ARTYLERIA 2 DYWIZJI STRZELCÓW PIESZYCH W KAMPANII FRANCUSKIEJ 1940 ROKU, W ŚWIETLE DOKUMENTÓW PRZECHOWYWANYCH W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM

Transkrypt

1 Maciej Szczurowski ARTYLERIA 2 DYWIZJI STRZELCÓW PIESZYCH W KAMPANII FRANCUSKIEJ 1940 ROKU, W ŚWIETLE DOKUMENTÓW PRZECHOWYWANYCH W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM W 1952 roku przywiezione zostały do Polski zbiory Muzeum Polskiego w Rapperswil, wśród których znalazły się również akta 2 Dywizji Strzelców Pieszych (2 DSP) 1. Dywizja dowodzona przez gen. Bronisława Prugara-Ketlinga, powstała na przełomie roku w ramach formującej się we Francji Armii Polskiej. W czerwcu 1940 roku 2 dywizja wzięła udział w kampanii francuskiej. Następnie przeszła granice szwajcarską i została internowana aż do zakończenia wojny. Wspomniane akta dywizji sprowadzone do kraju, najpierw stały się łupem agentów pracujących w Archiwum Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Dopiero od 1957 roku, prawdopodobnie po odpowiedniej selekcji i spenetrowaniu tych dokumentów wcześniej przez tajne służby komunistyczne i w wyniku przeobrażeń po 1956 roku, akta 2 DSP zaczęto przekazywać do Centralnego Archiwum Wojskowego. W ten sposób zasób CAW wzbogacił się o niezwykle cenną i różnorodną, zarówno pod względem wartości historycznej, jak i archiwalnej, kolekcję akt. Stanowi 1 Jedynie niewielka ilość dokumentów i pamiątek po 2 DSP pozostała w Szwajcarii, wzbogacając zbiory reaktywowanego w 1973 roku Muzeum Polskiego w Raperswil, lub też znalazła się następnie w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie. Szerzej o losach polskich akt wojskowych w okresie nie tylko II wojny światowej, patrz w wydanej w 1999 roku przez Wydawnictwo Adam Marszałek z Torunia książce Wandy Krystyny R o m a n, Centralne Archiwum Wojskowe Tradycje, historia, współczesność służby archiwalnej Wojska Polskiego.

2 ona zbiór nieuporządkowany, nie posiadający inwentarza archiwalnego. Dla historyka chcącego obecnie skorzystać z tych dokumentów, jedynym przewodnikiem po kolekcji jest Spis akt 2 DSP z lat (Centralne Archiwum Wojskowe, spis 543/59), sporządzony w archiwum prawdopodobnie w latach podczas przyjmowania akt. Obejmuje on 1866 jednostek archiwalnych, których tytuły nadane na potrzeby ewidencyjne w chwili przyjmowania kolekcji, a nie na potrzeby naukowe w znacznej części nie odpowiadają treści dokumentów zawartych w poszczególnych teczkach. Zresztą przez długi okres czasu dostęp historyków do dokumentów 2 DSP przechowywanych w CAW był utrudniony 2. Brak inwentarza archiwalnego ułatwiał pracownikom, archiwum pozbycie się natrętów chcących skorzystać z tych jakże ciekawych materiałów. Jedynie na potrzeby wewnętrzne, głównie w celu wykonywania kwerend i na potrzeby poświadczeniowe, została w CAW uporządkowana alfabetycznie dokumentacja ewidencyjno-personalna żołnierzy 2 dywizji w postaci zeszytów ewidencyjnych. Zespół akt 2 DSP posiada wszelkie cechy złożonego zespołu archiwalnego, bowiem składają się nań dokumenty o różnym charakterze i wytworzone przez, różne kancelarie. Dominują wśród nich, powstałe w okresie internowania w sztabie i jednostkach 2 dywizji, akta o charakterze organizacyjnym (rozkazy, zarządzenia, wytyczne itp. organizacyjne), ewidencyjno-personalnym (poza wspomnianymi już zeszytami ewidencyjnymi) oraz bojowe z okresu kampanii francuskiej i przekraczania granicy szwajcarskiej. Wśród cennych materiałów dużą grupę stanowi korespondencja służbowa, wewnętrzna i międzynarodowa, prowadzona na różnych szczeblach hierarchii wojskowej oraz dyplomatyczna. Znaczny procent zespołu zajmuje korespondencja osobista żołnierzy dywizji, zarówno listy prywatne, jak i służbowe (raporty, skargi, donosy itp.). Wśród tego rodzaju akt szczególnie ciekawa jest korespondencja z władzami szwajcarskimi (głównie w języku niemieckim i francuskim) oraz rękopisy nie tylko o charakterze służbowym gen. Prugara- Ketlinga. Część zespołu stanowią kroniki poszczególnych jednostek i pododdziałów 2 dywizji, jak i materiały pamiętnikarskie, pisane przez internowanych na polecenie 2 Podobnie rzecz się miała na przykład z aktami Oddziału II Sztabu Głównego WP z okresu międzywojennego oraz z materiałami dotyczącymi wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku.

3 przełożonych lub z własnej inicjatywy. Znaczącą pozycję w zespole zajmują materiały dotyczące prowadzenia wśród internowanych szeroko zakrojonej pracy kulturalnej i oświatowej, między innymi kompletne roczniki czasopism wydawanych w Szwajcarii jak Goniec Obozowy i inne. Szczególną uwagę zwraca bogata dokumentacja dotycząca systemu szkolnictwa w obozach dla internowanych, jego organizacji i zakresu merytorycznego, zbiory nieraz bardzo interesujące podręczników i pomocy szkolnych. Niestety, w tym nieuporządkowanym zespole około 50% stanowi materiał o znikomej wartości archiwalnej i historycznej, wręcz makulatura. Sądzić należy, że zaliczyć do niej można niezliczone ilości wszelkiego rodzaju kwitów, część akt chorobowych internowanych, wreszcie większość prac uczniowskich z prowadzonych podczas internowania szkół, jak klasówki, prace domowe, zaliczeniowe itp. Stan archiwaliów zespołu 2 DSP, a w zasadzie brak inwentarza wykonanego z myślą o potrzebach naukowych, znacznie utrudnia pracę historyka nad tymi aktami. Jedynie dzięki wyrozumiałości kierownictwa CAW i pomocy jego pracowników, autor niniejszego artykułu miał możliwość szczegółowej kwerendy materiałów wchodzących w skład tego zbioru. Penetracja dotyczyła dwóch problemów: z jednej strony wszelkich aspektów internowania żołnierzy polskich w Szwajcarii, z drugiej zaś materiałów dokumentujących udział artylerii Armii Polskiej w kampanii francuskiej 1940 roku. W odniesieniu do drugiego celu prowadzonych badań, wyniki okazały się bardzo interesujące. Dokumentacja bojowa z okresu walk 2 DSP pozwoliła autorowi na znaczące wzbogacenie stanu wiedzy nad wybranym problemem. Poniżej zaprezentowane zostaną rezultaty prowadzonych badań na tle dotychczasowego dorobku w tym zakresie. 2 Dywizja Strzelców Pieszych od 19 maja 1940 roku przebywała w strefie przyfrontowej, w odwodzie 3 Armii francuskiej w rejonie Colombez les Belles. Dywizja przygotowywała się do stopniowego obsadzenia pozycji na Linii Maginota na odcinku XX Korpusu. Spędzony tam okres kilkunastu dni wykorzystano na szkolenie bojowe ze sprzętem. Artylerzystom nie starczyło czasu na przeprowadzenie, jakże ważnych, ćwiczeń zgrywających baterii i dywizjonów. Dywizja pierwotnie, razem z 1 Dywizją Grenadierów (DGren.), miała wejść w

4 skład francuskiego XX Korpusu. Nieco wcześniej, 10 czerwca, artyleria dywizyjna miała zająć ugrupowanie bojowe na odcinku jednej z dywizji francuskich, aby po pewnym czasie połączyć się z macierzysta dywizją. 8 czerwca, zupełnie niespodziewanie, dywizja otrzymała rozkaz pogotowia marszowego. Dowódca francuskiej 2 Grupy Armii podporządkował ją dowodzącemu 8 Armią gen. Auguste Laure. Przydzielona do XIV Korpusu armijnego gen. Daillé, miała wzmocnić jego wojska w rejonie Belfortu, miasta-twierdzy zamykającej tzw. bramę burgundzką, to jest dolinę między Wogezami a Jurą, która stanowiła dogodny dla Niemców kierunek do wyprowadzenia uderzenia na południowe skrzydło armii francuskich czerwca artyleria dywizyjna rozpoczęła ładowanie na transporty kolejowe 4. Następnego dnia oddziały artylerii zaczęły przybywać do rejonu Chatenois, Meroux, Challonvillars, Salbert. Warunki dyslokacji były fatalne, niektóre baterie zmuszone były biwakować po lasach, ponieważ część miejscowości wyznaczonych dla dywizji zapchana była tyłowymi jednostkami korpusu i 3 Armii. Nocą z 11 na 12 czerwca wyruszył z Removille na front Park Artyleryjski Dywizji. Następnego dnia został on rozlokowany w m. Le Salbert około 3 km od Belfortu. Niestety, mimo zaangażowania 3 Centralne Archiwum Wojskowe, Akta 2 Dywizji Strzelców Pieszych, sygnatura (dalej: CAW, 2 DSP, sygn.) 543/59/120; por. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 2, Kompanie na obczyźnie, cz. I, Londyn 1959, (dalej: PSZ, t. 2, Kampanie na obczyźnie, cz. I), s. 98. W myśl rozkazu niemieckiego dowództwa, stojąca naprzeciwko 7 Armia niemiecka gen. Friedricha Dollmanna, bynajmniej nie przez bramę burgundzką, lecz po sforsowaniu górnego Renu, zamierzała przekroczyć Wogczy w kierunku Kolmaru, aby w zależności od rozwoju sytuacji uderzyć zarówno na Epinal, jak też w kierunku, Vesoul, ubezpieczając się jedynie od strony Belfortu. Por. W. B i e g a ń s k i, Wojsko Polskie we Francji , Warszawa 1967, s Rozkazy dowództwa 7 Armii z 2 i 6 czerwca 1940 roku nakazywały wykonanie forsowania XXVII i XXXIII korpusom armijnym, które łącznie w pierwszym rzucie miały mieć trzy dywizje piechoty. Osłonę skrzydeł zapewniał XXV Korpus Armijny. Ruch 7 Armii, zgrany z manewrem wojsk GA A, miał doprowadzić do otoczenia wojsk francuskich na wschodzie, przy czym punktem docelowym obu grup armii ( A i C ), był Belfort. Forsowanie niemieckiej 7 Armii, rozpoczęte 15 czerwca rano, zaskoczyło Francuzów. Do końca dnia dywizje niemieckie wyszły na zachodni skraj Lasku Reńskiego i w dniu następnym kontynuowały natarcie. 17 czerwca niemiecka 221 DP wkroczyła do Kolmaru, a jej lewy sąsiad 239 DP zbliżyła się do Miluzy. 18 czerwca oddział wydzielony XXXIII Korpusu spotkał się pod Belfortcm z czołówkami 1 Dpanc. z grupy gen. Heinza Guderiana. W tym samym czasie pododdziały 29 Dzmot. i 2 Dpanc. z grupy Guderiana, idące z południowegozachodu wzdłuż granicy szwajcarskiej, dotarły do Montbe liard. Por. H. G u d e r i a n, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1991, s Tym samym 8 Armia francuska, a w jej składzie XLV Korpus Armijny, zostały zaatakowane dwustronnie, od czoła przez wojska 7 Armii niemieckiej, i od tyłu przez oddziały grupy gen. Guderiana. Taki rozwój sytuacji zaskoczył dowódcę 8 Armii, który jeszcze 10.VI.1940 r., stawiając zadanie świeżo przydzielonej 2 DP mówił gen. Ketlingowi wyłącznie o zagrożeniu z jednej strony, znad granicy szwajcarskiej. Patrz, CAW, 2 DSP. sygn. 543/59/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/364.

5 i jak najlepszych chęci dowódców oraz żołnierzy, park prezentował się nie najlepiej. Przede wszystkim rzucał się w oczy brak doświadczenia kierowców, którzy mieli kłopoty z prowadzeniem ogromnych samochodów wyładowanych amunicją i sprzętem technicznym, jednak sprawą najważniejszą był brak w warsztatach parkowych jakichkolwiek narzędzi i części zapasowych, co uniemożliwiało wykonywanie nawet podstawowych napraw i remontów 5. Stosunek miejscowej ludności do Polaków był również początkowo bardzo niechętny. Odmawiano wpuszczania żołnierzy na kwatery, zaś interwencje merów zupełnie nie skutkowały. Stosunek ten zmienił się częściowo dopiero po paru dniach 6. W dniu, kiedy dywizja rozpoczęła przegrupowanie, jej dowódca gen. Bronisław Prugar-Ketling zameldował się w m. Malveux u dowódcy 8 Armii. Ten ostatni określił zadanie 2 DSP w ten sposób, że dywizja miała bronić kotliny Belfortu i podlegać dowódcy XLV Korpusu bezpośrednio lub przez dowódcę rejonów fortyfikacyjnych Belfort gen. Giol 7. W praktyce dywizja miała przez cztery dni w tygodniu budować umocnienia polowe między fortami, a przez kolejne dwa dni prowadzić szkolenie. Początkowo bardzo ogólnikowe zadanie dywizji zostało w dniu 12 czerwca nieco wyjaśnione przez wytyczne zawarte w Instrukcji dla XLV Korpusu 8, a w dniu następnym gen. Prugar-Ketling otrzymał Instrukcję dla dywizji polskiej. W myśl instrukcji pułki artylerii miały urządzić punkty obserwacyjne i stanowiska ogniowe zgodnie z założeniami planu użycia artylerii. Rejon wyznaczony dla polskich dywizjonów mieścił się między Belfort a Montbeliard. Dotychczasowy odcinek obrony Belfort został podzielony na dwa pododcinki, które rozgraniczał tor kolejowy Belfort-Altkirch. Północny pododcinek pozostał pod dowództwem gen. Girol, dowódcy obrony Belfort. Miał się tu bronić miedzy innymi 6 pułk piechoty wsparty II dywizjonem 2 Pułku Artylerii Lekkiej (2 pal). 5 Wojskowy Instytut Historyczny Akademii Obrony Narodowej. Dział Zbiorów Historycznych Biblioteki Głównej AON, Materiały i Dokumenty, sygnatura (dalej: WIH MiD, sygn.) V/6/56. 6 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347. Por. Polski Czyn Zbrojny w II wojnie Światowej. Walki formacji polskich na Zachodzie Warszawa 1981, s CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1683.

6 Południowy pododcinek został powierzony dowódcy 2 DSP, który dysponował dywizją bez pułku i dyonu artylerii lekkiej, batalionem strzelców pirenejskich, stanowiących załogę fortów oraz dwoma batalionami pionierów francuskich. Wspomniana instrukcja nie miała jednak charakteru rozkazu, lecz raczej wytycznych nakazujących zbadanie warunków do jej wykonania 9 i nadesłanie 16 czerwca wniosków w tej sprawie do dowództwa korpusu. W każdym bądź razie pierwszą decyzją dowódcy artylerii dywizyjnej była zmiana rejonów zakwaterowania artylerii. I tak przeniesiono dowództwa: 2 pal do Raynans, 1/2 pal do St. Julien, III/2pal do Baviliers. Poza tym wszystkie inne zarządzenia, na skutek zmian na froncie już następnego dnia były nieaktualne i jeszcze kilkakrotnie zmieniane. Najistotniejsze w tych zmianach było wydzielanie kolejnych oddziałów i pododdziałów z etatowego stanu dywizji i kierowanie do oddziałów francuskich w charakterze łatania dziur w obronie. Tak między innymi odszedł 5 Pułk Strzelców Pieszych i oddział rozpoznawczy dywizji. Ciągłe zmiany koncepcji organizacji obrony Belfortu, decyzji i rozkazów, powodowały niemały bałagan. Oto przykład: dowódca dywizji 15 czerwca o godz wydał rozkaz zmiany ugrupowania bojowego dywizji, w tym również artylerii. O 4.30 wszystkie oddziały artylerii zostały zaalarmowane z rozkazem natychmiastowego zajęcia nowych punktów obserwacyjnych i stanowisk ogniowych. Ich dowódcy zostali wezwani na odprawę do sztabu artylerii dywizji do Baviliers. W międzyczasie por. Sabouret, adiutant płk. Montbailly, oficera łącznikowego przy dowódcy artylerii dywizji, wysłany do dowódcy artylerii korpusu w sprawach materiałowych, przywozi przypadkowo rozkaz tegoż dowódcy artylerii korpusu, nakazujący zupełnie inne ugrupowanie. Ponieważ wykonanie tego rozkazu wprowadziłoby kompletny zamęt, albowiem wszystkie dywizjony były akurat w drodze tyle, że w odwrotnym kierunku, płk Włodzimierz Dembiński wprowadza do planu korpuśnego swoje poprawki i wysyła z powrotem por. Sobouret do dowódcy artylerii korpusu z prośba o zatwierdzenie proponowanych zmian CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347. Jest to dość istotny szczegół, na który w powojennej historiografii dotyczącej walk 2 DSP w zasadzie nie zwracano uwagi. 10 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347.

7 Te ciągłe manewry przerywane były jedynie, i to coraz częściej, nalotami niemieckiego lotnictwa. Spodziewano się ataku Niemców, lecz wszyscy zadawali sobie pytanie, kiedy i z którego kierunku? W nocy z 15/16 i 16/17 czerwca pułki artylerii i Park Artylerii 2 DSP pobierały amunicję w Zakładach Amunicyjnych w Belfort 11. W toku przygotowań do obrony Belfortu, przydzielono dowódcy artylerii 2 dywizji wsparcie w postaci dwóch dywizjonów artylerii ciężkiej i długiej. Był to dyon ze 147 Pułku Artylerii Ciężkiej (147 pac) i dyon ze 116 pac. Dywizjony miały na wyposażeniu między innymi działa 155 mm i 90 mm. Wzmocnienie to nie miało żadnego znaczenia dla przebiegu wydarzeń u wrót bramy burgundzkiej i w zasadzie skończyło się na rozkazie wydanym na papierze 12. Mimo że na dobrą sprawę artyleria 2 dywizji nie weszła jeszcze do walki, to 16 czerwca poniosła pierwsze straty bojowe. Otóż w godzinach rannych został zbombardowany przez lotnictwo nieprzyjaciela, stojący w lesie le Salber Park Artylerii Dywizji. Mimo że zginęło 4 podoficerów i 4 kanonierów, a kolejnych 9 kanonierów było ciężko rannych, w kolumnie parku był zachowany spokój, nikt nie uległ panice. Straty, jakie poniósł park były zupełnie niepotrzebne i niezasłużone. Był on bowiem doskonale ukryty i zamaskowany na postoju. Niestety, nalot spowodowała francuska kolumna artylerii ciężkiej, która w tym momencie wjeżdżała do lasu 13. Tego dnia naloty lotnictwa niemieckiego były wyjątkowo liczne i trwały od godziny 9.00 rano, praktycznie do zmierzchu. I tak bombardowane były między innymi punkty obserwacyjne 2 i 3 baterii pal w rejonie dworca kolejowego w Hericourt. Ponadto, podczas zmiany stanowisk ogniowych, ostrzelano z broni maszynowej rzut ogniowy 3 baterii. Ciężkie bombardowanie przeżyły w rejonie rozśrodkowania zaprzęgi 1 baterii 2 pal. Wiele bomb lotniczych spadło tego dnia w pobliżu rejonu, gdzie były ustawione przodki od dział. W ciągu dnia była kilkakrotnie bombardowana kolumna dział i kolumna zaopatrzenia II dywizjonu. III dyon był bombardowany w czasie marszu i na postoju w lesie Banvillars, natomiast II dywizjon 11 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ Obawiając się powtórzenia nalotów, następnej nocy park został przeniesiony do m. Bondel, a w dwie kolejne noce w rejon Monteheroux St. Hippolyte, por. WIH MiD, sygn. V/6/56.

8 2 Pułku Artylerii Ciężkiej (II/I pac), w godzinach popołudniowych, po zejściu ze stanowisk, w lesie na wschód od Urccery. Pod bombami znalazły się również plutony baterii przeciwpancernej. Mimo licznych bombardowań, oddziały artylerii dywizyjnej, poza parkiem artyleryjskim, nie poniosły żadnych strat, ani w ludziach, ani w sprzęcie 14. Wzrost ilości lotów lotnictwa nieprzyjaciela był oznaka, że strefa frontu, w której przyszło działać 2 OSP, znalazła się obecnie w sferze szczególnego zainteresowania Niemców. Do walk obronnych w rejonie Belfortu w ogóle nie doszło na skutek działań wojsk niemieckich, które wyszły bezpośrednio na tyły 8 Armii. We wczesnych godzinach wieczornych, dotarła do sztabu artylerii 2 DSP wiadomość o pojawieniu się niemieckich jednostek pancernych w rejonie Vesoul, co w praktyce przekreślało zamiar obrony Belfortu frontem na wschód. Zmusiło to jednocześnie dowódcę korpusu do rozważenia nowych koncepcji zorganizowania obrony z zupełnie odwrotnego kierunku, a następnie możliwości wykonania zwrotu zaczepnego w kierunku południowo-zachodnim. W nocy z 16 na 17 czerwca nakazano 2 DSP przejść na południowy brzeg rzeki Doubs i kontynuować marsz na Besancon 15. Wykonując ten rozkaz 2 DSP, po forsownym marszu, osiągnęła w godzinach rannych 17 czerwca rejon Valentignez, St. Maurice, Pont de Roide. Tego dnia o godz dowódca korpusu spotkał się w m. Dampjoux gen. Prugarem-Ketlingem dla omówienia aktualnego położenia i wydania nowych rozkazów 16. Ustalono, że wobec zajęcia przez jednostki pancerne nieprzyjaciela rejonu Besancon, należy zmienić dotychczasowy kierunek marszu. Przyjmując osłonę od 14 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ Wraz z 2 dywizją miała być przerzucona francuska 67 DP. Jednostki artylerii 2 DSP odbyły marsz po następujących marszrutach: dowództwo 2 pal i 1/2 pal Brevillier Hericourt Bussurel Bethoncourt Vieux Charmont Audincourt Mandeure le Fourneau do lasów na północ od Vermondans; II/2 pal Byanc Laire Dung Bart Voujeaucourt Colmbier Fontaine; III/2pal Bussurel Bethoncourt Charmont Sochaux Audincourt Mandeure Pont de Roide; dowództwo 2 pac i 1/2 pac Luze Aiber St. Marie Colombier Pontaine; II/2pac Hericourt Montbelliard Pont de Roide; Dywizyjne Park Artytleryjski le Salbert Belfort Bavilhers Beuc Hericourt Bussurel Bethoncourt Charmont Sochaux Audicourt Bondeval, Por. CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347; 1686.

9 zachodu, należało szukać możliwości przejścia bardziej na południe. Wobec powyższego zaistniała konieczność opanowania węzłów dróg Belleherbe i Maiche. Tego samego dnia od godz , główne siły dywizji, w tym większość artylerii, rozpoczęły marsz w kierunku południowym, osiągając wyznaczone rejony w ciągu tej samej nocy czerwca około 2.30, dywizja otrzymała rozkaz zorganizowania obrony na wzgórzach Clos du Doubs, tak, aby zamknąć ośrodkami oporu wszystkie drogi prowadzące do Szwajcarii 18. Powodem tej decyzji było pojawienie się nieprzyjacielskich kolumn pancerno-motorowych, które posuwały się w kierunku Pantarlier Maiche i Besancon Montbeliard St. Hippolyte. Szczegółowe zadania dla dywizji zapadły na odprawie u gen. Prugara- Ketlinga o godz w miejscowości Maiche. Dowódca dywizji podzielił rejon obrony szerokości 18 km na dwa odcinki: południowy pod dowództwem ppłk. Aleksandra Gembela, dowódcy 4 Warszawskiego Pułku Strzelców Pieszych i północny, którym dowodził płk Stanisław Bień, dowódca 6 Kresowego Pułku Strzelców Pieszych 19. Wykonując rozkazy i ustalenia, jakie zapadły na odprawie, a szczególnie na podstawie rozkazów do obrony, dowódca artylerii dywizyjnej płk Włodzimierz Dembiński ustalił: dowódcą artylerii zgrupowania południowego został ppłk Klaudiusz Reder, dowódca 2 pal. W skład zgrupowania weszły: 1/2 pal (bez baterii), III/2 pal jako artyleria przeciwpancerna oraz II/pac; dowódcą artylerii zgrupowania północnego wyznaczono ppłk. dypl. Edwarda Maliszewskiego, dowódcę 2 pac. W skład jego zgrupowania weszły: II/2 pal (bez baterii), oraz 1/2 pac 20. Wykonując rozkazy dowódcy artylerii dywizyjnej i dowódców artylerii obu zgrupowań, dywizjony osiągnęły gotowość bojową w następujący sposób: 1/2 pal (bez baterii), który współdziałać miał z 4 psp na odcinku Maiche 17 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ Ibidem, szerzej patrz, J. Smoliński, Na wzgórzach Clos du Doubs; Warszawa 1998, s CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/364.

10 Damprichard, od świtu meldował gotowość ze stanowisk ogniowych na północny wschód od Cernay. Punkt obserwacyjny dyonu założony został w Maiche; III/2 wzmacniając obronę przeciwpancerną dywizji, rozesłał swoje baterie: 7 baterię do Damprichard, 8 baterię do Charmauvillers i 9 baterie do Trevilliers; II/2 pal o godz. 9.30, na podstawie porozumienia z dowódcą 6 psp, dwie baterie rozwinął do strzelania z zakrytych stanowisk ogniowych w rejonie Courtefontaine, natomiast 5 bateria wesprzeć miała obronę przeciwpancerną rejonu II/6 psp; II/2 pac przybył o godz do miejscowości Montandon i z powodu braku łączności, dopiero koło południa przyjął rozkazy do zajęcia stanowisk ogniowych w tym rejonie. Wieczorem zaś otrzymał zadanie przegrupowania się do miejscowości Fessevillies; 1/2 pac, do godzin przedpołudniowych jedynie 13 bateria zajęła stanowiska ogniowe. Pozostałe baterie nie mogły w nakazanym rejonie znaleźć miejsca do rozwinięcia ugrupowania i stały w kolumnie marszowej między Vaufrey i Glere 21. Organizacja obrony odbywała się w niezwykle trudnych warunkach, ze względu na zatarasowanie wszystkich dróg i miejscowości wycofującymi się bezładnie oddziałami francuskimi, a zwłaszcza artylerią ciężką i olbrzymią ilością taboru samochodowego. Mimo to została zorganizowana w miarę szybko i około południa oba odcinki obrony zostały w zasadzie obsadzone i oddziały przystąpiły do prac inżynieryjno-saperskich. Brak należytej ilości środków łączności i ograniczona liczba patroli telefonicznych utrudniały centralizację dowodzenia artylerią w trudnym terenie i budowę sieci telefonicznych zapewniających dowódcom zgrupowań możliwości manewru ogniem i sprzętem podporządkowanych im pododdziałów. Dowódca artylerii dywizyjnej, wobec braku własnej sieci telefonicznej, musiał korzystać z sieci dywizyjnej i tak nadmiernie obciążonej. W praktyce uniemożliwiało to uzyskanie koniecznych w czasie walki ześrodkowań ognia całej artylerii dywizji 22. Od godziny pododdziały dywizji rozpoczęły potyczki z niemieckimi 21 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347; WIH MiD, sygn. V/6/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347.

11 grupami rozpoznawczymi, wyposażonymi w wozy pancerne. Od nieprzyjaciel w sile około batalionu przeprowadził rozpoznanie systemu obrony w Maiche. Następnie, około dwóch batalionów piechoty niemieckiej, wspartych przez dywizjon artylerii (trzy baterie), zajęło Maiche. Tym samym zmuszeni zostali do opuszczenia miejscowości żołnierze 4 psp wraz ze wspierającym ich 1 dyonem 2 pal czerwca około godz , dowódca 2 dywizji przeprowadził odprawę, której celem było dokonanie oceny położenia taktyczno-operacyjnego oraz stanu fizycznego i moralnego dywizji. Stanowić ono miało podstawę do wyboru decyzji przebijania się dalej na południe, lub też stoczenia honorowej walki w obecnym rejonie i wycofania się następnie do Szwajcarii. Zdecydowana większość oficerów biorących udział w odprawie była zdania, że należy po krótkim starciu z nieprzyjacielem przerwać walkę i wycofać się, aby uratować możliwie wszystkie siły dywizji. Jedynie dowódca artylerii dywizji płk Dembiński uważał, że należy na miejscu pozostawić sprzęt ciężki i ekwipunek i podjąć próbę przebijania się na południe 24. Dywagacje rozstrzygnęła decyzja dowódcy korpusu, który wieczorem rozkazał, aby w nocy dywizja zlikwidowała wysunięte punkty oporu w Maiche i St. Hippolyte. Następnie 2 DSP miała przegrupować się frontem w kierunku południowozachodnim w ten sposób, aby być gotową do odparcia natarcia nieprzyjaciela między doliną St. Hyppolyte a granicą szwajcarską w rejonie Charmauvillers. Mimo że obrona miała być zorganizowana bez myśli o odwrocie, to z chwilą wyczerpania amunicji, dywizja otrzymała rozkaz wycofania się do Szwajcarii (prawdopodobnie w nocy z 19 na 20 czerwca) przez przejścia graniczne: Goumois, Burnevillers, Bremoncourt, Montancy 25. W nocy dokonano przesunięcia oddziałów i przyjęto nowe ugrupowanie bojowe. Rano dywizjony artylerii przeprowadziły wstrzeliwanie celów. Około godz wyszło niemieckie natarcie na m. Damprichard. W jego odparciu brała udział przede wszystkim 7 bateria 2 pal, która w zabudowaniach miejscowości zajęte miała 23 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1685. Fakt potwierdza relacja A. Bluma oficera sztabu artylerii 2 DSP złożona autorowi w dniu 17.XI.1994 roku. 25 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1685.

12 stanowiska ogniowe do strzelania na wprost. Następnie nieprzyjaciel podjął próbę opanowania St. Hippolyte, które bronione było zaledwie przez dwa plutony piechoty, trzy działa 75 mm z 5 baterii 2 pal oraz pluton przeciwpancerny działek 47 mm. Ta skromna załoga skutecznie opóźniała natarcie przeciwnika, po czym kiedy ich działa zostały rozbite wycofała się 26. W południe Niemcy pokazali się również na odcinku Trevillers. Tutaj zostali powstrzymani między innymi przez baterie 2 pac-u, które wykonały szereg ogni zaporowych i ześrodkowań ognia na nieprzyjaciela szykującego się do natarcia. Był to trudny dzień polskich żołnierzy. W 2 dywizji pojawiły się oznaki wyczerpania fizycznego i psychicznego. W 6 Pułku Strzelców Pieszych dwie kompanie z oficerami na czele samowolnie zeszły z pozycji porzucając broń i sprzęt. Zawróciły dopiero po interwencji dowódcy 3 batalionu. Natomiast miarą wysiłku artylerzystów niech będzie fakt, że każda bateria wystrzelała przeciętnie po 700 pocisków. 19 czerwca 2 pac po raz pierwszy i ostatni w tej kampanii użył całej potęgi swoich dział. Pojedyncze działony i plutony armat 75 nam, uzupełnione działkami ppanc. 47 mm i 25 mm, tworzyły szkielet obrony ppanc. Skuteczność artylerii była tym większa, że z powodu złych warunków atmosferycznych lotnictwo niemieckie nie prowadziło żadnych lotów 27. Wieczorem 1 dyon 2 pal i II dyon 2 pac, wykonały ostatnie ognie na opuszczoną już przez polskich żołnierzy miejscowość Dampichard. Około godz baterie zaczęły schodzić ze stanowisk ogniowych i kierować się ku Szwajcarii na wyznaczone punkty graniczne. Odwrót osłaniała jeszcze 5 bateria 2 pac, która oddała ostatnie salwy na wschodnie rejony m. Trevillers CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1685; także WIH MiD, sygn. V/6/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1684; także WM MiD, sygn. V/22/ CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347; Przez dwa dni sztab korpusu i sztab 2 dywizji ważyli decyzję kiedy należy przerwać walki. Zastanawiano się, czy uczynić to w nocy z 19/20 czerwca, czy też pozostać jeszcze dzień na dotychczasowych stanowiskach dla podkreślenia, ze wytrwano do ostatnich granic możliwości. Na ostateczna, decyzję wpływ miały następujące czynniki: stanowisko posła polskiego w Bernie, który nalegał, aby granicę przekraczać możliwie szybko, ponieważ władze szwajcarskie oświadczyły, że w wypadku zawarcia umowy o zawieszeniu broni między Francją i Niemcami, będą zmuszone zamknąć granicę; brak amunicji, która będąc na wyczerpaniu, nie wystarczyłaby na przeprowadzenie całego dnia walki; wyczerpanie fizyczne ludzi, którzy od 15 czerwca nieomal bez odpoczynku byli w marszu, budowali umocnienia i walczyli; bezcelowość dalszych krwawych strat, które w ówczesnej sytuacji, tak wojskowej, jak i

13 Ostateczne rozkazy o przekroczeniu granicy francusko-szwajcarskiej wysłano do dywizjonów około godz dnia 19 czerwca. Nakazano w nich prowadzenie walki do zmierzchu, a następnie pod osłoną nocy, wycofanie się na wcześniej wyznaczone punkty graniczne. Wycofanie oddziałów dywizji odbyło się planowo i w porządku, bez nacisku ze strony nieprzyjaciela. Jako jeden z pierwszych pododdziałów, 19 czerwca około godz granicę przekroczył Dywizyjne Park Artyleryjski 29. Artyleria z odcinka południowego opuściła stanowiska między a i przez przejście graniczne w Goumois, przekroczyła granicę między godziną a 2.00 dnia 20 czerwca. Dywizjony obsadzające odcinek północny, wycofały się ze stanowisk około godz (II dyon 2 pal o godz ), przekraczając granicę w Bremoncourt od godz do godz dnia następnego. Dywizja wycofała się w pełnym uzbrojeniu i z całkowitym wyposażeniem, zabierając po drodze wiele broni i sprzętu porzuconego przez oddziały francuskie 30. Już na terenie Szwajcarii, składając broń i oddając się na długie lata internowaniu, takimi oto słowami żegnał 2 pac jego dowódca ppłk Edward Maliszewski: Dziękuję wam, żeście tak cierpliwie przetrwali wszystkie niewygody zakwaterowania, śpiąc, czy odpoczywając w zabudowaniach, które niejednokrotnie nie nadawały się dla zwierząt bez opalania i często bez wiązki słomy pod głowę. Dziękuję wam wszystkim wreszcie za to, żeście przekroczyli granicę szwajcarską z większą ilością broni, niż ta, która została nam dana. Wreszcie proszę was, abyście tą wielką miłość do matki ojczyzny jakąście okazali, przelali na dzieci wasze pozostawiając im w testamencie wasze trudy i znoje. Niech żyje Polska cała i Niepodległa, niech żyje Francja 31. Na podstawie oceny strat poniesionych przez 2 DSP z jednej strony, z drugiej zaś zadanych nieprzyjacielowi w walkach w dniach 18 i 19 czerwca 1940 roku, można stwierdzić, że te drugie wielokrotnie przewyższały straty własne. Niemcy w walkach z polską dywizją stracili kilkudziesięciu zbitych i rannych, kilkanaście rozbitych politycznej, nie miałyby żadnego uzasadnienia. Te względy podyktowały decyzję o wycofaniu się do Szwajcarii w nocy z 19 na 20 czerwca. 29 WIH MiD, sygn. V/6/ Dla przykładu II dywizjon 2 pal przekraczając granice przekazał Szwajcarom m.in.: 8 armat 75 mm, 3 działka ppanc. 25 mm, 1 działko plot. 25 mm, 1 moździerz 60 mm, 1 granatnik, 753 naboje do 75 mm armaty i dwie skrzynie naboi do dziatek 25 mm. 31 Kampania francuska 1940, s. 89.

14 czołgów i dział, szereg motocykli, samochodów itp. Straty oddziałów artylerii dywizyjnej 2 dywizji wyniosły: trzy działa 155 mm, jedno 75 mm i dwa działka 47 mm. 9 artylerzystów zostało zabitych i 26 rannych. Siły nieprzyjaciela biorącego udział w natarciu na odcinku polskiej dywizji określić możemy ogólnie jako dwie Wielkie Jednostki 32, a co najmniej ich silne straże przednie. Natarcie Niemców nie miało charakteru natarcia przygotowanego w celu przełamania pozycji przeciwnika za wszelką cenę. Składało się ono z szeregu stosunkowo silnych natarć o charakterze raczej rozpoznawczym, mających na celu znalezienie słabych punktów w polskim systemie obronnym, przez które można byłoby wedrzeć się w głąb polskich pozycji i dokonać likwidacji systemu obrony. Były to więc typowe elementy walki wstępnej jednostek zmotoryzowanych, którą charakteryzowały szybkie i gwałtowne uderzenia piechoty przy jednoczesnym intensywnym wsparciu ogniowym artylerii i broni pancernej, które natrafiwszy na opór rezygnowały z ponawiania wysiłków w danym miejscu. Najsilniejsze natarcie wyszło na odcinku Damprichard z tego względu, że w razie powodzenia kierunek ten wyprowadzał siły niemieckie na tyły polskofrancuskiej obrony i odcinał polskim oddziałom drogę do Szwajcarii. To było między innymi powodem niezwykłej troski, z jaką nie tylko gen. Prugar-Ketling, ale również dowódca korpusu, śledzili walkę w tym rejonie. Bilans walki stoczonej przez 2 DSP na wzgórzach Clos du Doubs można uznać za w pewnym sensie pomyślny. Działania tamtych dni dowiodły, że żołnierz polski pomimo wielu niekorzystnych okoliczności, w jakich przyszło mu przyjąć bitwę i stawić czoła przeciwnikowi silniejszemu liczebnie i lepiej wyposażonemu i wyszkolonemu, zadanie wykonał. W tych ciężkich dniach, kiedy wojsko francuskie rozbite, zdemoralizowane, w panicznym odwrocie nie stawiając prawie żadnego oporu zalewało wszystkie drogi i szosy, rzucać broń i zmuszając innych do jej porzucenia, polscy żołnierze odeszli z pola walki z prawie wszystkim swoim sprzętem i reszta nie wystrzelonej amunicji, w szyku bojowym i na rozkaz. Warunki, w jakich przyszło artylerii 2 dywizji wykonywać postawione przed 32 Większość autorów jest zgodna, że w rzeczywistości były to oddziały 29 Dywizji Zmotoryzowanej i 2 Dywizji Pancernej. Por. Walki formacji polskich na Zachodzie, s.167.

15 nią zadania były trudne i niejednokrotnie przerastały jej możliwości. Przede wszystkim dywizja prowadziła działania obronne na odcinku szerokości 18 kilometrów. Było to wbrew zasadom taktyki sztuki operacyjnej, zarówno francuskim jak i polskim. Pierwsze przyjmowały odcinek obrony dywizji nie szerszy niż 4 km, drugie zaś dopuszczały jego rozpiętość do 8 km. Do tego dodać należy wyjątkowo niekorzystne dla prowadzenia obserwacji artyleryjskiej warunki terenowe i brak dostatecznej ilości środków łączności. A jednak artyleria 2 DSP udowodniła, że nawet w takich warunkach działania artylerii były możliwe, a w wyjątkowych wypadkach dopuszczalne 33. Przykład użycia artylerii 2 dywizji w czerwcu 1940 roku, był jednak przykładem złamania zasadniczej tezy i podstawowego warunku działania artylerii w obronie, a mianowicie całkowitej centralizacji nie tylko dowodzenia artylerią, lecz również kierowania jej ogniem. Ten postulat nie mógł być jednak zrealizowany, nawet przy zgodnym z etatem wyposażeniem w sprzęt łączności. Jak zatem wynika z powyższego, dokumenty wchodzące w skład zespołu 2 DSP będącej w zbiorach CAW, wnieść mogą jeszcze wiele nowych i interesujących informacji wzbogacających nasz stan wiedzy o historii Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w okresie II wojny światowej, jednak jednym z podstawowych warunków pełnego wykorzystania tych materiałów, a jednocześnie postulatów historyków wobec CAW jest kwestia opracowania, na potrzeby naukowe, inwentarza kolekcji. Jest to zadanie trudne i czasochłonne, zwłaszcza wobec licznych zadań innego rodzaju realizowanych przez archiwum. Jednak stawiany postulat wart jest rozważenia zwłaszcza że akta 2 DSP są ostatnim w CAW nie opracowanym zespołem dokumentów z okresu II wojny światowej. 33 CAW, 2 DSP, sygn. 543/59/1347.