Wprowadzenie do historii budowy miast Ludzie i środowisko

Transkrypt

1 Wacław Ostrowski Wprowadzenie do historii budowy miast Ludzie i środowisko Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2001 fragment książki reprodukowany do celów promocyjno-dydaktycznych CZĘŚĆ III. LUDZIE DZIEJE BUDOWY MIAST JAKO FRAGMENT AUTOBIOGRAFII SPOŁECZEŃSTW John Ruskin napisał kiedyś (1877): "Wielkie narody spisują swe autobiografie w trzech rękopisach: w księdze swych dokonań, w księdze swych słów i w księdze sztuki. Żadnej z tych ksiąg nie możemy pojąć, jeśli nie zgłębimy dwóch pozostałych". Niestety - nie zawsze łatwo jest bezbłędnie odczytać te księgi. Język ich, użyty w odległej przeszłości, może stać się dla nas niezrozumiały. Wiele słów zatarło się lub straciło swe dawne znaczenie. Można je na różne sposoby interpretować. Zależność budowy miast od ewolucji stosunków społecznych jest oczywista. Uwagi moje nie mają wykazać istnienia tego rodzaju powiązań, ale zwrócić uwagę na działające bodźce i hamulce oraz na ich konsekwencje, na złożoność zachodzących zjawisk i niebezpieczeństwo wyciągania uproszczonych wniosków. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 1

2 a. Złożoność powiązań Zależnością "budowlanego kształtu miasta od formy panowania" zajmował się Wolfgang Braunfels, autor licznych cennych prac z dziedziny historii urbanistyki i architektury. Pisał on: Z wyglądu miasta wynika, kto i jak nim rządzi. Z sylwety miasta, podobnie jak z każdego planu, można odczytać, jakie znaczenie miały rywalizujące ze sobą albo wzajemnie wspierające się siły: dynastia, Kościół i jego organizacje, patrycjat, szlachta, stan kupiecki, rzemieślnicy i ich cechy, związki służące obronie albo i uciskowi... Poszczególne instytucje zmierzały zawsze do dania wyrazu ideom, jakie je ożywiały, w budowlach 1). Stwierdzenie to, w zasadzie słuszne, zawiera uproszczenia, którymi warto się zająć szerzej. Odbicie obrazu społeczeństwa w kształcie miasta bynajmniej nie jest tak klarowne, jak odbicie przedmiotów w kryształowym zwierciadle. A więc najpierw: w wyglądzie i planie miasta mogą ujawniać się w podobny sposób różne siły społeczne. Okazałe budowle sakralne, dominujące w sylwecie miasta średniowiecznego, dowodziły niewątpliwie ogromnej roli religii w świadomości społecznej - ale jedynie z widoku, jaki przedstawiały, trudno byłoby wyciągnąć trafny wniosek na temat "rywalizujących ze sobą albo wzajemnie wspierających się sił', pod wpływem których powstały. Bryła katedry, przerastająca inne budowle, mogła stanowić przejaw podporządkowania ludności władzy biskupa, albo też wyrażać pragnienie mieszczan zademonstrowania swej siły politycznej i ekonomicznej, pokazania świetności ich miasta. W uroczystej uchwale z 1284 r. władze miejskie Florencji zapowiedziały budowę nowej katedry "dla czci i sławy Boga oraz Najświętszej Marii Panny, dla chwały komuny i ludu Florencji, dla upiększenia miasta". Natomiast konsekrowana w 1144 r. bazylika St-Denis koło Paryża, mieszcząca groby królów, stała się- po rozbudowie dokonanej przez opata Sugera najwspanialszym kościołem Francji oraz umacniała prestiż państwa i panujących. Podobną rolę odgrywała katedra wawelska, kryjąca grobowce królów polskich, a później i bohaterów narodowych. Ecclesiae burgensium, częstokroć wznoszone i rozbudowywane w ciągu paru wieków kosztem ogromnych wysiłków mieszczan, zawdzięczały powstanie innym siłom i co innego symbolizowały, niż ecclesiae mercatorum, kościoły wznoszone przy szlakach międzynarodowego handlu przez zamiejscowych kupców, którym służyły jako ośrodki kultu oraz życia społecznego, a także jako składy towarów. Niekiedy handel międzynarodowy był tylko sezonowy; w takich przypadkach świątynie zamykano w martwym okresie, kiedy pełniły rolę jedynie składu i ozdoby miasta. W średniowieczu ludność współdziałała przy uświetnianiu budownictwa sakralnego. Jednym z motywów takiej postawy była chęć zbawienia duszy przez dobre uczynki. Kościół chętnie udzielał odpustów osobom wspomagającym budowę świątyń. Kupcy i bankierzy, którzy uprawiali potępioną w prawie kanonicznym lichwę, przekazywali na budowle sakralne wielkie sumy. Uczestniczono we wznoszeniu kościołów i innych podobnych obiektów, pragnąc upamiętnić się po wsze czasy. Opat Suger polecił umieścić w bazylice St-Denis swoje wizerunki oraz upamiętnić swe zasługi aż w trzynastu inskrypcjach. Jeśli się nie zna historii poszczególnych budynków, spoglądając na najeżone wieżami kościelnymi sylwety miast średniowiecznych, nie można rozróżnić klas i instytucji społecznych, które je uformowały. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 2

3 W sylwecie Florencji wybijały się dwa monumentalne budynki, pałac Signorii i katedra; obydwa symbolizowały pozycję patrycjatu miejskiego. Natomiast w Kolonii mieszczaństwo walczyło z najwyższą hierarchią kościelną w XII-XIII w. o rozszerzenie swych praw. Pod koniec tego okresu arcybiskup przeniósł się do pobliskiego Bonn; Kolonia otrzymała ostatecznie status wolnego miasta Rzeszy. A jednak w sylwecie królowała niepodzielnie bryła budowanej od XIII w. ogromnej gotyckiej katedry. W krajobrazie miejskim rysowały się jeszcze, znacznie od katedry skromniejsze, zespoły budowli opactw, klasztorów i kościołów, natomiast ratusz, wzniesiony w późnym średniowieczu, niemal gubił się wśród nich. Widać to na pięknej weducie Antona Woensama (ok. 1530): (il. 174). Mieszczaństwo mogło walczyć z dostojnikami kościelnymi, ale odnosiło się z czcią do Kościoła, stawiało budowle sakralne najwyżej w hierarchii dzieł architektonicznych, stanowiących o świetności i sławie swego miasta. W XII i XIII w. wyrosły w całej Francji wspaniałe katedry gotyckie, które budziły podziw i były naśladowane w innych krajach. W owym czasie miasta francuskie przeżywały rozkwit po długim okresie upadku. Czy potężne bryły świątyń stanowiły dzieło biskupów, przejaw ich panowania nad miastem? A może dawały wyraz pojawieniu się nowej potęgi, mieszczaństwa, które dokumentowało w ten sposób pozycję swych miast? Obydwa tłumaczenia byłyby dalece niepełne. Georges Duby pisał, że jedno z głównych źródeł bogactwa ówczesnych miast stanowiły otaczające je tereny wiejskie. Wielcy panowie feudalni przenosili swoje rezydencje do miast, do których napływały od tej pory płody z ich wiejskich posiadłości. Przedsiębiorczy kupcy handlowali pszenicą, winem, wełną. "Najbliższe otoczenie wiejskie staje się dla sztuki miejskiej, sztuki katedr, głównym czynnikiem jej rozwoju; trudowi niezliczonych pionierów, karczowników, pracowników winnic, kopaczy rowów i budowniczych grobli zawdzięcza ta sztuka swoją pełnię, wyrasta z olbrzymich osiągnięć w gospodarce rolnej. Plony nowych pól i młode winnice dźwignęły wzwyż wieże w Laon, wieńczą je wyrzeźbione w kamieniu woły orne; na kapitelach wszystkich katedr kwitną pędy winogradu, na fasadach w Amiens i w Paryżu cykl kolejnych pór roku przedstawiają prace polowe. Hołd to sprawiedliwy: ów żniwiarz ostrzący kosę, winogradnik, który przycina pędy, kopie ziemię czy robi odkłady, ci ludzie pracą swoją wznieśli te budowie. Jest ona owocem seniorii, czyli ich trudu,, 2). I takie tłumaczenie nie wyjaśnia wszystkiego. "Sztuka miejska, która w postaci nazywanej gotykiem szczyt swój osiągnęła w Paryżu, była sztuką królewską. Główne jej wątki stanowiły pochwałę suwerennej władzy - władzy Chrystusa i Najświętszej Panny" pisał dalej Duby. "Europa katedr głosi potęgę królów, tłumioną dotąd przez feudalizm, wyzwalającą się teraz z niego i biorącą górę". Ten sam znak może mieć wiele znaczeń. W sylwecie licznych miast europejskich pozycję społeczną mieszczaństwa i jego zamożność uzmysławiała wieża siedziby władz miejskich. Przeobrażenia wyglądu miast włoskich świadczą o tym szczególnie wymownie. Już w XII w. słynęły one ze swych wież - ale były to wieże rodów feudalnych: służyły do stałego mieszkania, albo przylegały do właściwych budynków mieszkalnych i, jako trudno dostępne twierdze, stanowiły miejsca schronienia przed niebezpieczeństwem. O Pizie pisano przesadnie, że liczy setki wież. We Florencji stwierdzono istnienie stu siedemdziesięciu wież, wzmiankowanych w tekstach i częściowo zachowanych. Jednakże z czasem budowle takie zanikały. Władze miejskie ograniczyły ich wysokość ze względu na niebezpieczeństwo zawalenia się, a także nie chcąc tolerować prywatnych twierdz w obrębie r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 3

4 miasta, coraz silniej umacnianego jako całość. Z kolei, pierwszy pałac miejski Florencji, Bargello (koniec XII' w.) otrzymał zwieńczoną blankami wieżę wysokości 57 m; nieco późniejszy Pałac Signorii, w którego ukształtowaniu elementy architektury obronnej wystąpiły wyraźnie, swą wieżą, sięgającą wysokości 94 m, wyrósł dumnie ponad wszystkie ówczesne budowle miasta; nawet dzwonnica katedry, zbudowana w ćwierć wieku później, była o 12 m niższa. Zarówno dzwon miejski na szczycie, jak i cztery kolumny, które go dźwigają, podkreślały symboliczną rolę wieży. Tak więc zmiana sylwety Florencji obrazowała istotnie przejęcie władzy przez mieszczaństwo. Ale sytuacja polityczna miasta zmieniła się niebawem zasadniczo. Rządy przejął w 1537 r. Medyceusz Cosimo jako książę Cosimo I. Palazzo delia Signoria, nazywany odtąd Palazzo Ducale, stał się jego siedzibą. Uważał on widocznie zamieszkanie w potężnym Pałacu Signorii za znak swego zwycięstwa: przekształcił wnętrze budynku oraz wzniósł w sąsiedztwie gmach urzędów, ale wyglądu starego pałacu nie naruszył. Pomimo nowej struktury politycznej sylweta centralnej części Florencji nie uległa więc zmianie. Budynki monumentalne, wznoszone dużym nakładem kosztów, wykazują częstokroć większą trwałość niż siły społeczne, jakie je powołały do życia. Niekiedy zmiana przeznaczenia miała odmienny charakter: w Prato, położonym niedaleko Florencji, Castello dell Imperatore z czasów Fryderyka II służył następnie za siedzibę władzom miejskim. Były to jednak przypadki bardzo rzadkie. Inaczej przedstawiała się sytuacja w miastach polskich, zakładanych i rozbudowywanych w XVI- XVIII w. przez magnatów. To oni byli tam panami, nadawali miastom przywileje, ustalali prawa mieszczan, przydzielali im działki, finansowali lub wspomagali budowę obiektów publicznych itd. W sylwecie Zamościa dominuje smukła wieża ratusza. Miasto tworzyło nie tylko ożywiony ośrodek gospodarczy, ale również stolicę ogromnych latyfundiów, obejmujących inne miasta. Mieszczan obowiązywało składanie Zamoyskiemu przysięgi na wierność. Ich rola w społecznopolitycznym życiu miasta była niewielka. Ratusz, rozbudowany w początkach XVII w., miał pomieszczenia, które służyły zarówno samorządowi miejskiemu, jak i trybunałowi - sądowi odwoławczemu dla wszystkich miast ordynacji. Od jego orzeczeń przysługiwał jeszcze rekurs do samego ordynata, najwyższej instancji także w sprawach sądowych. Wędrowcy, zbliżający się w XVIII w. do Białegostoku, dostrzegali z daleka wieżę ratusza. Był on znacznie skromniejszy od zamojskiego. Władze municypalne dysponowały w nim zaledwie dwiema izbami: sądową i więzienną: resztę "ratusza" tworzyło 26 parterowych sklepów. Miasto stanowiło własność i dzieło Branickich, którzy mieli tu swą rezydencję; ich pałac był najokazalszą budowlą Białegostoku. Starając się odczytać jedynie z sylwety miasta, kto nim rządzi, nietrudno zbłądzić. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 4

5 b. Zmienność znaków i trudności w ich odczytaniu Zacznę od przestrogi: niełatwo odtworzyć - na podstawie analizy zabudowy zachowanej po nasze czasy oraz źródeł pisanych, kartograficznych i ikonograficznych - stan i wygląd miasta w odległych latach; znacznie trudniej jest zdać sobie sprawę z umysłowości ludzi, którzy je budowali, z ich sposobu spostrzegania i odczuwania otaczającego świata, a więc i z motywów postępowania. Zmienił się język, jakiego używali nasi poprzednicy, kształtując swe środowisko życia. System znaków ulegał ewolucji. Częstokroć trudno nam go pojąć. Dawna architektura i rzeźba mogą mieć znaczenie symboliczne, które nie dochodzi do świadomości dzisiejszych obserwatorów. Wróćmy na chwilę na plac Signorii we Florencji. Przechodzień widzi w licznych usytuowanych tu rzeźbach ozdobę placu. Dla mieszkańca szesnastowiecznej Florencji były to przede wszystkim wiele mówiące znaki, symbole przemian, jakie dokonały się w ciągu dwu wieków burzliwej historii jego miasta. W 1319 r., kilka lat po oddaniu do użytku Pałacu Signorii, na będącym dopiero w budowie placu ustawiono rzeźby lwów, symbole niezależności komuny miejskiej; z czasem lwy znalazły się na tarasie przed Pałacem oraz w loggii. W 1494 r. Florencją wstrząsnęło powstanie ludowe, które doprowadziło do wygnania Medyceuszów; wtedy to znajdującą się na dziedzińcu ich pałacu rzeźbę Donatella, przedstawiającą biblijną Judytę, która zabiła wodza asyryjskiego Holofernesa, aby uratować swe miasto, umieszczono tryumfalnie przy wejściu do Pałacu Signorii. Kilka lat później trzydziestu przedstawicieli społeczeństwa florenckiego obradowało nad wyborem miejsca pod posąg Dawida dłuta Michała Anioła. Zastanawiano się czy ustawić go przy katedrze, w loggii, czy też przy wejściu do Pałacu Signorii. Zwyciężyło ostatnie rozwiązanie. Różni historycy budowy miast zwracali uwagę na trafność tej decyzji: wyrażali pogląd, że dzieło Michała Anioła nie było skomponowane z myślą o oglądaniu go ze wszystkich stron i że usytuowanie jasnej marmurowej rzeźby na tle surowego brunatnego muru pałacu było najwłaściwsze. Jednakże o wyborze miejsca nie przesądziły wyłącznie względy estetyczne! Zebrani przychylili się do zdania herolda Signorii, że znacznie właściwsze jest, aby zwycięstwo nad tyranami uosabiał posąg mężczyzny, a nie kobiety: Dawid zajął miejsce Judyty przy wejściu do pałacu. We wnętrzu budynku znajdują się jeszcze dwie inne rzeźby przedstawiające pogromcę Goliata. Kiedy rządy we Florencji przejął Cosimo I, na placu pojawiły się nowe postacie, które miały symbolizować potęgę i dobroć panującego, a nie, jak Judyta i Dawid, zwycięstwo nad medyceuszowską tyranią. Pod arkadą loggii stanął Perseusz Celliniego, mitologiczny syn Zeusa, uosobienie zwycięstwa nad anarchią, a przy wejściu do pałacu - Herkules Bandinellego. Neptun, główna postać fontanny Ammanatiego, przypominał dążenie Medyceusza do przekształcenia swego państwa w potęgę morską. Ewolucję tematyki rzeźb na placu uwieńczyło wzniesienie pomnika konnego Cosima I, dzieła Giovanniego da Bologna. Podobną statuę syna Cosima I, Ferdynanda I, ustawiono w 1606 r. na Piazza delia SS. Annunziata. W tym czasie przy ważniejszych ulicach i na placach Florencji umieszczano także inne posągi, kolumny i płaskorzeźby gloryfikujące panującą rodzinę. Wenecjanie podkreślili rolę Placu św. Marka, skupiając tu główne budynki publiczne, nadając wnętrzu odpowiednio wielkie rozmiary, regularny zarys i szczególnie staranną oprawę architektoniczną. Ale to nie wszystko: na wrażenie, jakie odbierali ongiś widzowie, niemały r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 5

6 wpływ miały znaki i symbole. Przy wejściu na plac od strony morza ustawiono dwie kolumny, zwieńczone posągiem św. Teodora i lwem św. Marka. W antycznym Rzymie, a później w Konstantynopolu, ustawiano w ten sposób rzeźby, jakim chciano nadać większe znaczenie. Kolumny weneckie, z dala widoczne między Pałacem Dożów i dzwonnicą, symbolizowały prawo i ład panujące w Republice. Do XVI w. wykonywano pomiędzy nimi wyroki śmierci. Kolumny zwieńczone rzeźbami stanowiły antyczne znaki architektoniczne, przejęte przez średniowiecze; z czasem ich sens symboliczny stał się niezrozumiały. Na placu jest jeszcze wiele innych znaków, jak chociażby trzy maszty przed bazyliką, na które wciągano sztandary podbitych ziem: Cypru, Morei (Peloponezu) i Kandii (Krety). W antycznej Grecji i Rzymie chętnie stosowano zdobycze wojenne przy budowie lub przyozdabianiu obiektów publicznych, które nabierały wówczas szczególnego znaczenia - pomników odniesionych tryumfów. W ciągu kilku wieków ekspansji Wenecji, zwłaszcza w XII i XIII w., do miasta napływały niezliczone skarby złupione na Wschodzie: kolumny i kapitele, rzeźby i obrazy, wyroby ze szlachetnych kruszców. Wykorzystano je ostentacyjnie do ozdobienia budynków przy Placu, zwłaszcza elewacji i wnętrz bazyliki św. Marka. Przy jej wznoszeniu użyto blisko pięciuset kolumn z obrabowanych świątyń, nad wejściem ustawiono cztery wspaniałe konie przywiezione z Konstantynopola, w licu jednej ze ścian bazyliki umieszczono piękną późnoantyczną rzeźbę przedstawiającą tetrarchów, zarządców czterech części Cesarstwa. Bez odczytania wszystkich znaków (wymieniłem tylko kilka spośród nich) nie można zdać sobie sprawy z intencji budowniczych placu i z wrażenia, jakie ongiś wywierał. Nasza reakcja pozbawiona jest, w większym lub mniejszym stopniu, owego "ukrytego wymiaru", stanowiącego sens symboliczny architektury i rzeźby. W dzisiejszym odczuwaniu miasta historycznego zaciera się często także i inny "wymiar" - emocjonalny, związany z wydarzeniami, jakie się rozgrywały na ulicach i placach oraz w otaczających je budynkach. W jednym z rozdziałów swego Obrazu Paryża Sebastian Mercier wspomina postacie i wydarzenia historyczne, jakie kojarzą mu się z widokiem różnych fragmentów stolicy. Dzielnica uniwersytecka przypomina mu Filipa Augusta, który "miłował wiedzę i fundował szkoły"; miasto zaroiło się dzięki niemu od szkolarzy, w związku z czym "parlament (sąd) nie miał chwili wytchnienia..." Place des Victoires przywodzi na myśl nazwę "Dzielnicy Rzezimieszków", jaką miały te okolice przed wzniesieniem pomnika Ludwika XIV. Kiedy w pałacu St. Paul mieszkał Karol V, zauważa Mercier, siedziba królewska obwarowana była gołębnikami, w ogrodach hodowano jarzyny, a niepomierny zbytek nie drażnił obywateli... Przy ulicy des Prouvaires Alfons V, król Portugalii, mieszkał z wszelkimi zbytkami u kupca korzennego". I tak dalej 3). W oczach Merciera ulice miasta i stojące przy nich budynki wypełniają się ludźmi, jak scena teatru; ułatwia to zrozumienie zarówno sceny, jak i widowisk, które się na niej rozgrywały. Ileż miał przy tym Mercier skojarzeń, ileż emocji niedostępnych dla przechodnia, nie znającego dostatecznie dobrze historii Francji i jej stolicy, przechodnia, którego przeżycia ograniczają się do doznań estetycznych. Na miasto patrzymy przez filtr własnej osobowości ukształtowanej pod wpływem środowiska społecznego, w którym żyjemy, nacechowanej naszymi zainteresowaniami, naszą hierarchią ważności spraw, z którymi się stykamy. Kiedy humanista Hieronim Monzer znalazł się w 1494 r. w Arles, był olśniony wspaniałymi budowlami antycznymi, jakie tu zobaczył; pisał w związku z tym, że "Arles jest zapewne r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 6

7 większe od Marsylii". Wniosek błędny, jeśli przyjąć za kryterium wielkości miasta liczbę jego mieszkańców. Ale gdyby wielkość mierzyć bogactwem dziedzictwa kulturowego albo siłą emocji, jakie wywołuje, Arles wyprzedziłoby daleko Marsylię. Asyż stał się po śmierci św. Franciszka celem nieustannych pielgrzymek, a klasztor franciszkanów - rzucającym się w oczy każdemu przybyszowi ogromnym kompleksem budynków; kościół przyozdobiły freski pędzla Giotta i jego uczniów, należące do największych arcydzieł malarstwa włoskiego. A jednak kiedy Goethe znalazł się w mieście, obojętnie przeszedł obok bazyliki grobowej świętego, natomiast udał się na rynek, aby z nabożeństwem podziwiać resztki antycznej świątyni Minerwy. Obraz miasta wywoływać może głębokie emocje, różniące się tak samo, jak ci, którzy nań spoglądają. Z odtwarzaniem sposobu myślenia i odczuwania ludzi z minionych okresów historycznych, a więc także z interpretowaniem ich dzieł, wiąże się niebezpieczeństwo podsuwania im naszej percepcji otaczającego świata. Na zakończenie swej książki o architekturze antycznej Grecji A.W. Lawrance poświęcił nieco miejsca charakterystyce osobowości jej twórców. "Każdy fragment przyrody, zasługujący na uwagę, był miejscem zamieszkania lub cząstką ducha, który miał w sobie coś z bóstwa... Praktyka społeczna, łącznie z konwencjami artystycznymi, nierozerwalnie wiązała się z religią i była rządzona przez tradycję... Państwo mogło zajmować powierzchnię zaledwie kilku mil kwadratowych i mieć ludność nie większą niż angielska wieś czy miasteczko, lecz niezależnie od jego wielkości patriotyzm mieszkańców był tak samo żarliwy, niezmienny i irracjonalnie ekskluzywny, jak uczucie chłopca dla jeszcze mniejszej grupy kolegów szkolnych. Współzawodnictwo między państwami stanowiło najpowszechniejszy bodziec do podejmowania robót publicznych o wspaniałości częstokroć daleko wykraczającej poza miarę dochodów ludności". Mówiłem już o tych sprawach i nie wracałbym do nich, gdyby nie to, że przytoczone słowa Lawrance'a miały na celu wyprowadzanie czytelnika w pole. Jak stwierdza autor dalej, "powyższy ustęp stanowił opis mentalności dzisiejszych mieszkańców zachodnio-afrykańskiego buszu, ale - jeśli pominąć stopień nasilenia - mógł odnosić się bez zmian do przeciętnego Greka z V w., kiedy istniała już' wyemancypowana, wykształcona mniejszość. W bardziej intensywnej formie mógłby być zastosowany do poprzednich dwóch lub trzech wieków, jakie zadecydowały o kształcie greckiej cywilizacji" 4). Należy być bardzo ostrożnym tłumacząc motywy działania naszych dalekich poprzedników. Autor planu klasztoru z St. Gallen narysował na cmentarzu drzewa. Jakie gatunki miał na myśli? Czy może odmiany o koronach "płaczących", zdających się obejmować położone pod nimi groby? Czy też smukłe drzewa iglaste, wiecznie zielone? Czytelnik zorientował się już zapewne, że z kolei ja chcę sprowadzić go na błędny trop, przetarty naszymi skojarzeniami i konwencjami. Miały to być drzewa owocowe. Czyżby tysiąc lat temu praktyczni mnisi tak dbali o zapewnienie samowystarczalności swemu klasztorowi, że wykorzystywali teren cmentarza jak sad? Nic podobnego! W oczach miłującego Boga zakonnika drzewo owocowe kojarzyło się z biblijnym rajem i było jak najbardziej stosowne w miejscu wiecznego spoczynku. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 7

8 A oto bliższy nam przykład zmiany symbolicznego znaczenia budynku i jego roli w świadomości społecznej. Gustaw Eiffel, inżynier znany ze swych śmiałych mostów, wiaduktów stalowych, zaproponował wzniesienie na paryskim Polu Marsowym metalowej wieży wysokości 300 m w ramach Wystawy Światowej 1889 r. Ten najwyższy wówczas budynek świata, symbol pozycji Francji i osiągnięć jej techniki, miał być po 20 latach rozebrany - a jednak wywołał burzę protestów. Wielu znanych francuskich pisarzy, architektów, malarzy i rzeźbiarzy, jak Maupassant, Garnier i Meissonnier, wystąpiło z gwałtownym sprzeciwem, domagając się "w imieniu zagrożonej sztuki i historii francuskiej" zaniechania rozpoczętej już budowy "monstrualnej wieży", która "przyniosłaby hańbę Paryżowi". Wieża była w oczach sygnatariuszy protestu symbolem barbarzyństwa grożącego kulturze. Dla architektów stanowiła także oznakę zagrożenia ich pozycji społecznej; oto inżynierowie przejmują zadania budowlane, jakie dotychczas były tylko ich domeną. Na szczęście protest odrzucono i Eiffel wystawił swą wieżęw ciągu 3 lat, rekordowo szybko jak na tak wielki i nowatorski obiekt, zatrudniając na placu budowy zadziwiająco małą załogę 200 do 250 osób, które wspinały się coraz wyżej, aby zmontować konstrukcję. Minęło 20 lat, nadszedł czas rozbiórki wieży ale ją pozostawiono. Czyżby przestała kłuć w oczy paryżan, jak wtedy, gdy przystępowano do jej budowy? Być może, ale o jej zachowaniu przesądził zupełnie nowy argument: od początku wieku na wierzchołku budowli zaczęto próby z emisjami radiowymi dla celów wojskowych. Z czasem umieszczono tu główną stację nadawczą radia francuskiego, a następnie i telewizji. Dzięki masztowi antenowemu wieża wzrosła jeszcze o kilkanaście metrów. Na przełomie 1985 i 1986 r. wieża przeszła kurację odmładzającą. Uszczuplono ją usuwając wiele ton żelaza, które nie miało znaczenia konstrukcyjnego. Zmieniono sposób oświetlenia obiektu tak, że rysuje się jaśniej na tle nocnego nieba. Wybudowano dodatkowe restauracje, zwiększono szybkość i zdolność przewozową wind. Coraz więcej osób pragnie wieżę podziwiać i spoglądać z niej na Paryż. Albowiem nie tylko nie przyniosła hańby stolicy Francji, jak zapowiadali sygnatariusze protestu z 1887 r., ale stała się w oczach świata jednym z najpopularniejszych symboli uroków i piękna tego miasta. Krajobrazowi "obiektywnemu", dającemu się pomierzyć i narysować lub sfotografować, można przeciwstawiać krajobrazy "subiektywne", zależne od wrażliwości widza. Poszczególne okresy historyczne różnią się sposobem odczuwania, a co za tym idzie i kształtowania krajobrazu miejskiego i jego elementów. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 8

9 c. Bodźce Siły społeczne, pod których wpływem kształtują się miasta, mogą występować z niejednakową intensywnością. Szczególne znaczenie ma w tym względzie stosunek do okazałości budownictwa, którą podziwiano albo też potępiano. Według Plutarcha, Likurg, na wpół legendarny twórca ustroju Sparty, zakazał budowy portyków i innych budynków przy placu, na którym odbywały się zgromadzenia. Uważał, że widok posągów, obrazów i dekoracji nie sprzyja podejmowaniu słusznych decyzji, gdyż wywołuje myśli płoche i niestałe. Natomiast o Ateńczykach Plutarch pisał, że nic.ich tak nie cieszyło, nic nie stanowiło takiego przedmiotu dumy, jak wspaniałe, budzące podziw świątynie. Różnice w stosunku mieszkańców Sparty i Aten do budownictwa znalazły odbicie także u Tukidydesa. Wyraził on pogląd, że gdyby Sparta legła w ruinach i zachowały się jedynie świątynie i fundamenty budynków, po dłuższym czasie wątpiono by czy Lacedemończycy stanowili istotnie potęgę odpowiadającą ich sławie. Natomiast gdyby los taki spotkał Ateńczyków, to na widok resztek ich miasta można by sądzić, że byli dwukrotnie potężniejsi, niż w rzeczywistości. Zapał do budowania, lub jego brak, zależy od charakteru zainteresowań ludności i wiąże się z całokształtem jej aktywności kulturalnej. Mieszkańcy antycznej Eginy doszli do wielkich fortun, ale dążenie do zysków z handlu morskiego, w którym lokowali majątki, odsuwało na plan dalszy inne zainteresowania. W przeciwieństwie do Aten oraz wielu większych miast greckich, jak chociażby Milet, Egineci w ciągu paru wieków rozkwitu gospodarczego nie wydali znanych filozofów ani pisarzy i mieli mało osiągnięć w sztuce. Ateńczycy, dopatrując się zagrożenia politycznego i ekonomicznego ze strony konkurującego ośrodka handlowego, doprowadzili do jego upadku. Szczątki miasta z okresu niepodległości świadczą o skromności budowli publicznych; przebudowa świątyni Afai została sprowokowana rozmachem, z jakim współzawodniczące z Eginą Ateny przyozdabiały się monumentalnymi budowlami od czasów Pizystrata. Bodźcem do realizowania ambitnych dzieł architektonicznych była często chęć uświetnienia swej osoby przez wznoszenie monumentalnych budowli. Podobnymi motywami kierowały się niejednokrotnie dysponujące środkami grupy ludności lub całe społeczności miejskie, które pragnęły przydać blasku swemu miastu. W Grecji pojawił się tytuł ewergety, dobroczyńcy, nadawany szczególnie w okresie hellenistycznym, głównie cudzoziemskim władcom albo bogatym osobom, które okazywały miastu pomoc finansową przeznaczoną na różne cele, na przykład na pokrycie kosztów igrzysk sportowych. Ewergeci chętnie finansowali budowę świątyń oraz innych gmachów publicznych: były to pomniki, jakie sami sobie stawiali. Zwyczaj ten rozwinął się jeszcze w państwie rzymskim. Bogacze pragnący zademonstrować swą fortunę i pozycję społeczną, opłacali igrzyska i bankiety oraz wznosili monumentalne budowle, także w miastach obcych - przyczyniając się do ich uświetnienia. W republikańskim Rzymie wyrażano uznanie dla osób realizujących ważne dzieła budowlane, takie jak drogi, nazywając je imionami twórców. Budowę pierwszej wielkiej arterii, wiodącej z r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 9

10 Rzymu na południe, Via Appia, zapoczątkował w 312 r. p.n.e. cenzor Appius Claudius; skierowaną na północny wschód poprzez łańcuch Apenin Via Flaminia przebudował w 220 r. p.n.e. inny cenzor, Caius Flaminius, którego imię uwiecznił także zbudowany przez niego w Rzymie Circus Flaminius. Przedmiotem szczególnej dumy Rzymian były wodociągi. "Czy można porównać z nimi świadczące o próżności piramidy albo bezużyteczne choć sławione budowle Greków?" pytał Frontinus, autor dzieła o akweduktach rzymskich. "Na całym świecie nie ma nic, co by bardziej od nich zasługiwało na uznanie", pisał Pliniusz. Pierwszy wielki wodociąg rzymski, Aqua Appia (312 r. p.n.e.), został nazwany imieniem swego twórcy, budowniczego wspomnianej drogi. Później kilka akweduktów otrzymało imiona cesarzy, którzy je wznieśli. W inskrypcjach, upamiętniających zasługi Klaudiusza, Wespazjana, Tytusa i Trajana zaznaczono, że prace przy doprowadzeniu wody do Rzymu wykonali na koszt własny; Trajan musiał wydać niemało na wykup niezbędnych terenów, skoro podkreślono, że opłacił koszty z własnej szkatuły. Historycy techniki wyrażają przekonanie, że antyczni Rzymianie prowadzili kamienne akwedukty nad dolinami, korytami rzek i drogami, aby uniknąć wysokiego ciśnienia w rurach grożącego przeciekami; różnice poziomów pokonywano za pomocą syfonów. W Pergamonie instalację wodną w przewodach metalowych, w których woda została doprowadzona przez hellenistycznych władców do samego Akropolu pod ciśnieniem dochodzącym niemal do 20 at, zastąpiono w czasach rzymskich systemem akweduktów o stosunkowo małym spadku; przekroczyły one dolinę na mostach, ale obsługiwały tylko części miasta u stóp wzgórz. Obawa przed nieszczelnością nie była argumentem jedynym. Rzymianie nie kierowali się wyłącznie motywami racjonalnymi. Budynki użyteczności publicznej dawały wyraz wielkości Imperium i jego wyższości kulturowej nad podbitymi narodami. Akwedukty - pisał Frontinus - to najbardziej wymowne świadectwo wielkości Państwa Rzymskiego". Wodociągi, układane przez Greków przy powierzchni ziemi lub przebijane tunelami przez wzgórza, nie były tak rzucającymi się w oczy znakami, jak ciągnące się kilometrami imponujące konstrukcje arkadowe, których szczątki wywołują nasz podziw. W odległych prowincjach łuki tryumfalne pokryte płaskorzeźbami i apologetycznymi tekstami, fora pełne posągów wybitnych postaci, bazyliki, termy, teatry i amfiteatry, stadiony i akwedukty, miały rozsławiać zarówno ich budowniczych, jak i wielkość Imperium, świadczyć o jego bogactwie oraz dominacji politycznej i moralnej nad ówczesnym światem. Miały też dodawać blasku miastom, w których powstawały. Patriotyzm lokalny odgrywał w rozmachu budownictwa niemałą rolę. Miasta prowincjonalne współzawodniczyły ze sobą okazałością budynków monumentalnych. Z zachowanych inskrypcji dowiadujemy się o całej rzeszy fundatorów, którzy przeznaczyli ogromne kwoty na cele publiczne, aby zademonstrować swą pozycję społeczną oraz zapewnić sobie wdzięczność i pamięć ludności. Tym "dobroczyńcom" nadawano bardzo cenione tytuły, takie jak amator civitatis lub amator pa tria e. Z reguły dokonywali oni hojnych darowizn przed objęciem wysokiego urzędu. Jeden z mieszkańców Timgadu ofiarował miastu w IV w. n.e. bibliotekę publiczną, która kosztowała go, jak kazał zaznaczyć, ogromną kwotę 400 tys. sestercji. Inny, P. F. Sercjusz, ufundował rynek nazywany jego imieniem i przyozdobiony posągami zarówno jego, jak i jego żony. Herodes Attyk, nauczyciel Marka Aureliusza, mógłby powiedzieć słowami Horacego, że wystawił sobie pomnik, który przetrwa niezliczone lata. Nie były to dzieła pisarskie, ale monumentalne budowie, wzniesione na jego koszt w różnych greckich miastach, a r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 10

11 noszące po dziś dzień jego imię, jak stadion i odeon w Atenach ( ); w pobliżu stadionu Herodes polecił zbudować swój grobowiec. Hadrian pełen podziwu dla greckiej kultury, poszerzył Ateny w kierunku wschodnim, wzniósł różne monumentalne gmachy i zbudował wodociąg, a na łuku prowadzącym do nowej dzielnicy kazał wyryć z jednej strony słowa: "Tu są Ateny Tezeusza, stare miasto", a z przeciwnej: "Tu jest miasto Hadriana, a nie Tezeusza". Zestawienie swej osoby z mitycznym bohaterem greckim może służyć za miarę ambicji cesarza. Już nie poszczególne budowie, ale całe nowe miasto miało głosić majestat Imperium i Imperatora. Chęć wyrażenia takiej czy innej idei dziełami architektonicznymi nie była, rzecz jasna, jedynym bodźcem do ich wznoszenia. Mieszkańcy miast rzymskich rozproszonych na ogromnym obszarze Imperium, pragnęli korzystać z licznych budowli i urządzeń przypominających odległą stolicę państwa. Wiązały się one z trybem życia ludności, która spędzała poza domem znaczną część doby, zwłaszcza w czasie licznych dni świątecznych. Christian Goudineau pisał: "Zapewne nie istniała nigdzie, w jakimkolwiek czasie i miejscu, społeczność miejska, która by zaspokajała bardziej, niż miasto antyczne, potrzebę zbierania się, odczuwaną przez swych członków... Pojemność budowli, służących widowiskom, przekraczała często szacunkową liczbę ludności miasta. Gdyby w Galii dodać miejsca będące do dyspozycji, przekroczyłoby się znacznie liczbę zaludnienia w określonym czasie (powiedzmy w II W.)" 5). Przyjrzyjmy się nieco uważniej jednemu z prowincjonalnych miast, które dzięki sprzyjającym okolicznościom, a między innymi dogodnemu położeniu, rozwinęło się w ważny ośrodek rzymskiej Hiszpanii. Jak wiele miast zostało ono założone (w 25 r. p.n.e.) na polecenie Augusta dla weteranów, którzy dokonali podboju tej części kraju. Augusta Emerita (obecna Merida) stanowiła wysunięty na zachód punkt wypadowy Rzymu, mający mu ułatwić podbój ziem położonych dalej na północy. Kolonia ta stanowiła przyczółek na cyplu m nad poziomem północnego brzegu rzeki Anas (Guadiana) i jej dopływu, w miejscu ułatwiającym obronę. Wykorzystując wyspę między ramionami rzeki, Rzymianie przerzucili przez nią wielką drogę wiodącą od założonego jeszcze przez Fenicjan Kadyksu na południu ku podbitemu przez Rzym w 192 r. Toledo i Salamance na północy. Zbudowali ogromny wiadukt i most, zachowane do dziś. W mieście wznieśli imponujące wielkością i architekturą budynki publiczne, takie jak wspaniały teatr, amfiteatr i cyrk, liczne świątynie, akwedukt oraz zaporę i "zbiornik Prozerpiny", który mógł pomieścić 6 milionów metrów sześciennych wody, największe dzieło tego rodzaju z czasów rzymskich na terenie Hiszpanii. Rzecz oczywista, że Merida nie zawdzięczała tych budowli funkcjom, które pełniła jako kolonia wysłużonych żołnierzy. Tworzyła rodzaj twierdzy rzymskiej na dalekich krańcach państwa, a zarazem znak jego potęgi i świetności. Była stolicą administracyjną i kulturalną Luzytanii, jednej z trzech prowincji rzymskich. Jednak i to wszystko nie tłumaczy jeszcze dawnej świetności miasta. Ze względu na swe znaczenie podlegało ono bezpośrednio imperatorowi, którego na miejscu reprezentował legat. Do Meridy napływali rzymscy notable; w jej pobliżu mieli swe rozległe posiadłości rzymscy właściciele ziemscy. Wszyscy pragnęli korzystać z urządzeń podobnych do tych, jakimi dysponował Rzym, i byli gotowi ponosić wraz z państwem związane z tym wydatki. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 11

12 Dzięki wybitnej roli budownictwa publicznego w zaspokajaniu potrzeb społecznych, dzięki silnemu powiązaniu go z ideą majestatu Imperium oraz chęcią upamiętnienia się poprzez monumentalne budowle, dzięki patriotyzmowi lokalnemu mieszkańców, wreszcie dzięki ogromnym środkom czerpanym z podbitego świata, pozwalającym zaspokoić aspiracje materialne i duchowe ludności - skąpe szczątki miast antycznych przenoszą w nasze czasy blask kultury, która pozornie dawno wygasła. W rzeczywistości wiele jej elementów przetrwało w naszej kulturze. Wraz z upadkiem Rzymu zmienił się stosunek do budownictwa monumentalnego. Przedmiotem troski ludności, zagrożonej przez barbarzyńców, stała się budowa obwarowań miejskich. W Rzymie mury Aureliana, wzniesione po 270 r., były największą budowlą owych czasów. Te potężne fortyfikacje z cegły, najeżone niezliczonymi wieżami, wprowadziły do krajobrazu miejskiego zupełnie nowy architektoniczny element, przypominający o niebezpieczeństwie najazdów, jakiego stolica Imperium nie znała przez ponad cztery wieki. Umacnianie się chrześcijaństwa spowodowało zmianę hierarchii wartości w świadomości społecznej oraz wpłynęło na stosunek do budownictwa. Kościół głosił pochwałę ubóstwa i pokory, zachęcał do szukania szczęścia w religii, zapewniał o możliwości zaznania go po śmierci. Łuki tryumfalne, teatry i amfiteatry, stadiony i termy oraz inne podobne budowle, a także niezliczone posągi i rzeźby, które zdobiły ongiś miasta rzymskie, straciły rację bytu. W budownictwie publicznym wysunęły się na plan pierwszy, obok fortyfikacji, obiekty związane z kultem religijnym - kościoły, kaplice, klasztory, kolegia, szpitale itp. Często stanowiły one, zwłaszcza w miastach odgrywających większą rolę w życiu religijnym, znaczną część zabudowy, o wiele kosztowniejszą od mieszkaniowej. Budownictwo sakralne wymagało ogromnego wysiłku ludności miast i wsi. Jednakże, nawet w koncepcji budowy świątyń ścierały się w średniowieczu dwie przeciwstawne postawy - zwolenników okazałości i rzeczników skromności. Różnice te wystąpiły szczególnie wyraźnie w wypowiedziach dwóch wybitnych przedstawicieli Kościoła, działających we Francji w XII \V.: opata Saint-Denis, Sugera, o którym już wspomniałem, oraz św. Bernarda z Clairvaux. Pierwszy głosił, że celebracji Najświętszego Sakramentu powinno służyć wszystko, co najcenniejsze oraz szafował złotem, srebrem i szlachetnymi kamieniami dla ozdobienia swej świątyni. Drugi pisał o szaleństwie i próżności tych, którzy kościoły wykładają złotem, kiedy lud jest nagi i głodny 6). W różnych krajach europejskich odzywały się w wiekach średnich głosy piętnujące przepych kościołów, klasztorów, pałaców biskupich oraz domów prywatnych, a nawet fortyfikacji miejskich. Reguła zakonu franciszkanów nakazywała przestrzeganie w budownictwie krańcowej skromności, będącej przeciwstawieniem przepychu benedyktynów. Po śmierci św. Franciszka uznano jego testament za nieobowiązujący, a ascetyczne zasady uległy daleko posuniętemu złagodzeniu. Przed murami Asyżu powstał monumentalny zespół budowli klasztornych. Spór o charakter architektury kościelnej, przypominający w pewnym stopniu walki zwolenników malarstwa religijnego z obrazoburcami, jakie toczyły się w ciągu paru wieków, zakończyło walne zwycięstwo rzeczników świetności kościołów. Papież Mikołaj V, zwracając się na łożu śmierci do otaczających go kardynałów (1455), wyłożył na początku ery odrodzenia swój pogląd w tej r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 12

13 sprawie: trzeba przywiązywać największą wagę do monumentalnego charakteru świątyń, których wspaniałość ożywia i umacnia uczucia religijne ludu oraz przywiązuje wiernych do Kościoła. Zalecenia papieża były realizowane przez jego licznych następców. Dzięki temu Wieczne Miasto, w którego obliczu do niedawna dominowały relikty świetnej pogańskiej przeszłości, budziło swym wyglądem coraz większy podziw jako symbol tryumfu chrześcijaństwa. Kontrreformacja była nowym bodźcem do przekształcania Rzymu w tym duchu. Idee kontrreformatorskie dotarły szybko do Polski, a ich nosicielami byli sprowadzeni w 1565 r. jezuici, których zakon miał na celu walkę z reformacją, a zwłaszcza zapewnienie wpływu Kościoła katolickiego na życie polityczne, naukę i kulturę. Usadowili się we wszystkich ważniejszych miastach polskich. W czasach, kiedy sytuacja gospodarcza i polityczna mieszczaństwa pogarszała się niepokojąco, finansowani głównie przez króla i magnatów jezuici wznosili w najbardziej eksponowanych miejscach miast kompleksy okazałych budowli; przenosili na teren Polski upodobania architektoniczne, które w owym czasie panowały na zachodzie Europy, między innymi skłonność do tworzenia osi widokowych, zamkniętych monumentalnymi budowlami, do wiązania budynków z podporządkowanymi im placami itd. Ważnym elementem działalności jezuitów było zakładanie szkół średnich i wyższych. Dzięki temu w krajobrazie miast polskich wystąpiły nowego typu obiekty publiczne o skali uprzednio nieznanej: kolegia i akademie. Akademie w Wilnie i we Lwowie przekształciły się z czasem w uniwersytety. W Paryżu doszło do takiego ożywienia aktywności budowlanej różnych zakonów, że w 1626 r. parlament zabronił wznoszenia przez nie na terenie stolicy nowych obiektów. Ale w krajach, w których reformacja zapanowała, stosunek do budowy obiektów związanych z kultem zmienił się. Wystąpiło to szczególnie czytelnie w Zurychu, twierdzy Zwingliego. Budowa kościołów i klasztorów ustała; wnętrza istniejących świątyń ogołocono z dzieł sztuki. Piękna sylweta średniowiecznego miasta, najeżona na obydwóch brzegach Limmatu smukłymi wieżami kościelnymi (il. 118) zastygła w bezruchu. Nawiązując do słów Tukidydesa o Atenach i Sparcie, można by powiedzieć, że gdyby Zurych przetrwał do naszych czasów w stanie, w jakim znajdował się w XVI w., sądzono by zapewne, że wraz z końcem wieków średnich ustała wiara ludności w Boga, albo że zamożne dawniej miasto gwałtownie zubożało. Obydwa wnioski byłyby niesłuszne. Zmieniła się świadomość społeczna i stosunek ludności do budownictwa sakralnego, czy też w ogóle do budownictwa jako wyznacznika pozycji miasta w świecie, jako wyraziciela ambicji i aspiracji ludności miejskiej oraz idei, jakim ona hołduje. Wiara i dewocja były w ciągu długich wieków potężnym motorem przekształcania oblicza miast, w pewnych okresach przyspieszającym, to znów zwalniającym swe obroty. We Francji Oświecenie przyniosło osłabienie rozmachu budownictwa sakralnego. Wielka Rewolucja motor zatrzymała, a nawet przestawiła na bieg wsteczny. Zaczęło się burzenie i plądrowanie kościołów. W Paryżu rozebrano na samej tylko Ile de la Cite cztery kościoły, a dwa pozostawione, katedrę Notre-Dame i Sainte-Chapelle, przekształcono w składy żywności oraz okaleczono niszcząc liczne dzieła sztuki. Bodźce, pod których wpływem kształtuje się i przeobraża oblicze miast, wzmagają się, słabną i znów nasilają albo też ustępują miejsca innym. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 13

14 d. Opory i opóźnienia Kryzys budownictwa sakralnego po Rewolucji Francuskiej stanowił konsekwencję głębokich przemian ideologicznych: bodźce przestały działać. Jednakże zazwyczaj przekształcanie miasta stosownie do potrzeb materialnych i ideowych natrafia na rozliczne trudności i opory, które mogą powstrzymać lub opóźnić realizację przemian. Przede wszystkim budynki, które należałoby zastąpić nowymi, przedstawiają często dużą wartość; trudno z nich zrezygnować. Znacznie łatwiej jest dostosować je do nowych funkcji. Nawet kiedy istniejąca zabudowa nie tworzy przeszkody nie do przezwyciężenia, może się nią okazać własność terenów. W Londynie wielki pożar strawił w 1666 r. City, najstarszą dzielnicę miasta, główny ośrodek życia gospodarczego całego państwa (s. 122). Spłonęło ponad 13 tysięcy domów, gęsto stłoczonych przy ulicach krętych i tak wąskich, że, jak mówiono, objuczone osły nie mogły poruszać się po nich swobodnie. Perspektywa skorygowania struktury City przy jej odbudowie była ogromnie pociągająca. Ale aby miasto przebudować, trzeba by zmienić stan posiadania terenów oraz ograniczyć prawa własności ich właścicieli. Co najgorsze - tak pomyślana odbudowa trwałaby bardzo długo, a jak najszybsze przywrócenie City jej funkcji było ważne nie tylko dla właścicieli spalonych domów, ale dla całego królestwa. Londyn został odbudowany na starej siatce ulic, zmodyfikowanej stosunkowo skromnie. Trudną do pokonania przeszkodę w rozwoju miasta mogą również tworzyć serwituty ciążące na gruntach miejskich. W książce poświęconej formowaniu krajobrazu angielskiego W.G. Hoskins pisał, że w XIX w. zabudowę nowych terenów wielu miast utrudniało prawo nielicznej grupy mieszczan do wypasu bydła na wszystkich wolnych terenach, niezależnie od stanu posiadania, po zakończeniu zbioru zbóż. Te uprawnienia, pozornie bez większego znaczenia, miały zgubne skutki dla rozwoju miast, zwłaszcza w środkowej Anglii. Obok oporów, związanych z trwałością tkanki budowlanej, występują więc i inne, zwłaszcza wynikające z prawa własności lub użytkowania gruntów. Realizację nowych koncepcji może hamować przywiązanie ludności do dawnych znaków i symboli. Kiedy florencka Signoria postanowiła zbudować na placu przed swym pałacem loggię, mającą służyć oficjalnym ceremoniom, podniosły się głosy, że budynek taki nie odpowiada ideałowi mieszczaństwa: dotychczas otwarte hale wznosiła przy swych pałacach i wieżach jedynie arystokracja; zbierali się w nich członkowie rodu i jego zwolennicy. Loggie były oznaką przynależności stanowej. Dopiero w 18 lat po wysunięciu projektu przystąpiono do realizacji Loggii delia Signoria, która stała się z czasem symbolem prestiżu władz miejskich i zwycięstwa mieszczaństwa nad "tyranami". Cosimo I po dojściu do władzy umieścił pod arkadami zaciężnych niemieckich lancknechtów. Budynek stracił swe dotychczasowe funkcje i symboliczne znaczenie oraz otrzymał nazwę Loggia dei Lanzi, jaką zachował do naszych czasów. Czas potrzebny na realizację bywa wrogiem śmiałych zamierzeń architektonicznych i urbanistycznych. Ateńczykom zabrakło czasu na ukończenie przebudowy miasta stosownie do ich podsycanych r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 14

15 przez Peryklesa aspiracji oraz do środków, jakimi dysponowali, kiedy stali na czele związku morskiego delicko-attyckiego. Wojna peloponeska ( r.) położyła kres pozycji politycznej Aten i zahamowała realizację ambitnych zamierzeń architektonicznych. Już w VI w. p.n.e. odbyło się w Atenach pierwsze przedstawienie teatralne. Niebawem dostosowano do takich celów zbocze Akropolu wykuwając w nim skromną widownię. Za Peryklesa, w czasach rozkwitu tragedii greckiej, wyposażono widownię w drewniane siedzenia. Dopiero rozwój państw hellenistycznych spowodował zainteresowanie ich władców Atenami, które uważali za kolebkę swej kultury i przyozdabiali okazałymi budynkami. Teatr Dionizosa, oparty o wzgórze Akropolu, przebudowany w kamieniu, otrzymał widownię mieszczącą 17 tysięcy osób. O upiększenie miasta starali się następnie Rzymianie. Ateny zostały znów ważnym ośrodkiem nauki i sztuki. Można by powiedzieć, że ich pośmiertna sława znalazła odbicie w ukształtowaniu miasta. Wzniesiono liczne budynki monumentalne. Wielką świątynię Zeusa Olimpijskiego, Olimpieion, zaczął budować jeszcze tyran Pizystrat (w trzeciej ćwierci VI w. p.n.e.), ale było to zadanie nie na siły ówczesnych Aten. Po nieudanych próbach, podejmowanych w ciągu wieków, ukończył budowę dopiero cesarz Hadrian, wielbiciel greckiej kultury ( n.e.). W średniowieczu bywało podobnie. Projekt ogromnej katedry kolońskiej, pod którą kamień węgielny położono w 1248 r., stanowił wyraz ambicji zarówno władz kościelnych, jak i mieszczaństwa. Antagonizmy wewnętrzne oraz trudności gospodarcze i polityczne spowodowały, że budowa przeciągnęła się do XIX w. Katedrę w Pradze wznoszono od ~ 344 r. do początków naszego stulecia. Realizacji śmiałego projektu powiększenia katedry w Sienie, związanego z przekształceniem nawy głównej w poprzeczną, nie ukończono. O ambitnych zamierzeniach świadczą dziś zachowane fragmenty wysokich murów (s. 140). Bodźce w zasadzie negatywne mogą mieć w sprzyjających okolicznościach efekt pozytywny. Począwszy od XI w. świetność Wenecji opierała się na wybitnej pozycji republiki w handlu międzynarodowym, związanej z opanowaniem wschodniej części Morza Śródziemnego i szlaków wiodących na wschód. Sytuacja zmieniła się zasadniczo po zajęciu Konstantynopola przez Turków (1453), odkryciu Ameryki (1492) i drogi morskiej do Indii (1499). Wenecja straciła swe uprzywilejowane położenie i jej rola w handlu gwałtownie zmalała. Mimo to, właśnie w XVI VI. rozpoczął się okres nowego rozkwitu architektury miasta. Przy poszerzonym Placu św. Marka stanęły pełne blasku budowle, powstał kamienny most Rialto, wyrosły liczne wspaniałe świątynie i pałace. Miasto czerpało jeszcze dochody z handlu i luksusowego rzemiosła, ale finansowanie wielkich realizacji architektonicznych było możliwe głównie dzięki nagromadzeniu bogactw w poprzednim okresie. Inwestowanie w wyprawach handlowych przestało być źródłem bajecznych fortun. Zyskały na tym inwestycje budowlane (s. 28). Rozwój różnych dziedzin kultury i sztuki nie musi być w pełni synchroniczny. Nowe koncepcje kompozycyjne VI budowie miasta pojawiały się niejednokrotnie później niż w malarstwie, architekturze czy kształtowaniu zieleni. Pierwszy renesansowy kościół o planie centralnym, Santa Maria degli Angeli we Florencji, zaprojektowany przez Brunelleschiego, zaczęto budować w 1434 r. W swym traktacie o architekturze (1450) Alberti głosił pochwałę "okrągłego kształtu świątyni". Niebawem pojawiły się teoretyczne projekty miast o planie gwiaździstym (Sforzinda r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 15

16 Filaretego, ok r. i inne). Dopiero w końcu XVI w. przystąpiono do budowy miast odpowiadających takiemu modelowi, jaki zrealizowano w Palmanova. Przemawiał za tym ważny wzgląd na nowe wymagania fortyfikacji. Po zastosowaniu na terenie parku w Wersalu placyków o różnorodnych formach, których utworzenie w środowisku zieleni nie nasuwało trudności, pojawiły sięw miastach francuskich pierwsze place o rzucie ośmioboku (Place Hoche w Wersalu i Vendome w Paryżu) oraz koła (Place des Victoires w Paryżu i Place des Etats w Dijon). Ich twórca, J.H. Mansart, był autorem ram architektonicznych okrągłego "boskietu kolumnady" w wersalskim parku. Zależnie od siły występujących bodźców i charakteru oporów, na jakie natrafiają, struktura miasta i jego obraz ulegają przeobrażeniom radykalnym lub nieznacznym, zmiany występują szybko lub z opóźnieniem. Aktorzy, pojawiający się na scenie miejskiej, ustawiają skrzętnie nowe dekoracje albo pozostawiają stare bez większych zmian. Proces przemian społecznych jest bardzo złożony. Różne nurty nabrzmiewają i wysychają, łączą się lub ścierają ze sobą, pod powierzchnią zachodzą procesy z trudem dostrzegalne. Ale właśnie ogromnej złożoności procesu historycznego, a także różnorodności cech środowiska przyrodniczego, w jakim powstają, zawdzięczają dawne krajobrazy miejskie swą barwność i indywidualne oblicze. e. Rozwarstwienie społeczne a środowisko życia Mówiłem dotychczas głównie o budowlach publicznych. Wybijają się one z masy zabudowy i wyciskają najbardziej indywidualne piętno na krajobrazie miejskim. Jednakże podstawową tkankę miejską tworzą budynki mieszkalne. Różnice w usytuowaniu, charakterze i wyglądzie domów, zajętych przez poszczególne klasy i grupy ludności, stanowią odbicie stosunków społecznych, a zwłaszcza ilustrują stopień rozwarstwienia społeczeństwa miejskiego. Domy ludzi zajmujących najwyższe miejsca w hierarchii społecznej, czy też najzamożniejszych, są często odzwierciedleniem wzorców idealnego środowiska życia, charakterystycznych dla danego okresu historycznego. Skąpe szczątki miast starożytnego Egiptu ujawniają przepaść między warunkami mieszkaniowymi osób na szczycie i na dole hierarchii społecznej. W Kahun (EI-Lahun) każdy z siedmiu domów wyższych urzędników zajmował powierzchnię dwudziestopięciokrotnie większą niż domek robotnika w zachodniej części osady, odgrodzonej murem od części wschodniej. To planowo założone osiedle odbiegało swym charakterem od typowych miast doliny Nilu, jednakże można sądzić, że ogromna rozpiętość standardów mieszkaniowych była w starożytnym Egipcie zjawiskiem powszechnym. W południowej dzielnicy miasta Achetaton mieszkali wyżsi urzędnicy; w północnej żyła głównie klasa średnia, choć były tu także skupiska biedoty. W mieście odkopano zarówno okazałe wolno stojące domy o licznych pomieszczeniach mieszkalnych oraz gospodarczych, jak i domostwa bardzo prymitywne. Poza miastem leżało otoczone murem osiedle rzemieślników zatrudnionych przy budowie grobowców dla najwyższych warstw społecznych. Osiedle usytuowano w zagłębieniu terenu tak, że z właściwego miasta nie było go widać. Dość skromne domki nie różniły się istotnie między sobą. W jedynym większym budynku, położonym przy placyku, na którym robotnicy zbierali się przed r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 16

17 wyjściem do pracy, mieszkał zapewne nadzorca. Obok drogi wiodącej do osiedla umieszczono domki wartowników, którzy mogli łatwo obserwować mieszkańców ze skał, wznoszących się ponad murami otaczającymi zabudowę. Wyniki badań nad budownictwem mieszkaniowym w Grecji są znacznie bogatsze. Dla miast rozbudowanych lub założonych planowo, np. dla Priene, charakterystyczny jest podział bloków na działki o identycznych lub zbliżonych rozmiarach. Wprawdzie na równomiernej kanwie powstały z czasem budynki skromniejsze oraz bardziej okazałe, a nawet zdarzało się łączenie sąsiednich placów i wznoszenie domów odpowiednio większych, ale różnice były, w zestawieniu z tym, co widzieliśmy w Egipcie, znikome. Plan regularnie wytyczonego miasta greckiego zakładał jeśli nie identyczność standardu wszystkich domów, to równość startu wszystkich budujących. W połowie IV w. p.n.e. Demostenes mówił z goryczą, że dawniej Ateńczycy dbali przede wszystkim o ozdobienie miasta budowlami publicznymi, a domy najwybitniejszych mężów stanu nie były okazalsze od domostw ich sąsiadów, natomiast współcześni działacze, ciągnął, wznoszą domy nie tylko bogatsze niż to czyni większość mieszkańców Aten, ale wspanialsze od budowli publicznych. Jest bardzo prawdopodobne, że Demostenes idealizował czasy minione, ale ze słów jego wynika, że w oczach zwolenników demokracji ateńskiej na uznanie zasługiwał wyrównany poziom budownictwa mieszkaniowego oraz jego skromność w zestawieniu z budownictwem publicznym. Wynika też zapewne, że u schyłku niepodległości Aten warunki mieszkaniowe poszczególnych grup społecznych różnicowały się coraz bardziej. Proces ten nasilił się jeszcze w dużych miastach hellenistycznych, a z całą ostrością wystąpił w Rzymie pod koniec Republiki i w czasach Imperium. Złożyło się na to przede wszystkim istnienie bardzo licznego proletariatu oraz występowanie znacznie większych niż w Grecji, czy nawet w świecie hellenistycznym, różnic majątkowych. W pewnych okresach trzecia część albo i połowa ludności Rzymu żyła z dobroczynności państwowej. Także większość pozostałych mieszkańców stolicy miała bardzo skromne dochody w porównaniu z tworzącymi odrębną klasę społeczną bogaczami, którzy bądź posiadali majątki ziemskie, bądź zawdzięczali swe fortuny piastowanym wysokim urzędom, a także zyskom z handlu, ze spekulacji, z czynszów itp. Na szczycie tej piramidy stali cesarze, bogacze nad bogaczami. Pewna surowość obyczajów, jaka cechowała czasy Republiki, ustąpiła miejsca dążeniu do wygodnego życia. Znalazło to odbicie w budownictwie ludności najzamożniejszej i najlepiej sytuowanej, która pragnęła także zaznaczyć w ten sposób swoją pozycję społeczną. Rzym był miastem ogromnym; liczba jego mieszkańców przekroczyła zapewne w okresie największego rozwoju milion, a więc zbliżała się do liczby ludności Londynu na początku ery kolei żelaznych. Jednak Rzym antyczny nie posiadał nie tylko kolei, ale nawet sieci dostatecznie szerokich ulic. W związku z tym budowano gęsto i tandetnie; domy waliły się. Na podstawie edyktu Juliusza Cezara zamykano ulice dla ruchu kołowego na czas od poranku do zmroku; nocą panował w mieście nieznośny hałas, pogarszający i tak złe warunki życia. Najbardziej rozpowszechnionym typem budynku mieszkalnego była kilkukondygnacjowa kamienica czynszowa. Według opisu miasta z IV w. n.e. liczyło ono ponad takich budynków (insulae), a tylko 1800 domów indywidualnych (domus). Jednakże podział na te dwie kategorie nie oddaje w pełni zróżnicowania warunków mieszkaniowych ludności. W r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 17

18 czynszówkach znajdowały się mieszkania jednoizbowe, ale także apartamenty zajmujące cały parter lub pierwsze piętro, z reguły tylko do nich doprowadzano wodę z wodociągów. Z kolei wśród "domów" były stosunkowo niewielkie parterowe budynki szeregowe oraz pałace otoczone rozległymi ogrodami. Doprowadziło to do zróżnicowania składu społecznego dzielnic mieszkaniowych. Wzgórze palatyńskie, sąsiadujące z Forum Romanum, było w okresie Republiki dzielnicą arystokratyczną. Z czasem powstawały tu coraz to nowe pałace kolejnych cezarów. August pragnął uchodzić za wzór skromności obywatelskiej i nie wzniósł sobie pałacu odpowiadającego jego pozycji w państwie, lecz budowle następców, zwłaszcza Tyberiusza, Kaliguli, Nerona i Domicjana, z trudem mieściły się na Palatynie i wykraczały poza jego obręb. Arystokracja rzymska w czasach Imperium mieszkała najchętniej na pobliskich wzgórzach lub zajmowała wysoko, ale dalej położone obszary na obydwóch brzegach Tybru, gdzie mogła budować swe wille wśród rozległych ogrodów. Natomiast w dolinach pomiędzy wzgórzami tłoczyła się ludność uboższa. Były to tereny zagrożone wylewami Tybru, pełne ruchu i hałasu, o powietrzu zanieczyszczonym fekaliami w związku z brakiem skanalizowania domów. Segregacja może mieć miejsce także w obrębie budynku czy działki, zwłaszcza w wielokondygnacyjnych domach czynszowych, gdzie część mieszkań zasługuje na wyższą ocenę niż inne. W społeczeństwie stanowym zróżnicowanie charakteru budynków mieszkalnych wiązało się zarówno z ich funkcjami użytkowymi, jak i z obowiązkiem - zwyczajowym lub wynikającym z przepisów prawnych - przestrzegania określonej dystynkcji społecznej. Wyrażała się ona różnie: w sposobie ubierania się, zajmowanym miejscu w kościele, w rodzaju budownictwa. W swym traktacie o mieście idealnym, napisanym w 1598 r., Giorgio Vasari młodszy przedstawił projekty pałaców i domów mieszkalnych dla księcia, biskupa, bogatej szlachty, kupców i rzemieślników; różniły się one swą okazałością tak, by ich właściciele żyli "według stanu". Ancien regime ze swymi kanonami chylił się już ku upadkowi w krajach Europy zachodniej, kiedy Katarzyna II wydała "Miejskie postanowienie", dające charakterystyczny obraz wieloszczeblowej struktury społecznej Rosji. Ludność podzielono, zależnie od pochodzenia społecznego i majątku, na kilka grup różniących się uprawnieniami. Nawet rodzaj pojazdów, jakimi wolno było poruszać się po mieście - od wozu zaprzężonego w jednego konia do karety o dwóch parach koni - uzależniony był od przynależności do określonej grupy mieszkańców; strukturze społecznej odpowiadał sposób zabudowy miast. Przepisy policyjno-budowlane przewidywały podział ulic na klasy, różniące się rodzajem budynków. Wzorcowe projekty domów mieszkalnych uwzględniały stan majątkowy ich właścicieli. W centralnych częściach miast rosyjskich oraz przy ich głównych ulicach skupiała się ludność zaliczana do grup najwyższych. Tylko ci ludzie mogli pozwolić sobie na wznoszenie wymaganych tu domów murowanych. Na peryferiach mieszkały w skromnych budynkach i nędznych chałupach grupy niższe i najniższe. Zróżnicowanie zabudowy mieszkaniowej, słabsze lub silniejsze, zależnie od stosunków społecznych, towarzyszyło historii budowy miast i wyciskało na nich swe piętno. Wprawdzie warunki mieszkaniowe klas najbardziej upośledzonych poprawiały się w ciągu wieków, zwłaszcza wraz z postępem techniki sanitarnej, ale nie wynika z tego, by kontrasty w jakości środowiska życia r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 18

19 stopniowo malały. Klasy uprzywilejowane realizowały coraz to doskonalsze modele mieszkania zarówno w mieście, jak i poza nim. Nożyce pozostawały szeroko rozwarte. Nawet w zamożnych krajach istnieje dziś jeszcze problem bezdomności. f. Rola techniki Mniej więcej 10 tysięcy lat temu dokonała się "rewolucja techniczna" o podstawowym znaczeniu dla przyszłego osadnictwa. Ludzie, którzy nauczyli się uprzednio obrabiać kamień, sporządzać broń oraz budować prymitywne środki transportu, poczęli przy pomocy najprostszych narzędzi uprawiać rolę i hodować zwierzęta oraz wykorzystywać ich siłę pociągową. Doskonalili technikę pracy. Gdyby nie nastąpiły takie zmiany w owym czasie lub później, odżywialibyśmy się nadal jak ludzie pierwotni, polując, łowiąc ryby, zbierając rosnące dziko owoce. W neolicie zaczął człowiek życie osiadłe, trwające w jednym miejscu przynajmniej tak długo, jak długo można było eksploatować zasoby przyrody. Powodowało to jej przekształcanie - ale na ogół radziła sobie łatwo ze zmianami. Kiedy jej zasoby wyczerpywały się i człowiek szukał innych miejsc osiedlenia, natura powracała do stanu zbliżonego do poprzedniego. Gdy człowiek pozostawał na miejscu, zwykle wzbogacał florę i faunę oraz zwiększał plony. Zmiany środowiska przyrodniczego nie przyjmowały niepokojących rozmiarów. Gordon Childe, znakomity archeolog brytyjski, wprowadził pół wieku temu pojęcie "rewolucji miejskiej", pisząc o pojawieniu się wielkich cywilizacji mniej więcej przed pięcioma tysiącami lat w dolinie Tygrysu-Eufratu, Nilu i nieco później Indusu. Postępy w dziedzinie budownictwa wodnego oraz rolnictwa i hodowli zwierząt umożliwiły gromadzenie nadwyżek żywności i społeczny podział pracy, a w konsekwencji rozwój nauki i sztuki, wznoszenie monumentalnych budowli publicznych i inne głębokie przemiany. Różni badacze nie bez pewnej racji mieli zastrzeżenia do nazywania "rewolucyjnym" procesu, który miał charakter stopniowych przemian. Z możliwości takich zarzutów zdawał sobie sprawę Childe i wyjaśnił, że mówi o rewolucji miejskiej (podobnie jak o "neolitycznej" i "przemysłowej" XVIII w.) z uwagi na przyspieszenie przemian cywilizacyjnych, jakie wtedy nastąpiły 7). Nawiązując do terminu zastosowanego przez Childe'a, można by powiedzieć, że w średniowiecznej Europie doszło także do rewolucji miejskiej. Przejawiła się ona m.in. w powstaniu ogromnej liczby nowych miast na terenach uprzednio nie zurbanizowanych, między innymi w Polsce, oraz w dużym przyroście ludności miast istniejących. Proces ten nasilił się dzięki udoskonaleniom technicznym w wielu dziedzinach działalności ludzkiej. W związku z tym różni historycy pisali nawet o "rewolucji przemysłowej", do jakiej wówczas doszło w krajach Europy Zachodniej, zarówno w rolnictwie, jak i w rzemiośle. Wreszcie rozliczne wynalazki techniczne w Anglii w końcu XVIII w. i na początku XIX w., zwłaszcza zaś zastosowanie pary jako źródła energii, zapoczątkowały nową "rewolucję przemysłową", która dokonała przewrotu w stosunkach gospodarczo-społecznych i osadnictwie. r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 19

20 W XV-XVII w. tkaniny wełniane stanowiły główny przedmiot eksportu angielskiego. Ogromne rozszerzenie rynku zbytu i związany z tym wzrost produkcji doprowadziły do zatrudnienia w systemie chałupniczym mieszkańców wsi, zajmujących się - poza rolnictwem - wytwarzaniem przędzy oraz tkanin. Przedsiębiorcy, organizujący produkcję i jej zbyt, żyli w miastach, które były ośrodkami rozległych okręgów przemysłowych. Na tej zasadzie ułożyły się stosunki w przemyśle włókienniczym. Bradford i Leeds stanowiły ośrodki produkcji sukien, a Manchester płócien, głównie bawełnianych. W początku XVIII w. istniały już na tych terenach manufaktury, duże zakłady skupiające pracowników zajętych często różnymi etapami produkcji. Skupienie ich ułatwiało nadzór oraz korzystanie na miejscu z nielicznych jeszcze urządzeń służących mechanizacji procesów produkcyjnych, jak np. folusze, w których stosowano koła wodne. Aby wykorzystać energię wody, manufaktury sytuowano chętnie nad rzeczkami. Lokalizacja przemysłu była więc w znacznym stopniu zdecentralizowana. Rewolucję przemysłową zapoczątkowały ok r. wynalazki w przemyśle włókienniczym, które pozwoliły mechanizować produkcję. Ponieważ woda stanowiła główne źródło energii, nadal mnożyły się zakłady sytuowane nad bystrymi potokami. Także inne gałęzie produkcji, stosujące - jak hutnictwo - koła wodne, ciągnęły ku źródłom energii. Można by powiedzieć, używając terminu, jaki blisko 100 lat później zastosował Le Corbusier zachwalając swój model osadnictwa, że w zaraniu rewolucji przemysłowej w dolinach angielskich rzeczek o bystrych wodach powstawały samorzutnie "miasta przemysłowe linearne". W dotychczasowych tendencjach osadniczych doszło do zasadniczych zmian pod wpływem najbardziej rewolucyjnego wynalazku - maszyny parowej. Uniezależniła ona lokalizację przemysłu od sieci rzek i potoków. Duże zakłady wyrastały teraz głównie w aglomeracjach miejskich, które przyciągały przemysł usługami bankowymi, handlowymi, technicznymi i komunikacyjnymi, łatwością kooperowania z pokrewnymi działami produkcji, znalezienia pracowników i zbytu wyrobów. Mieszkańcy wsi i miasteczek ciągnęli do miast przemysłowych, licząc na większe możliwości zarobkowania. Maszyna parowa pozwalała na koncentrację produkcji wszędzie tam, gdzie dzięki kanałom, udoskonalonym drogom lądowym, a z czasem i kolejom, możliwy był stosunkowo tani dowóz paliwa oraz surowców. Kołowrotki i prymitywne warsztaty tkackie, rozsypane jeszcze niedawno po wsiach, powoli milkły. W krajobrazie miast przemysłowych i ich przedmieść pojawiały się teraz wielkie bryły fabryk, ponad które wyrastały ziejące dymem kominy. Jedną z ważniejszych zdobyczy rewolucji przemysłowej było zastąpienie w metalurgii drewna - dla jego zyskania wycinano masowo lasy - węglem jako paliwem. Z uwagi na jego duże zużycie przy produkcji surówki żelaznej i stali powstawały teraz wielkie aglomeracje przemysłowe w zagłębiach węglowych. Miało to z kolei powodować rosnące zanieczyszczanie powietrza tlenkami węgla, siarki i azotu. W 1726 r. Daniel Defoe pisał o Manchesterze, że jest "największym miasteczkiem w całej Anglii". Dokładnie 100 lat później zwiedził to miasto Fryderyk Schinkel. Widział budynki fabryczne o 7-8 kondygnacjach. Ponad ulicami przebiegały napowietrzne połączenia oraz bocznice kolejowe na estakadach. Doktryna liberalizmu gospodarczego, jaka rozwijała się w Anglii od XVII w., występowała przeciw ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. W takich warunkach szybki wzrost miast r e p r o d u k c j a f r a g m e n t u d o c e l ó w p r o m o c y j n o - d y d a k t y c z n y c h Strona 20