządu. Tezę tę potwierdza wydany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej dokument Podstawy prawne reformy oświaty, gdzie stwierdza się wprost, że doniosłe znaczenie dla spraw wychowania szkolnego ma preambuła Ustawy o systemie oświaty. Autorzy dokumentu podkreślają wagę wychowania moralnego, a podniesienie jego rangi uważają za jeden z najważniejszych aspektów reformy. W 1998 roku, w innym ministerialnym dokumencie informującym o zasadach planowanej reformy, dotychczasowemu szkolnictwu zarzucano, że oparte jest ono na zróżnicowanych i sprzecznych modelach kształcenia, co, zdaniem autorów opracowania, miało prowadzić do moralnego chaosu i negatywnych zjawisk społecznych (Dominiczak, 1998). Ponadto w dokumencie stwierdzono, że warunkiem skuteczności wychowania moralnego jest przestrzeganie jednolitego kodeksu moralnego, który powinien obowiązywać wszystkich uczestników procesu kształcenia: tak uczniów, jak i nauczycieli. Dyrektorzy szkół mają prowadzić taką politykę zatrudnienia, która umożliwi zachowanie postulowanej w dokumencie aksjologicznej spójności. Kolejnym dokumentem, szczególnie ważnym z punktu widzenia równości płci, jest rządowy Program na rzecz rodziny, przyjęty przez Komitet Społeczny Rady Ministrów w 1998 roku. Ministerstwo Edukacji uznaje Program na rzecz rodziny za jeden z najważniejszych prawnych fundamentów reformy oświaty. Dokument, którego podstawową zasadą jest nierozerwalność więzi małżeńskiej, zawiera między innymi rozdział O wychowaniu moralnym młodego pokolenia. W żadnym z 17 wymienionych w tym rozdziale celów programu nie wspomina się o równości kobiet i mężczyzn w dostępie do oświaty ani o równości w ogóle
7 Przeciwnie, jego autorzy koncentrują się na ochronie rodziny jako całości, lekceważąc potrzeby i interesy jej indywidualnych członków. Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego oraz warunkach dopuszczalności przerywania ciąży w swej oryginalnej wersji nakazywała wprowadzenie wychowania seksualnego jako osobnego przedmiotu w szkołach podstawowych i średnich. Jednak w grudniu 1998 roku ustawę zmieniono i odtąd sposób i formę nauki w tym zakresie ma określać minister w drodze rozporządzenia. Oznacza to faktyczne wycofanie wychowania seksualnego z programów szkolnych i sukces obecnego ministra oświaty, który zaproponował zniesienie edukacji seksualnej już w listopadzie 1997 roku. Ani rząd, ani parlament nie uczyniły nic, by wywiązać się ze swoich konstytucyjnych i międzynarodowych zobowiązań dotyczących równouprawnienia w dziedzinie oświaty. Przeciwnie, obie instytucje prowadzą politykę i uchwalają prawa prowadzące do umocnienia stereotypów dotyczących społecznej roli mężczyzn i kobiet, do wsparcia tradycyjnego modelu rodziny i dyskryminacji kobiet we wszystkich sferach życia, z uwzględnieniem systemu oświaty. Minister edukacji nie przygotował wytycznych dla nauczycieli i nie zorganizował szkoleń mających na celu promocję równości płci w szkole, w rodzinie i w życiu publicznym. Zamiast tego, minister zapowiedział, że nauczyciele, którzy nie zastosują się do jego zarządzeń i praktyk, dowiodą swojej aksjologicznej niespójności ze zreformowanym systemem oświaty. KOBIETY I DZIEWCZĘTA W SYSTEMIE OŚWIATY Szkolnictwo podstawowe Programy nauczania w polskich szkołach podstawowych i sposób ich realizacji pod wieloma względami uzależnione są od płci ucznia. W większości szkół (poza szkołami prywatnymi i tzw. społecznymi) zajęcia wychowania technicznego organizowane są osobno dla dziewcząt i chłopców. Programy tego przedmiotu, mające na celu naukę podstawowych, przydatnych w życiu codziennym praktycznych umiejętności, przygotowano w zgodzie z tradycyjnym podziałem na zajęcia typowo męskie i kobiece. Chłopcy kształceni są w dziedzinie wiedzy technicznej, uczą się ślusarstwa i stolarstwa, podczas gdy dziewczęta nauczane są gotowania, pieczenia i dziewiarstwa. Już sam fakt organizowania osobnych zajęć dla chłopców i dziewcząt, umacnia w uczniach przekonanie, że kobiety i mężczyźni mogą się nadawać lub nie nadawać do pewnych zajęć i że istnieją zajęcia typowo męskie lub kobiece. Poważne zastrzeżenia budzą treści zawarte w elementarzach i innych podręcznikach używanych w szkole podstawowej. Chociaż Polska jest sygnatariuszem Konwencji o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, większość polskich podręczników pozostaje w niezgodzie z postanowieniami Konwencji, nakładającymi na rządy obowiązek podjęcia działań na rzecz eliminacji ról społecznych, przez tradycję przypisywanych jednej lub drugiej płci. W większości tekstów zawartych w podręcznikach mężczyźni i kobiety ukazywani są w tradycyjnych rolach: matki zwykle zajmują się gotowaniem lub prasowaniem, podczas gdy ojcowie oddają się majsterkowaniu. Ponadto kobiety na ilustracjach przedstawiane są na ogół jako nieatrakcyjne gospodynie domowe, ubrane w fartuch lub szlafrok. Ich kontakt z dziećmi w większości wypadków ogranicza się do wykonywania podstawowych obowiązków rodzicielskich: matki podają posiłek, gotują i pomagają dzieciom w odrabianiu zadań domowych. Ojcowie natomiast ubrani są najczęściej w eleganckie garnitury i nigdy nie wykonują tradycyjnych domowych prac. Ich kontakt z dziećmi jest znacznie bardziej urozmaicony i atrakcyjny: wyruszają z dziećmi na wycieczki, wyjaśniają im trudne problemy lub wymyślają dla nich ciekawe gry i inne zajęcia. Występujący w podręcznikach inni członkowie rodziny ukazani są również w tradycyjnych, wyraźnie określonych rolach. Babcie i starsze siostry pomagają matce w domowych pracach, podczas gdy chłopcy przygotowują się do wypraw z ojcem lub pomagają dziadkowi, który oddaje się swemu ulubionemu hobby. W raporcie wydanym przez Polski Komitet Organizacji Pozarządowych Pekin 1995 podkreśla się, że sytuacje w podręcznikach są sztuczne, zakłamane, a przez swój uniformizm także nijakie. Dostosowany do tego jest również portret rodziny i wizerunek kobiety. Kimkolwiek by ona była i jakiekolwiek pełniłaby role, zawsze pozostaje taka sama: bez aspiracji osobistych, skromna i zapracowana, dbająca o dom i rodzinę, zmęczona, ale 98 99
8 uśmiechnięta. Nie wpada w irytację, nie buntuje się i nie narzeka. Pokornie, a nawet pogodnie godzi się z losem. Uprzedzenia związane z płcią są również umacniane przez sposób organizacji zajęć z wychowania fizycznego. Lekcje odbywają się osobno dla chłopców i dziewcząt, choć z tego typu podziałów zrezygnowano w większości krajów europejskich. Niska liczba dziewcząt uczestniczących w pozalekcyjnych zajęciach sportowych również przyczynia się do umocnienia stereotypu, wedle którego kobiety nie powinny się troszczyć o swoją sprawność fizyczną. W Polsce sport uchodzi za typowo męską formę aktywności; kobiety oddające się aktywności fizycznej postrzega się jako niekobiece. Kolejnym obszarem dyskryminacji dziewcząt w szkołach podstawowych jest nauczanie w zakresie zastosowań i obsługi komputera. Liczba dziewcząt zdobywających umiejętność pracy z komputerem jest znacznie niższa niż chłopców. Niekiedy zdarza się, że dla dziewczynek organizuje się lekcje z dziedziny prac domowych, podczas gdy chłopcy zdobywają umiejętności i wiedzę o komputerach. Ponadto w Polsce nie istnieje specjalne oprogramowanie dla dziewcząt uczących się pracy z komputerem, choć tego typu programy edukacyjne wykorzystuje się z powodzeniem w wielu szkołach niemieckich, gdzie lekcje obsługi komputera organizuje się na wszystkich poziomach nauczania w szkołach różnego typu. Skład i struktura kadry nauczycielskiej są także odbiciem dyskryminacyjnej kultury w polskiej oświacie. Chociaż kobiety stanowią około 80% nauczycieli w szkołach podstawowych, większość wyższych stanowisk, na przykład dyrektora szkoły, zajmują mężczyźni. Tym samym uczniowie i uczennice dowiadują się, że kobiety są niezdolne do podejmowania ważnych decyzji i że mężczyźni powinni nadzorować ich pracę. Poza tym nauczycielskie płace są w Polsce nadzwyczaj niskie, choć od kandydatów na nauczycieli wymaga się wyższego wykształcenia. Uczniowie mogą z tego wyciągnąć wniosek, że kobiety powinny wykonywać nisko opłacane i niechciane przez mężczyzn zajęcia. Szkolnictwo zawodowe i średnie W Polsce zdecydowaną większość uczniów szkół średnich stanowią kobiety. W roku szkolnym 1997/1998, w szkołach średnich uczyło się dziewcząt i uczniów płci męskiej. Ostatnio zaobserwowano nowe zjawisko: coraz więcej dziewcząt decyduje się na naukę w klasach o profilu ścisłym, który przez długi czas był domeną chłopców. W średnich szkołach technicznych naukę pobiera więcej uczniów niż uczennic. W roku szkolnym 1997/1998 uczyło się w nich chłopców i dziewcząt. W przypadku szkolnictwa średniego zawodowego najwyraźniej ujawnia się tradycyjny podział na zawody męskie i kobiece. Dla przykładu, w średnich szkołach o profilu technicznym, w roku szkolnym 1997/1998, kształciło się chłopców i tylko dziewcząt. W tym samym czasie w średnich szkołach medycznych w Polsce uczyło się dziewcząt i tylko 200 chłopców. Chłopcy częściej niż dziewczęta kończą naukę po szkole zawodowej. W ubiegłym roku szkolnym (1998/1999) wśród uczniów szkół zawodowych było chłopców i dziewcząt. Znacznie więcej dziewcząt niż chłopców uczy się w różnego typu szkołach policealnych. W ubiegłym roku szkolnym (1998/1999), wśród absolwentów tego typu szkół było aż dziewcząt. Niektóre z tych szkół, np. szkoły sekretarek i stenotypistek, medyczne i pedagogiczne, są niemal w stu procentach sfeminizowane. Ponad 56% absolwentów szkół wyższych w Polsce to kobiety, a odsetek dziewcząt decydujących się na rozpoczęcie nauki w szkołach wyższych systematycznie rośnie. W ciągu ostatnich 10 lat o kilka procent wzrosła liczba dziewcząt wybierających kierunki matematyczno-informatyczne, które dotąd były domeną chłopców. Udział studentek na tych kierunkach przekroczył ostatnio 45%. Kobiety coraz częściej wybierają studia związane z biznesem i zarządzaniem. Obecnie na tych kierunkach studiuje dziewcząt i chłopców. Wybór tego rodzaju studiów przez dziewczęta wskazuje, że coraz częściej nastawiają się one na zawodową karierę w nieprzyjaznym, nastawionym na konkurencję środowisku. Kobiety wybierają pracę w biznesie, choć trudno ją pogodzić z tradycyjną rolą matki i żony. Można się spodziewać, że absolwentki tego typu studiów będą w przyszłości wymagały od swoich mężów i życiowych partnerów równego zaangażowania się w obowiązki domowe i wychowywanie dzieci. Ta grupa młodych, dynamicznych kobiet może się przy
9 czynić do przełamania stereotypu, zgodnie z którym kobiety nadają się jedynie do prac domowych. Studia kobiece Choć w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej studia kobiece stanowią ważny dział badań uniwersyteckich od ponad 20 lat, w Polsce pierwszy tego rodzaju ośrodek powstał na Uniwersytecie Łódzkim dopiero w 1992 roku. Ośrodek Naukowo-Badawczy Problematyki Kobiet koordynuje pracę dwunastu pracowników naukowodydaktycznych, reprezentujących różne dyscypliny naukowe: antropologię, filozofię, biologię, socjologię, kulturoznawstwo, literaturoznawstwo i pedagogikę. Łódzki ośrodek reprezentuje Women s International Studies Europe (WISE) międzynarodową sieć pracowników akademickich, którzy zajmują się problematyką kobiet. Ośrodek zorganizował konferencje i seminaria poświęcone różnym aspektom problematyki kobiecej, między innymi na temat dydaktyki, polityki równych szans w mediach i kina kobiecego. Drugi i obecnie najbardziej wpływowy ośrodek powstał w 1996 roku na Uniwersytecie Warszawskim. Warszawskie Gender studies to studia podyplomowe. Problematyka tak zwanej płci społecznej ujmowana jest tu interdyscyplinarnie, w kontekście badań nad kulturą i społeczeństwem. Głównym celem prowadzonych w ramach studiów badań i analiz jest sformułowanie definicji płci społecznej, określenie jej funkcji w kulturze, społeczeństwie i naukach społecznych, i w końcu, zrozumienie społecznych konsekwencji związanych z płcią norm i stereotypów. Dwuletnie studia przygotowują studentów i studentki do pracy w sądach rodzinnych, biurach prawnych, ośrodkach terapeutycznych, mediach i organizacjach kobiecych. Kolejnym ośrodkiem akademickim, w którym wprowadzono elementy problematyki kobiecej, jest Uniwersytet Poznański. Zorganizowano tam seminarium na temat kulturowych uwarunkowań płci społecznej. Uczestnicy seminarium rozważają zagadnienia z pogranicza teorii kultury, filozofii poznania i feminizmu. Przyszłość studiów kobiecych na polskich uniwersytetach jest niepewna. Z jednej strony, dzięki płynącej z Zachodu inspiracji i pomocy praktycznej, zainteresowanie tego typu studiami rośnie; jednak z drugiej strony, władze powoływanych ostatnio wydziałów teologii mogą domagać się likwidacji takich politycznie niepoprawnych, progresywnych studiów, którym słusznie zarzuca się umacnianie opozycji wobec nauczania Kościoła na temat roli kobiety w rodzinie i w społeczeństwie. Zatrudnienie kobiet w systemie oświaty Dane statystyczne na temat zatrudnienia w systemie oświaty w większości nie uwzględniają czynnika płci. Wynika z nich jedynie, że kobiety stanowią 77% osób zatrudnionych w tym resorcie (Kalinowska, 1995). Ogólnie mówiąc, mimo liczebnej przewagi, kobiety zajmują najniższe stanowiska lub stanowiska wiążące się z niskim prestiżem. Kobiety stanowią zdecydowaną większość wśród nauczycieli szkół podstawowych, podczas gdy większość dyrektorów tych szkół to mężczyźni. Zarobki nauczycieli są bardzo niskie i wynoszą obecnie około 800 złotych miesięcznie, co jest typowe dla grup zawodowych zdominowanych przez kobiety. Znacznie więcej wiadomo na temat zatrudnienia kobiet w szkolnictwie wyższym. Choć, jak powiedziano wyżej, kobiety stanowią 56% absolwentów wyższych uczelni, to odsetek tych, którym udało się zrobić karierę akademicką, jest znacznie niższy. Jak pokazuje tabela nr 5, w 1997 roku kobiety zajmowały 44,5% stanowisk asystentów, 34% adiunktów, 16% docentów i profesorów. Kariery naukowe kobiet w dużym stopniu zależą od uprawianej dziedziny. W 1990 roku kobiety stanowiły, na przykład, aż 77% pracowników naukowych z tytułem doktora, zatrudnionych na wydziale farmacji, 48% na wydziale biologii, 45% na wydziale medycyny i ponad jedną trzecią na wydziałach prawa i nauk humanistycznych. Odsetek kobiet na innych wydziałach jest jednak znacznie niższy. Niski procent kobiet robiących kariery naukowe utrzymuje się, mimo że wielu mężczyzn rezygnuje z pracy na uniwersytecie z powodu bardzo niskich zarobków pracowników naukowych. Od dzisiejszych młodych i wykształconych mężczyzn oczekuje się wysokich dochodów, w przeciwnym razie mogą być uznani za nieudaczników. Z drugiej strony kobiety często rezygnują z kariery zawodowej lub odkładają ją na później, chcąc wywiązać się z obowiązków wobec rodziny
10 Tabela 1: Absolwenci techników i szkół zawodowych wg profili nauczania: Profil nauczania Szkoły zawodowe ogółem Szkoły zawodowe kobiety Technika i szkoły zawodowe ogółem Tabela 2: Szkoły pomaturalne zawodowe wg typów szkół: Technika i szkoły zawodowe kobiety Ogółem 1996/ Pedagogiczny 7 6 Artystyczny Biznes i Administracja Medyczny Techniczny Rolniczy (w tym leśnictwo i rybołówstwo) Transportowy & Komunikacyjny Usługowy Rok Typ szkoły Absolwenci ogółem Absolwentki Ogółem 1996/ Szkoły dzienne Szkoły wieczorowe Szkoły korespondencyjne Tabela 3: Absolwenci szkół pomaturalnych wg profilu nauczania i typu szkoły: Profil kształcenia Absolwenci ogółem Absolwentki Ogółem 1996/ Pedagogiczny Artystyczny Biznesowo Administracyjny Medyczny Techniczny Rolniczy (w tym leśnictwo i rybołówstwo) Transportowo-komunikacyjny Usługowy Inne
11 Tabela 4: Absolwenci szkół wyższych wg kierunku studiów: Kierunek studiów Lata Absolwenci ogółem Absolwentki Ogółem Pedagogika Sztuki piękne Studia humanistyczne Teologia Nauki społeczne Biznes i zarządzanie Prawo Nauki ścisłe Matematyka Medycyna Nauki techniczne Architektura Kierunek studiów Lata Absolwenci ogółem Absolwentki Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo Gospodarstwo domowe Transport & komunikacja Media Usługi Inne Tabela 5: Wykładowcy w szkołach wyższych: Lata Ogółem Profesorowie Docenci Adiunkci Asystenci Inni Ogółem 1995/ / /98 Kobiety 1995/ / /
12 UWAGI KOŃCOWE Przeprowadzona przez nas analiza pozwala na stwierdzenie, że sytuacja kobiet w dziedzinie oświaty jest w rzeczywistości mniej korzystna, niż można by sądzić na podstawie najogólniejszych danych statystycznych. Treści i sposób organizacji nauczania oraz postawa dużej części nauczycieli sprzyjają utrwaleniu stereotypowych poglądów na temat edukacji kobiet i ich miejsca w społeczeństwie. Dyskryminacja w procesie kształcenia przejawia się w ograniczaniu kobietom dostępu do niektórych dziedzin nauczania (wiedza techniczna, informatyka), do wycofywania z programów szkolnych przedmiotów szczególnie ważnych dla młodych kobiet, takich jak wychowanie seksualne, lub do ideologizacji wykładanych w szkole treści. W podstawie programowej zawartej w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej (Dz.U. z dnia 23 lutego 1999 r.), w punkcie dotyczącym metod planowania rodziny zaleca się na przykład zgodne z nauką Kościoła katolickiego środki naturalne, podczas gdy metody i środki antykoncepcyjne, podobnie jak przerywanie ciąży, mają być omawiane przede wszystkim w kontekście zagrożeń dla zdrowia i moralności. Niektóre szkoły wprost dyskryminują kandydatów płci żeńskiej, określając kwoty przyjęć dla obu płci, co w praktyce prowadzi do odrzucania w procesie rekrutacji wielu dziewcząt, które na egzaminie wstępnym uzyskują wyniki lepsze niż ostatecznie przyjęci chłopcy. Za skrajnie dyskryminacyjne trzeba uznać traktowanie kobiet zatrudnionych w systemie oświaty i tych, które się o takie zatrudnienie ubiegają. W większości szkół wszystkich szczebli kobiety są pomijane przy awansach, a ich praca i osiągnięcia są niedoceniane. Kobiety zatrudnione w instytutach naukowych są także wcześniej odsyłane na emeryturę, co ogranicza ich możliwości spełnienia zawodowego i decyduje o znacznie niższej emeryturze. Problemem najpoważniejszym jest jednak ultrakonserwatywna polityka obecnego rządu w zakresie tak zwanego wychowania do życia w rodzinie, zmierzająca do odbudowy tradycyjnych ról społecznych mężczyzn i kobiet oraz do pogłębienia dyskryminacji kobiet w życiu rodzinnym i publicznym. Według rządzącej koalicji, powołaniem kobiety jest rola żony i matki, a jej główną troską powinna być ochrona trwałości małżeństwa, nawet jeśli panuje w nim przemoc. Jedna 111
13 z twórczyń rządowej ideologii, marszałek senatu Alicja Grześkowiak, przesłała niedawno (1999 r.) list do uczestników konferencji na temat roli kobiet we współczesnym świecie, w którym jasno wyraziła pogląd rządzącej koalicji na kobiety i ich miejsce w społeczeństwie: Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. Różnice w stworzeniu kobiety i mężczyzny wyznaczają ich różne powołanie. Tych słów nie wypowiedział ksiądz ani kaznodzieja podczas kazania. W Polsce lat dziewięćdziesiątych w ten sposób przemawiają i na takie argumenty się powołują pierwszoplanowi politycy w swych publicznych wystąpieniach. System oświaty zdaje się być ich ulubionym placem zabaw. ZAŁĄCZNIKI BIBLIOGRAFIA 1. Dorota Mazurczak, Dążenie kobiet polskich do wyższego wykształcenia na przełomie XIX XX wieku, w: Humanistyka i płeć studia kobiece z psychologii, filozofii i historii, Poznań Milena Dabic, Women and Academic Careers in Poland, w: Equality and Partnership towards Higher Education, Employment/Entrepreneurship and Environmental Management in Central and Eastern European Countries. Future Strategic Goals and Objectives. Conference Publication, Wolfheze, Holandia, 1-3 września Renata Siemieńska, Raport z badań przedstawiony podczas konferencji Bariery w godzeniu życia publicznego i prywatnego, Listopad Andrzej Dominiczak, O reformie edukacji, Bez Dogmatu, nr 37, lato Elżbieta Kalinowska, Kobiety w życiu publicznym, w: Sytuacja kobiet w Polsce. Raport organizacji pozarządowych, Warszawa, marzec Rocznik statystyczny, Główny Urząd Statystyczny, Sytuacja Kobiet w Polsce. Raport organizacji pozarządowych, Warszawa, marzec Henryk Domański, Równouprawnienie. Stereotyp tradycyjnego podziału ról w: Co to znaczy być kobietą w Polsce, pod red. Anny Titkow i Henryka Domańskiego, Polska Akademia Nauk. Instytut Filozofii i Socjologii, Warszawa Anna Firkowska-Mankiewicz Czy tak samo wychowujemy dzieci?, tamże. 10. Ireneusz Białecki, Nierówności w dostępie do kształcenia w Polsce powojennej, w: Wokół zawodowego równouprawnienia kobiet i mężczyzn, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Projektodawca: WYG Consulting Sp. z o. o.
91 NOWYCH FIRM projekt dotacyjny dla mieszkańców powiatów południowozachodniej części województwa dolnośląskiego pozostających bez pracy, w szczególnej sytuacji na rynku pracy Projekt współfinansowany
Bardziej szczegółowoSytuacja kobiet na polskim rynku pracy współczesność i wyzwania przyszłości
Sytuacja kobiet na polskim rynku pracy współczesność i wyzwania przyszłości dr Anna Jawor-Joniewicz Jasionka, 20 września 2012 r. Podstawowe pojęcia Płeć Biologiczna (ang. sex) Kulturowa (ang. gender)
Bardziej szczegółowoDyskryminacja w lubuskich środowiskach lokalnych
Dyskryminacja w lubuskich środowiskach lokalnych Sondaż diagnostyczny został przeprowadzony przez uczestników projektu Dyskryminacja? Działam przeciw! w ich środowiskach lokalnych. W badaniu ankietowym
Bardziej szczegółowoRówność szans i zasada niedyskryminacji. Akademia aktywności RPLD /16
Równość szans i zasada niedyskryminacji Akademia aktywności RPLD.08.02.01-10-0028/16 1 Kwestię równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępność dla osób niepełnosprawnych oraz równość szans kobiet i
Bardziej szczegółowoKOMUNIKAT KOMISJI. Zwiększone zaangażowanie na rzecz równości między kobietami i mężczyznami Karta Kobiet
KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 5.3.2010 KOM(2010)78 wersja ostateczna KOMUNIKAT KOMISJI Zwiększone zaangażowanie na rzecz równości między kobietami i mężczyznami Karta Kobiet Deklaracja Komisji Europejskiej
Bardziej szczegółowoZAWODOWA ODNOWA! AKTYWIZACJA OSÓB 50+ nr RPWP /16
ZAWODOWA ODNOWA! AKTYWIZACJA OSÓB 50+ nr RPWP.08.02-00-02-0028/16 termin realizacji 01.03.2017 r. 31.01.2018 r. Regionalny Program Operacyjny Województwa Dolnośląskiego 2014-2020. Oś priorytetowa 8: Rynek
Bardziej szczegółowo" Równość płci" w aspekcie Społecznej Odpowiedzialności Biznesu
" Równość płci" w aspekcie Społecznej Odpowiedzialności Biznesu Konferencja Bogusława Niewęgłowska Społeczna odpowiedzialność według specjalistów zarządzania i ekonomistów Milton Friedman uważa, że odpowiedzialność
Bardziej szczegółowoURZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa SZKOŁY WYŻSZE W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM W 2010 R.
URZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa Informacja sygnalna Data opracowania: 30.06.2011 r. Kontakt: e-mail:sekretariatuswaw@stat.gov.pl tel. 22 464 23 15, 22 464 23 12 faks 22
Bardziej szczegółowoWydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ
Program kształcenia na studiach wyższych Nazwa Wydziału Nazwa kierunku studiów Określenie obszaru kształcenia/obszarów kształcenia, z których został wyodrębniony kierunek studiów, dla którego tworzony
Bardziej szczegółowoPraca socjalna. studia II stopnia. Ogólne efekty kształcenia na kierunku Praca socjalna obejmują między innymi:
Praca socjalna studia II stopnia Praca socjalna* to kierunek adresowany do absolwentów studiów I stopnia dowolnego kierunku studiów, którzy charakteryzują się otwartością na ludzi oraz chcą świadomie i
Bardziej szczegółowoUSTAWA z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe [Wybrane fragmenty]
USTAWA z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe [Wybrane fragmenty] Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoPrawa Człowieka i systemy ich ochrony
Prawa Człowieka i systemy ich ochrony Konwencja o prawach dziecka Zaoczne Studia Administracji 2016/2017 semestr zimowy Konwencja o prawach dziecka 1. Konwencja o prawach dziecka a) Geneza b) Wartości
Bardziej szczegółowoPROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ W NIEDZIELISKACH IM. STANISŁAWA STASZICA. Aktualizacja z dnia r.
PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ W NIEDZIELISKACH IM. STANISŁAWA STASZICA Aktualizacja z dnia 14.09.2015r. Opracowany i uchwalony przez Radę Pedagogiczną Szkoły Podstawowej w Niedzieliskach Niedzieliska
Bardziej szczegółowoLuka płacowa, czyli co zrobić żeby kobiety nie zarabiały mniej?
Luka płacowa, czyli co zrobić żeby kobiety nie zarabiały mniej? Jak mierzyć lukę płacową? Warszawa, 26 marca 2014 r. Obowiązujące prawo - Konstytucja Artykuł 33 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje
Bardziej szczegółowoRzetelna edukacja antydyskryminacyjna w systemie edukacji formalnej
Postulaty Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej oraz Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej Rzetelna edukacja antydyskryminacyjna w systemie edukacji formalnej 1. Edukacja szkolna powinna
Bardziej szczegółowoOPINIE O PODSTAWIE PROGRAMOWEJ
OPINIE O PODSTAWIE PROGRAMOWEJ Uchwała Nr 333/2008 Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego z dnia 16 października 2008 roku w sprawie projektu rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej
Bardziej szczegółowo1. ZAŁOŻENIA 2. OSOBY UCZESTNICZĄCE W SZKOLENIU
Wytyczne do prowadzenia szkoleń w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie (na lata 2012-2013) (na podstawie art.8, pkt 5 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) 1. ZAŁOŻENIA Przepisy ustawy
Bardziej szczegółowoZasada niedyskryminacji w projektach RPO WŁ Prowadzący: Michał Rutkowski. Łódź, listopad 2018 r.
Zasada niedyskryminacji w projektach RPO WŁ 2014-2020 Prowadzący: Michał Rutkowski Łódź, listopad 2018 r. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego Spis treści
Bardziej szczegółowoSzanse edukacyjne i zawodowe kobiet w okresie PRLu i transformacji systemowej
Szanse edukacyjne i zawodowe kobiet w okresie PRLu i transformacji systemowej Alicja Zawistowska Instytut Socjologii UwB Szczecin 20/09/2014 Alicja Zawistowska ( Instytut Socjologii UwB) Szanse edukacyjne
Bardziej szczegółowoROZDZIAŁ 10 W SPRAWIE PRZEMIAN W SZKOLNICTWIE WYŻSZYM I KSZTAŁCENIA EKONOMISTÓW
Wacław Jarmołowicz Dawid Piątek ROZDZIAŁ 10 W SPRAWIE PRZEMIAN W SZKOLNICTWIE WYŻSZYM I KSZTAŁCENIA EKONOMISTÓW Wprowadzenie Celem opracowania jest ogólna charakterystyka przemian w tym przede wszystkim
Bardziej szczegółowoUbóstwo kobiet badanie Eurobarometru wnioski dla Polski
Ubóstwo kobiet badanie Eurobarometru wnioski dla Polski 17% kobiet w UE znajduje się na granicy ubóstwa. Wyniki badania Eurobarometru przeprowadzonego we wrześniu 2009 roku, wskazują, że w każdej grupie
Bardziej szczegółowoURZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa SZKOŁY WYŻSZE W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM W 2014 R.
URZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa Informacja sygnalna Kontakt: e-mail:sekretariatuswaw@stat.gov.pl tel. 22 464 23 15 faks 22 846 76 67 Data opracowania: 06.07.2015 r. Internet:
Bardziej szczegółowo, , POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA W OPINII SPOŁECZNEJ WARSZAWA, PAŹDZIERNIK 95
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoPROJEKT ZALECENIA DLA RADY
Parlament Europejski 2014-2019 Dokument z posiedzenia B8-1365/2016 9.12.2016 PROJEKT ZALECENIA DLA RADY zgodnie z art. 134 ust. 1 Regulaminu w sprawie priorytetów UE na 61. sesję Komisji ONZ ds. Statusu
Bardziej szczegółowoURZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa SZKOŁY WYŻSZE W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM W 2013 R.
URZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa Informacja sygnalna Kontakt: e-mail:sekretariatuswaw@stat.gov.pl tel. 22 464 23 15 faks 22 846 76 67 Data opracowania: 04.07.2014 r. Internet:
Bardziej szczegółowoNADZÓR PEDAGOGICZNY 2014/2015 WYNIKI, WNIOSKI, REKOMENDACJE
NADZÓR PEDAGOGICZNY 2014/2015 WYNIKI, WNIOSKI, REKOMENDACJE STATYSTYKI EWALUACJI Zrealizowano 192 ewaluacje. Przeprowadzono wywiady/rozmowy z: - ok. 1200 nauczycielami; - ok. 1000 uczniami i przedszkolakami;
Bardziej szczegółowoKonwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej
Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej Katarzyna Wolska-Wrona Biuro Pełnomocniczki Rządu do Spraw Równego Traktowania Footer Text 12/3/2013 1 Postęp
Bardziej szczegółowoStatus i ochrona osób z niepełnosprawnością w prawie międzynarodowym
Małgorzata Joanna Adamczyk Kolegium MISH UW Collegium Invisibile m.adamczyk@ci.edu.pl Status i ochrona osób z niepełnosprawnością w prawie międzynarodowym Ewolucja czy rewolucja? Zdobywanie przez osoby
Bardziej szczegółowoWarszawa, styczeń 2011 BS/12/2011 O STANIE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO I ŹRÓDŁACH JEGO FINANSOWANIA
Warszawa, styczeń 2011 BS/12/2011 O STANIE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO I ŹRÓDŁACH JEGO FINANSOWANIA Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 4 lutego 2010 roku Fundacja Centrum
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ DO CZEGO PRZYGOTOWUJĄ ABSOLWENTÓW POLSKIE SZKOŁY ŚREDNIE? BS/184/2002 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, LISTOPAD 2002
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoProjekt Programu rozwoju edukacji w Warszawie w latach 2013-2020 (streszczenie)
Projekt Programu rozwoju edukacji w Warszawie w latach 2013-2020 (streszczenie) Program rozwoju edukacji w Warszawie w latach 2013-2020 jest strategicznym dokumentem opisującym cele i sposoby rozwoju warszawskiej
Bardziej szczegółowoKobiety i praca. Czarno na białym
Kobiety i praca. Czarno na białym Babę zesłał Bóg. Raz mu wyszedł taki cud! Historia vitae magistra est! Z kobietami wielka bieda, lecz bez kobiet żyć się nie da! Jeśli chcesz, by zostało coś powiedziane
Bardziej szczegółowoSEMINARIA STUDIA STACJONARNE II STOPNIA INSTYTUT PEDAGOGIKI. Zakład Wczesnej Edukacji. Katedra Podstaw Pedagogiki
SEMINARIA STUDIA STACJONARNE STOPNIA INSTYTUT PEDAGOGIKI lp. Nazwisko i imię promotora 1 Józefa Bałachowicz tytuł naukowy 2. Danuta Gielarowska Sznajder Prof. Katedra/Zakład Zakład Wczesnej Katedra Podstaw
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA KULURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO 1) z dnia... 2010 r.
Projekt z dnia 4 maja 2010 r. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA KULURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO 1) z dnia... 2010 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli szkół artystycznych, placówek kształcenia
Bardziej szczegółowoPRAWA DZIECI A OBOWIĄZKI NAUCZYCIELI. w świetle przepisów prawa
PRAWA DZIECI A OBOWIĄZKI NAUCZYCIELI w świetle przepisów prawa Zależności Konwencja o prawach dziecka 1. Prawo do wychowania w duchu tolerancji i zrozumienia dla innych, bez dyskryminacji wynikającej z
Bardziej szczegółowoMłodzież 2010. Plany, dążenia i aspiracje Materialne warunki życia i dostęp do technologii informacyjnej Znajomości języków obcych
Młodzież 2010 Plany, dążenia i aspiracje Materialne warunki życia i dostęp do technologii informacyjnej Znajomości języków obcych Barbara Badora, CBOS PLANY, DĄŻD ĄŻENIA I ASPIRACJE ŻYCIOWE MŁODZIEM ODZIEŻY
Bardziej szczegółowoWewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego w Technikum nr 4 im. ks.józefa Sieradzana w Kaliszu WPROWADZENIE
Wewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego w Technikum nr 4 im. ks.józefa Sieradzana w Kaliszu WPROWADZENIE Każdy człowiek ma w życiu jakieś cele, dążenia i plany, które chciałby w przyszłości osiągnąć
Bardziej szczegółowoDoktoranci według obszarów wiedzy w województwie kujawsko pomorskim Stan w dniu r.
Niniejsze opracowanie przedstawia informacje dotyczące studentów studiów doktoranckich (łącznie z cudzoziemcami) w województwie kujawsko pomorskim według stanu na 31.12.2013 r. Źródłem danych o studiach
Bardziej szczegółowoSzkoły wyższe, studenci i absolwenci
URZĄD STATYSTYCZNY W LUBLINIE OPRACOWANIA SYGNALNE Lublin, maj 2010 r. Kontakt: SekretariatUSLUB@stat.gov.pl Tel. 081 533 20 51, fax 081 533 27 61 Internet: http://www.stat.gov.pl/lublin/index_plk_html.htm
Bardziej szczegółowoBIULETYN 11/2015. Punkt Informacji Europejskiej EUROPE DIRECT - POZNAŃ. Podsumowanie Milenijnych Celów Rozwoju 2000-2015
Podsumowanie Milenijnych Celów Rozwoju 2000-2015 W 2000 roku społeczność międzynarodowa przyjęła Milenijne Cele Rozwoju na rzecz eliminowania ubóstwa oraz zapewnienia globalnej równowagi gospodarczej.
Bardziej szczegółowoWEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM DORADZTWA ZAWODOWEGO
WEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM DORADZTWA ZAWODOWEGO W SZKOLE PODSTAWOWEJ NR 2 W PISZU PRZY ZESPOLE SZKOLNO PRZEDSZKOLNY NR 1 W PISZU Wstęp Program Wewnątrzszkolnego Systemu Doradztwa Zawodowego stanowi integralną
Bardziej szczegółowoI. Plan studiów doktoranckich. 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty:
Uchwała o zmianach w programie studiów doktoranckich na Wydziale Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji z siedzibą w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych oraz Międzywydziałowych Środowiskowych
Bardziej szczegółowoBiznes i naukaperspektywy. przyszłość. Stan obecny. Warszawa, 26.06.2012r. Współpraca biznesu i nauki. Absolwenci i absolwentki na polskim rynku pracy
Współpraca biznesu i nauki Biznes i naukaperspektywy na przyszłość Absolwenci i absolwentki na polskim rynku pracy Stan obecny Jakość szkolnictwa wyższego Warszawa, 26.06.2012r. Młodzi na polskim rynku
Bardziej szczegółowoDEKLARACJA PRAW OSÓB NALEŻĄCYCH DO MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH LUB ETNICZNYCH, RELIGIJNYCH I JĘZYKOWYCH
DEKLARACJA PRAW OSÓB NALEŻĄCYCH DO MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH LUB ETNICZNYCH, RELIGIJNYCH I JĘZYKOWYCH rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 47/135 przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1992 roku Zgromadzenie
Bardziej szczegółowoKobiety a polityka. obciążenie kobiet związane ze sferą prywatną 30% dyskryminacja kobiet w sferze politycznej 23%
Kobiety Samorządu UW Prezentacja na posiedzeniu Parlamentu Studentów UW z badania partycypacji wyborczej studentek Uniwersytetu Warszawskiego w latach 2011-13 Kobiety a polityka 74% osób w Polsce uważa,
Bardziej szczegółowoPRZYGOTOWANIE PEDAGOGICZNE
PRZYGOTOWANIE PEDAGOGICZNE DO NAUCZANIA JĘZYKA NIEMIECKIEGO Niniejszy program studiów podyplomowych przygotowano zgodnie z wymaganiami rozporządzenia Ministra Edukacji i Sportu z dnia 7 września 2004 r.
Bardziej szczegółowoKRÓTKA INFORMACJA O POLSKIM SYSTEMIE EDUKACJI 2017/18
KRÓTKA INFORMACJA O POLSKIM SYSTEMIE EDUKACJI 2017/18 REFORMA POLSKIEGO SYSTEMU EDUKACJI Od początku 2017 r. wprowadzana jest reforma oświaty, której głównym celem jest lepsze przygotowanie uczniów kończących
Bardziej szczegółowoXIII LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE z ODDZIAŁAMI DWUJĘZYCZNYMI im. płk. L. LISA-KULI
Gimnazjalisto! W roku szkolnym 2014/15 oferujemy Ci 5 klas ogólnych od drugiego roku nauczania sprofilowanych zgodnie z preferencjami uczniów. Klasa 1a z rozszerzonym programem nauczania języka polskiego,
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI
UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH I SZTUKI SYSTEM EDUKACJI W RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ SYSTEM EDUKACJI I JEGO PODSTAWY PRAWNE SZKOŁY PUBLICZNE I NIEPUBLICZNE OBOWIĄZEK SZKOLNY SYSTEM
Bardziej szczegółowoWprowadzenie do pedagogiki
Projekt pt. "Nauczyciel Przedmiotów Zawodowych" Wprowadzenie do pedagogiki Opracowanie: dr A. Dziwińska Materiały szkoleniowe współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu
Bardziej szczegółowoPROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ W KOSEWIE
Załącznik nr 1 do Uchwały Rady Pedagogicznej Nr 6/2013 z dnia 10.09.2013r. PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ W KOSEWIE Wrzesień 2013 r. PODSTAWA PRAWNA Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA Nr./2013 Senatu Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nowym Sączu z dnia 21 czerwca 2013 r.
PSP.40- /13 (projekt) UCHWAŁA Nr./2013 Senatu Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nowym Sączu z dnia 21 czerwca 2013 r. w sprawie utworzenia specjalności kształcenia Nauczyciel języka angielskiego w
Bardziej szczegółowoKonferencje dla dyrektorów szkół i przedstawicieli rad rodziców
Konferencje dla dyrektorów szkół i przedstawicieli rad rodziców Likwidacja szkół gimnazjalnych (stopniowe wygaszanie od r. szk. 2017/2018 do końca r. szk. 2018/2019) Powstanie ośmioletnich szkół podstawowych
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET PEDAGOGICZNY IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE
UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE BIURO PROMOCJI I KARIER LOSY ZAWODOWE ABSOLWENTÓW UNIWERSYTETU PEDAGOGICZNEGO ROCZNIK 21/211 RAPORT Z BADANIA KRAKÓW 212 Streszczenie
Bardziej szczegółowoPROPONOWANA PROBLEMATYKA SEMINARIUM DYPLOMOWEGO (LICENCJACKIEGO) NA KIERUNKU NAUKI O RODZINIE W ROKU AKADEMICKIM 2015/2016
PROPONOWANA PROBLEMATYKA SEMINARIUM DYPLOMOWEGO (LICENCJACKIEGO) NA KIERUNKU NAUKI O RODZINIE W ROKU AKADEMICKIM 2015/2016 Imię i nazwisko: dr hab. prof. nadzw. Grzegorz Grzybek Zakład/Katedra: Zakład
Bardziej szczegółowohttp://bydgoszcz.stat.gov.pl/
Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie zmian w zakresie edukacji osób dorosłych w województwie kujawsko-pomorskim w latach szkolnych 2004/05-2013/14. Dane dotyczące edukacji osób dorosłych (liczby
Bardziej szczegółowoPRAKTYKI STUDENCKIE JAK ZNALEŹĆ DOBRYCH KANDYDATÓW?
PRAKTYKI STUDENCKIE JAK ZNALEŹĆ DOBRYCH KANDYDATÓW? www.nauka.gov.pl/praktyki SPIS TREŚCI 1. CZYM SĄ STUDENCKIE PRAKTYKI ZAWODOWE 2. CO ZYSKUJE PRACODAWCA 3. GDZIE SZUKAĆ STUDENTÓW NA PRAKTYKI 3.1 Portal
Bardziej szczegółowoKodeks Równego Traktowania w Zespole Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego w Ostrowcu Świętokrzyskim
Kodeks Równego Traktowania w Zespole Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego w Ostrowcu Świętokrzyskim 1. CREDO: określenie wartości i przekonań szkoły dotyczących równego traktowania. Konstytucja
Bardziej szczegółowoZrozumieć prawa pacjenta
Zrozumieć prawa pacjenta Historia praw dziecka w pigułce 1819 r. - Wielka Brytania, Robert Owen proponuje prawem zagwarantowany zakaz zatrudnienia małych dzieci w kopalniach i fabrykach; 1908 r. zakaz
Bardziej szczegółowoI. Ogólne informacje o projekcie.
Szkoła Podstawowa Nr 113 we Wrocławiu uczestniczy w realizacji projektu: Indywidualizacja procesu nauczania i wychowania uczniów klas I III wrocławskich szkół podstawowych. I. Ogólne informacje o projekcie.
Bardziej szczegółowoSzkoły wyższe, studenci i absolwenci
URZĄD STATYSTYCZNY W LUBLINIE OPRACOWANIA SYGNALNE Lublin, maj 2011 r. Kontakt: SekretariatUSLUB@stat.gov.pl Tel. 81 533 20 51, fax 81 533 27 61 Internet: http://www.stat.gov.pl/lublin/index_plk_html.htm
Bardziej szczegółowoRAPORT WYBORY ABSOLWENTÓW MAZOWIECKICH SZKÓŁ ŚREDNICH. Studenckie Koło Naukowe Metod Ilościowych Warszawa, 2012 r.
RAPORT WYBORY ABSOLWENTÓW MAZOWIECKICH SZKÓŁ ŚREDNICH Studenckie Koło Naukowe Metod Ilościowych Warszawa, 2012 r. Spis treści 1. Cel i opis założeń badania... 3 2. Zasięg i zakres badania... 4 a) Struktura...
Bardziej szczegółowonowej podstawy programowej przedmiotu wychowanie fizyczne
Pytania i odpowiedzi dotyczące nowej podstawy programowej przedmiotu wychowanie fizyczne 1. Czy na zajęciach wychowania fizycznego dzielimy uczniów na grupy mieszane, czy dziewczynki/chłopcy? Zgodnie z
Bardziej szczegółowoPROPONOWANA PROBLEMATYKA SEMINARIUM MAGISTERSKIEGO NA KIERUNKU NAUKI O RODZINIE W ROKU AKADEMICKIM 2016/2017
PROPONOWANA PROBLEMATYKA SEMINARIUM MAGISTERSKIEGO NA KIERUNKU NAUKI O RODZINIE W ROKU AKADEMICKIM 2016/2017 Imię i nazwisko: Ks. dr hab. prof. UR Andrzej Garbarz Zakład/Katedra: Katedra Nauk o Rodzinie
Bardziej szczegółowoMisja i strategia rozwoju Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku na lata
Misja i strategia rozwoju Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku na lata 2015 2024 WPROWADZENIE Misja i Strategia Rozwoju Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku
Bardziej szczegółowoREKOMENDACJE DO LOKALNYCH PROGRAMÓW PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE
REKOMENDACJE DO LOKALNYCH PROGRAMÓW PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE Niniejsze rekomendacje są wynikiem monitoringu lokalnych programów antyprzemocowych prowadzonego w 2015 roku. Badaniem objęto wszystkie
Bardziej szczegółowoPROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ IM. KORNELA MAKUSZYŃSKIEGO W LEŚNIOWIE WIELKIM NA LATA
PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ IM. KORNELA MAKUSZYŃSKIEGO W LEŚNIOWIE WIELKIM NA LATA 2013-2019 Program Wychowawczy szkoły został sporządzony w oparciu o treści misji szkoły oraz modelu absolwenta
Bardziej szczegółowoAktualizacja oferty na portalu edukacyjnym z uwzględnieniem zmian w strukturze szkolnictwa oraz nowej podstawy programowej
Aktualizacja oferty na portalu edukacyjnym z uwzględnieniem zmian w strukturze szkolnictwa oraz nowej podstawy programowej Nowa struktura szkolnictwa Obecna struktura szkolnictwa, składająca się z 6-letniej
Bardziej szczegółowoZARZĄDZENIE Nr 68/2005 Rektora Uniwersytetu Wrocławskiego z dnia 18 lipca 2005 r.
ZARZĄDZENIE Nr 68/2005 Rektora Uniwersytetu Wrocławskiego w sprawie utworzenia w Uniwersytecie Wrocławskim Kolegium Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych Na podstawie art. 49 ust. 2
Bardziej szczegółowoWEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM DORADZTWA ZAWODOWEGO
WEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM DORADZTWA ZAWODOWEGO w Szkole Podstawowej nr 1 im. gen. Józefa Bema w Dobrym Mieście Opracowała: koordynator doradztwa zawodowego Dorota Mandera 1 PODSTAWA PRAWNA Rozporządzenie
Bardziej szczegółowoPODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO
PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO WARSZAWA, 11 MAJA 2012 USTAWA z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw Art. 1. W ustawie z dnia 7 września 1991
Bardziej szczegółowoKRAJOWA SEKCJA NAUKI NSZZ. Szkolnictwo wyższe i nauka w Polsce. Koncepcje partnerów społecznych
Szkolnictwo wyższe i nauka w Polsce Koncepcje partnerów społecznych Warszawa, 23 czerwca 2017 Filary systemu POSZUKIWANIE I PRZEKAZYWANIE PRAWDY Art. 1 1. Szkoły wyższe są integralną częścią narodowego
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET PEDAGOGICZNY IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE
UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE BIURO PROMOCJI I KARIER LOSY ZAWODOWE ABSOLWENTÓW UNIWERSYTETU PEDAGOGICZNEGO ROCZNIK 211/212 RAPORT Z BADANIA KRAKÓW 213 Streszczenie
Bardziej szczegółowoMichał Sitek Różnicowanie się ścieżek kształcenia ogólnego i zawodowego
Michał Sitek Różnicowanie się ścieżek kształcenia ogólnego i zawodowego Ścieżki kształcenia ogólnego i zawodowego W Polsce uczestnictwo w kształceniu średnim było i jest relatywnie wysokie w porównaniu
Bardziej szczegółowoPLAN ROZWOJU ZAWODOWEGO. Anna Czołba
PLAN ROZWOJU ZAWODOWEGO Anna Czołba Nauczyciel kontraktowy ubiegający się o awans na nauczyciela mianowanego zatrudniony w Publicznej Szkole Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi im. T. Kościuszki w
Bardziej szczegółowoI POSTANOWIENIA OGÓLNE. 1) Studia wyższe studia pierwszego stopnia, studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie.
Załącznik do uchwały nr 53/2016 z dnia 27 kwietnia 2016 r. WYTYCZNE DLA RAD WYDZIAŁÓW DOTYCZĄCE SPOSOBU USTALANIA PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA, W TYM PLANÓW I PROGRAMÓW STUDIÓW, STUDIÓW DOKTORANCKICH, STUDIÓW
Bardziej szczegółowoPorównanie systemów edukacji w Polsce i Finlandii 18 września 2014 r.
Porównanie systemów edukacji w Polsce i Finlandii 18 września 2014 r. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Dr hab. Jan Fazlagić, prof. nzw. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Jan.fazlagic@ue.poznan.pl 1
Bardziej szczegółowoProfil kształcenia. 1. Jednostka prowadząca studia doktoranckie: Wydział Leśny Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Program kształcenia na stacjonarnych studiach trzeciego stopnia (studiach doktoranckich) na kierunku Leśnictwo na Wydziale Leśnym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego 1. Jednostka prowadząca studia doktoranckie:
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia
Załącznik do uchwały nr 218 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 18 grudnia 2013 r Nazwa kierunku studiów: Psychologia Obszar kształcenia: Obszar nauk społecznych Poziom kształceni: jednolite studia
Bardziej szczegółowoProgram kształcenia na studiach wyższych. Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ
Program kształcenia na studiach wyższych Nazwa Wydziału Nazwa kierunku studiów Określenie obszaru kształcenia/obszarów kształcenia, z których został wyodrębniony kierunek studiów, dla którego tworzony
Bardziej szczegółowoKierunki polityki oświatowej państwa 2017/2018. Priorytet 6. PODNOSZENIE JAKOŚCI EDUKACJI WŁĄCZAJĄCEJ W SZKOŁACH I PLACÓWKACH SYSTEMU OŚWIATY
Kierunki polityki oświatowej państwa 2017/2018. Priorytet 6. PODNOSZENIE JAKOŚCI EDUKACJI WŁĄCZAJĄCEJ W SZKOŁACH I PLACÓWKACH SYSTEMU OŚWIATY Podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa
Bardziej szczegółowoDepartament Kształcenia i Doskonalenia Nauczycieli spełniających wymagania kwalifikacyjne na podstawie obowiązujących wcześniej przepisów
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Departament Kształcenia i Doskonalenia Nauczycieli DN-1 -AD-7012-50/06 Warszawa, 26 czerwca 2006 r. Kuratorzy Oświaty wszyscy W związku z wątpliwościami dotyczącymi wymagań
Bardziej szczegółowoUchwała o zmianach w programie studiów doktoranckich. 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty:
Uchwała o zmianach w programie studiów doktoranckich 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty: a) Konwersatorium I 30 godzin 3 ECTS b) Konwersatorium II 30 godzin 3 ECTS c)
Bardziej szczegółowoZACHODNIOPOMORSKI UNIWERSYTET TECHNOLOGICZNY w Szczecinie WYDZIAŁ BUDOWNICTWA I ARCHITEKTURY PROGRAM KSZTAŁCENIA
ZACHODNIOPOMORSKI UNIWERSYTET TECHNOLOGICZNY w Szczecinie WYDZIAŁ BUDOWNICTWA I ARCHITEKTURY PROGRAM KSZTAŁCENIA na studiach trzeciego stopnia w dyscyplinie architektura i urbanistyka 1. Koncepcja kształcenia
Bardziej szczegółowoWEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM DORADZTWA EDUKACYJNO - ZAWODOWEGO. w GIMNAZJUM MIEJSKIM IM. JANA PAWŁA II W GŁOWNIE. w roku szkolnym 2015/2016
WEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM DORADZTWA EDUKACYJNO - ZAWODOWEGO w GIMNAZJUM MIEJSKIM IM. JANA PAWŁA II W GŁOWNIE w roku szkolnym 2015/2016 Podstawa prawna Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.
Bardziej szczegółowoOPIS ZAKŁADANYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA. dla Programu Kształcenia. Studiów Podyplomowych. Edukacja Przedszkolna i Wczesnoszkolna.
Załącznik do uchwały nr538 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego w sprawie określenia efektów kształcenia dla studiów podyplomowych prowadzonych na Wydziale Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu OPIS
Bardziej szczegółowoNauka jest obowiązkowa w wieku od 5 do 16 lat. Edukacja na Malcie jest oparta na modelu brytyjskim. Przedszkole: od 3 do 5 roku życia.
państwowe prywatne wyznaniowe - Wśród szkół wyznaniowych, które są w znacznej mierze dotowane przez państwo, dominują szkoły kościoła rzymskokatolickiego. Szkoły te nie pobierają czesnego. Nauka jest obowiązkowa
Bardziej szczegółowoSTATUT. (Tekst jednolity) Szkoła Podstawowa Nr 175 im. Heleny Marusarzówny Warszawa ul. Trzech Budrysów 32
STATUT (Tekst jednolity) Szkoła Podstawowa Nr 175 im. Heleny Marusarzówny 02-381 Warszawa ul. Trzech Budrysów 32 Statut jest zbiorem zasad normujących życie całej społeczności szkolnej i funkcjonowanie
Bardziej szczegółowoEfekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki
Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Lp. K_W01 K_W02 Nazwa Wydziału: Wydział Filozoficzny Nazwa kierunku
Bardziej szczegółowoStrategia EUROPA 2020 i wyzwania stojące przed edukacją. dr Violetta Florkiewicz
Strategia EUROPA 2020 i wyzwania stojące przed edukacją dr Violetta Florkiewicz Strategia Europa 2020 Jest to unijna strategia wzrostu do 2020 roku. Jej celem jest osiągnięcie wzrostu gospodarczego, który
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET PEDAGOGICZNY IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE
UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE BIURO PROMOCJI I KARIER LOSY ZAWODOWE ABSOLWENTÓW UNIWERSYTETU PEDAGOGICZNEGO ROCZNIK 212/213 RAPORT Z BADANIA KRAKÓW 214 Streszczenie
Bardziej szczegółowoEfektywność pomocy udzielanej uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych osiągana poprzez rozwiązania systemowe
Efektywność pomocy udzielanej uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych osiągana poprzez rozwiązania systemowe Liliana Zientecka Warszawa, 23 maja 2014 r. 1 Rzeczywiste a nie deklaratywne włączenie
Bardziej szczegółowoAnkieta Rekrutacyjna Tomasz Zając Pracownia Ewaluacji Jakości Kształcenia
Ankieta Rekrutacyjna 2015 Tomasz Zając Pracownia Ewaluacji Jakości Kształcenia Opis badania Ankieta internetowa realizowana za pomocą aplikacji Ankieter 2. Czas realizacji badania lipiec wrzesień 2015.
Bardziej szczegółowoUPRAWNIENIA WYDZIAŁÓW DO PROWADZENIA STUDIÓW NA OKREŚLONYM KIERUNKU, POZIOMIE I PROFILU KSZTAŁCENIA 17 LISTOPADA 2017 SPRAWOZDANIE
17 LISTOPADA 2017 UPRAWNIENIA WYDZIAŁÓW DO PROWADZENIA STUDIÓW NA OKREŚLONYM KIERUNKU, POZIOMIE I PROFILU KSZTAŁCENIA SPRAWOZDANIE OŚRODEK BADAŃ JAKOŚCI KSZTAŁCENIA I EWALUACJI UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA
Bardziej szczegółowoKONCEPCJA PRACY NIEPUBLICZNEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ W GORZYCACH NA LATA 2010-2016
KONCEPCJA PRACY NIEPUBLICZNEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ W GORZYCACH NA LATA 2010-2016 Tak naprawdę, to są tylko dwie rzeczy, w które można wyposażyć dzieci: pierwsze są korzenie, a drugą skrzydła. Hadding Carter
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 1 do zarządzenia nr 12 Rektora UJ z 15 lutego 2012 r. Wydział Fizyki Astronomii i Informatyki Stosowanej/ Wydział Chemii
Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 12 Rektora UJ z 15 lutego 2012 r. Program na studiach wyższych Nazwa Wydziału Nazwa kierunku studiów Określenie obszaru /obszarów, z których został wyodrębniony kierunek
Bardziej szczegółowoPrawa człowieka w szkole. Arleta Kycia
Prawa człowieka w szkole Arleta Kycia PRAWA CZŁOWIEKA KaŜdemu człowiekowi przysługują pewne prawa wynikające z godności osoby ludzkiej Prawa człowieka gwarantują: Konstytucja RP Powszechna Deklaracja Praw
Bardziej szczegółowoz badania losów zawodowych absolwentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
Wydział Nauk o Środowisku Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Raport z badania losów zawodowych absolwentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Studia z perspektywy absolwenta Rocznik
Bardziej szczegółowoPROGRAM KSZTAŁCENIA NA STUDIACH DOKTORANCKICH Z ZAKRESU LITERATUROZNAWSTWA
PROGRAM KSZTAŁCENIA NA STUDIACH DOKTORANCKICH Z ZAKRESU LITERATUROZNAWSTWA 1. Poziom kształcenia Studia III stopnia 2. Profil kształcenia Ogólnoakademicki 3. Forma studiów Studia stacjonarne 4. Tytuł uzyskiwany
Bardziej szczegółowo