Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce. Ilustracja lub tytuł. Prof. dr hab. Małgorzata Juchniewicz. Dr Barbara Grzybowska

Transkrypt

1 2010 Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce Ilustracja lub tytuł Prof. dr hab. Małgorzata Juchniewicz Dr Barbara Grzybowska UNIA EUROPEJSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY

2

3 Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce Prof. dr hab. Małgorzata Juchniewicz Dr Barbara Grzybowska Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Warszawa 2010

4 Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu systemowego Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnianie innowacji. (Program Operacyjny Kapitał Ludzki, działanie 2.1.3) Publikacja bezpłatna (c) Copyright by Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010 Publikacja dostępna jest także w wersji elektronicznej na Portalu Innowacji Poglądy i tezy przedstawione w publikacji nie muszą odzwierciedlać stanowiska Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Prezentują jedynie stanowiska Autorów. ISBN Nakład 1000 egz. Przygotowanie do druku: Skład, łamanie, korekta i druk: Drukarnia Kolumb Katowice/Siemianowice Śl., ul. Budowlana 15

5 Spis treści Streszczenie... 7 Wprowadzenie Opis celów i zidentyfikowanych zagadnień badawczych Cele badawcze Zakres przedmiotowy i geograficzny Zagadnienia badawcze Metodyka badań Koncepcja badania Analiza danych wtórnych Badanie PAPI Populacja objęta badaniem oraz dobór próby Dobór respondenta Pilotaż Wyniki badania desk research Definicje i miary innowacyjności przedsiębiorstw Istota i rodzaje innowacji Pojęcie innowacyjności Pomiar innowacyjności Działalność innowacyjna przedsiębiorstw Wprowadzenie Poziom innowacyjności przedsiębiorstw Nakłady i finansowanie działalności innowacyjnej Motywy i efekty działalności innowacyjnej Bariery i stymulatory działalności innowacyjnej Zdolność innowacyjna Wprowadzenie Kapitał ludzki Źródła informacji Współpraca przedsiębiorstw w zakresie działalności innowacyjnej Technologie informacyjno-telekomunikacyjne Polityka wspierania innowacyjności przedsiębiorstw Wprowadzenie Uregulowania prawne polityki innowacyjnej Ochrona własności intelektualnej Fundusze strukturalne w polityce innowacyjnej Programy europejskie jako element polityki innowacyjnej Instytucjonalne formy wspierania innowacyjności Instrumenty wsparcia działalności innowacyjnej przedsiębiorstw dobre praktyki Wprowadzenie

6 Instrumenty wspierania innowacyjności doświadczenia zagraniczne Instrumenty wspierania innowacyjności doświadczenia krajowe Wyniki badań ankietowych Diagnoza działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw Charakterystyka badanych przedsiębiorstw i respondentów Poziom innowacyjności Motywy i efekty innowacji Bariery i perspektywy wdrażania innowacji Działalność badawczo-rozwojowa Tendencje zmian działalności innowacyjnej Potencjał innowacyjny mikroprzedsiębiorstw Postawy wobec innowacji Źródła informacji wykorzystywanych w procesach innowacyjnych Finansowanie innowacji Współpraca w zakresie działalności innowacyjnej Technologie informacyjne i komunikacyjne (ICT) Tendencje zmian potencjału innowacyjnego Polityka wspierania innowacyjności mikroprzedsiębiorstw Ochrona własności intelektualnej Publiczne wsparcie w finansowaniu działalności innowacyjnej Klastry w działalności innowacyjnej Instytucje wspierające działalność innowacyjną Instrumenty wspierające działalność innowacyjną mikroprzedsiębiorstw skuteczność i wykorzystanie w przyszłości Instrumenty badawcze i doradcze Instrumenty finansowe Instrumenty informacyjne Instrumenty szkoleniowe Instrumenty organizacyjne Instrumenty technologiczne Wnioski z badania i rekomendacje Wnioski z przeprowadzonych badań ilościowych Diagnoza działalności innowacyjnej Potencjał innowacyjny mikroprzedsiębiorstw Polityka wspierania innowacyjności Instrumenty wspierające działalność innowacyjną mikroprzedsiębiorstw Rekomendacje Rekomendacje ogólne Rekomendacje instrumentów kierowanych do mikroprzedsiębiorstw nieinnowacyjnych Rekomendacje instrumentów kierowanych do mikroprzedsiębiorstw innowacyjnych...219

7 5.3. Wnioski i rekomendacje wynikające z realizacji badań działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw Załącznik: Tendencje zmian w działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw w latach Spis tabel raportu Spis tabel załącznika Spis wykresów Piśmiennictwo

8

9 Streszczenie Cel i założenia badania Głównym celem badania było określenie stanu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce oraz przejawów i uwarunkowań ich aktywności w tej dziedzinie. Zakres przedmiotowy badania, na podstawie wytycznych przedstawionych przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, obejmował populację mikroprzedsiębiorstw działających na terenie całej Polski, z uwzględnieniem podziału regionalnego oraz sekcji PKD. W ramach badań analizowano cztery problemy badawcze. Pierwszym z nich była działalność innowacyjna, co omówiono w rozdziale 4.1. Diagnoza działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw. Zagadnienia badawcze tam przedstawione związane są z poziomem innowacyjności mikroprzedsiębiorstw, motywami i efektami działalności innowacyjnej, barierami i perspektywami wdrażania innowacji oraz z działalnością badawczo-rozwojową. Drugi problem badawczy, przedstawiony w rozdziale 4.2. Potencjał innowacyjny mikroprzedsiębiorstw, obejmuje zagadnienia związane z postawami wobec innowacji, źródłami informacji wykorzystywanych w procesach innowacyjnych, finansowaniem innowacji, współpracą w zakresie działalności innowacyjnej oraz technologiami informacyjnymi i telekomunikacyjnymi (ICT). Kolejny problem badawczy, który dotyczy polityki wspierania innowacyjności mikroprzedsiębiorstw, został zaprezentowany w rozdziale 4.3. Znalazły się tutaj następujące zagadnienia: ochrona własności intelektualnej, publiczne wsparcie w finansowaniu działalności innowacyjnej, klastry w działalności innowacyjnej i instytucje wspierające działalność innowacyjną. Czwarty z problemów badawczych, który przedstawiono w rozdziale 4.4., dotyczy instrumentów wspierających działalność innowacyjną mikroprzedsiębiorstw. Omówiono w nim sześć grup instrumentów: badawcze i doradcze, finansowe, informacyjne, szkoleniowe, organizacyjne i technologiczne. Każdy z instrumentów został oceniony pod kątem jego znajomości, skuteczności i potrzeby korzystania z niego w przyszłości. Metodyka badań Prace związane z realizacją badania zostały podzielone na kilka etapów. Pierwszy etap badań polegał na analizie wtórnych materiałów źródłowych dotyczących problematyki innowacyjności mikroprzedsiębiorstw. Dokonano w nim charakterystyki aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw oraz programów i instrumentów wspierania innowacyjności, ze szczególnym uwzględnieniem mikroprzedsiębiorstw. Wskazano także przykłady dobrych praktyk z zakresu wspierania innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce oraz w gospodarkach światowych, w tym spoza Unii Europejskiej. W ramach drugiego etapu badań zidentyfikowano szczegółowo problemy badawcze oraz związane z nimi szczegółowe cele badania. Sformułowano w nim zagadnienia badawcze oraz pytania, które zamieszczone zostały w kwestionariuszu ankietowym. Kolejny, trzeci etap postępowania badawczego obejmował przeprowadzenie badań terenowych w postaci pilotażowego oraz właściwego badania w formule PAPI 1. Badania ankietowe przeprowadzone zostały wśród 1500 mikroprzedsiębiorstw działających na terenie całego kraju. 1 PAPI - (Paper And Pencil Interview) metoda wywiadu bezpośredniego, polegającego na osobistej, bezpośredniej rozmowie z respondentem, przeprowadzanej przez ankietera przy użyciu specjalnie przygotowanego do tego celu formularza). 7

10 Czwarty etap badań związany był z analizą wyników badania ilościowego oraz wyciągnięciem wniosków i przygotowaniem rekomendacji. Ostatnią fazą postępowania badawczego było przygotowanie raportu końcowego. Główne wnioski i rekomendacje Wnioski Badania związane z zaangażowaniem mikroprzedsiębiorstw w działalność innowacyjną oraz regionalnym i branżowym zróżnicowaniem tego zagadnienia wykazały, że: 1. Poziom innowacyjności mikroprzedsiębiorstw zależy od regionu działalności. Najwięcej firm innowacyjnych zlokalizowanych jest w województwach o najwyższej atrakcyjności inwestycyjnej i potencjale innowacyjnym. Jest to przede wszystkim woj. mazowieckie, a w dalszej kolejności dolnośląskie i śląskie. 2. Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw jest zróżnicowana branżowo. Najbardziej innowacyjne prowadzą działalność usługową. Niższy odsetek firm wdrażających innowacje występuje w budownictwie i przemyśle. 3. Mikroprzedsiębiorstwa prowadzące działalność na rynkach krajowych i zagranicznych są bardziej innowacyjne od tych operujących na rynkach lokalnych. Wprowadzają one innowacje znacznie częściej i o większym stopniu nowości. Zdecydowanymi liderami innowacji o relatywnie wyższym stopniu zmian są firmy zlokalizowane w województwach o wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej i potencjale innowacyjnym. 4. Innowacyjne przedsiębiorstwa w większym stopniu korzystają z zewnętrznych form wspierania działalności innowacyjnej niż firmy nie wprowadzające innowacji. Wynika to z wyższego stopnia znajomości instytucji i instrumentów wspierania procesów innowacyjnych. Mikroprzedsiębiorstwa są zróżnicowane pod względem aktywności innowacyjnej oraz potrzeb proinnowacyjnych. Poziom innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w ujęciu regionalnym pokrywa się w znacznym stopniu z atrakcyjnością inwestycyjną i potencjałem innowacyjnym województw. Czynnik lokalizacji jest więc istotną determinantą poziomu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw. Innowacyjność sektora usług jest wyższa niż przedsiębiorstw przemysłowych. Zróżnicowanie branżowe poziomu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw jest zbliżone do ogólnych tendencji występujących w gospodarce. Niewiele firm wprowadza zmiany na skalę europejską/światową i krajową. Dominują innowacje stanowiące nowość o zasięgu lokalnym i branżowym. Ze względu na to, że mikroprzedsiębiorstwa najczęściej ograniczają działalność do rynków lokalnych, ten rodzaj innowacji może być dla nich istotnym wyróżnikiem konkurencyjności. 8 Analiza dokumentów wtórnych i badania ilościowe dotyczące poziomu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw prowadzą do następujących wniosków: 1. Innowacyjne rozwiązania, które są z reguły kosztowne i ryzykowne, mają w strategiach mikroprzedsiębiorstw mniejsze znaczenie niż w większych firmach. Odsetek mikroprzedsiębiorstw wprowadzających innowacje wynosi tylko 26% ogółu badanej populacji. Niekorzystną tendencją

11 jest zmniejszenie poziomu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w porównaniu z wcześniejszymi badaniami z 2005 r. 2. Podstawowe przyczyny niskiej aktywności mikroprzedsiębiorstw wynikają, zdaniem respondentów, z braku potrzeby wprowadzania innowacji z powodu prowadzenia działalności innowacyjnej w latach wcześniejszych. Świadczy to o doraźnym i niesystematycznym podejściu do realizacji procesów innowacyjnych. 3. Z przeprowadzonego badania wynika, że istnieje niewielkie zainteresowanie mikroprzedsiębiorstw podjęciem działań innowacyjnych w przyszłości. Tylko 25% z nich planuje w perspektywie najbliższych 2-3 lat wdrażanie nowych rozwiązań. 4. Innowacje zostały uznane za jeden z mniej istotnych instrumentów konkurowania. Oznacza to, że mikroprzedsiębiorcy nie widzą bezpośredniego związku między prowadzeniem działalności innowacyjnej a poprawą pozycji konkurencyjnej. Mikroprzedsiębiorców cechuje ograniczony zakres oddolnej innowacyjności. Negatywnym zjawiskiem dodatkowo jest brak zainteresowania wdrażaniem innowacji w przyszłości. Z tego względu głównymi instrumentami konkurowania są, i prawdopodobnie pozostaną, cena i jakość produktów. Wskazuje to na konieczność podjęcia działań zwiększających postawy proinnowacyjne mikroprzedsiębiorców. Źródła finansowania innowacyjnych przedsięwzięć są jednym z podstawowych obszarów badawczych tego procesu. Z przeprowadzonych badań wynikają następujące konkluzje: 1. Finansowanie działalności innowacyjnej odbywa się głównie w oparciu o środki własne mikroprzedsiębiorstw. Stwarza to niewielkie możliwości finansowania ze względu na relatywnie mały kapitał, jakim dysponują. W połączeniu z podstawową barierą ograniczającą wdrażanie innowacji, jaką zdaniem respondentów jest dostępność finansowa, to niewątpliwie jedna z przyczyn małej innowacyjności tego sektora. 2. Z zewnętrznych źródeł finansowania korzysta niewielki odsetek mikroprzedsiębiorstw. Jako najważniejsze źródło finansowania zewnętrznego badani uznają kredyty i pożyczki (30% respondentów korzystających z zewnętrznych źródeł finansowania). Korzystają także, ale w mniejszym zakresie, z funduszy pochodzących z UE oraz z leasingu (co dziesiąte przedsiębiorstwo). Pozostałe zewnętrzne źródła finansowania odgrywają w działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw znacznie mniejszą rolę. 3. Wsparcie publiczne w finansowaniu działalności innowacyjnej ma także niewielkie znaczenie tylko nieco ponad 9% mikroprzedsiębiorstw ubiega się o nie. Z punktu widzenia przeprowadzonych badań warto zwrócić uwagę, że relatywnie częściej próby uzyskania takiego wsparcia podejmowane są przez firmy innowacyjne oraz te działające na terenie województw o wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej i potencjale innowacyjnym. 4. Kredyty i pożyczki są najbardziej znanym respondentom instrumentem finansowym wspierającym działalność innowacyjną. Należy jednak nadmienić, że ponad połowa badanych zna, ale nie wykorzystuje tej formy pomocy. Najmniej znane i najrzadziej wykorzystywane są instrumenty finansowe takie jak bon na innowacje i wsparcie aniołów biznesu. 9

12 Działalność innowacyjna mikroprzedsiębiorstw jest w głównej mierze ograniczona barierami finansowymi. Wynika to m.in. z tego, że finansują one działalność innowacyjną głównie w oparciu o środki własne. Ze względu na specyfikę tych firm oznacza to, że na wdrażanie innowacji mogą przeznaczać relatywnie małe środki finansowe. Najczęściej wykorzystywanym zewnętrznym źródłem finansowania innowacji są kredyty i pożyczki. Kolejne miejsce zajmują środki uzyskane z funduszy UE i leasing. Wskazuje to na potrzebę wzmacniania instrumentów zwiększających dostęp do tych źródeł. Współczesne teorie działalności innowacyjnej podkreślają, że istotą systemowego jej modelu jest konieczność współpracy. Możliwość samodzielnego opracowywania innowacji, szczególnie przez małe przedsiębiorstwa, jest ograniczona. Wnioski dotyczące tego problemu badawczego były następujące: 1. Współpracę w zakresie działalności innowacyjnej podejmuje 39% firm badanej populacji. Największą rolę jako podmiot współdziałania odgrywają klienci, gdyż ponad 60% respondentów deklaruje wysokie znaczenie takiej współpracy w realizacji procesów innowacyjnych. Współpracę podejmowano także z dostawcami materiałów i wyposażenia, z innymi przedsiębiorstwami prowadzącymi zbliżony rodzaj działalności oraz z konkurentami. 2. Mikroprzedsiębiorstwa nie przewidują istotnych zmian podmiotów, z którymi zamierzają współpracować w przyszłości. Będą to nadal wymienieni wcześniej partnerzy rynkowi. Warto przy tym zwrócić uwagę, że charakter takiej współpracy nie zawsze ma formalny charakter. 3. Mikroprzedsiębiorstwa nie dostrzegają potrzeby współpracy w ramach zinstytucjonalizowanych struktur klastrowych. Należy podkreślić, że w populacji przedsiębiorstw innowacyjnych uczestnicy klastrów stanowią 18%, podczas gdy wśród firm nieinnowacyjnych tylko 6%. Przedsiębiorstwa innowacyjne charakteryzuje zatem większa skłonność do podejmowania wspólnych działań w ramach klastrów. 4. Potencjalny wpływ uczestnictwa w klastrze na wprowadzanie innowacji jest, w opinii respondentów, związany przede wszystkim z możliwościami ustanawiania wspólnych standardów jakościowych. Ważne okazuje się także upowszechnianie nowych rozwiązań organizacyjnych i marketingowych. Mikroprzedsiębiorcy nie dostrzegają natomiast możliwości łączenia środków finansowych uczestników klastra we wspólnej działalności innowacyjnej. Współpracę mikroprzedsiębiorstw z szeroko rozumianym otoczeniem cechuje brak instytucjonalnych i trwałych więzi. Głównymi partnerami współpracy, podobnie jak w przypadku małych, średnich oraz dużych przedsiębiorstw w kraju, są klienci, dostawcy materiałów i wyposażenia oraz inne przedsiębiorstwa z tej samej branży. Z deklaracji dotyczących zamierzeń podjęcia współpracy w przyszłości wynika, że pozostaną oni nadal najważniejszymi kooperantami. Mikroprzedsiębiorstwa nie są w większości uczestnikami struktur klastrowych głównie ze względu na to, że nie dostrzegają takiej potrzeby. Tymczasem może to być szczególnie ważne w zwiększaniu ich innowacyjności i konkurencyjności ze względu na możliwość łączenia z reguły niewielkich zasobów. Przedsiębiorcy będący uczestnikami struktur klastrowych wskazywali przede wszystkim na korzyści związane z ustanawianiem wspólnych standardów jakościowych oraz wprowadzaniem nowych rozwiązań organizacyjnych i marketingowych. 10

13 Analiza dokumentów wtórnych wykazała, że mikroprzedsiębiorstwa, ze względu na ograniczone zasoby kapitałowe i ludzkie, w niewielkim zakresie prowadzą działalność badawczo-rozwojową. Przeprowadzone badania empiryczne potwierdzają tę tendencję, wskazując jednocześnie na następujące aspekty: 1. Prace badawczo-rozwojowe prowadzi wśród badanej populacji zaledwie 50 firm, tj. ok. 3% analizowanych. Efektem tych prac są w głównej mierze nowe/unowocześnione produkty oraz nowe/ usprawnione technologie i innowacje marketingowe. Tego rodzaju innowacje w ramach prac B+R realizowane są w nieco ponad połowie firm. Nowy proces opracowało natomiast co trzecie przedsiębiorstwo. 2. Zdecydowana koncentracja przedsiębiorstw prowadzących działalność B+R występuje w województwach: mazowieckim, śląskim i pomorskim, a więc tych o największej atrakcyjności inwestycyjnej i potencjale innowacyjnym. Łącznie zlokalizowanych jest tam 60% takich podmiotów. 3. Przedsiębiorcy oceniając instrumenty wspierające współpracę z partnerami, w znacznej części (co trzeci) wskazali na odpowiedź nie wiem. W praktyce oznacza to ograniczone zainteresowanie podjęciem współpracy w przyszłości. Szczególnie dotyczy to współpracy z jednostkami sektora B+R, co wskazuje na dalsze utrwalanie tendencji ograniczonego zainteresowania zewnętrznym transferem wiedzy i technologii. 4. Niski odsetek mikroprzedsiębiorstw posiadających własne zaplecze B+R determinuje niewielki udział nakładów na prace badawczo-rozwojowe w strukturze nakładów innowacyjnych ogółem. Stanowi on zaledwie 5%. Jest to zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że innowacje wdrażane przez mikroprzedsiębiorstwa charakteryzuje niski stopień nowości. Działalność B+R prowadzona przez mikroprzedsiębiorstwa oraz współpraca z podmiotami sektora B+R odgrywają w działalności innowacyjnej badanych firm niewielką rolę. Wśród mikroprzedsiębiorstw prowadzących tę działalność występuje wyraźne zróżnicowanie regionalne. Ocena współpracy mikroprzedsiębiorstw z jednostkami sektora B+R jest niska. Powoduje to niewielkie zainteresowanie podjęciem współpracy z nimi w przyszłości. W ramach polityki innowacyjnej państwa stworzono instytucje, które zajmują się zarówno bezpośrednim, jak i pośrednim wspieraniem działalności innowacyjnej. Badane mikroprzedsiębiorstwa oceniły znajomość, skuteczność oraz przydatność tych instytucji. Przeprowadzone badania wskazują, że: 1. Większość badanych mikroprzedsiębiorstw nie zna instytucji wspierających działalność innowacyjną. Ponad połowa respondentów nie zna 62% wymienionych instytucji. Najbardziej znanymi instytucjami są jednostki centralne, czyli: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Ministerstwo Gospodarki oraz Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (ponad 60% wskazań). 2. W kontekście przeprowadzanych rozważań istotna jest nie tylko znajomość, ale i stopień korzystania przez mikroprzedsiębiorstwa z oferowanych instrumentów pomocy. Ze wsparcia korzysta jednak tylko niewielka liczba przedsiębiorstw w zależności od rodzaju instytucji odsetek korzystających z pomocy wynosi od 0,4% do 2,9% badanej populacji. 3. Mikroprzedsiębiorcy korzystają najczęściej z instrumentów wsparcia oferowanych przez Agencje Rozwoju Regionalnego (2,9% wskazań) oraz PARP (2,5%). Relatywnie wysoką znajomością i stopniem wykorzystania cieszą się instytucje takie, jak Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE (1,8% wskazań) oraz Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (1,6%). Mniejsze znaczenie mają pozostałe instytucje regionalne (np. inkubatory przedsiębiorczości oraz ośrodki innowacji i przedsiębiorczości odpowiednio 1,3 i 1,1% wskazań). 11

14 4. Instytucjonalne źródła informacji nie odgrywają praktycznie żadnej roli w opracowywaniu i wdrażaniu innowacji, przy czym wszystkie z nich oceniono na zbliżonym poziomie. Warto wspomnieć, że źródła informacji związane z wdrażaniem innowacji finansowanych z UE zostały nieco lepiej ocenione niż źródła instytucjonalne ogółem. Najważniejsze dla mikroprzedsiębiorstw są te o charakterze lokalnym i regionalnym. Wśród nich wymieniono jednostki takie, jak: urzędy marszałkowskie, urzędy gmin, agencje rozwoju regionalnego i ośrodki doradztwa rolniczego. Znajomość instytucji wspierających działalność innowacyjną wśród mikroprzedsiębiorców jest umiarkowana. Niewielki zakres korzystania z instrumentów pomocy powoduje jednocześnie niską ocenę skuteczności i niewielką potrzebę korzystania z nich w przyszłości. Bardziej aktywne w poszukiwaniu i korzystaniu z ich pomocy są przedsiębiorstwa innowacyjne. Instytucje nie stanowią dla mikroprzedsiębiorstw ważnego źródła informacji umożliwiających tworzenie i wdrażanie innowacyjnych rozwiązań. Lepiej niż źródła instytucjonalne ogółem zostały ocenione te, które zajmowały się projektami innowacyjnymi finansowanymi z UE. W działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa mogą korzystać z różnego rodzaju narzędzi czy instrumentów, które mogą ograniczać ewentualne oddziaływanie barier w realizacji procesów innowacyjnych. Jest to jednak możliwe pod warunkiem wykorzystywania tych instrumentów, a to zależy od ich znajomości i skuteczności. Podstawowe wnioski wynikające z tego zakresu badań są następujące: 1. Wśród mikroprzedsiębiorstw najbardziej znanymi instrumentami wspierającymi działalność innowacyjną są instrumenty badawcze i doradcze. Ponad 60% badanych wskazała na ich znajomość. Pozostałe instrumenty są znane tylko co czwartej firmie. Rozważając oddziaływanie instrumentów bezpośrednio wspierających innowacyjność przedsiębiorstw, należy podkreślić, że znaczna część uczestników badania deklaruje ich nieznajomość. 2. Najbardziej znanymi i wykorzystywanymi instrumentami są: doradztwo finansowe i podatkowe (9% mikroprzedsiębiorstw zna i wykorzystuje ten instrument) oraz preferencyjne kredyty i pożyczki (7% wskazań). Stopień wykorzystania pozostałych instrumentów jest co najmniej 2-krotnie niższy. 3. Instrumenty wspierające działalność innowacyjną zostały uznane, w ocenie respondentów, za średnio skuteczne. Opinia ta dotyczy wszystkich analizowanych grup instrumentów, czyli: badawczych i doradczych, finansowych, informacyjnych, szkoleniowych, organizacyjnych i technologicznych. Nie występuje istotna różnica w ocenach zarówno poszczególnych grup, jak i rodzajów instrumentów. 4. Mikroprzedsiębiorcy nie odczuwają większych potrzeb związanych z korzystaniem z instrumentów wspierających działalność innowacyjną w przyszłości. Ocena potrzeb kształtuje się na poziomie ok. 1,5, co w przyjętej skali od 1,0 do 3,0 oznacza w zasadzie znikome zainteresowanie tymi formami pomocy. W ocenie badanych znajomość i skuteczność stosowania instrumentów wspierających procesy innowacyjne w przedsiębiorstwach jest niewielka. Powoduje to, że nie dostrzegają potrzeby korzystania z nich w przyszłości. Przedsiębiorstwa innowacyjne wykazują się zarówno większą znajomością, jak i wykorzystaniem dostępnych form pomocy. Najbardziej popularnymi i stosowanymi instrumentami są te o charakterze badawczo-doradczym. 12

15 We współczesnych przedsiębiorstwach na technologiach informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) opiera się komunikacja wewnętrzna i zewnętrzna oraz realizowane w nich procesy gospodarcze. Odnosi się to także do procesów innowacyjnych i mikroprzedsiębiorstw. W kontekście przeprowadzonych badań dotyczących tej tematyki można stwierdzić, że: 1. Mikroprzedsiębiorstwa w coraz większym zakresie korzystają ze sprzętu komputerowego. W sprzęt stacjonarny wyposażonych jest ¾ badanych firm, a w przenośny prawie połowa. Istotne jest, że w porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w 2005 r. odsetek ten zwiększył się znacznie. 2. Najczęściej technologie ICT służą w mikroprzedsiębiorstwach do komunikowania się z innymi podmiotami przez konta poczty elektronicznej. Głównym rodzajem oprogramowania wykorzystywanym w badanych firmach jest oprogramowanie finansowo-księgowe, a także oprogramowania branżowe oraz wspomagające zakupy i sprzedaż. Rodzaj oprogramowania wynika ze specyfiki prowadzonej działalności. 3. Dostęp do Internetu posiada obecnie ponad 90% mikroprzedsiębiorstw, a prawie połowa z nich korzysta z szerokopasmowego dostępu. Internet wykorzystywany jest głównie do pozyskania informacji o branży i rynku działania przedsiębiorstwa oraz dokonywania rozliczeń z bankami. W kontaktach on-line dominują te podmioty, z którymi mikroprzedsiębiorstwa najczęściej nawiązują współpracę, czyli dostawcy, klienci i współpracujące firmy. 4. Porównując zasoby i wykorzystanie ICT w grupie przedsiębiorstw innowacyjnych i nieinnowacyjnych, należy wskazać, że zarówno potencjał, jak i zakres jego wykorzystywania jest większy w firmach, które w ostatnich latach wprowadzały innowacje. Większy odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych zamierza także wprowadzać nowe rozwiązania technologii ICT w przyszłości. Wyposażenie mikroprzedsiębiorstw w technologie ICT jest coraz bardziej powszechne, ale wykorzystywane jest ono najczęściej do mniej zaawansowanych funkcji. Wyposażenie w komputery jest silnie skorelowane z branżą, w jakiej działa przedsiębiorstwo. Komputery najczęściej wykorzystywane są przez firmy branż pośrednictwa finansowego oraz ochrony zdrowia i pomocy społecznej. Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost, w porównaniu z poprzednim okresem, dostępu mikroprzedsiębiorstw do Internetu. Wykorzystywany jest on głównie do pozyskania informacji o branży i rynku, na jakim działają firmy oraz dokonywania rozliczeń z bankami. Mikroprzedsiębiorcy korzystają z niego także dosyć często do zakupów on-line produktów i usług. Główne rekomendacje Opierając się na zidentyfikowanym w badaniu zróżnicowaniu poziomu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw, zaproponowano rozdzielenie grup docelowych rekomendowanych działań. W badanej populacji wyraźnie zaznacza się bowiem różnica w postawach, wiedzy i potrzebach mikroprzedsiębiorstw nieinnowacyjnych i innowacyjnych. Poprzedzono je rekomendacjami ogólnymi, uzasadniającymi takie podejście i obejmującymi obie grupy. Struktura rekomendacji jest zatem następująca: Rekomendacje ogólne Rekomendacje instrumentów kierowanych do mikroprzedsiębiorstw nieinnowacyjnych Rekomendacje instrumentów kierowanych do mikroprzedsiębiorstw innowacyjnych. 13

16 Rekomendacje ogólne Wyodrębnienie grup docelowych mikroprzedsiębiorstw Celem rekomendacji jest zwiększenie skuteczności działań instrumentów interwencji publicznej poprzez dopasowanie ich do potrzeb grup docelowych. Rekomenduje się wyodrębnienie mikroprzedsiębiorstw jako odrębnego segmentu wsparcia i uwzględnienie w nim dwóch grup docelowych, do których kierowana jest zróżnicowana oferta pomocy. Pierwszą z grup są mikroprzedsiębiorstwa nieinnowacyjne, o niższym poziomie innowacyjności, zlokalizowane w regionach o niskiej atrakcyjności inwestycyjnej i potencjale innowacyjnym oraz z sektora niskiej i średnio-niskiej techniki. Druga grupa obejmuje mikroprzedsiębiorstwa będące liderami innowacyjności, działające w regionach o wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej i potencjale innowacyjnym oraz funkcjonujące w sektorze średnio-wysokiej i wysokiej techniki. Personalizacja przekazu Celem rekomendacji jest zwiększenie zrozumienia potrzeby wdrażania innowacji jako działania korzystnego dla konkretnego właściciela mikroprzedsiębiorstwa. Zakres tematyczny i sposób przekazu informacji przez instytucje wspierające działalność innowacyjną powinien umożliwić utożsamienie się pojedynczego przedsiębiorstwa z komunikatem ta informacja mnie dotyczy, jest skierowana właśnie do mnie. Przekaz komunikujący prawdziwe i realne profity z korzystania ze wsparcia i bycia innowacyjnym, odwołujący się do specyfiki branży i posługujący się pojęciami w niej stosowanymi, zwiększy skuteczność jego oddziaływania. Efektywna dystrybucja informacji o instytucjach i instrumentach wsparcia działalności innowacyjnej Celem rekomendacji jest zwiększenie wśród mikroprzedsiębiorstw świadomości istnienia instytucjonalnego systemu wsparcia działalności innowacyjnej oraz wykształcenie potrzeby korzystania z oferty takich instytucji. Rekomenduje się działania akcentujące aktywne przekazywanie informacji adresatom najczęściej wykorzystywanymi przez nich kanałami komunikacji: przedsiębiorcy najczęściej korzystają z Internetu jako kanału pozyskiwania informacji konieczna jest intensywna reklama w Internecie, szczególnie na portalach branżowych, portalach informacyjnych, a także w przeglądarkach internetowych, sponsorowane linki na portalach branżowych, pozycjonowanie i reklama kontekstowa w przeglądarkach internetowych; przedsiębiorcy aktywnie uczestniczą w portalach społecznościowych instytucje wspierające innowacyjną działalność powinny tworzyć swoje profile na portalach społecznościowych i dostarczać przedsiębiorcom tym coraz bardziej popularnym kanałem treści dostosowane do ich potrzeb; wielość różnych sieci informacji (gminy, Punkty Konsultacyjne organizowane pod patronatem MRR oraz PK pod patronatem PARP) powoduje rozproszenie informacji, zatem konieczne jest zacieśnienie współpracy pomiędzy sieciami; najpopularniejszą formą kontaktu stosowaną przez mikroprzedsiębiorstwa jest poczta elektroniczna proponowanym rozwiązaniem jest redagowanie i przesyłanie informacji w formie newslettera, który mógłby być wykorzystywany przez instytucje odpowiedzialne za wdrażanie instrumentów proinnowacyjnych do zachęcania mikroprzedsiębiorstw do korzystania z ich oferty. 14

17 Szkolenia dla JBR w zakresie promocji i marketingu swojej oferty Celem rekomendacji jest wzmocnienie skuteczności jednostek badawczo-rozwojowych oraz ośrodków naukowych w docieraniu ze swoją ofertą do mikroprzedsiębiorców. Wskazują oni na niską skuteczność i przydatność oferty ośrodków naukowych czy jednostek badawczych, często z powodu braku wiedzy o ofercie takich jednostek lub też niezrozumienia, w jaki sposób mogą one pomóc w działalności mikroprzedsiębiorstw. Rekomenduje się zatem stworzenie programu szkoleń z zakresu promocji, działań public relations oraz marketingu dla pracowników instytucji wspierających działalność innowacyjną, ze szczególnym uwzględnieniem JBR. Rekomendacje instrumentów kierowanych do mikroprzedsiębiorstw nieinnowacyjnych Promocja prorozwojowych postaw wśród mikroprzedsiębiorców Celem rekomendacji jest zwiększenie odsetka mikroprzedsiębiorstw wdrażających innowacje, które są dla wielu firm jedynie reakcją na okazjonalnie pojawiające się możliwości, a nie świadomymi, celowo i systematycznie realizowanymi przedsięwzięciami. Nie są one również utożsamiane z czynnikami mającymi wpływ na ich rozwój czy konkurencyjność. Do mikroprzedsiębiorstw powinna być skierowana szeroko zakrojona ogólnopolska akcja promująca prorozwojowe postawy, której celem byłoby przekonanie odbiorców, że innowacyjność to nie tylko zmiany technologiczne czy radykalne nowości produktowe, a wprowadzanie innowacji nie zawsze musi wiązać się z dużymi kosztami, znacznym ryzykiem czy posiadaniem specjalistycznych komórek (działów). Akcja powinna skoncentrować się na emisji materiałów akcentujących rangę postaw prorozwojowych w działalności przedsiębiorstw oraz ich znaczenie jako źródła przewagi konkurencyjnej. Aktywizowanie mikroprzedsiębiorstw z województw o niższej atrakcyjności inwestycyjnej Celem rekomendacji jest intensyfikacja działań prorozwojowych w mikroprzedsiębiorstwach z województw o najniższym stopniu innowacyjności. Konieczne jest zintensyfikowanie działań informacyjnych i promocyjnych ze strony instytucji wspierających procesy innowacyjne w mikroprzedsiębiorstwach. Szczególnie ważną rolę w tym zakresie powinni odegrać konsultanci KSU i KSI. Rekomenduje się zmianę formuły funkcjonowania konsultantów KSU i KSI, którzy mieliby obowiązek aktywnego pozyskiwania klientów poprzez konieczność odbycia miesięcznie konkretnej puli udokumentowanych wizyt w najbliższych geograficznie mikroprzedsiębiorstwach, szczególnie tych zlokalizowanych w innych miejscowościach niż miejsce ośrodków KSU i KSI. Wysoką rozpoznawalność jako instytucje wspierające działania proinnowacyjne mają również urzędy gmin, agencje rozwoju regionalnego oraz jednostki wdrażające RPO, dlatego też wskazane byłoby tworzenie sieci współpracy lokalnych ośrodków, które wspólnie realizowałyby działania aktywizujące mikroprzedsiębiorców. Jako narzędzie wspierające działania informacyjne konsultantów w docieraniu do mikroprzedsiębiorstw rekomenduje się opracowanie pakietu Mikrostarter Innowacyjności, zawierającego zestaw podstawowych informacji o tym kto, gdzie, w czym i w jaki sposób może pomóc mikroprzedsiębiorstwom w innowacyjnych działaniach. Rekomendacje instrumentów kierowanych do mikroprzedsiębiorstw innowacyjnych Demarkacja instrumentów wsparcia dla mikroprzedsiębiorców w zależności od rodzaju innowacji Celem rekomendacji jest powszechne wdrożenie efektywnych i odpowiednio sprofilowanych mechanizmów wsparcia dla innowacyjnych mikroprzedsiębiorców oraz usprawnienie dostępu sektora do wspar- 15

18 cia w zależności od rodzaju i charakteru innowacji, a także dookreślenie jej definicji. Wdrożenie rekomendacji dotyczy programów sektorowych, jak i regionalnych, w których należy dokonać: przeglądu definicji innowacyjności (w programach operacyjnych i dokumentach referencyjnych, jak np. Regionalne Strategie Innowacji) oceny stopnia wykorzystania istniejących instrumentów wsparcia, ich efektywności, skuteczności oraz dostosowania do potrzeb mikroprzedsiębiorstw zmiany kryteriów oceny projektów w sposób odpowiadający przeformułowanym celom wsparcia. Uproszczenie procedur ubiegania się o dotacje i rozliczania dotacji dla mikroprzedsiębiorstw Celem rekomendacji jest zwiększenie dostępu mikroprzedsiębiorstw do programów wsparcia dzięki zmniejszeniu stopnia ich zbiurokratyzowania poprzez: nabór wniosków z preselekcją uproszczenie dokumentów aplikacyjnych i dostosowanie ich zakresu do wnioskowanej kwoty i charakteru projektu (informacje wymagane w biznesplanie dla mikroprzedsiębiorstw mogłyby mieć postać analizy wielokryterialnej, a nie pełnego biznesplanu) przygotowanie regulaminów naboru wniosków o wsparcie napisanych językiem przystępnym, z cytowaniem źródeł prawa i ich omówieniem oraz podaniem przykładów upowszechnienie płatności zaliczkowych dla projektów mniejszych (np. do tys. zł). Branżowy monitoring technologii i benchmarking Celem rekomendacji jest upowszechnienie wśród mikroprzedsiębiorców informacji o sytuacji w sektorze nowych technologii i dostarczenie sektorowych wzorców (wskaźników, które osiągają liderzy). Wdrożenie rekomendacji polegać będzie na: wsparciu organizacji członkowskich biznesu w celu wdrożenia monitoringu branżowego/sektorowego i pozycjonowania konkurencyjności i innowacyjności firm (w tym mikroprzedsiębiorstw) na rynkach ponadregionalnych i międzynarodowych stworzeniu i aktualizacji internetowej bazy danych o technologiach możliwych do zastosowania przez mikroprzedsiębiorstwa w układzie branżowym. Wsparcie mikroprzedsiębiorstw w działaniach ponadlokalnych Celem rekomendacji jest stymulowanie procesów zainteresowania innowacjami, odpowiedniego klimatu kreatywności do myślenia o innowacjach oraz twórczego rozwoju poprzez kontakty z innymi przedsiębiorstwami i uzyskanie ponadlokalnej perspektywy rynku, na którym działają. Realizację tego postulatu proponujemy poprzez finansowanie udziału mikroprzedsiębiorstw w targach i imprezach wystawienniczych (podobnie jak w przypadku działania SPO-WKP), zarówno zagranicznych, jak i krajowych. Stymulowanie dostępu do finansowania zewnętrznego innowacji 16 Celem rekomendacji jest ułatwienie finansowania inwestycji mikroprzedsiębiorstw w obszarze innowacji poprzez pozyskiwanie finansowania zewnętrznego. Jej wdrożenie może polegać na realizacji takich przedsięwzięć, jak: organizacja konkursu na bank najbardziej przyjazny Funduszom Europejskim wsparcie finansowe i organizacyjne banków w przygotowaniu aplikacji do Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego o udzielenie gwarancji portfela kredytów i pożyczek dla mikroprzedsiębiorców realizujących innowacyjne przedsięwzięcia

19 przyspieszenie realizacji inicjatywy JEREMIE ukierunkowanej na finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych oraz jej stały monitoring służący dostosowaniu warunków realizacji programu do specyficznych uwarunkowań, w jakich działają mikroprzedsiębiorstwa w poszczególnych województwach objętych programem zakwalifikowanie poręczeń udzielanych przez fundusze poręczeniowe do pomocy publicznej de minimis oraz umożliwienie udzielania takiego rodzaju pomocy przez fundusze pożyczkowe analiza niskiego wykorzystania środków Krajowego Funduszu Kapitałowego oraz modyfikacja oferowanego instrumentarium wsparcia ze szczególnym ukierunkowaniem na sektor mikroprzedsiębiorstw, w tym spin-offs analiza potencjalnego popytu na gwarancje wejść kapitałowych na polskim rynku PE/VC i wsparcie aplikacji do EFI wprowadzenie dla zainteresowanych funduszy PE/VC systemu bezzwrotnych świadczeń na wzór instrumentu oferowanego przez KFK dla beneficjentów wejść kapitałowych wymagałoby to modyfikacji istniejącego działania PO IG lub przygotowania odpowiedniego poddziałania adresowanego do wszystkich funduszy, a nie tylko do tych, które otrzymują wsparcie kapitałowe KFK analiza przyczyn niskiego zainteresowania mikroprzedsiębiorstw wykorzystaniem Funduszu Kredytu Technologicznego. Dostosowanie instrumentu bon na innowacje do potrzeb mikroprzedsiębiorstw Celem rekomendacji jest wprowadzenie uproszczonych instrumentów wsparcia dla mikroprzedsiębiorców bonu na wsparcie w zakresie komercjalizacji innowacji pochodzącej spoza sektora B+R. Wdrożenie rekomendacji polegać może na przygotowaniu i przeprowadzeniu pilotażowego projektu takiego bonu. Proponowany bon na komercjalizację innowacji mógłby być logiczną kontynuacją wprowadzonego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości bonu na innowacje, którego wielką zaletą jest prostota i elastyczność w stosowaniu (beneficjent ostateczny decyduje o wyborze doradcy). W przypadku mikroprzedsiębiorstw rekomenduje się jednak następujące zmiany: rozszerzenie zakresu podmiotowego źródła innowacji poza sektor jednostek B+R oraz rozszerzenie zakresu merytorycznego objętego bonem na doradztwo w ogóle, związane z wdrażaniem innowacji, a nie tylko doradztwo specjalistyczne (konsulting, coaching i mentoring), a także rozszerzenie szkoleń. Integracja instrumentów wsparcia inwestycyjnego i nieinwestycyjnego Celem rekomendacji jest wsparcie pełnego cyklu inwestycyjnego w mikroprzedsiębiorstwach poprzez wdrożenie zintegrowanego instrumentu łączącego w sobie przygotowanie innowacyjnego projektu i jego wdrożenie. Potrzeba takiego produktu jako pakietu wsparcia została już zrealizowana poprzez połączenie działania 1.4 i 4.1 PO IG w jeden pakiet. Jest on jednak oferowany wszystkim przedsiębiorcom, bez względu na ich wielkość, a poza tym jest uzależniony od powiązań beneficjanta z sektorem jednostek B+R. Proponuje się wdrożenie działania podobnego do omawianego powyżej i już istniejącego pakietu w ramach PO IG, ale adresowanego wyłącznie do mikroprzedsiębiorstw oraz rozszerzającego instytucjonalny katalog źródeł innowacji. Wdrożenie systemu monitoringu jakościowego realizacji programów wsparcia innowacji Celem rekomendacji jest stała obserwacja skuteczności oferowanych instrumentów pomocy dla mikroprzedsiębiorstw i reagowanie na pojawiające się bariery w dostępie do wsparcia. Rekomenduje się opracowanie i wdrożenie systemu monitorowania dostępu mikroprzedsiębiorstw do wsparcia ze środków programów operacyjnych. System obligowałby instytucje wdrażające do wyodrębniania segmentu 17

20 mikroprzedsiębiorstw w sprawozdawczości oraz uwzględniania tego segmentu w badaniach ewaluacyjnych. Promocja współpracy mikroprzedsiębiorstw Celem rekomendacji jest zwiększenie wiedzy na temat możliwych form współpracy i upowszechnienie korzyści, jakie płyną z działania w związkach kooperacyjnych. Rekomenduje się umieszczenie w portalach innowacji centralnym i regionalnych (w zakładce Mikroprzedsiębiorstwa ) bazy dobrych praktyk współdziałania mikroprzedsiębiorstw z innymi podmiotami w zakresie realizacji wspólnych projektów innowacyjnych. Pożądane jest umieszczenie ich w układzie branżowym, tak aby ułatwić mikroprzedsiębiorcy szybkie odszukanie właściwych danych. Niezbędne jest przy tym umożliwienie przepływu informacji (nawiązanie kontaktu) między już współpracującymi jednostkami przedstawionymi w bazie dobrych praktyk a poszukującymi partnerów do współpracy. Zmiana funkcjonalności strony Portal innowacji ( Celem rekomendacji jest integracja rozproszonych informacji. Jest to istotne z punktu widzenia kompletności i aktualności informacji przekazywanych mikroprzedsiębiorstwom, a jednocześnie sprzyja przejrzystości i łatwości nawigacji. W dalszej kolejności, dzięki zmianie funkcjonalności, powinno nastąpić zwiększenie liczby użytkowników portalu, będących mikroprzedsiębiorstwami. W zakładce Mikroprzedsiębiorstwa należy przedstawić oferty instytucji wspierających innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w funkcjonalnym układzie stosowanych przez nie instrumentów, np.: informacyjnych, edukacyjnych i szkoleniowych, badawczych i doradczych, technologicznych, organizacyjnych i finansowych. W zakresie redagowania i opracowywania materiałów skierowanych do mikroprzedsiębiorców należy szczególnie zadbać o czytelność, zrozumiałość oraz prostą formę języka komunikatów i przekazów. Utworzenie regionalnych/wojewódzkich portali innowacji Celem rekomendacji jest zebranie w jednym miejscu informacji związanych ze wspieraniem działalności innowacyjnej. Rekomenduje się utworzenie wojewódzkich portali innowacji oraz powiązanie ich z centralnym Portalem innowacji. Byłyby one skierowane do wszystkich przedsiębiorstw, ale tak jak w przypadku portalu centralnego, powinny mieć wyodrębnioną zakładkę dla mikroprzedsiębiorstw. 18