Witold Wojdyło, Stanisław Grabski ( ): biografia polityczna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003, str. 497.

Transkrypt

1

2 265 Recenzje i artykuły recenzyjne i manewrowanie wojną z Przeglądu Polskiego" przytoczył poniższy cytat: W tym stanie rzeczy, jaki panuje na świecie przez decyzję Rosji Sowieckiej narzucenia światu»ery komunistycznej«, wojna jest nieunikniona" 7. Wydaje się, że z tej dokumentacji wyłania się obraz jakby wojna miała wybuchnąć lada moment! I tak te sprawy odbierali Polacy na emigracji przynajmniej do przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX stulecia. Kończący pracę rozdział szósty dotyczy kwestii przyszłości granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej w obliczu ewentualnego udziału odtworzonej armii niemieckiej w III wojnie światowej. Sprawa remilitaryzacji Niemiec spotkała się z gwałtownym sprzeciwem wszystkich środowisk emigracyjnych. Wróciła więc obawa przed powtórką z historii i możliwością dogadania się Niemców i Rosjan kosztem Polski. Otóż wówczas wciąż aktualne były tragiczne wspomnienia z ostatniej wojny, ponadto status prawny Ziem Zachodnich i Północnych był podważany przez odradzające się państwo zachodnioniemieckie. W tej wyjątkowo szczegółowej pracy, autor praktycznie nie pominął ani jednego podmiotu politycznego w polskim" Londynie, który zajmował się problematyką przyszłego konfliktu zbrojnego, określanego III wojną światową. Z mojego punktu widzenia, a bliskie mi są zwłaszcza Związki Ziem Wschodnich RP, można było nieco więcej miejsca poświęcić poglądom prezentowanym przez działaczy tych organizacji, zważywszy na fakt, iż biuletyny Związków Północno- Wschodniego i Południowo-Wschodniego bardzo często podnosiły tę tematykę. W podsumowaniu muszę stwierdzić, iż po lekturze książki nasuwa się dość smutny wniosek. Polacy, którzy znaleźli się w wyniku wojny na emigracji, czekali na kolejną wojnę, która według nich miała odmienić ich los i umożliwić powrót do ojczyzny. Można pokusić się o konstatację, że to była właśnie ich największa tragedia. Przemysław Wojtowicz Witold Wojdyło, Stanisław Grabski ( ): biografia polityczna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003, str W 2003 r. opublikowana została biografia polityczna Stanisława Grabskiego, autorstwa Witolda Wojdyły. Historia Polski pierwszej połowy XX w. jest dość dobrze opracowana naukowo. Tym bardziej więc zdumiewał brak monografii o znanym polityku polskim tego okresu. Zadanie badawcze, przed jakim stanął Witold Wojdyło było bardzo interesujące. Grabski był jednocześnie wybitnym politykiem, naukowcem, publicystą. Był człowiekiem niezwykle uzdolnionym, 7 Ibidem, s. 277.

3 266 Recenzje i artykuły recenzyjne pracowitym, energicznym, uczciwym, kierującym się w swoich działaniach wielkim patriotyzmem. W pierwszej części książki autor przedstawił życie i działalność jej bohatera do końca I wojny światowej. Stanisław Grabski urodził się w 1871 r. w Borowie nad Bzurą w rodzinie ziemiańskiej. Jego ojciec Feliks brał udział w Powstaniu Styczniowym. W rodzinnym domu odebrał patriotyczne wychowanie. Dzieciństwo Grabskiego upłynęło w atmosferze narodowej żałoby po klęsce Powstania Styczniowego. Stanowiło to duży kontrast z oficjalną szkołą nastawioną na rusyfikację. Grabski uczęszczał w latach osiemdziesiątych XIX w. do gimnazjum w Warszawie. Witold Wojdyło pisze, że młody Grabski uwierzył w socjalizm. Podczas rocznych studiów na Uniwersytecie Warszawskim działał w Związku Robotników Polskich. W 1891 r. w obawie przed aresztowaniem wyjechał na studia do Berlina. Również tam działał w środowisku socjalistów polskich. Ponadto był redaktorem naczelnym Gazety Robotniczej". W latach studiował w Paryżu i Bernie. W 1894 r. obronił doktorat z ekonomii na Uniwersytecie w Bernie. We Francji i Szwajcarii nadal działał w ruchu socjalistycznym, m.in. w Zagranicznym Związku Socjalistów Polskich. W 1899 r. został bibliotekarzem w Muzeum Polskim w Rapperswil. Oprócz działalności politycznej zajmował się pracą naukową. Na przełomie wieków ukazały się jego ważne prace z ekonomii. Dzięki temu dorobkowi zaproponowano mu habilitację na Uniwersytecie Jagiellońskim - nastąpiło to w 1902 r. W omawianej książce napisano, że w 1904 r. Grabski osiadł we Lwowie. Wykładał na Uniwersytecie Jana Kazimierza, systematycznie pisał do organu endecji w Galicji - Słowa Polskiego". Przede wszystkim zajmował się jednak działalnością polityczną. Po ostatecznym zerwaniu z socjalizmem w 1902 r., w 1905 r. wstąpił do Ligi Narodowej. Wkrótce stał się przywódcą ruchu narodowego w Galicji. W związku z prorosyjską orientacją, w 1915 r. znalazł się w państwie rosyjskim. Prowadził tam działalność polityczną na rzecz sprawy polskiej. W 1918 r. udał się do Francji, gdzie we wrześniu tego roku wszedł w skład Komitetu Narodowego Polskiego (KNP). Druga część monografii Witolda Wojdyły jest poświęcona okresowi II Rzeczypospolitej. Pod koniec 1918 r. Stanisław Grabski przybył do kraju jako wysłannik KNP do rozmów z Józefem Piłsudskim. Jego misja zaowocowała porozumieniem między Naczelnikiem Państwa a obozem narodowym, zawartym w imię wyższego celu, jakim było dobro odbudowywanego państwa. Witold Wojdyło ustalił, że Grabski odegrał wiodącą rolę w powstaniu Związku Ludowo-Narodowego (ZLN). Miał duży wpływ na program ZLN, m.in. przywiązanie do demokracji i parlamentaryzmu, akcentowanie ludowości. W 1921 r. wchodził w skład polskiej delegacji prowadzącej rokowania pokojowe z Rosją Radziecką. Dominując swoimi zdolnościami i energią nad innymi jej członkami, wywarł duży wpływ na warunki pokoju ryskiego i przebieg granicy z ZSRR.

4 267 Recenzje i artykuły recenzyjne Stanisław Grabski był głównym negocjatorem strony polskiej w rokowaniach dotyczących kształtu konkordatu zawartego ze Stolicą Apostolską w 1925 r. Jako wierzący i praktykujący katolik cieszył się zaufaniem i poparciem kardynała Aleksandra Kakowskiego. Na początku rozmów bez zastrzeżeń zgodził się na zagwarantowanie Kościołowi katolickiemu w Polsce szerokiej autonomii. Grabski był ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w: drugim i trzecim rządzie Wincentego Witosa, w rządach jego brata Władysława i Aleksandra Skrzyńskiego. Ministrem był pracowitym, umiejącym sprawnie zarządzać. Kierował się nadrzędnym interesem państwa, a nie partykularnym partyjnym. Po przewrocie majowym Grabski został usunięty z naczelnych władz ZLN, nie przyjęto go do Stronnictwa Narodowego powstałego w 1928 r. Według autora recenzowanej monografii, chciano uczynić z niego kozła ofiarnego i obciążyć odpowiedzialnością za polityczne niepowodzenia ruchu narodowego. Mimo tego Grabski nadal identyfikował się z tym obozem i wspierał go swoją publicystyką, a także działalnością polityczną, której możliwości miał ograniczone w zaistniałej sytuacji. W latach napisał 10-tomowy podręcznik ekonomii społecznej. Dzieło to było kolejnym dowodem jego rozległej wiedzy ekonomicznej i wielkiej pracowitości. Wśród publikacji sowietologicznych Grabskiego zwraca uwagę książka z 1927 r. pt.: Rzym czy Moskwa. Ukazane w niej zostały bardzo negatywne zjawiska w Związku Radzieckim: walka z chrześcijaństwem, moralnością, tradycyjną rodziną, zagrożenie ze strony ZSRR wobec ościennych państw. Przedstawiono również pozytywną rolę, jaką spełniał Kościół katolicki w Europie. Jako naukowiec Stanisław Grabski cieszył się dużym autorytetem. Jego wykłady na Uniwersytecie Jana Kazimierza wzbudzały duże zainteresowanie studentów. W pracy naukowej był obiektywny, nie miał uprzedzeń politycznych ani narodowych. Sprawiedliwie oceniał studentów, niezależnie od tego czy byli Polakami, Żydami, czy Ukraińcami. Przeciwstawiał się antysemickim działaniom akademickiej młodzieży wszechpolskiej. W latach trzydziestych stopniowo doszło do ostatecznego zerwania Grabskiego z obozem narodowym. W pracy z 1939 r. pt.: Ku lepszej Polsce skrytykował totalistyczne tendencje młodych w ruchu narodowym. Idei państwa totalnego przeciwstawił wizję państwa chrześcijańskiego. W drugiej połowie lat trzydziestych XX w. zbliżył się do ruchu chrześcijańsko-demokratycznego. W 1937 r. uczestniczył w kongresie założycielskim Stronnictwa Pracy. Zaproponowano mu stanowisko prezesa Stronnictwa, jednak nie zgodził się, nie stał się również formalnym członkiem Stronnictwa. Trzecia część omawianej biografii ukazuje losy jej bohatera podczas II wojny światowej. Podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 r. Stanisław Grabski brał udział w organizowaniu służb cywilnych we Lwowie. Aresztowany przez NKWD, więziony był m.in. we Lwowie i na Łubiance w Moskwie. Po zawarciu układu Sikorski-Majski i amnestii dla Polaków, we wrześniu 1941 r. udał się do

5 268 Recenzje i artykuły recenzyjne Londynu. Jak ustalił Witold Wojdyło, w Wielkiej Brytanii Grabski popierał gen. Władysława Sikorskiego. W lutym 1942 r. został przewodniczącym Rady Narodowej. Mimo złego stanu zdrowia - postępującej głuchoty - pozostał nadal energicznym i skutecznym politykiem. Co więcej, nadal oprócz polityki zajmował się publicystyką. Założył dwutygodnik Jutro Polski", w którym zamieszczał wiele swoich artykułów. Po tragicznej śmierci generała Sikorskiego blisko współdziałał z premierem Stanisławem Mikołajczykiem. Zdając sobie sprawę, że Armia Czerwona zajmie ziemie polskie, zabiegał o porozumienie z ZSRR. W lipcu i październiku 1944 r. z premierem Mikołajczykiem i ministrem spraw zagranicznych Romerem brał udział w rozmowach ze Stalinem. Wobec nierealności utrzymania granicy wschodniej sprzed 1939 r., próbował wynegocjować pozostawienie w Polsce przynajmniej Lwowa. W ostatniej części książki autor ukazał schyłek życia jej bohatera po zakończeniu II wojny światowej. W wyniku ustaleń negocjacji w Moskwie w czerwcu 1945 r. w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, Stanisław Grabski objął stanowisko wiceprzewodniczącego Krajowej Rady Narodowej. Na przełomie lipca i sierpnia tego roku brał udział w rozmowach delegacji polskiej na konferencji poczdamskiej. Na przełomie stycznia i lutego 1947 r. przebywał w Londynie. Podczas rozmów z politykami brytyjskimi, zabiegał o ich pozytywne ustosunkowanie do granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W marcu 1947 r. mimo nalegań Bolesława Bieruta nie zgodził się na wejście w skład Rady Państwa. Grabski zaprzestał całkowicie działalności politycznej. Widząc wszechwładzę dyktatury komunistycznej i narastający terror uznał, że dalsza legalna niezależna działalność opozycyjna jest niemożliwa. Do dnia śmierci w maju 1949 r. pracował naukowo na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Omawiana biografia Stanisława Grabskiego jest dobrze oparta na źródłach i literaturze historycznej. Skrupulatnie wykorzystano różnorodne materiały. Autor książki obszernie prezentuje tło historyczne, w którym żył i działał Grabski. Na ogół jest to wyważone. Witold Wojdyło ustrzegł się błędu popełnianego niekiedy w biografiach, kiedy zbyt szeroko i w oderwaniu od życiorysu bohatera przedstawiany jest przebieg procesu dziejowego. Stanisław Grabski był ważną postacią w kilku epokach historycznych. Witold Wojdyło szczęśliwie uniknął dysproporcji w przedstawieniu poszczególnych etapów jego życiakażdy z nich jest ukazany obszernie, wyczerpująco i proporcjonalnie. Choć omawiana książka jest biografią polityczną, jest w niej wystarczająco ukazane życie prywatne bohatera. Tego typu informacje budzą zawsze zainteresowanie czytelników. Wydaje się, że krótka informacja o zawarciu ponownego małżeństwa przez owdowiałego Grabskiego, nie powinna znajdować się w przypisie. Zawarcie małżeństwa jest wystarczająco ważnym wydarzeniem w życiorysie, aby podać go w zasadniczym tekście. Mało uważny czytelnik nie czytający przypisów, może nie zauważyć tej informacji. Książka jest napisana interesująco. Tekst jest bez za-

6 269 Recenzje i artykuły recenzyjne strzeżeń pod względem stylistycznym. Omawiana biografia Stanisława Grabskiego jest rzetelną monografią historyczną. Wnosi dobrej jakości wkład do historiografii zajmującej się dziejami Polski schyłku XIX w. i pierwszej połowy XX w. Piotr Niedziela