JAK PRAWIDŁOWO KIEROWAĆ ROZRODEM W STADZIE BYDŁA MLECZNEGO

Transkrypt

1 WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE JAK PRAWIDŁOWO KIEROWAĆ ROZRODEM W STADZIE BYDŁA MLECZNEGO Olsztyn, 2011 r.

2 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie Piotr Reichel Jak prawidłowo kierować rozrodem w stadzie bydła mlecznego Olsztyn, 2011 r.

3 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn, tel./fax (89) , , sekretariat@w-modr.pl, W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, Olecko tel. (87) , , fax (87) olecko.sekretariat@w-modr.pl Dyrektor W-MODR mgr inż. Zygmunt Kiersz Zastępca Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel./fax , redakcja@w-modr.pl, Nakład: 300 egz. Wydanie I

4 Spis treści I WSTĘP... 5 II. WPŁYW ŻYWIENIA NA ROZRÓD... 6 III. CYKL PŁCIOWY U KRÓW - JEGO PRZEBIEG I MONITOROWANIE W STADZIE Rejestracja danych rozrodu Analiza danych rozrodu i ich interpretacja... 9 IV. KRYCIE KRÓW MLECZNYCH V. DIAGNOSTYKA CIĄŻY - METODY I ZNACZENIE VI. ZABURZENIA CIĄŻY U BYDŁA - PRZYCZYNY I NASTĘPSTWA VII. PODSUMOWANIE LITERATURA... 16

5

6 I. WSTĘP Właściwa organizacja rozrodu jest podstawowym warunkiem opłacalności chowu bydła. Prawidłowe jego prowadzenie to ważny i jednocześnie jeden z trudniejszych elementów w hodowli stada mlecznego. Błędy popełniane w tej dziedzinie dają niestety niekorzystne, wymierne efekty finansowe. Tylko krowy rodzące cielęta regularnie w odstępach rocznych, osiągają najwyższą życiową wydajność mleka. Jednak w praktyce obserwuje się, że wraz ze wzrostem wydajności mlecznej, gwałtownie obniżają się wskaźniki ich płodności. Przyczyny tego stanu rzeczy są dość złożone i wynikają głównie z problemów w zaburzeniach metabolicznych. W warunkach wysokiej produkcji mleka krowy bez pomocy hodowcy nie są w stanie pokryć energetycznych potrzeb organizmu w zakresie fizjologii i wymogów produkcyjnych. Dlatego zajmując się rozrodem w stadzie bydła trzeba na tą dziedzinę patrzeć z szerokiej perspektywy. W zakresie tej tematyki będą to następujące czynniki: q zapewnienie odpowiednich warunków odchowu i utrzymania zwierząt - dobrostan; q prawidłowo zbilansowane żywienie poszczególnych grup zwierząt według ich zapotrzebowania na składniki pokarmowe; q prawidłowe pielęgnowanie stada; q zapewnienie odpowiedniej organizacji rozrodu i indywidualny dobór rozpłodników; q używanie do rozrodu nasienia buhajów sprawdzonych na potomstwie i objętych stałym nadzorem lekarsko-weterynaryjnym. Poniższy schemat ilustruje ciągły proces, kolejno po sobie następujących zdarzeń w stadzie bydła. Obliguje to hodowcę do permanentnego wykonywania powtarzających się czynności związanych z kierowaniem rozrodem, ponieważ jeden zabieg powoduje konieczność wykonanie kolejnego i dotyczy to zarówno cielęcia, jałówki jak i krowy. Za: Mahlkow-Nerge i in. (2005) 6 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

7 II. WPŁYW ŻYWIENIA NA ROZRÓD Dobre wyniki w reprodukcji stada można osiągnąć przede wszystkim przy prawidłowym żywieniu krów, dostosowanym do ich potrzeb produkcyjnych i okresów fizjologicznych. To czynnik, który przez większość praktyków i fachowców uznawany jest za najważniejszy dla właściwie prowadzonego rozrodu. Szczegółowe omówienie tematyki żywienia krów wykracza poza ramy omawianego tematu, dlatego traktuję ją tylko sygnalnie. Wiemy, że latem płodności sprzyja racjonalny wypas dawkowany z dostatkiem dobrej zielonki. Na pastwisku zwierzętom należy zapewnić dostęp do wody i soli w postaci lizawki z mikroelementami, a także zabezpieczyć możliwość schronienia się przed słońcem. Długie przebywanie w upale przy silnym nasłonecznieniu źle wpływa na rozród. Pamiętajmy, że przy skarmianiu młodych zielonek zwierzętom dostarczamy dużo białka i wystarczającą ilość witamin, natomiast energia i niektóre składniki mineralne wymagają uzupełnienia. Szczególnie potrzeba ta nasila się u krów wysoko wydajnych. Istotnym i korzystnym aspektem żywienia pastwiskowego jest możliwość ruchu na świeżym powietrzu. Działanie słońca, światło, ale przede wszystkim swobodny ruch korzystnie wpływają na całość procesów życiowych i doskonale regulują przebieg cyklu płciowego. W trakcie przebywania stada na pastwisku łatwiej można zaobserwować charakterystyczne objawy rui. W okresie zimowym na rozród korzystnie wpływa żywienie zbilansowane z udziałem bardzo dobrej jakości sianokiszonki, z dodatkiem kiszonki z kukurydzy i stosowanie dodatków witaminowo-mineralnych (witamina A, D, E i szereg pierwiastków mineralnych, które są niezbędne dla dobrej płodności). Jak już wspomniano w żywieniu krów energia jest bardzo istotna. Szczególnie w okresie okołoporodowym krowy nie są zdolne do pobrania wystarczającej ilości energii, aby w początku laktacji pokryć zapotrzebowanie energetyczne na zwiększającą się produkcję mleka. W konsekwencji ujemnego bilansu, organizm krowy korzysta z rezerw tłuszczowych, powodując utratę masy ciała, pogorszenie kondycji, a przy błędach żywieniowych hodowcy może spowodować problemy z płodnością. Gdy uruchamianie energii z tłuszczu zapasowego przybiera charakter gwałtowny - szczególnie u sztuk, które w laktację W-MODR w Olsztynie 2011 r. 7

8 weszły zbyt otłuszczone, może wywołać bardzo niebezpieczna chorobę metaboliczną zwaną ketozą. Jednym z mechanizmów tego schorzenia jest uwalnianie podczas przemian dużej ilości kwasów tłuszczowych do krwi, które przy braku energii węglowodanów z paszy nie mogą być wykorzystane przez organizm. Nadmiar tych kwasów we krwi daje sygnał do mózgu zwierzęcia, że krowa nie musi jeść - następuje utrata apetytu i zwierzę nie pobiera paszy. W ten sposób spirala niedoborów się nakręca, co w konsekwencji obniża mleczność, pogłębia stan chorobowy i wywołuje poważne problemy rozrodcze. Zapobiegać temu zjawisku należy przez właściwe żywienie i stymulowanie apetytu u krów w końcowym okresie zasuszenia, dbając o prawidłową ich kondycję - to znaczy nie zatuczać! W ostatnich trzech tygodniach ciąży należy skarmiać te pasze objętościowe, którymi będziemy żywili krowy w czasie laktacji, zwiększając stopniowo w dawce udział paszy treściwej. Postępowanie takie ma na celu właściwe ustabilizowanie mikroflory w przewodzie pokarmowym krowy przed rozpoczęciem laktacji. Stosowanie strategii stymulowania apetytu w tym okresie jest konieczne, ponieważ krowy wysokocielne fizjologicznie mają tendencję do jego zmniejszania. Nie przyzwyczajenie krów do wysokiego poziomu pobierania paszy w końcowym okresie zasuszenia spowoduje, że nie wejdzie ona w laktację przy dobrym apetycie - a to już najczęściej wywołuje konsekwencje wystąpienia wspomnianych chorób metabolicznych i zakłócenie prawidłowości rozrodu. W zaawansowanych hodowlach, kontrolę i ocenę prawidłowości żywienia stada opiera się na analizie wyników krwi. Poprzez badania laboratoryjne surowicy krwi wykryte zostają wczesne stany niedoborów istotnych składników odżywczych. Unikanie błędów żywieniowych skutkujących niewłaściwym bilansem nie tylko podstawowych składników pokarmowych, ale także soli mineralnych, pierwiastków śladowych i witamin, zapewnia utrzymanie normalnych funkcji fizjologicznych organizmu przy nadzwyczaj wzmożonych potrzebach pokarmowych wysoko mlecznej krowy. Metoda ta jest jednak kosztowna i skuteczna tylko wtedy jeżeli odbywa się regularnie, a badania krwi następują po trzech tygodniach od każdej zmiany składu dawki pokarmowej. III. CYKL PŁCIOWY U KRÓW - JEGO PRZEBIEG I MONITOROWANIE W STADZIE Cykl płciowy jest okresem pomiędzy jedną i następną rują. U krów ras mlecznych powinien on występować równomiernie przez cały rok. Jego długość u dojrzałych nie zacielonych osobników wynosi średnio 21 dni z odchyleniami 18-24, natomiast u jałówek bywa krótszy i wynosi średnio 20 dni (18-22). W tym samym rytmie powtarza się krótki okres pobudliwości płciowej zwany rują. Cykl płciowy przebiega fazami kolejno następującymi po sobie, które można rozpoznawać po charakterystycznych zewnętrznych objawach: q Faza przedrujowa - objawy: wyraźne oznaki podniecenia; szukanie kontaktu z innymi krowami; porykiwanie; spadek apetytu; obniżenie produkcji mleka; zaczerwienienie ścian przedsionka pochwy; lekkie obrzmienie warg sromowych; wyciek niewielkiej ilości wodnistego śluzu. q Faza rui właściwej - objawy: szukanie kontaktu z innymi krowami - intensywniejsze; 8 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

9 tolerowanie obskakiwania przez inne krowy - faza wyraźnie stojąca ; wyraźne -silne obrzmienie warg sromowych; zaczerwienienie ścian przedsionka pochwy; wyraźny wyciek ciągliwego - przejrzystego śluzu w postaci sopla. q Faza zanikania rui - okres porujowy - objawy: brak tolerancji na obskakiwanie; stopniowe zanikanie niepokoju i pobudzenia; powrót apetytu; zmniejszenie obrzmienia warg sromowych; rozjaśnienie barwy ścian przedsionka pochwy; wyciek mętnego śluzu z domieszką krwi. q Faza porujowa: zanik wszelkich objawów zewnętrznych. Świadomość hodowcy, wiedza i umiejętność zaobserwowania powyższych objawów są bardzo istotne, ponieważ kierowanie rozrodem opiera się głównie na systematycznie prowadzonym monitoringu stada. Podstawową i najczęściej stosowaną metodą jest obserwacja zwierząt, którą prowadzi się kilka razy dziennie i obejmuje ona wszystkie krowy. Ważne jest, aby obserwować stado systematycznie, gdyż warunkiem terminowego i skutecznego unasieniania, jest możliwie dokładne określenie początku rui właściwej. Obserwację stada należy prowadzić 2-3 razy dziennie, co najmniej przez 20 minut, najlepiej na okólniku albo podczas przepędów, ponieważ tylko wtedy jest szansa zauważenia 60-90% krów będących w rui. Obecnie wielu hodowców utrzymujących zwierzęta w oborach wolnostanowiskowych korzysta z urządzeń elektronicznych, które wspierają monitoring w zakresie wykrywania rui. Ich działanie opiera się głównie na pomiarze i analizie dziennej aktywności poszczególnych zwierząt, sygnalizując to w odczycie lub na wykresie graficznym. Na podstawie wyniku tych analiz, systemy sugerują najkorzystniejszy moment krycia krów. 1. Rejestracja danych rozrodu Przy właściwie zarządzanym stadzie nie może zabraknąć rzetelnie i na bieżąco prowadzonej dokumentacji. Jeżeli sporządzana jest nawet w najprostszej formie, może być dużą pomocą w pracy hodowcy, gdyż bazowanie tylko na pamięci ludzkiej, często bywa zawodne. Zapisów można dokonywać tradycyjnie na papierze lub za pomocą komputera. Obory korzystające z nowoczesnych urządzeń wyposażonych w systemy zarządzania stadem, dane te gromadzą i analizują automatycznie na zasadzie zintegrowanego procesu. Na podstawie tej wiedzy hodowca podejmuje decyzje dotyczące użytkowania rozpłodowego poszczególnych osobników. Zbiór danych, aby mógł posłużyć do sterowania rozrodem stada musi zawierać następujące - aktualne informacje o każdej krowie i jałówce: q data wycielenia; q data zaobserwowania rui; q data krycia; q data zacielenia lub stwierdzenia cielności. W-MODR w Olsztynie 2011 r. 9

10 2. Analiza danych rozrodu i ich interpretacja Data wycielenia Okres od narodzin do pierwszego wycielenia to najdroższy dla hodowcy w sensie kapitałochłonności okres w życiu krowy. Jałówki odchowujemy zakładając, że wycielą się w wieku miesięcy i osiągną w tym czasie masę ciała kg. Wcześniejsze wycielenia - poniżej miesięcy życia, powodują zwiększenie liczby trudnych porodów, a ponadto zbyt wcześnie kryta jałówka nie wyrośnie na dużą krowę. Z kolei opóźnienie wieku pierwszego wycielenia to wydłużenie okresu pustego żywienia, oraz dłuższy okres spłacania się jałówki. Data wycielenia to początek kolejnego cyklu rozrodczego w życiu krowy, a więc od tego dnia rozpoczynamy obserwację, aby ustalić optymalny termin następnego krycia. Zmierzamy do przestrzegania zasady: jednego wycielenia w ciągu jednego roku kalendarzowego. Krowa po wycieleniu powinna być skutecznie pokryta w ciągu dni, jednak nie wcześniej niż 6 tygodni po porodzie. Data rui U zdrowych, dobrze żywionych i prawidłowo utrzymanych krów wykrywanie rui odbywa się bez większych trudności. Zasadą będzie prowadzenie obserwacji szczególnie tych zwierząt, u których wystąpienie rui jest najbardziej prawdopodobne. Są to krowy, którym właśnie mija termin 21 dni (18-24 dni) od wystąpienia poprzedniej rui. Zapis daty obserwacji pozwoli nam określić po pewnym czasie charakterystyczną długość cyklu rujowego u każdej krowy, co będzie pomocną informacją w całym okresie użytkowania rozpłodowego danej sztuki. Zaleca się prowadzić co najmniej dwie (w oborze uwięziowej) do czterech (w oborze wolnowybiegowej) obserwacji w ciągu dnia. Każda z nich powinna trwać minimum 20 minut w czasie, gdy zwierzęta są najedzone i niczym nie niepokojone. Zauważymy wtedy łatwiej te samice, które maja bardzo krótka ruję. Obserwowanie zwierząt wyłącznie przy okazji wykonywania codziennych prac w oborze absolutnie nie wystarcza. Oprócz częstotliwości obserwacji ważna jest także pora jej wykonywania. U dużej części krów ruja rozpoczyna się nocą lub w godzinach późnowieczornych, kiedy w oborze panuje największy spokój. W związku z tym, zaleca się przeprowadzanie kontroli późno wieczorem i bardzo wcześnie rano. Stosunkowo łatwo prowadzić obserwacje w oborze wolnowybiegowej, lub na pastwisku, gdzie zwierzęta mają swobodę ruchu. Można przy tym wspierać się stosowaniem wykrywaczy rui i jednocześnie znakowaniem zwierząt poprzez malowanie nasady ogona farbą kredową. W chowie alkierzowym, gdzie bydło trzymane jest na uwięzi jedyną pewną metodą jest uważne obserwowanie krów, oraz prowadzenie dokumentacji. Bardzo korzystne - jeśli są ku temu warunki - jest regularne, codzienne wypuszczanie bydła na na okólnik (1-2 godziny). Ułatwia to bardzo obserwację stada i wykrywanie grzejących się samic. Jeśli w ciągu około 50 dni od daty ocielenia nie stwierdzimy objawów rui, należy zastanowić się nad przyczynami takiego stanu. Brak rui może być następstwem zaburzeń rozrodczych co wymaga wówczas interwencji lekarza weterynarii. Ale również może być jedynie zjawiskiem pozornym i spowodowany bywa: 10 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

11 q niedostateczną lub nieumiejętną obserwacją, q niewłaściwą interpretacją objawów rui. q zjawiskiem tzw. cichej rui - brak zewnętrznych objawów rujowych pomimo zachodzących cyklicznie procesów na jajnikach i w drogach rodnych krów. U krów z dużym dolewem krwi rasy holsztyńsko-fryzyjskiej przy intensywnej produkcji i występujących niedoborach energetycznych, mineralnych i witaminowych, ruje trudniej zauważyć bo towarzyszące jej objawy są mało wyraźne. Dlatego w takich okolicznościach prowadzenie dokumentacji znacznie ułatwia wykrycie nieprawidłowości i szybkie podjęcie właściwych działań. Przy wykrywaniu cichych rui pomocne bywają - dostępne na rynku urządzenia elektroniczne, działające na zasadzie analizowania odczynu i oporności elektrycznej śluzu pochwowego. Tradycyjną - starą metodą jest buhaj próbnik, który odpowiednio przygotowany po wpuszczeniu do stada z reguły skutecznie wyszukuje grzejące się krowy. Data krycia Podstawą skutecznego krycia jest dostrzeżenie rui w odpowiednim momencie. Stwierdzono bowiem, że krowy powinny być inseminowane w końcowej fazie rui, lub nawet kilka godzin po ustaniu jej objawów. Optymalny termin unasienienia to godzin od stwierdzenia początkowych jej objawów. Jałówki należy unasieniać około 2 godziny wcześniej ponieważ moment owulacji przesuwa się wraz z wiekiem krowy. Schemat podejmowania decyzji o inseminacji powinno się ustalić następująco: q objawy rui rano - unasienianie późnym popołudniem lub wieczorem; q objawy rui w czasie dnia - unasienianie następnego dnia późnym rankiem lub koło południa; q objawy rui wieczorem - unasienianie następnego dnia po południu. Zapisanie daty krycia pozwoli nam określić termin przeprowadzenia kontroli cielności. Wskazane jest by badanie takie wykonać u każdej krowy przed upływem dwóch miesięcy (45-60 dni) od daty pokrycia. Wczesne rozpoznanie ciąży pozwala na identyfikację tych zwierząt, które były kryte, nie powtarzały rui, ale nie są cielne. Pozwoli to hodowcy na podjęcie właściwej decyzji celem uniknięcia wydłużenia okresu międzyciążowego. Przesunięcia krycia o kolejną ruję - to dłuższe o 21 dni produkowanie drogiego mleka w końcowej fazie laktacji, kiedy to jedynie około 50% kosztów paszy W-MODR w Olsztynie 2011 r. 11

12 przetwarzane jest na mleko. Ponadto wczesne badanie cielności pozwala szybko rozpocząć leczenie jałowiejących samic. Opóźnione leczenie często trwa dłużej i nierzadko kończy się wybrakowaniem zwierzęcia ze stada, co jest dużą stratą dla hodowcy. Data zacielenia Dzięki informacji o dacie zacielenia będziemy wiedzieli, kiedy powinniśmy krowę zasuszyć. Powinno to nastąpić dni przed przewidywaną datą ocielenia. Jest to minimalny czas, jakiego potrzebuje przyszła matka na regenerację gruczołu mlekowego. Okres zasuszania dłuższy niż 8 tygodni, z ekonomicznego punktu widzenia jest nieuzasadniony, gdyż u takich krów nie obserwowano po porodzie wyraźnych zmian w ilości i jakości produkowanego mleka. Obserwuje się że wydłużenie okresu zasuszenia stwarza niebezpieczeństwo zbytniego otłuszczania się, co ma niekorzystny wpływ na przebieg porodu i okresu okołoporodowego. Jeżeli mamy problemy z płodnością w stadzie zawsze najpierw powinniśmy szukać przyczyn takiego stanu. Najczęściej jest ich kilka i zwykle są nimi: q błędy w kierowaniu rozrodem; q nieprawidłowe żywienie; q złe utrzymanie zwierząt. IV. KRYCIE KRÓW MLECZNYCH Krowy zdrowe, prawidłowo żywione i utrzymane - mają najczęściej prawidłowy przebieg porodu. Łożysko odchodzi bez komplikacji w okresie 6 godzin po wycieleniu, a inwolucja macicy następuje szybko. Ruja pojawia się zwykle do 60 dni po porodzie. Przy bardzo wczesnych rujach krów nie należy inseminować, bo jest to czas potrzebny do oczyszczenia i przygotowania dróg rodnych do zapłodnienia i rozwoju zarodka. Krowy utrzymywane w złych warunkach środowiskowych i nieprawidłowo żywione najczęściej mają zaburzenia w rozrodzie. Mogą wystąpić tam porody martwych - mało żywotnych i cherlawych cieląt. Często występują komplikacje poporodowe związane z zatrzymaniem łożyska. Może dojść do infekcji i zakażenia dróg rodnych szczególnie przy niedoborze witaminy A. Znaczenie jej jest w rozrodzie bardzo istotne - witamina ta zapewnia prawidłowy rozwój nabłonka, który zabezpiecza układ rozrodczy przed infekcją W sytuacjach patologicznych często z pochwy wydobywają się mętne lub ropne wycieki. Ruje wówczas nie występują, lub przebiegają bez wyraźnych objawów i są nieregularne. Najczęściej stany zapalne w drogach rodnych mają charakter podkliniczny i przebiegają bez widocznych objawów. Krowy takie jałowieją i wymagają leczenia. a do ewentualnych zacieleń dochodzi dopiero po wyjściu na pastwisko, ponieważ zielonka zawiera karoten, który jest prowitaminą witaminy A. Bardzo długie i intensywne ruje z kolei świadczą o występowaniu cyst na jajnikach powodujących trwałą jałowość. Inseminować krowy należy w odpowiedniej fazie rui! Należy pamiętać, że podstawową zasadą jest należyta współpraca hodowcy i inseminatora, która polega na rzetelnej informacji i ma znaczący wpływ na prawidłowy przebieg rozrodu. Nasienie buhaja powinno w określonym czasie znaleźć się we właściwym miejscu, a wtedy krowa ma duże szanse na skuteczne zacielenie. Inseminator przed zabiegiem powinien przeprowadzić wstępny 12 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

13 wywiad dotyczący: daty wycielenia i przebiegu porodu, odejścia łożyska, okresu poporodowego, występowania rui i jej regularności, a także skuteczności wcześniejszych inseminacj. Bardzo ważne jest ustalenie czy krowa w danym momencie nadaje się do zabiegu. Przeprowadza się ją z reguły, gdy krowa stoi - pozytywnie reaguje na obskakiwanie przez inne krowy. Najczęściej stosuje się najpierw badanie macicy przez odbytnicę, jednocześnie można wycisnąć na zewnątrz śluz rujowy i wizualnie zbadać jego właściwości. Przezroczysty i ciągnący się śluz w postaci sopla jest pewną oznaką rui i świadczy o dobrej zdrowotności. Zmiany śluzu w formie zmętnienia i kłaczkowate domieszki w wydzielinie wskazują na nieżyt dróg rodnych. W takich okolicznościach należy odstąpić od zabiegu inseminacji, a krowę poddać leczeniu. Najlepsze wyniki osiąga się przy unasiennianiu po godzinach od zauważenia pierwszych objawów rui. Skutecznie wykonana inseminacja wymaga przestrzegania procedury zabiegu, w której bardzo ważna jest jakość nasienia, ale także jego właściwe przygotowanie - rozmrożenie i ogrzanie porcji przed zastosowaniem. W pierwszym do trzeciego dnia po rui u wielu krów z pochwy wydalana jest śluzowato-krwista wydzielina lub krew. Jest to zjawisko fizjologicznie prawidłowe i wskazuje, że nastąpiła owulacja - uwolnienie dojrzałej komórki jajowej. W stadach dużych, gdzie występują problemy zapłodnienia krowy w odpowiednim czasie po porodzie, korzysta się z synchronizacji rui. Jest to narzędzie służące zminimalizowaniu nakładów pracy i efektywnemu wykorzystaniu inseminacji, a przede wszystkim skróceniu okresu międzyciążowego i międzywycieleniowego co prowadzi do poprawy wskaźników ekonomicznych. Istnieje szereg metod synchronizacji - maja one szczególne znaczenie w stadach prowadzących transfer zarodków. Ale ostrożnie z hormonami! Stosowanie preparatów hormonalnych na zasadzie u sąsiada to zadziałało, to i ja spróbuję może przynieść opłakane skutki. Właściwe posługiwanie się hormonami wymaga głębokiej wiedzy na temat fizjologii rozrodu, umożliwiającej wybór odpowiedniego preparatu, ustalenie właściwych jego dawek i czasu podawania. Dlatego hormonalne sterowanie rozrodem powinno być wykonywane pod absolutnym nadzorem lekarza weterynarii. W-MODR w Olsztynie 2011 r. 13

14 Poniższy wykres obrazuje skuteczność zabiegu inseminacji po zastosowaniu farmakologicznej synchronizacji rui. V. DIAGNOSTYKA CIĄŻY - METODY I ZNACZENIE Kolejny istotny czynnik organizacji rozrodu - ma odpowiedzieć na następujące pytania: 1. Czy krowa jest cielna? 2. Czy płód jest żywy i prawidłowo rozwinięty? 3. W jakim stadium rozwoju jest płód - miesiąc/tydz. ciąży? 4. Jaka jest liczba płodów i ewentualnie jaka jest ich płeć? Diagnozowanie ciąży przede wszystkim pozwala ustalić przybliżony termin porodu. Ale zapewnia też utrzymanie w stadzie optymalnej reprodukcji krów, umożliwiając wczesne leczenie krów jałowiących i usuwanie samic niepłodnych. Są różne metody diagnozowania, które zasadniczo dzielą się na dwie grupy: q bezpośrednie q pośrednie Do najczęściej stosowanych należą: Metoda pośrednia - badanie tzw. rektalne przez prostnicę - proste i skuteczne od lat stosowane badanie. Cechuje się dużą precyzją, małą inwazyjnością, możliwością uzyskania natychmiastowych wyników przy odpowiednim doświadczeniu wykonawcy badania. Ciążę krów i jałówek można stwierdzić przy tej metodzie w 6-7 tygodniu po zabiegu inseminacji. Nie bez znaczenia jest także niski koszt, co decyduje o szerokim wykorzystaniu metody diagnozy w praktyce terenowej. Metoda z zastosowaniem ultrasonografu - metoda zyskująca coraz więcej uznania - coraz szerzej stosowana z uwagi na rosnące wymagania hodowców, dostępność urządzeń, a także nabywanie doświadczenia coraz większej liczby lekarzy pracujących w terenie. Stwierdzenie ciąży tą metodą u bydła (chociaż obarczone sporym błędem) możliwe jest już w 20 dniu. Wczesne diagnozowanie ciąży dostępnymi metodami, a szczególnie przy użyciu ultrasonografu, pozwala na uzyskanie dużej sprawności rozrodu u stad zarówno mlecznych jak i mięsnych. 14 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

15 VI. ZABURZENIA CIĄŻY U BYDŁA - PRZYCZYNY I NASTĘPSTWA W stadach bydła często pojawiają się stany patologiczne związane z zaburzeniami ciąży u krów. Skutki przy zaniedbaniach prowadzą najczęściej do poronień. Dlatego obowiązkiem każdego hodowcy jest ciągły dozór, właściwa pielęgnacja i dbanie o prawidłowe żywienie grupy krów cielnych. Ciężarna macica jałówki (fot. lek. wet. Przemysław Warmowski Zaburzenia przebiegu ciąży wynikają z następujących chorobowych przyczyn: q Schorzenie błon płodowych - skutkuje nieprawidłowym odżywianiem płodu, nieprawidłowym jego rozwojem, obumieraniem i jego ronieniem. Schorzenie to występuje w formie puchliny, obrzęku błon płodowych q Ciąża pozamaciczna - rozwój zarodka z różnych przyczyn odbywa się poza macicą. Może być to postać ciąży jajnikowej, ciąży jajowodowej, lub ciąży w obrębie jamy brzusznej. W tym ostatnim przypadku występuje forma tzw. ciąży pozamacicznej wtórnej - która pojawia się na skutek pęknięcia ściany macicy- wywołanego najczęściej gwałtownymi urazami mechanicznymi (uderzenia, rogowanie się krów, tłok przy przepędzaniu lub transporcie). Zarodek rozwijający się w jamie brzusznej poza macicą ulega zwykle resorpcji, czasami po obumarciu ulega otorbieniu i mumifikacji lub maceracji. q Obumieranie płodu - może wystąpić w każdym momencie ciąży. Jeżeli nastąpi do 6 tygodnia - zarodek ulega najczęściej resorpcji bez większych konsekwencji w organizmie matki. Gorzej jeżeli będzie to w późniejszym stadium ciąży. Maceracja płodu powiązana jest wówczas z obecnością drobnoustrojów, stanami zapalnymi i ropnymi wyciekami z dróg rodnych. Stan taki wymaga najczęściej interwencji weterynaryjnej, wiąże się z długim i kosztownym leczeniem i zwykle źle rokuje! q Zaburzenia powodowane obecnością wielu płodów - nie jest to zjawisko normalne i pożądane. Jest następstwem anomalii w cyklu płciowym samicy uwidocznionym mnogą owulacją z zapłodnieniem więcej niż jednej komórki jajowej w okresie tej samej rui. Bywają także sporadycznie zapłodnienia dodatkowe w kolejnym okresie rujowym. Efektem jest wtedy ciąża mnoga z płodami w różnym wieku rozwojowym. Stan taki jest przede wszystkim niekorzystny dla organizmu krowy. W-MODR w Olsztynie 2011 r. 15

16 Następstwami są zaburzenia krążenia, oddychania, przemiany materii i najczęściej kończy się to przedwczesnym porodem lub poronieniami. q Stany chorobowe w układzie rozrodczym krowy - przyczyn jest kilka: 1. Ruja i inseminacja w trakcie trwania ciąży - rzadko w połowie okresu cielności można zaobserwować typowe objawy rui. Wykonanie zabiegu inseminacji domacicznej w tym momencie, może skończyć się uszkodzeniem błon płodowych i przerwaniem prawidłowo przebiegającej ciąży. 2. Wypadanie pochwy - charakterystyczne dla krów starszych - wieloródek w ostatnim okresie ciąży. Powodowane jest zwiotczeniem tkanek i więzadeł przygotowujących się do porodu, lub wzmagającym się naciskiem na pochwę mocno powiększającej się macicy. 3. Skręty macicy - występują przed porodem i powodują jego ciężki przebieg. 4. Obrzęki przedporodowe - dotyczą podbrzusza, wymienia, ale wywołujące problemy to obrzęki sromu i krocza. Występujące w rozległej formie utrudniają poród i mogą być przyczyną uszkodzeń tych okolic. 5. Zaburzenia przemiany materii - przyczyną jest nieprawidłowo zbilansowane żywienie prowadzące do niedoborów energetycznych lub witaminowo-mineralnych (braki wit.d, wapnia, fosforu, magnezu). Jest to przyczyną częstego schorzenia metabolicznego zwanego ketozą, która w okresie ciąży jest utajona, a po wycieleniu przybiera często postać kliniczną. Kolejnym następstwem wadliwego żywienia jest zatuczenie krowy wynikające z nadmiaru paszy w okresie przed i w trakcie trwania zasuszenia. Nadmierne otłuszczenie jest najczęstszą przyczyną ostrych stanów ketozy występujących w okresie rozdajania u krów o wysokim potencjale produkcyjnym. 6. Poronienia - wywoływane są przez dwa typy przyczyn: zakaźne - powstałe na skutek infekcji bakteryjnych, wirusowych i grzybowych, niezakaźne - przyczynami są błędy żywieniowe, fatalny poziom dobrostanu, stosowanie niewłaściwego leczenia - leki, źle wykonane badanie weterynaryjne, lub źle przeprowadzone zabiegi zootechniczne. VII. PODSUMOWANIE Błędy najczęściej popełniane w kierowaniu rozrodem bydła to: q nie prawidłowe zarządzanie stadem (mało widoczne objawy rui występują u krów nie wypędzanych na pastwisko lub okólniki); q niewłaściwe określenie rui u krowy (przeoczone terminy i ciche ruje); q unasienianie niedojrzałych jałówek; q zbyt wczesne lub późne unasienianie krów po porodzie; q niewłaściwy termin zabiegu unasieniania (właściwy termin - między 12 a 22 godziną od wystąpienia pierwszych objawów rui u krów, a u jałówek między 10 a 20 godziną); q unasienianie krów o wrodzonych wadach układu rozrodczego; q unasienianie krów mających schorzenia narządów rodnych; q brak odpowiednich warunków środowiskowych (obora nie jest sucha i czysta, brak światła i ruchu na wybiegach); q brak lub nadmiar składników żywieniowych - niewłaściwe bilansowanie paszy; q nieprawidłowe prowadzenie inseminacji - (jakość nasienia, uchybienia proceduralne); q brak opieki weterynaryjnej. 16 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

17 Prawidłowo prowadzony rozród w stadzie można ocenić na podstawie jego wskaźników. Za najbardziej właściwe i optymalne z punktu widzenia fizjologii zwierząt i ekonomiki prowadzenia hodowli, należy przyjąć zestawienie wskaźników rozrodu na poziomie przedstawionym poniżej. Wyszczególnienie wskaźników rozrodu Optymalny poziom wskaźnika Średni wiek I krycia jałówek ras mlecznych ok miesięcy Średni wiek I wycielenia ok. 24 miesięcy Długość okresu międzywycieleniowego w dniach Średni okres wystąpienia rui po wycieleniu do 40 dni Średni okres od wycielenia do I krycia dni Średni okres międzyciążowy dni Średnie zużycie nasienia na skuteczne krycie 1,5-1,7 porcji Długość okresu zasuszenia dni Wskaźnik brakowania z powodu jałowości do 10% Literatura: 1. Metody synchronizacji rui w stadzie bydła mięsnego. Marcin Gołebiewski, Beata Majchrzak. Hodowca bydła nr 12/ Ciąża - wykryć w porę. Wojciech Neja, Mariusz Bogucki. Hodowca bydła nr12/ Zaburzenia ciąży u bydła. Tomasz Piech. Bydło - nr12/ Metody diagnostyki ciąży u krów. Katarzyna Jankowska, Mamadou Mousa Bah. Hodowca bydła nr2/ Doskonalenie bydła z wykorzystaniem nasienia seksowanego. Piotr Wójcik. 2/ Zaburzenia cyklu rujowego u krów - przyczyny i zapobieganie. Janusz, Ryszard Mroczek. Hodowca bydła nr12/ Sterowanie rozrodem. Krzysztof Słoniewski IGIHZ PAN, Jastrzębiec 8. Materiały internetowe - Rozwiązywanie problemów rozrodu bydła w organizacji hodowlanej MASTERRIND 9. Materiały internetowe - -bydla/ 10. Materiał internetowy - l Stanisław Nowowiejski 11. Materiał internetowy - Marcin Szeligowski 12. Ustawa o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich. Tekst ujednolicony z dnia roku. W-MODR w Olsztynie 2011 r. 17

18 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel , , sekretariat@w-modr.pl