REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI NAJLEPSZE PRAKTYKI REKOMENDACJE DLA POLSKI NIEBIESKIE KSIÊGI Rekomendacje Nr 12

Transkrypt

1 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 Rekomendacje Nr 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI NAJLEPSZE PRAKTYKI REKOMENDACJE DLA POLSKI STANIS AW SZULTKA PIOTR TAMOWICZ MARTA MACKIEWICZ WSPÓ PRACA: EL BIETA WOJNICKA INSTYTUT BADAÑ NAD GOSPODARK RYNKOW GDAÑSK

2 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE Niniejszy dokument zosta³ opublikowany dziêki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treœæ tego dokumentu odpowiada Instytut Badañ nad Gospodark¹ Rynkow¹, pogl¹dy w nim wyra one nie odzwierciedlaj¹ w adnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Instytut Badañ nad Gospodark¹ Rynkow¹ Polskie Forum Strategii Lizboñskiej ul. Do Studzienki 63, Gdañsk tel.: (58) , faks: (58) ibngr@ibngr.edu.pl sekretariat@pfsl.pl Opracowanie graficzne i sk³ad: Adam Kamiñski Projekt ok³adki: Magdalena Karbowiak ISBN CIP Biblioteka Narodowa Szultka Stanis³aw Regionlane strategie i systemy innowacji : najlepsze praktyki : rekomendacje dla Polski/ Stanis³aw Szultka, Piotr Tamowicz, Marta Mackiewicz ; wspó³pr. El bieta Wojnicka ; [Polskie Forum Strategii Lizboñskiej]. - Gdañsk : PFSL : Instytut Badañ nad Gospodark¹ Rynkow¹, (Niebieskie Ksiêgi 2004 : rekomendacje ; nr 12) Wydanie I 2

3 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... Spis treœci Wstêp Innowacje i systemy innowacji Rekomendacje dla realizacji i wdra ania regionalnych strategii innowacji w Polsce Za³¹cznik. Wypowiedzi uczestników seminarium Tworzenie i wdra anie regionalnych strategii i systemów innowacji w Polsce

4 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE 4

5 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... Wstêp Wa nym zadaniem stoj¹cym przed Uni¹ Europejsk¹ i Polsk¹, zapisanym m.in. w Strategii Lizboñskiej, jest podniesienie konkurencyjnoœci i budowa innowacyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Jest to zadanie, które powinno byæ realizowane nie tylko na szczeblu krajowym, ale tak e regionalnym. Pomimo postêpuj¹cego procesu globalizacji w ostatnich latach daje siê bowiem zauwa- yæ wzrost znaczenia regionów w kszta³towaniu sytuacji spo³eczno gospodarczej. Coraz wiêcej regionów prowadzi w³asne polityki naukowe i proinnowacyjne, zaœ zgodnie z badaniami empirycznymi przeprowadzonymi dla UE w ramach Community Innovation Survey znaczna czêœæ interakcji pomiêdzy przedsiêbiorstwami oraz przedsiêbiorstwami i sfer¹ B+R zachodzi na poziomie regionalnym. Jest to spowodowane z jednej strony bliskoœci¹, z drugiej zaœ wiêkszym zaufaniem dla partnerów wywodz¹cych siê z danego regionu, wyznaj¹cych te same wartoœci oraz kszta³towanych przez te same czynniki kulturowe. Uwarunkowania te s¹ szczególnie istotne, gdy chodzi o tzw. kontakty nieformalne i transfer wiedzy ukrytej (tzw. tacit knowledge). Dlatego te wzrastaj¹cym zainteresowaniem cieszy siê koncepcja regionalnych systemów innowacyjnych. To w³aœnie poziom regionalny wydaje siê w³aœciwy dla budowania strategii proinnowacyjnych dostosowanych do specyficznych warunków gospodarczych i spo³ecznych. Od po³owy lat 90. Unia wspiera tworzenie regionalnych strategii, których celem jest wzmocnienie potencja³u innowacyjnego gospodarek poszczególnych regionów w oparciu o ich specyficzne uwarunkowania i przewagi. W roku 2002 pierwsze tego typu projekty finansowane ze œrodków UE wystartowa³y w piêciu województwach Polski. Obecnie trwaj¹ równie prace nad wypracowaniem regionalnych strategii innowacji w pozosta³ych województwach (za wyj¹tkiem woj. mazowieckiego) dofinansowane z grantów KBN. Wyzwanie, przed którym stoj¹ obecnie w³adze samorz¹dowe, to jak skutecznie zaplanowaæ i wdro yæ zapisy opracowanych strategii, tak aby przynios³y one rzeczywisty wzrost innowacyjnoœci i konkurencyjnoœci przedsiêbiorstw dzia³aj¹cych w regionie, a w efekcie poprawê poziomu ycia mieszkañców. Osi¹gniêcie tych celów bêdzie uzale nione, z jednej strony, od wyboru w³aœciwych priorytetów, z drugiej zaœ, od determinacji przy realizacji podjêtych dzia³añ. Przy ograniczonych œrodkach w³asnych (krajowych i regionalnych) kluczowe bêdzie tak- e jak najlepsze wykorzystanie œrodków i instrumentów oferowanych przez Uniê Europejsk¹. 5

6 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE Celem niniejszej publikacji jest przegl¹d najlepszych œwiatowych praktyk w zakresie rozwoju regionalnych systemów innowacji oraz zaproponowanie ogólnych rekomendacji dla Polski. Publikacja jest odzwierciedleniem analiz dokonanych przez ekspertów IBnGR oraz konsultacji przeprowadzonych w ramach realizacji projektu Strategia Lizboñska szans¹ dla Europy i Polski. Konsultacje te obejmowa³y m.in. publiczn¹ debatê internetow¹ nt. rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz seminarium dyskusyjne pt. Tworzenie i wdra anie regionalnych strategii i systemów innowacji w Polsce zorganizowane przy wspó³pracy Ministerstwa Nauki i Informatyzacji. Wypowiedzi uczestników seminarium zosta³y za³¹czone na koñcu niniejszej publikacji. Wszystkim uczestnikom seminarium oraz osobom, które poprzez swoje uwagi i komentarze przyczyni³y siê do ostatecznego kszta³tu niniejszej publikacji, serdecznie dziêkujemy. Liczymy, e bêdzie ona stymulowa³a dalsz¹ debatê nt. rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce oraz wymianê doœwiadczeñ i najlepszych praktyk pomiêdzy polskimi regionami. 6

7 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI Innowacje i systemy innowacji Koncepcja systemu innowacyjnego wywodzi siê z za³o enia, i wspó³zale noœci pomiêdzy poszczególnymi aktorami procesu innowacyjnego s¹ kluczowym czynnikiem wp³ywaj¹cym na jego dynamikê, a w efekcie konkurencyjnoœæ danej gospodarki. Innowacje oraz postêp technologiczny s¹ rezultatem interakcji i sprzê eñ zwrotnych zachodz¹cych pomiêdzy aktorami zajmuj¹cymi siê tworzeniem, transferem oraz wykorzystywaniem ró nego rodzaju wiedzy. Kluczowym elementem systemu s¹ przedsiêbiorstwa oraz sposób, w jaki organizuj¹ proces produkcyjny i innowacyjny, a tak e kana³y dostêpu do zewnêtrznych Ÿróde³ wiedzy. Koncepcja systemu innowacyjnego k³adzie tak e nacisk na wzrastaj¹c¹ liczbê instytucji zaanga owanych w proces produkcji i dystrybucji wiedzy, takich jak: uczelnie wy sze, jednostki badawczo-rozwojowe, centra transferu technologii, parki technologiczne, instytucje oko³obiznesowe itp. Sukces przedsiêbiorstw w coraz wiêkszym stopniu jest uzale niony od efektywnoœci uzyskiwania i wykorzystywania wiedzy od tych instytucji. Przeprowadzone badania m.in. Community Innovation Survey - pokazuj¹, e systemy innowacyjne w poszczególnych krajach ró ni¹ siê miêdzy sob¹. Nie jest wiêc mo liwe bezpoœrednie przeniesienie pewnych rozwi¹zañ z jednego kraju i zastosowanie ich w innym, bez uwzglêdnienia jego czynników historycznych, kulturowych oraz instytucjonalnych. Z tego wzglêdu konieczne jest zdefiniowanie indywidualnej polityki poszczególnych krajów czy regionów uwzglêdniaj¹cej ich mocne strony, s³aboœci, priorytety oraz uwarunkowania kulturowe i historyczne 1. Pomimo tych ograniczeñ, mo liwe jest wskazanie kilku istotnych czynników, które wydaj¹ siê byæ niezbêdne dla sprawnego i efektywnego funkcjonowania systemu innowacyjnego. Jako, e aden system innowacyjny (czy to regionalny czy narodowy) nie jest statyczny, ale podlega ci¹g³ej ewolucji, jednym z najwa niejszych czynników wp³ywaj¹cych na jego rozwój jest zdolnoœæ do uczenia siê poszczególnych jednostek oraz systemu jako ca³oœci zak³adaj¹ca zacieœnianie wspó³pracy, umiejêtne definiowanie silnych i s³abych stron oraz priorytetów. Istotny dla systemu innowacji jest równie system edukacyjny, w tym permanentne kszta³cenie zarówno formalne jak i nieformalne. Du e znaczenie ma równie tzw. kultura intelektualna i akademicka oraz system wartoœci. System innowacyjny musi byæ równie elastyczny i otwarty, gdy w dobie globalizacji procesy innowacyjne nie mog¹ byæ i nie s¹ ograniczone geograficznie staj¹ siê 1 European Innovation Scoreboard, European Commission, Brussels 2001, s

8 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE co raz bardziej transnarodowe. Wa ne s¹ wiêc powi¹zania tak na poziomie narodowych systemów innowacyjnych, jak równie bezpoœrednie pomiêdzy regionalnymi systemami innowacyjnymi. Ramka 1. Czynniki wp³ywaj¹ce na system innowacyjny 1) Czynniki instytucjonalne m.in. struktura przemys³owa i administracyjna gospodarki (samorz¹dowa czy raczej scentralizowana). Istotne znaczenie maj¹ te : struktura systemu edukacyjnego (czy jest dostosowana do potrzeb gospodarki), instytucje finansowe i ich wra liwoœæ na ryzyko, sektor badawczy (zdolnoœci do kreowania oraz dyfuzji technologii) oraz instytucje prawne (skutecznoœæ ochrony w³asnoœci intelektualnej). 2) Polityka pañstwa istotne jest, czy polityka ta przyjmuje charakter bezpoœredni np. poprzez bezpoœrednie finansowanie B+R, czy te sk³ania siê do poœredniego wp³ywania na wzrost innowacyjnoœci np. poprzez wspieranie wspó³pracy pomiêdzy przedsiêbiorstwami. Wa ne jest równie, który z poziomów posiada kompetencje w zakresie polityki czy jest to szczebel centralny czy raczej regionalny. 3) Aktywnoœæ innowacyjna obejmuje ona takie elementy jak lokalny popyt na innowacje technologiczne, ceny wyrobów, prywatn¹ i publiczn¹ aktywnoœæ inwestycyjn¹ w przedsiêwziêcia innowacyjne, zasoby naturalne, efektywnoœæ szkoleñ, kulturê zarz¹dzaj¹cych, poziom rywalizacji miêdzy firmami itd. ród³o: E. Okoñ-Horodyñska, Jak budowaæ regionalne systemy innowacji, IBnGR, Warszawa 2000, s Wa nym elementem systemu innowacji jest równie sektor publiczny, szczególnie w sferach kszta³cenia i badañ podstawowych wp³ywa on w istotny sposób na zdolnoœæ do wprowadzania innowacji. Ponadto sektor ten jest jednym z wa niejszych u ytkowników innowacji rozwijanych zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. Dla sprawnego funkcjonowania systemu innowacyjnego istotna jest równie wewnêtrzna organizacja firm. To w³aœnie przedsiêbiorstwa wprowadzaj¹ innowacje w ycie, wiêc od ich zdolnoœci do zdobywania, przetwarzania oraz wykorzystywania informacji zale y rozwój innowacji technologicznych. W tym zakresie istotne s¹ wzajemne interakcje pomiêdzy ró nymi departamentami zaanga owanym w procesy sprzeda y, kontroli jakoœci, produkcji i B+R. 8

9 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... Sprawne dzia³anie systemu innowacyjnego zale y od p³ynnego przep³ywu wiedzy i informacji pomiêdzy ró nymi instytucjami zaanga owanymi w proces innowacyjny. Przep³yw ten warunkuj¹ si³a i czêstotliwoœæ interakcji pomiêdzy przedsiêbiorstwami oraz pomiêdzy przedsiêbiorstwami a jednostkami naukowymi i badawczo rozwojowymi, rynkowa dyfuzja wiedzy i technologii oraz mobilnoœæ personelu. Kolejnym wa nym elementem jest wspó³praca pomiêdzy poszczególnymi aktorami systemu. Chodzi tu zarówno wspó³pracê pomiêdzy samymi przedsiêbiorcami, np. dostawcami i odbiorcami, ale równie bezpoœrednimi konkurentami (konkurowanie na rynku wcale nie musi oznaczaæ braku wspó³pracy w niektórych dziedzinach jak np. w dzia³alnoœci B+R). Istotne s¹ równie powi¹zania przedsiêbiorstw z oœrodkami badawczymi, zarówno prywatnymi jak i publicznymi. Wspó³praca taka mo e siê przejawiaæ np. w prowadzeniu wspólnych badañ lub te na dostarczeniu pewnych rozwi¹zañ technologicznych przez oœrodek badawczy, a nastêpnie jego komercyjne wykorzystanie w przedsiêbiorstwie. System innowacji jaki poziom optymalny? System innowacyjny pocz¹tkowo by³ rozpatrywany jedynie na poziomie narodowym. Wydawaæ by siê to mog³o oczywiste, poniewa na tym poziomie istnieje wiele wspólnych cech, które ³¹cz¹ dany system innowacyjny. S¹ to m.in. wspólne instytucje szczebla centralnego takie jak: ministerstwa odpowiedzialne za kszta³towanie narodowej polityki proinnowacyjnej oraz inne instytucje wspieraj¹ce B+R np. w Polsce Komitet Badañ Naukowych. Na poziomie narodowym wspólny jest równie system prawny przepisy i regulacje dotycz¹ce m.in. funkcjonowania przedsiêbiorstw i innych organizacji wystêpuj¹cych w systemie innowacyjnym, czy uregulowania dotycz¹ce ochrony w³asnoœci przemys³owej i intelektualnej. Wspólne s¹ tak e jêzyk, kultura i tradycje czynniki bardzo wa ne dla funkcjonowania systemu innowacyjnego wyznaczaj¹ce m.in. poziom wspó³pracy i zaufania oraz przedsiêbiorczoœci. W ostatnich latach daje siê jednak zauwa yæ i to pomimo postêpuj¹cego procesu globalizacji zjawisko wzrostu znaczenia regionów w kszta³towaniu ycia spo³eczno-polityczno-gospodarczego. Coraz wiêcej regionów prowadzi w³asne polityki naukowe i proinnowacyjne. Ponadto, co zosta³o dowiedzione w badaniach empirycznych 2, znaczna czêœæ interakcji pomiêdzy przedsiêbiorstwami oraz przedsiêbiorstwami i sfer¹ B+R zachodzi na poziomie regionalnym. Jest to spowodowane, z jednej strony, bliskoœci¹, z drugiej zaœ, wiêk- 2 Przeprowadzonych w UE w ramach Community Innovation Survey 9

10 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE szym zaufaniem dla partnerów wywodz¹cych siê z danego regionu, wyznaj¹cych te same wartoœci oraz kszta³towanych przez te same czynniki kulturowe. Uwarunkowania te s¹ szczególnie istotne, gdy chodzi o tzw. kontakty nieformalne i transfer wiedzy ukrytej (tzw. tacit knowledge). Dlatego te wzrastaj¹cym zainteresowaniem cieszy siê koncepcja regionalnych systemów innowacyjnych. To w³aœnie poziom regionalny wydaje siê w³aœciwy dla budowania strategii proinnowacyjnych dostosowanych do specyficznych warunków gospodarczych i spo³ecznych. Jednoczeœnie wspieranie systemów innowacyjnych w regionach s³abiej rozwiniêtych sta³o siê równie jednym z narzêdzi polityki maj¹cej na celu konwergencjê obszarów o ró nej sile ekonomicznej w ramach danego kraju czy obszaru integracyjnego. Programy UE na rzecz wspierania innowacyjnoœci w regionach Pierwsze próby wspierania rozwoju technologicznego w regionach by³y podejmowane przez Wspólnoty w latach 80. Przyk³adem takich dzia³añ by³ program STRIDE (Science and Technology for Regional Development in Europe) maj¹cy na celu wzmocnienie potencja³u w zakresie badañ i rozwoju technologicznego w regionach (by³ on wspierany przez fundusze strukturalne w regionach objêtych celami 1 i 2). Innym przejawem wzrastaj¹cego zainteresowania promowaniem postêpu technologicznego oraz innowacji by³ wiêkszy nacisk w rekomendacjach Komisji dla w³adz narodowych i regionalnych, aby w³¹czaæ podprogramy dotycz¹ce rozwoju technologicznego i innowacji do programów pomocowych wspólnoty. W ramach programu STRIDE w kilku regionach UE wprowadzono podprogramy Regional Technology Plans (RTP), których celem by³ rozwój i wzmocnienie planowania strategicznego w dziedzinie technologii. Efektem tych programów by³a poprawa zdolnoœci innowacyjnych regionów. W szczególnoœci RTPs przyczyni³y siê w znacz¹cy sposób do ustanowienia w regionach kultury strategicznego planowania oraz wyartyku³owania znaczenia promocji innowacji. Polityka innowacyjna sta³a siê jednym z kluczowych elementów polityki rozwoju regionu. Podejœcie popytowe pozwoli³o na szersze spojrzenie na politykê innowacyjn¹ oraz umo liwi³o œciœlejsze jej po³¹czenie z takimi dziedzinami jak rozwój zasobów ludzkich, finansowanie dzia³alnoœci innowacyjnej, wspó³praca pomiêdzy firmami oraz zarz¹dzanie ³añcuchami poda owymi. RTPs wp³ynê³y na poprawê regionalnego systemu innowacji w du- ym stopniu dziêki temu, i programy te oparto o indywidualne podejœcie w ka - dym regionie. We wszystkich regionach wspierano te poprawê relacji nauka przemys³. RTPs przyczyni³y siê te do przeorientowania wsparcia publicz- 10

11 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... nego na odpowiadaj¹ce bardziej potrzebom biznesu oraz do bardziej efektywnego zarz¹dzania funduszami publicznymi 3. Pomimo tego, e program STRIDE i inne inicjatywy nastawione na promowanie rozwoju technologicznego i innowacji, przyczyni³y siê do poprawy zarówno infrastruktury jak i us³ug przeznaczonych dla MSP, dalsze analizy pokaza³y, i potrzebne s¹ kolejne dzia³ania poprawiaj¹ce zdolnoœci do wprowadzania innowacji w regionach s³abiej rozwiniêtych. W zwi¹zku z tym Komisja Europejska zainicjowa³a nastêpne projekty, które by³y po czêœci kontynuacj¹ wczeœniejszych i wykorzystywa³y doœwiadczenia zdobyte podczas wprowadzania projektów RTP. Tymi programami maj¹cym wspieraæ procesy innowacyjne w regionach by³y Regional Innovation and Technololgy Transfer Strategies and Infrastructures (RITTS) oraz Regional Innovation Strategies (RIS). Pierwszy z tych programów RITTS mia³ za zadanie promowaæ strategiczne myœlenie oraz przep³yw tzw. dobrych praktyk. Zosta³ on rozpoczêty w 1994 roku w ramach tzw. Programów Innowacyjnych i by³ nadzorowany przez DG XIII (Przedsiêbiorstwa). Celem programu by³a pomoc dla w³adz regionalnych oraz organizacji wspieraj¹cych rozwój regionów przy ocenie infrastruktury wspieraj¹cej transfer technologii w regionach, zaprojektowanie strategii oraz wprowadzenie w ycie odpowiednich dzia³añ. Jednym z priorytetów by³a poprawa jakoœci powi¹zañ pomiêdzy podmiotami dostarczaj¹cymi odpowiedniego wsparcia technicznego i instytucjami finansowymi z jednej strony oraz potrzebami firm regionalnych (g³ównie MSP) z drugiej strony. Program bazowa³ na trzech g³ównych za³o eniach 4 : 1) podejœcie oddolne, 2) budowanie konsensusu, 3) rozwój praktycznych dzia³añ w odpowiedzi na zidentyfikowane braki. Podobny program RIS (Regional Innovation Strategies) zosta³ uruchomiony przez DG XVI (Polityka Regionalna). Do tej pory projekty w ramach tego programu zosta³y przeprowadzone w 31 regionach pañstw cz³onkowskich 3 The Evaluation of the Pre-Pilot Actions under Article 10: Innovative Measures Regarding Regional Technology Plans, June D. R. Charles, C. Nauwelaers, B. Mouton, D. Bradley, Assessment of the Regional Innovation and Technology Transfer Strategies and Infrastructures (RITTS) Scheme, Center for Urban and Regional Development Studies, University of Newcaltle, Newcastle

12 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE UE 5. Wiêkszoœæ z nich dotyczy³a obszarów objêtych wsparciem funduszy strukturalnych w ramach celu 1. Dwa podstawowe cele tych projektów to: 1) poprawa zdolnoœci podmiotów regionalnych do rozwoju polityk, które bra³yby pod uwagê rzeczywiste potrzeby sektora prywatnego oraz wzmocnienie potencja³u regionalnego systemu innowacji, 2) zapewnienie ram, dziêki którym Komisja Europejska, pañstwa cz³onkowskie oraz regiony mog³yby zoptymalizowaæ swe polityki odnoœnie przysz³ych inicjatyw dotycz¹cych rozwoju technologicznego, innowacji oraz transferu technologii na poziome regionalnym. Przy realizacji tych projektów Komisja Europejska nie próbowa³a wymuszaæ jednej metodologii, która by³aby zastosowana we wszystkich regionach przy opracowywaniu strategii innowacyjnych. Maj¹c na uwadze du ¹ ró norodnoœæ zarówno struktury gospodarczej jaki i ca³ego otoczenia instytucjonalnego w regionach, Komisja zaproponowa³a jedynie pewne wytyczne oraz elastyczne podejœcie metodologiczne dla regionów uczestnicz¹cych w programie RIS. Wytyczne te s¹ nastêpuj¹ce: 1) wzmacnianie œwiadomoœci innowacyjnoœci oraz budowanie konsensusu pomiêdzy kluczowymi podmiotami w regionie, 2) analiza regionalnego systemu innowacyjnego obejmuj¹ca ocenê g³ównych trendów rynkowych i technologicznych oraz przewidywanie zmian technologicznych i benchmarking w stosunku do innych regionów, 3) analiza silnych i s³abych stron firm regionalnych: ocena regionalnego popytu na us³ugi innowacyjne, w³¹czaj¹c w to audyt technologiczny (w szczególnoœci w MSP) oraz badanie dotycz¹ce potrzeb firm oraz ich potencja³u w takich sferach jak zarz¹dzanie, finanse, technologia, kszta³cenie, marketing itp. 4) ocena regionalnej infrastruktury wspieraj¹cej procesy innowacyjne oraz programów publicznych skierowanych na wspieranie tych procesów, 5) okreœlenie szczegó³owego planu dzia³ania oraz ustanowienie systemu monitoringu i oceny wprowadzanych dzia³añ. Jak widaæ oba programy (zarówno RITTS oraz RIS) by³y do siebie bardzo podobne. G³ówn¹ ró nic¹ pomiêdzy tymi dwoma programami by³ wiêkszy nacisk w ramach RIS na rozwój partnerstwa pomiêdzy kluczowymi pod

13 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... Ramka 2. Za³o enia dla regionalnych strategii innowacji W ramach przygotowywania projektów regionalnych strategii innowacyjnych oraz korzystaj¹c z wczeœniejszych doœwiadczeñ wypracowane zosta³y pewne za³o enia metodologiczne, którymi powinny siê charakteryzowaæ dobrze przygotowane strategie. 1) Partnerstwo i konsensus publiczno-prywatny (sektor prywatny jak i kluczowe podmioty sektora B+R powinni byæ zaanga owane w rozwój strategii oraz jej wprowadzanie). Partnerstwo publiczno-prywatne powinno obejmowaæ wszystkie etapy realizacji projektu tj. projektowanie, wprowadzanie, monitoring oraz dzia³ania sprawdzaj¹ce. 2) RSI powinny byæ zintegrowane oraz multidyscyplinarne. Nacisk powinien byæ po³o ony na po³¹czenia i wspó³zale noœci pomiêdzy sektorem publicznym (na ró nych poziomach europejskim, narodowym, regionalnym i lokalnym) oraz sektorem prywatnym w celu okreœlenia wspólnego celu. Ponadto dla innowacji istotna jest nie tylko sama technologia, ale równie kapita³ ludzki, badania i edukacja, kszta³cenie zawodowe, zarz¹dzanie, finansowanie, marketing, jak równie polityki regionalna, edukacyjna, technologiczna, przemys³owa oraz konkurencji. 3) RIS powinny k³aœæ nacisk na stronê popytow¹ (koncentrowaæ siê na innowacyjnych potrzebach firm, MSP w szczególnoœci) oraz podejœcie oddolne przy ich opracowywaniu. 4) RIS powinny byæ zorientowane na dzia³ania, powinny zawieraæ plan dzia³ania oraz jasno okreœlone projekty (efektem ich powinny byæ nowe projekty innowacyjne w firmach, nowe innowacyjne programy polityk oraz sieci powi¹zañ pomiêdzy firmami). 5) Regiony uczestnicz¹ce w RIS powinny wykorzystywaæ wymiar europejski poprzez wspó³pracê pomiêdzy regionami oraz benchmarking polityk. 6) RIS powinny byæ cykliczne, zakoñczone projekty powinny byæ ocenione, aby mo na by³o czerpaæ z wczeœniejszych doœwiadczeñ. ród³o: Final Report of the On-going Evaluation of the Regional Innovation Strategies under Article 10 of the ERDF, ECOTEC Research and Consulting Ltd.. 13

14 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE miotami regionu oraz œciœlejsza wspó³praca z Europejskim Funduszem Rozwoju Regionalnego. W ramach RITTS wiêksze znaczenie odgrywali te zewnêtrzni eksperci. Podczas gdy RIS koncentrowa³ siê na wspieraniu rozwoju regionalnego bazuj¹cego na innowacjach, w RITTS wiêksze znaczenie przyk³adano do zwiêkszenia efektywnoœci infrastruktury oraz polityk wspieraj¹cych innowacje. G³ównym efektem tych projektów by³o zwiêkszenie œwiadomoœci (wœród podmiotów regionalnych, zaanga owanych w rozwój gospodarczy oraz procesy innowacyjne), znaczenia innowacji dla rozwoju gospodarczego, potrzeby budowania konsensusu. Dodatkowym rezultatem by³o zdobycie doœwiadczenia w kwestiach wspierania innowacyjnoœci, co by³o efektem wzmocnionej wspó³pracy w sieciach. Ponadto projekty te przyczyni³y siê do zwiêkszenia zaanga owania MSP w proces rozwoju odpowiednich mechanizmów wspieraj¹cych przedsiêbiorczoœæ oraz innowacyjnoœæ. W nastêpnych latach powsta³y kolejne programy bazuj¹ce na wynikach otrzymanych z projektów RITTS/RIS. By³y to po pierwsze projekty RIS+, w ramach których pomaga siê regionom wprowadziæ w ycie konkretne œrodki i dzia³ania opracowane w ramach strategii RITTS/RIS. Drugim typem projektów s¹ Trans-Regional Innovation Projects (TRIP) równie wspieraj¹ce dzia- ³ania bêd¹ce efektem strategii opracowanych w ramach RITTS/RIS realizowane jednak e wspólnie przez kilka regionów 6. Od roku 1994 ponad 100 regionów Europy Zachodniej uczestniczy³o w opracowywaniu strategii innowacji w ramach projektów finansowanych w ramach programów RITTS oraz RIS. W latach 2001/2002 zapocz¹tkowane zosta³y równie projekty RIS w 16 regionach nowych krajów cz³onkowskich. W projektach tych uczestniczy³o równie piêæ województw z Polski tj. zachodniopomorskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, œl¹skie oraz opolskie. W roku 2003 wystartowa³y równie projekty tworzenia RIS finansowane ze œrodków krajowych (KBN-u oraz Urzêdów Marsza³kowskich) w 10 województwach. Wyzwaniem przed którym stoj¹ w³adze samorz¹dowe i wszystkie inne podmioty zaanga owane w proces tworzenia regionalnych strategii innowacji, jest utrzymanie i wzmocnienie procesu, który zosta³ zapocz¹tkowany w ramach tych projektów, a tak e jak rozwi¹zanie zidentyfikowanych problemów i wdro enie zaproponowanych dzia³añ

15 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI Rekomendacje dla realizacji i wdra ania regionalnych strategii innowacji w Polsce Tworzenie kultury innowacyjnej Jednym z podstawowych wyzwañ jakie stoi przed regionalnymi strategiami innowacji w Polsce (ale równie w pozosta³ych regionach europejskich, w których te strategie s¹ realizowane) jest podniesienie œwiadomoœci wagi innowacji dla rozwoju gospodarczego. Nik³a œwiadomoœæ znaczenia innowacji dotyczy zarówno spo³eczeñstwa jako ca³oœci jak i poszczególnych grup aktorów zaanga owanych w procesy zachodz¹ce w gospodarce tj. przedsiêbiorstw (w szczególnoœci MSP), jednostek naukowych oraz administracji publicznej. Obecnie, gdy g³ównym problemem spo³ecznym jest wysokie bezrobocie oraz niezaspokojone potrzeby socjalne znacznej czêœci spo³eczeñstwa, a tak e liczne nieprawid³owoœci (afery) w funkcjonowaniu w³adzy publicznej, zagadnienia innowacyjnoœci schodz¹ na dalszy plan. W³adze publiczne koncentruj¹ swoje wysi³ki z jednej strony na rozwi¹zywaniu wspomnianych potrzeb spo- ³ecznych, a z drugiej strony na inwestowaniu w infrastrukturê typu drogi czy oczyszczalnie œcieków. Dzia³ania proinnowacyjne s¹ równie niepopularne z tego powodu, i rezultaty tych dzia³añ s¹ trudniejsze do pokazania (w przeciwieñstwie do np. odcinka autostrady), a ich efekty pojawiaj¹ siê zazwyczaj dopiero w œrednim i d³ugim okresie. Z kolei uczelnie i naukowcy równie wykazuj¹ niewielkie zainteresowanie anga owaniem siê w procesy innowacyjne (projekty badawcze) wspólnie z przedsiêbiorstwami. Uczelnie koncentruj¹ siê przede wszystkim na ich podstawowym zadaniu, jakim jest nauczanie, natomiast naukowcy nie s¹ zainteresowani wspó³prac¹ z biznesem. Brak jest zachêt do rozwijania takiej wspó³pracy oraz komercjalizacji wyników badañ naukowych. Awans zawodowy naukowców jest uzale niony od liczby publikacji, a nie od liczby wdro onych wynalazków. Równie wœród przedsiêbiorców œwiadomoœæ wa noœci innowacji jest ograniczona, chocia nale y stwierdziæ, i wraz z coraz silniejsza konkurencj¹ miêdzynarodow¹ sytuacja w tym wzglêdzie ulega poprawie. Jest to spowodowane m.in. s³aboœci¹ kapita³u ludzkiego oraz kwalifikacji mened erskich kadry zarz¹dzaj¹cej w wyniku czego ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa nie opracowuj¹ planów rozwojowych œrednio i d³ugookresowych, które s¹ niezbêdne w procesach innowacyjnych. Zmiana tej sytuacji wydaje siê byæ kluczowym zadaniem projektów regionalnych strategii innowacji. W³aœnie dlatego istotne jest zaanga owanie jak najszerszej rzeszy partnerów regionalnych oraz prowadzenie z nimi dialogu 15

16 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE i konsultacji. Wa ne równie jest prowadzenie szeroko zakrojonej akcji informacyjnej i promocyjnej w spo³eczeñstwie, w której kluczowa rola przypada m.in. mediom. W tym kontekœcie niezbêdne wydaje siê równie szerokie prezentowanie bie ¹cej dzia³alnoœci prac nad strategi¹ oraz publiczna debata nad obranymi priorytetami i proponowanymi dzia³aniami operacyjnymi, a tak- e informowanie o efektach tych dzia³añ. Tylko pe³na przejrzystoœæ podejmowanych dzia³añ mo e sprawiæ, i ryzyko niezaanga owania lub wrêcz dzia³añ destrukcyjnych ze strony pominiêtych podmiotów zostanie ograniczone do minimum. Inwestowaæ w infrastrukturê tward¹ czy miêkk¹? Nowe teorie wzrostu gospodarczego wskazuj¹, e rozwój regionów zale y od ich potencja³u endogenicznego i podnoszenia innowacyjnoœci. St¹d w polityce regionalnej Unii Europejskiej nast¹pi³o odejœcie od finansowania infrastruktury regionalnej na rzecz miêkkich czynników rozwoju. Myœlenie strategiczne ukierunkowane zosta³o przede wszystkim na rozwój kapita³u ludzkiego, jako podstawowego czynnika rozwoju. Podkreœla siê równie ogromn¹ rolê partnerstwa pomiêdzy wszystkimi aktorami procesów gospodarczych (biznesu, nauki oraz w³adz publicznych) dla rozwoju regionalnego, w szczególnoœci w zakresie wyboru kierunków i priorytetów polityki publicznej a tak e definiowania swoich potrzeb i oczekiwañ. Wynika to m.in. z faktu, e proces uczenia siê i przekazywania wiedzy, dzielenia siê ni¹ i tworzenia innowacji jest uwarunkowany wspó³prac¹ i zaufaniem tworz¹cym siê w œrodowisku regionalnym. Fakt ten ma ogromne znaczenie dla realizacji regionalnych strategii innowacji. Wiedza wytwarzana jest dziêki spo³ecznemu procesowi interakcji i wspó³pracy. Nowe procesy wytwarzania wiedzy s¹ bardziej popytowe ni poda owe, co oznacza, e odpowiadaj¹ na istniej¹ce spo³eczne zapotrzebowania. St¹d kluczowe znaczenie partnerstwa i wspó³pracy instytucji podkreœlane w ka - dej analizie RSI. Kiedy przyjrzymy siê rezultatom strategii realizowanych w regionach Unii Europejskiej widaæ, e regionalne polityki innowacyjne, które odnios³y sukces, by³y oparte na procesach wspomagaj¹cych regionalny kapita³ ludzki poprzez tworzenie partnerstwa publiczno-prywatnego i poprzez instytucje umo liwiaj¹ce transfer innowacji. W regionach, gdzie RIS nie przynios³y oczekiwanego skutku, g³ówn¹ przyczyn¹ braku sukcesu by³y s³abe powi¹zania pomiêdzy sektorem prywatnym i publicznym 7. 7 EU Commission 2001, Assessment of the Community regional innovation and technology transfer strategies. 16

17 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... Polskie regiony nale ¹ do najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej. Takim regionom trudniej jest absorbowaæ œrodki przeznaczane na innowacje. Dodatkowo, przy zbyt sk¹pych œrodkach na budowê twardej infrastruktury, istnieje doœæ istotny element ryzyka politycznego. Wydatki na innowacje charakteryzuj¹ siê wiêkszym ryzykiem, a dodatkowo ich efekty nie s¹ widoczne od razu. Z tego powodu istnieje doœæ du a presja, aby w polskich regionach realizowaæ raczej twarde inwestycje, kosztem inwestycji innowacyjnych oraz inwestycji w kapita³ ludzki. Je eli jednak strategie innowacji maj¹ przyczyniæ siê do d³ugookresowej poprawy konkurencyjnoœci regionalnych gospodarek niezbêdne jest przyk³adanie wiêkszej wagi do realizacji celów zwi¹zanych z podnoszeniem jakoœci kapita³u ludzkiego. Jest to jeden z podstawowych warunków przyci¹gniêcia inwestycji, w tym w szczególnoœci w bran ach zaawansowanej techniki. Lokalni przedsiêbiorcy w pierwszej kolejnoœci szukaj¹ si³y roboczej w regionie, a dopiero potem poza regionem. Dlatego konieczne jest nie tylko zapewnienie kszta³cenia, ale równie stworzenie odpowiednich perspektyw dla absolwentów na rynku pracy. Wzmocnienie potencja³u i kompetencji MSP Jedn¹ z podstawowych przyczyn s³abej innowacyjnoœci polskich przedsiêbiorstw oraz tego i niewielka czêœæ z nich anga uje siê w prace badawczo rozwojowe jest s³aboœæ potencja³u ekonomicznego oraz kapita³u ludzkiego tych przedsiêbiorstw. W Polsce prowadzi dzia³alnoœæ ponad 3,3 mln przedsiêbiorstw z czego dzia³aj¹cych (aktywnych) jest nieco ponad 1,6 mln 8, ale jedynie niewielka czêœæ z nich dysponuje odpowiednimi œrodkami do tego, aby siê rozwijaæ i prowadziæ dzia³alnoœæ innowacyjn¹ 9. Jak wynika z badañ przeprowadzonych na Œl¹sku na próbie 303 przedsiêbiorstw, firmy wprowadzaj¹ innowacje ma³ym kosztem, oparte na w³asnych pomys³ach lub na informacjach ogólnodostêpnych. Dla 95% firm g³ównym Ÿród³em finansowania innowacji s¹ œrodki w³asne, a dla 1/3 jest to wy³¹czne Ÿród³o finansowania 10. Aby przedsiêbiorstwa sta³y siê partnerami dla œrodowiska naukowego oraz podnios³y sw¹ innowacyjnoœæ, istotne jest podniesienie ich potencja³u w tym zakresie. Nie- 8 Raport o stanie sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw w Polsce w latach , PARP, Warszawa Wed³ug danych GUS w roku 2001 jedynie œrednich przedsiêbiorstw ponios³o nak³ady na innowacje. 10 Stawasz E., G³odek P., Raport z Badania Potrzeb Innowacyjnych Przedsiêbiorstw z Sektora MSP w Województwie Œl¹skim, ódÿ, luty

18 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE zbêdne jest z jednej strony poprawa ich dostêpu do kapita³u poprzez wspieranie ró nego rodzaju funduszy venture capital czy seed capital, a tak e funduszy po yczkowych i porêczeniowych. Ramka 3. Walia (Wielka Brytania) Tradycyjny przemys³ regionu, taki jak wydobycie wêgla, produkcja stali i elaza, przeszed³ gruntown¹ restrukturyzacjê i przekszta³ci³ siê w nowoczesny przemys³, taki jak produkcja czêœci do samochodów, elektronika i przemys³ lotniczy. Jednak region nadal charakteryzowa³o niskie PKB na mieszkañca oraz niska wartoœæ dodana w ga³êziach przemys³u pozostaj¹cych poza g³ównym nurtem, a tak e niska aktywnoœæ gospodarcza. Po przeprowadzeniu analizy strony poda owej okaza³o siê, e ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa maj¹ problem ze znalezieniem Ÿróde³ finansowania innowacji. Ustalono, e w regionie jest mo liwoœæ finansowania innowacji poprzez skontaktowanie MSP z zasobnymi w kapita³ osobami, które mog³y dostarczyæ nie tylko znacz¹cych œrodków na finansowanie innowacji, ale równie wiedzy i pomocy mentorskiej. Celem RIS, wynikaj¹cym z potrzeb regionu, sta³o siê zapewnienie finansowania i dostêpu do zasobów wiedzy z zakresu zarz¹dzania dla ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw (dodatkowe / zewnêtrzne zdolnoœci managerskie). W fazie realizacji utworzono sieæ anio³ów biznesu (Business Angel Network) zapewniaj¹c¹ pomoc dla przedsiêbiorców w poszukiwaniu inwestorów, a tak e pomoc m³odej kadrze zarz¹dzaj¹cej w przedsiêbiorstwach dzia³aj¹cych we wszystkich sektorach ze strony doœwiadczonych managerów. Zorganizowano równie kursy dla kadry zarz¹dzaj¹cej MSP i inne us³ugi z zakresu pomocy zarz¹dczej. W rezultacie znaleziono i po³¹czono prawie 100 business angels i ok. 100 przedsiêbiorców szukaj¹cych inwestorów, co zaowocowa³o m.in. ponad 50 zakoñczonymi inwestycjami (na kwotê 11.4 mln euro). Xenos wykorzystuje œrodki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego do pokrycia bie ¹cych kosztów dzia³alnoœci, natomiast w³aœciwe inwestycje s¹ dokonywane przez indywidualnych anio³ów. ród³o: Innowacje zachodz¹ we wszystkich rodzajach dzia³alnoœci, we wszystkich bran ach i we wszystkich rodzajach przedsiêbiorstw. Prawd¹ jest, i niektóre 18

19 NR 12 REGIONALNE STRATEGIE I SYSTEMY INNOWACJI. NAJLEPSZE PRAKTYKI... rodzaje bran zaliczane do wysokiej techniki (w tym np. bran e ICT) s¹ w stanie stymulowaæ innowacyjnoœæ gospodarki bardziej ni inne. Jednak e nale y stwierdziæ, i bran e te maj¹ wci¹ niewielki udzia³ w gospodarce zarówno krajów wysoko rozwiniêtych (np. w Szwecji zatrudnienie w bran ach wysokiej i œrednio wysokiej techniki w roku 2001 wynios³o 8,26 % wszystkich zatrudnionych, a w Niemczech 9,19 %) jak i w Polsce. W Polsce udzia³ bran wysokiej i œrednio wysokiej techniki jest jeszcze mniejszy i w roku 2001 wyniós³ 4,05 % 11. Ponadto udzia³ bran wysokiej techniki jest nierównomiernie roz³o ony w ujêciu regionalnym. W niektórych regionach, mniej zurbanizowanych, w których nie wystêpuj¹ silne oœrodki naukowo badawcze ich udzia³ jest znikomy. Innowacje dotycz¹ ca³ego zakresu dzia³alnoœci przedsiêbiorstw tj. nie tylko dzia³alnoœci technologicznej, ale równie marketingu, organizacji pracy, dostaw, finansowania i innych. Innowacja to nie tylko nowy na skalê œwiatow¹ produkt czy technologia, które rewolucjonizuje dan¹ dziedzinê. Wrêcz przeciwnie, takie radykalne innowacje nale ¹ do rzadkoœci. Wiêkszoœæ innowacji ma charakter niewielkich usprawnieñ (tzw. innowacje przyrostowe), ale to w³aœnie one ze wzglêdu na sw¹ powszechnoœæ w efekcie daj¹ najwiêksze rezultaty w odniesieniu do ca³ej gospodarki. Regionalna strategia innowacji powinna uwzglêdniaæ potrzeby w zakresie zarówno innowacji radykalnych jak równie przyrostowych. Dlatego niezbêdne jest z jednej strony podejmowanie dzia³añ o charakterze horyzontalnym wzmacniaj¹cych potencja³ ekonomiczny i innowacyjny wszystkich przedsiêbiorstw (ze szczególnym uwzglêdnieniem potrzeb MSP), a z drugiej strony stymulowanie powstawania i rozwoju przedsiêbiorstw z bran zaliczanych do wysokiej techniki. W ramach pierwszej grupy dzia³añ nale y skoncentrowaæ wysi³ki na dwóch priorytetach: poprawie dostêpu przedsiêbiorstw do ró nego rodzaju Ÿróde³ informacji oraz podniesieniu poziomu kapita³u ludzkiego w przedsiêbiorstwach. Przemawia za tym, po pierwsze, koniecznoœæ dopasowania siê do charakteru wspó³czesnych procesów kszta³tuj¹cych konkurencyjnoœæ i innowacyjnoœæ (kapita³ spo- ³eczny i dostêp do rynku informacji, a nie zasobów jest kluczem do sukcesu), a po drugie niewystarczaj¹cy dostêp przedsiêbiorstw do zasobów informacji. Pod³¹czenie przedsiêbiorstw do regionalnych, krajowych, europejskich i œwiatowych rynków informacji jest wiêc za kwesti¹ kluczow¹. Celem tych dzia³añ powinno byæ zapewnienie dostêpu do mo liwie najpe³niejszych i najœwie szych informacji niezbêdnych dla innowacyjnych przedsiêbiorstw (informacje o part- 11 Key figures , Towards a European Research Area, Science, Technology and Innovation, European Commission,

20 NIEBIESKIE KSIÊGI 2004 REKOMENDACJE nerach, nowych technologiach). Cel ten nale y realizowaæ z jednej strony poprzez gromadzenie informacji (budowa baz danych), a z drugiej strony zapewnienie dostêpu do ró nych Ÿróde³ informacji ju istniej¹cych (m.in. w ramach sieci wspieranych przez UE) oraz stymulowanie efektywnego korzystania z tych informacji. Budowa baz danych powinna dotyczyæ g³ównie regionalnych przedsiêbiorstw (ofert technologii, zapotrzebowania na nowe rozwi¹zania technologiczne), instytucji badawczych (gotowe rozwi¹zania technologiczne, kluczowe kompetencje zespo³ów badawczych), a tak e regionalnych instytucji poœrednicz¹cych doradczych, szkoleniowych (informacje o oferowanych us³ugach i kompetencjach tych jednostek). Istotne jest równie wspieranie efektywnego wykorzystywania tych informacji poprzez ich szerok¹ promocjê. Ze wzglêdu na ograniczenie kosztów informacje te nale y dystrybuowaæ poprzez portal internetowy, który pozwala dotrzeæ w prosty sposób do szerokiego krêgu odbiorców po niskich kosztach. Poœrednim celem takiego rozwi¹zania by³oby równie zwiêkszenie wykorzystywania Internetu jako efektywnego na- Ramka 4. Weser Ems (Niemcy) Celem RIS w regionie Weser Ems by³o stworzenie instytucji doradczej, s³u ¹cej szeroko zakrojonym doradztwem i wiedz¹ technologiczn¹ dla najwa niejszych ga³êzi gospodarki regionu. Realizacja celu polega³a przede wszystkim na stworzeniu Centrów Kompetencji*. Na zapytanie o zainteresowanie uczestnictwem w projekcie zg³osi³o siê ok. 50 ekspertów. Istniej¹ce w regionie instytucje zg³osi³y chêæ do³¹czenia do Centrum Kompetencji. Najlepsze z nich zosta³y wytypowane do stworzenia centrum na podstawie przygotowanego business planu. Finansowanie dla projektu, poza œrodkami UE, zapewni³ sektor prywatny, administracja publiczna, instytucje bior¹ce udzia³ w projekcie. Pierwszym krokiem by³o otwarcie centrów dla ga³êzi kluczowych dla rozwoju regionu jak: przemys³ spo ywczy, turystyka, technologie ICT i przemys³ morski. *Centrum Kompetencji to jednostka badawcza - akademicka, resortowa lub bran- owa prowadz¹ca prace badawczo-rozwojowe w okreœlonej dyscyplinie, wspó³pracuj¹ca w tym kierunku z uznanymi partnerami zagranicznymi, wdra aj¹ca wyniki swoich prac oraz upowszechniaj¹ca zdobywan¹ i rozwijan¹ wiedzê w œrodowiskach naukowych i gospodarczych. ród³o: 20