BANDERIA APUD GRUNWALD

Transkrypt

1 ANDRZEJ KLEIN NICHOLAS SEKUNDA KONRAD A. CZERNIELEWSKI I 1410 BANDERIA APUD GRUNWALD CHORĄGWIE POLSKIE POD GRUNWALDEM POLISH BANNERS AT GRUNWALD

2 Andrzej Klein Nicholas Sekunda Konrad A. Czernielewski BANDERIA APUD GRUNWALD I Chorągwie polskie pod Grunwaldem Polish Banners at Grunwald Łódź 2000

3 COPYRIGHT 2000 BY Alexander s.c. Wszystkie prawa zastrzeżone, włącznie z prawem powielania książki w całości lub częściach w jakiejkolwiek formie. All rights reserved, including the right to reproduce this book or portions thereof in any form. KONSULTACJA NAUKOWA ACADEMIC CONSULTANT prof, dr hab. Marian Głosek TŁUMACZENIA ORYGINALNEGO ŁACIŃSKIEGO TEKSTU ROCZNIKÓW JANA DŁUGOSZA TRANSLATION OF THE ORIGINAL LATIN TEXT OF JAN DLUGOSZ'S ANNALS Nicholas Sekunda REDAKCJA, PROJEKT OKŁADKI, OPRACOWANIE GRAFICZNE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU REDACTION, COVER DESIGN, LAYOUT, PREPRESS Piotr Fibakiewicz - Alexander s.c. WYDAWCA / PUBLISHER AMER Alexander s.c. skr. poczt Łódź, Poland tel Wydanie I / Edition I ISBN Printed in Poland

4 Bitwa pod Grunwaldem, stoczona 15 lipca 1410 roku między wojskami polsko-litewskoruskimi a wojskami Zakonu Krzyżackiego, wspomaganymi przez rycerzy zachodnioeuropejskich, odbiła się szerokim echem w Europie i zawsze interesowała historyków wojskowości. Narody biorące udział w tej bitwie przez wieki nawiązywały i odwoływały się do chwały oręża swoich współziomków. Zaprezentowana praca Banderia Apud Grunwald - Chorągwie polskie pod Grunwaldem autorstwa Andrzeja Kleina - artysty plastyka, Nicholasa Sekundy - archeologa, absolwenta angielskich uczelni oraz Konrada Czernielewskiego - historyka, absolwenta U- niwcrsytetu Łódzkiego, tylko z pozoru wydaje się wydawnictwem popularnym. Praca o- parta jest na wnikliwej analizie dzieł kronikarza Jana Długosza, herbarzy średniowiecznych, a także literatury przedmiotu. Niestety, ani chorągwie, ani ich rysunkowa dokumentacja nie zachowały się do naszych czasów. Ich rekonstrukcja oparta została o źródła pisane oraz ikonograficzne innej kategorii, czy nawet nieco późniejsze malarstwo batalistyczne. Autorzy za każdym razem starali się przybliżyć Czytelnikowi pierwszoplanową postać poprzez podanie jej krótkiej charakterystyki, a także historii rodu, do którego należała. Andrzej Klein, świetny znawca militariów średniowiecznych, ilustrator licznych prac Profesora Andrzeja Nadolskiego i Profesora Andrzeja Nowakowskiego, w tym cieszącego się dużą popularnością Albumu grunwaldzkiego, z wielką precyzją przedstawia uzbrojenie i oporządzenie okresu bitwy pod Grunwaldem. Stąd też ze spokojem mogę polecić Czytelnikowi ten album, gwarantując prawidłową rekonstrukcję sylwetek polskich rycerzy z czasów Grunwaldu. Należy nadmienić, iż jest to część pierwsza. Część druga - zawierająca sylwetki i chorągwie wojsk Zakonu Krzyżackiego i ich sprzymierzeńców - jest również przygotowywana do druku. Prof, dr hab. Marian Głosek The battle of Grunwald, fought on 15 July 1410 between the Polish, Lithuanian and Ruthenian forces and the army of the Teutonic- Order, supported by knights from Western Europe, reverberated throughout Europe and has always interested military historians. The nations, which took part in this battle, have always cherished the memory of their countrymen who bore arms in that battle. The present publication Banderia Apud Grunwald - Polish Banners a: Grunwald, the work of the artist Andrzej Klein, Nicholas Sekunda, a British trained archaeologist, and Konrad Czernielewski, a historian and graduate of Łódź University, appears to be aimed at the popular market. It is, however, based on careful analysis of the work of the chronicler Jan Długosz, mediaeval armorials, and other literary sources. Unfortunately neither the banners themselves, nor any drawings recording their appearance, have survived down to the present day. Consequently their reconstruction has been based on written sources as well as on representational evidence dealing with other events, and even somewhat later military art. The authors have constantly strived to bring the main figure in each illustration to life for the reader, by giving details of the individuals involved and of the clans to which they belonged. Andrzej Klein, a renowned authority on Maediaeval warfare, shows the arms and equipment of the period of the battle very accurately. He was also an illustrator of the numerous works of Professor Andrzej Nadolski and Professor Andrzej Nowakowski including the Grunwald Album which has enjoyed great popularity. Consequently I can recommend this book to the Reader with confidence. I can guarantee that it shows realistic reconstructions of how Polish knights looked at the time of the battle of Grunwald. It is worth mentioning that this is but Part I of the whole work. Part II, which will show the standards and warriors of the army of the Teutonic Order and their allies, will shortly appear in print. Prof, dr hab. Marian Głosek

5 WSTĘP INTRODUCTION Zamiarem autorów i wydawców Banderia apud Grunwald było pokazanie chorągwi wojsk walczących 15 lipca 1410 roku na polach Grunwaldu. CZĘŚĆ pierwsza wydawnictwa ukazuje chorągwie Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz oddziałów sojuszniczych, natomiast część druga pokaże znaki bojowe armii Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, popularnie zwanego zakonem krzyżackim, oraz jego sojuszników. Chorągwie polsko-litewskie opisał Jan Długosz w swoim najsławniejszym dziele Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego). Ponieważ opisy wyglądu chorągwi i herbów w Rocznikach są dość lakoniczne, autorzy zmuszeni byli sięgnąć także do innych źródeł, w tym późniejszego dzieła Jana Długosza Insignia seu clenodia Regni Poloniae, zwanego popularnie Klejnotami. Jest to najstarszy z zachowanych polskich herbarzy. Chociaż brak w nim rysunków herbów, Długosz bardzo dokładnie opisał godła rodowe rycerstwa polskiego, ziem i kapituł. W Klejnotach znajdują się również informacje o pochodzeniu rodów rycerskich, niekiedy uzupełnione opisem kształtów klejnotów herbowych. W drugiej połowie XV wieku powstało kilka rękopiśmiennych kopii Klejnotów, a w następnym stuleciu zaczęto dodawać do nich barwne ilustracje. Do naszych czasów przetrwał herbarz, zwany Stemmata Polonica, przechowywany obecnie w Bibliotece Arsenału w Paryżu. Zachowały się też dwie kopie Klejnotów z 1575 roku z rysunkami poznańskiego złotnika Erazma Kamyna. Poświęćmy nieco uwagi polskiej heraldyce średniowiecznej. Polski system heraldyczny różnił się od systemu używanego na zachodzie Europy, gdzie każda osoba lub rodzina szlachetnego pochodzenia miała 4 The aim of the authors and publishers of Banderia apud Grunwald has been to show the banners of the armies fighting at Grunwald on 15 July Part I of this publication portrays the banners of the Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithuania as well as allied units, whereas Part II shows the battle standards of the Order of the Most Holy Mary Mistress of the German House - popularly known as the Teutonic Knights, as well as their allies. Jan Długosz described the Polish- Lithuanian banners in his most famous work entitled Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Annals or chronicle of the illustrious Polish Kingdom). Unfortunately in the Annals we only have rather laconic descriptions of the appearance of the banners and the emblems placed on them. For this reason the authors have been forced to refer to other sources. One of these is the later work Insignia seu clenodia Regni Poloniae, popularly called the Klejnoty (Crests). This is actually the oldest preserved Polish armorial. Unfortunately there are no drawings of the coats of arms there, but Jan Długosz described the coats of arms of Polish clans and districts very accurately. Also to be found there is information about the origin of the knightly clans, sometimes supplemented with a description of the shape of their heraldic crest. In the second half of the fifteenth century a number of manuscript copies of the Crests came into being, however coloured illustrations only began to be added to them in the next century. An armorial called the Stemmata Polonica has survived in the Library of the Paris Arsenal down to our times. Two copies of the Crests from 1575 with drawings by the Poznań goldsmith Erasmus Kamyn have also survived. At this point it is worth making a few remarks about Polish mediaeval heraldry. The Polish heraldic system was different from that used in western European countries, where

6 własny herb. W Polsce jeden herb używany był przez cały ród. Do rodu należeli rycerze niekoniecznie ze sobą spokrewnieni, pochodzący z różnych rodzin. Dlatego w Polsce znanych jest obecnie około dwustu herbów, podczas gdy w sąsiednich Niemczech blisko dwieście tysięcy. Z okresu średniowiecza zachowały się dokładne opisy bądź wizerunki kilkudziesięciu polskich herbów, najczęściej na pieczęciach. Kiedy pod koniec średniowiecza rodziny szlacheckie zaczęły obierać nazwiska, zazwyczaj nie przejmowano nazwy własnego rodu. Najczęściej jako nazwisko brano nazwę najważniejszego miasta bądź wsi, która do rodziny należała. Wiele z tych nazw powtarzało się w innych częściach Polski. W ten sposób niektóre z rodzin, noszących różne nazwiska, miały taki sam herb, podczas gdy inne - noszące takie samo nazwisko - używały odmiennych herbów. Np. w obecnych czasach polskie rodziny szlacheckie, noszące nazwisko Zalewski, używają trzydziestu różnych herbów, natomiast herb Jastrzębiec jest przyjęty przez pięćset pięćdziesiąt różnych rodzin, Rawa przez dwieście pięćdziesiąt (patrz nr 26), a Topór przez dwieście (patrz nr 33). W heraldyce polskiej obok herbów występowały tzw. zawołania, wywodzące się z okrzyku bojowego. W praktyce okrzyk bojowy pełnił funkcję sygnału, wykorzystywanego np. w celu przeorganizowania formacji (wraz ze znakiem dawanym za pomocą sztandaru). Zawołanie było nazwą rodową, używaną razem z herbem. Mogło brzmieć tak samo, jak nazwa herbu lub rodu. Na przykład Szreniawa to nazwa rodu, herbu i zawołania, natomiast ród Osmoróg herbu Osmoróg, używał zawołania Gierałt. Każdy ród posługiwał się tylko jednym herbem, mógł jednak mieć kilka zawołań, tworzonych w miarę powstawania węższych grup rodowych. Zawołania były specyficzne dla heraldyki polskiej. Pewne analogie - w postaci okrzyku bojowego - występowały we Francji i na Węgrzech. each individual or family of noble origin had its own coat of arms. In Poland the same coat of arms was used by the whole clan. These clans were originally formed by a group of warriors not necessarily connected by descent. Therefore only 200 different coats of arms are known in Poland, but about 200,000 in neighbouring Germany. Only a few dozen different Polish coats of arms are well documented for the mediaeval period, most frequently on seals. When the nobility began to take up family names at the end of the Middle Ages they did not normally adopt the name of their clan. Most frequently they took their family name from the most important town or village in their ownership. Many of these place names are repeated in different parts of Poland. Thus we can have families with different names using the same coat of arms, and families with the same family name using different coats of arms. For example in present day Poland noble families with the surname Zalewski use 30 different coats of arms, while the coat of arms Jastrzębiec (see no. 25) is used by 550 different families, Rawa (see no. 26) by 250 and Topór (see no. 33) by 200. In Polish heraldic terminology a clan might have a motto (zawołanie), originally derived from the battle-cry. In practice the battle-cry was a call used, for example, to change the battle formation of the clan, perhaps in conjunction with a signal made by the standard. Theoretically the clan, the coat of arms and the motto can all be different, though frequently they may all be the same. For example Szreniawa is the name given to the clan, its coat of arms, and its motto, while the clan Osmoróg uses a coat of arms of the same name, but the motto Gierałt. Each clan used only one coat of arms, but could adopt more than one motto, created when the clan split up into smaller sub-clan groupings. The role which the motto plays in Polish practice is unique in European heraldry, although there are certain analogies with the way in which the battle-cry was used in French and Hungarian practice. 5

7 Król Polski Ludwik Węgierski zmarł 11 września 1382 roku. Dziedziczką polskiego tronu została jego młodziutka córka Jadwiga. Po długim okresie bezkrólewia postanowiono, że tron Królestwa Polskiego i ręka Jadwigi zostaną oddane Jagielle, Wielkiemu Księciu Litewskiemu, pod warunkiem jego przejścia na chrześcijaństwo. W 1386 roku Jagiełło został ochrzczony, przyjął chrześcijańskie imię Władysław, ożenił się z Jadwigą i został koronowany na króla Polski. Był to pierwszy krok na drodze ku unii Królestwa Polskiego (Korony) i Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także ku unii szlachty dwóch państw. Na mocy traktatu unijnego, podpisanego w Horodle w 1413 roku, czterdzieści siedem polskich rodów przyjęło w swe szeregi najwybitniejsze bojarskie rodziny Litwy, które otrzymały prawo używania ich herbów. Niektórzy z litewskich i ruskich możnowładców zaczęli używać polskich herbów na swych pieczęciach nawet przed datą unii. Znaczenie nazw, przyjmowanych przez rody lub obieranych za herb bądź zawołanie, nie zawsze jest zrozumiałe. W wielu przypadkach po prostu opisywały one przedmiot, występujący w herbie rodu. Czasami stanowiły imię sławnego wojownika, historycznego bądź legendarnego, będącego - być może - założycielem rodu. W innych przypadkach nazwisko było topograficzne - ród nazwany był od rzeki, bądź obszaru, na którym był osiedlony. O- ryginalne znaczenie z czasem stawało się niejasne. Często, szukając wyjaśnienia, tworzono legendy. Przeważnie są one zmyślone, jednak niektóre być może zawierają ziarno prawdy. Herby właściwe, czyli wizerunki używane w herbach w Polsce, były bardzo zróżnicowane. Czasem mogą być porównywane z wizerunkami heraldyki zachodnioeuropejskiej. Niektóre z nich, jak stylizowane półksiężyce, strzały, czy podkowy, na pierwszy rzut oka wywodzą się z sarmackich znaków własności, zwanych tamga. Wizerunki ewoluowały wraz z upływem czasu i wiele z nich osiągnęło swój ostateczny kształt w drodze tej ewolucji. King Louis the Hungarian, king of Poland, died on 11 September The heir to the Polish throne was his infant daughter Jadwiga. After a long interregnum it was agreed that the Polish Kingdom, and the hand of Jadwiga, should be offered to Jagiełło, Grand Duke of Lithuania, on condition of his conversion to the Christian faith. In 1386 he was baptized, recieved the Christian name Władysław, married Jadwiga, and was crowned king of Poland. This was the first step in the union of the Kingdom of Poland (the Crown) and the Grand Duchy of Lithuania, and in the union of the nobility of the two states. At the Union signed at Horodło in 1413 some 47 clans adopted into their ranks the most prominent boyar families of the Lithuanian state who were granted the right to use the same coats of arms. Even before this date some prominent Lithuanian and Ruthenian nobles had already started to use Polish coats of arms on their seals. The meaning of the name taken up by the clan or given to its coat of arms or its motto is frequently unknown. In some cases they are simply descriptive, describing the device used by the clan as its coat of arms. Sometimes the clan adopted the personal name of an eminent warrior, either historical or legendary: perhaps the founder of the clan. In other cases the name was topographical, the clan being named after the river or territory where the clan was settled. The original meanings became obscured with time. In many cases legends arose seeking to explain the meaning of the clan's name. In most cases these can be demonstrated to be false, though it is possible that some might contain a grain of truth. The devices in use in Poland were very varied in their appearance. Sometimes they can be compared with the devices in use in western European heraldry. Some of them, such as stylized crescents, arrows, horseshoes etc. are seemingly derived from Sarmatian property marks, called tamgas. The devices evolved over time and many only reached their final shape after a long process of development.

8 Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa. Polish coats of arms in the Golden Fleece Armorial.

9 Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa. Polish coats of arms in the Golden Fleece Armorial.

10 W związku z brakiem ówczesnych polskich herbarzy, autorzy korzystali ze źródeł obrazowych (pieczęcie, monety, zbroje z ozdobami heraldycznymi, rzeźby nagrobkowe), zawierających wizerunki podobne do ukazanych w niniejszych rekonstrukcjach jak i opisowych, czyli kronik, różnych dokumentów królewskich czy aktów nobilitacyjnych. Najstarszym barwnym źródłem polskiej heraldyki rycerskiej jest i- lustrowany kodeks z Legendą o Świętej Jadwidze z 1353 roku, powstały na zamówienie księcia Ludwika I, władcy Brzegu nad Odra. Znajdują się tam dwie miniatury z herbami używanymi przez rycerstwo polskie w trakcie bitwy z Tatarami pod Legnicą. Polskie herby pokazywane były także w obcych herbarzach np. w Wapenboek Gelre (Herbarz Gelrego), autorstwa herolda Geldrii Claesa Heinena, powstałym w ostatnim trzydziestoleciu XIV wieku. Innym z herbarzy jest Księga Bractwa Świętego Krzysztofa na Arlbergu w Tyrolu. Najistotniejszym dla niniejszych rozważań jest Herbarz Złotego Runa, którego autor Jean de Saint-Remy przedstawił sześćdziesiąt pięć herbów ziemskich i rycerskich, polskie godło państwowe oraz wizerunki króla polskiego i księcia brzeskiego w strojach turniejowych. Saint- Remy korzystał z informacji uzyskanych od przebywającego we Francji w 1434 roku kanonika krakowskiego Mikołaja Lasockiego, późniejszego biskupa włocławskiego. W latach powstał Codex Bergshammar, zawierający m.in. siedemdziesiąt dziewięć herbów polskich. Także i w tym przypadku źródłem informacji prawdopodobnie był Lasocki. Trudno uwierzyć, że Lasocki wszystkie te dane podał z pamięci. Przypuszczalnie więc istniały wówczas polskie herbarze, choć żaden nie zachował się do naszych czasów. Zamieszczone w niniejszym o- pracowaniu rekonstrukcje chorągwi w wielu wypadkach oparte zostały na reprodukcjach rysunków z Herbarza Złotego Runa. O- bok przedstawiono trzy oryginalne strony z tego podstawowego źródła. In the absence of contemporary Polish armorials the authors have made use of representational sources (seals, coins, weaponry with heraldic decoration, funerary sculpture) bearing images similar to those shown in the following reconstructions, as well as literary sources, such as chronicles, various royal documents, or acts of ennoblement. The oldest source showing Polish heraldry in colour is an illustrated codex with The Legend of Saint Jadwiga of 1353 which was produced at the command of Duke Louis I, ruler of Brzeg on the Oder. Two miniatures can be found in this work, which show a number of coats of arms being used by the Polish chivalry fighting against the Tartars at the battle of Legnica. Polish coats of arms are also shown in foreign armorials, for example in the Gelre Armorial (Wapenboek Gelre), which appeared during the last three decades of the fourteenth century. Its author was Claes Heinen, the Herald of Geldria. Another is the Book of the Brotherhood of Saint Christopher on the Arlberg in the Tyrol. Perhaps the most important for our purposes is the Armorial of the Golden Fleece, in which its author Jean de Saint-Remy illustrated sixty-five regional and personal coats of arms, as well as the Polish state arms, and also paintings of the King of Poland and the Duke of Brzesc in tourney dress. Saint- Remy made use of information obtained from Mikołaj Lasocki, a canon from Kraków who was later Bishop of Włocławek, during his visit to France in The Codex Bergshammar, written between the years also included 79 Polish coats of arms. The ultimate source of information for this Swedish armorial was probably likewise Lasocki. It is difficult to believe that Lasocki could carry all this information around in his head. Early Polish armorials must have existed although none have survived down to our times. In many cases the restorations of the Banners shown in the present work are based on reproductions of drawings in the Armorial of the Golden Fleece. Three pages from this fundamental source arc illustrated in this introduction 9

11 Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa. Polish coats of arms in the Golden Fleece Armorial.

12 Opisując sztandary użyto określenia znak bojowy", bowiem tak należy widzieć rolę chorągwi w średniowieczu. Znaki bojowe maja długą historię. Szukając początków ich użycia, należy cofnąć się aż do czasów starożytnych. Już armie starożytnego Egiptu, Asyrii i innych ówczesnych państw używały znaków bojowych. Początkowo chorągwie funkcjonowały głównie jako znaki rozpoznawcze na polu walki, a ich znaczenie symboliczne było drugoplanowe. W wojskach rzymskich na czele oddziałów noszono znaki, zwane signa militaria. Legiony rzymskie i kohorty w czasach Cesarstwa używały orłów (aquilae), nazwanych tak od wizerunku srebrnego orła, umieszczonego na szczycie drzewca. Ich wykorzystanie podyktowała praktyka bojowa, ułatwiały bowiem dowodzenie oddziałami na polu bitwy. Od samego początku przywiązywano wielkie znaczenie ideowe do znaków bojowych. Utrzymanie sztandaru i walka w jego obronie należały do podstawowych obowiązków wojownika. W schyłkowym okresie istnienia imperium rzymskiego cesarze posiadali specjalną chorągiew zwaną labarum. Była to purpurowa jedwabna płachta, przetykana złotem i wysadzana drogimi kamieniami. Jeszcze przez wiele lat po upadku Cesarstwa Rzymskiego purpurę uznawano za najbardziej dostojną i okazałą barwę władców. Plemiona słowiańskie używały natomiast tzw. stanic. Ich nazwa wywodzi się od.stanu". Termin ten oznacza siedzibę, schronienie - w okresie pokoju stanice przechoano bowiem w świątyniach. Stanice miały przypuszczalnie formę różnego rodzaju figur, osadzanych na drzewcu. Jednak nie można wykluczyć, iż ze względu na wpływy wschodnie, mogły to być płachty z malowanym lub wyszywanym wzorem. Herby rycerskie pojawiły się w pierwszej połowie XII wieku, najpierw we Francji i Anglii. Od tamtego czasu również i na chorągwiach zaczęły stopniowo pojawiać się godła herbowe. W Polsce proces ów rozpoczął się w drugiej dekadzie XIII stulecia. Pierm wspomnianym w źródłach polskim The term 'battle standard' has been used above since that is how one should best see the role of the banner in the Middle Ages. Military standards have a long history, and indeed their use can be traced back as far as ancient times. The armies of ancient Egypt, Assyria and other contemporary states used military standards. Military standards primarily arose as a means of recognition on the battlefield, and their symbolic significance is secondary to this. In Roman armies standards called signa militaria were carried at the head of units. Legions and cohorts in Imperial times used eagles (aquilae), called after the silver eagle on top of the staff. Their use was dictated by military practice, since they made it easier to command units on the battlefield. From the very beginning military standards came to be surrounded with great ideological significance. One of the fundamental duties of the warrior was to retain possession of his standard and to fight in its defence. In the period of imperial decline the Roman emperors possessed a special banner called a labarum. This was a purple silk cloth, threaded with gold and set with precious stones. For many years after the fall of the Roman Empire purple continued to be regarded as the most dignified and stately colour of rulers. The Slav tribes used the so-called stanica as their standard. The word is derived from 'stan', which has an extended meaning of place, base or refuge, because in time of peace the stanica was kept in a sanctuary. The stanica probably took the form of a carved figure mounted on a staff. The possibility cannot be ruled out, however, that a coloured or embroidered cloth may have been attached to it, under the influence of eastern models. Knightly coats of arms first appeared in France and England during the first half of the twelfth century. Subsequently heraldic badges gradually began to appear on banners too. In Poland that process began in the sec ond decade of the thirteenth century. The first Polish banner mentioned in the literary 11

13 sztandarem była chorągiew poświęcona świętemu Wojciechowi, biskupowi poległemu z rak pogańskich Prusów. Celem europejskich systemów heraldycznych było ułatwienie identyfikacji wojownika na polu walki, dzięki bez trudu rozpoznawanemu znakowi. W związku z tym stosowano proste i symboliczne wzory. Dla przedstawienia znaków i tła używano jedynie sześciu kolorów: czarnego, białego, żółtego, czerwonego, niebieskiego i zielonego, choć wizerunki zwierząt i ludzi mogły występować w naturalnych barwach. Biały zastępował też srebrny, a żółty - złoty, ponieważ farby metaliczne były drogie i bardzo trudne do zdobycia. W heraldyce nie stosowano odcieni. Kolor niebieski był zawsze niebieskim, chociaż na wizerunku mógł być jasnoniebieski bądź granatowy. Aby zachować czytelność godła, herb właściwy nigdy nie był umieszczany na polu o takiej samej barwie. W okresie bitwy grunwaldzkiej znaczenie chorągwi było już mocno ugruntowane. Chorągwią nazywano zarówno znak bojowy, jak i oddział służący pod nim. Podobnie kopia stanowiła główną broń ówczesnych rycerzy, a także najmniejszą jednostkę organizacyjną średniowiecznej armii, złożoną najczęściej z lepiej uzbrojonego kopijnika i dwóch lekkozbrojnych strzelców. Chorągiew miała nie tylko znaczenie ideowe, ale także duże znaczenie praktyczne. Była widoczna z daleka na polu bitwy, wskazywała kierunek ataku lub manewru całemu oddziałowi. Oddanie jej w ręce nieprzyjaciela oznaczało pokonanie całego, walczącego pod nią oddziału. Dlatego zagarnięte chorągwie wroga traktowano jako najcenniejsze z trofeów wojennych. Z tego powodu znak bojowy pieczołowicie chroniono. Dzierżący go chorąży nigdy nie występował w pierwszym szeregu. Poprzedzali go tzw. przedchorągiewni (antesignani) u- stawieni w klin. W jednej z instrukcji wojskowych - napisanych w 1477 roku przez niemieckiego margrafa Albrechta-Achillesa sources is a banner dedicated to Saint Wojciech (Adalbert), a bishop who had fallen into the hands of the pagan Prussians. The aim of European heraldic systems was to provide the warrior with an easily recognizable badge enabling his instant recognition on the battlefield. Therefore the designs used were simple and stylized. Only six colours were used for heraldic backgrounds or charges: black, white, yellow, red, blue and green, though representations of animals or humans could appear in their natural colours. Silver was the same as white and gold the same as yellow, because metallic paints were expensive and very difficult to find. No other colours existed. Blue was blue and encompassed all shades from navy blue to sky blue. A charge could not appear on a field of the same colour, as the aim was that it had to stand out and be instantly recognizable. By the time of the battle of Grunwald an extended meaning of the word banner had become firmly established. As well as being the name for the standard itself, it came to be used for the military unit serving under it. In a similar way the word lance is used of the principal weapon carried by the mediaeval knight and the smallest organizational element of a mediaeval army, which normally consisted of one fully armed knight and two or more lightly equipped crossbowmen. The role of the banner itself in battle was not purely symbolic: it was of great practical value. It could be seen from a great distance on the battlefield, pointing out the direction of an attack and of any manoeuvres the unit as a whole had to perform. Consequently if the banner was lost in battle, the whole formation fighting under it was in effect rendered useless. This is why banners were considered to be the most valuable trophies, which could be won in battle. Therefore it was absolutely essential that the banner was well guarded. The standard-bearer who carried it was never stationed in the front line, in front of him the best knights of the Banner, the antesignani 'those who go before the standard* were drawn up in wedge formation. In the series of 12

14 Hohenzollerna dla jego syna Jana - czytamy, iż w pierwszym szeregu stawać winno trzech rycerzy, pięciu w drugim, siedmiu w trzecim, dziewięciu w czwartym i jedenastu w piątym. Resztę chorągwi stanowić powinna kolumna złożona z jedenastoosobowych szeregów. Chorąży znajdować się miał w środku pierwszego szeregu za klinem. Z opisów Jana Długosza, zawierających często uwagi o rycerzach służących jako antesignani, wynika, iż podobny szyk stosowano również w armii Władysława Jagiełły. Nie zawsze jednak dokładnie taki, jak przedstawiony powyżej, ze względu na duże zróżnicowanie liczebności poszczególnych chorągwi. Przedchorągiewnymi w klinie byli najznakomitsi rycerze w chorągwi. Podczas bitwy grunwaldzkiej prawdopodobnie zdarzyło się, że w trakcie ataku oddziału wojsk zakonnych pod dowództwem samego wielkiego mistrza, główna chorągiew polska - wielka" krakowska - na moment upadła. Spowodowało to chwilowy kryzys w szeregach armii Królestwa Polskiego. Być może zdarzenie w rzc czywistości nie miało miejsca. Jednak niektórzy rycerze zakonu, przekonani o u- padku chorągwi krakowskiej, poczęli śpiewać Christ ist erstanden (Chrystus zraat' twychwstal). Historia ta pokazuje, jak wielką wagę przywiązywano do utraty chorągwi w bitwie. Funkcja sztandarów o- raz chorągwi wojskowych przetrwała do czasów współczesnych, choć obecnie jest ona jedynie symboliczna. Chorągwie okresu średniowiecza miay różne kształty i rozmiary. W dużym uproszczeniu można podać, iż feudalnemu panu niższego rzędu (chevalier bachelier) przysługiwał pennon, czyli proporzec w kształcie wydłużonego trójkąta. Możnowładca - a więc dowódca wyższej rangi - występował pod znakiem zwabanderium, o płachcie czworokątnej, czasem zaopatrzonej w wydłużony trójkątny ogon (wimpel). Dowódca najwyższy rangą, książę lub król, obok banmilitary instructions which the German Margrave Albrecht-Achilles Hohenzollern wrote down in 1477 for his son Johan, we read that the wedge should have 3 knights in the first rank, 5 in the second, 7 in the third, 9 in the fourth, and 11 in the fifth. The rest of the banner should be drawn up in a column behind this wedge with 11 knights in each rank. The standard-bearer is to be stationed in the centre of the first rank of this column behind the wedge. From the testimony of Długosz, with his numerous references to warriors serving as antesignani, it appears that this same type of formation was in use in the army of Władysław Jagiełło. Not all the banners may have been drawn up in exactly the manner described above however, in view of the great disparity in numbers between them. The antesignani who served in the wedge comprised the most outstanding warriors of the banner. During the battle of Grunwald a moment probably passed during which the standard of the principal Banner in the Polish-Lithuanian army, the so-called 'Great' Kraków Banner, fell momentarily during an attack launched upon it by a group of Teutonic Knights under the command of the Grand Master himself. This caused a temporary crisis in the ranks of the Polish-Lithuanian army. Some historians believe that the incident never took place. Nevertheless, whether the banner fell or not, some of the knights of the Teutonic Order perceived that it had fallen, for they began to sing Christ ist erstanden (Christ is risen). This story shows how much importance was attached to the loss of a standard in the battle. The importance of a unit's standard, though now completely symbolic, has survived undiminished in modern armies down to this very day. Mediaeval banners came in a number of shapes and sizes. Without wishing to oversimplify, one might state that a liege lord of the lowest rank (chevalier bachelier) might attach a pennon in the shape of an elongated triangle to his lance. A feudal magnate of higher rank might have his own standard 13