Moduł III. Podstawy teorii przedsiębiorstwa

Transkrypt

1 Moduł III. Podstawy teorii przedsiębiorstwa Spis treści: Wstęp Pojęcie przedsiębiorstwa. Rodzaje przedsiębiorstw. Cele działalności przedsiębiorstw Majątek, fundusze i wynik finansowy Krótkookresowa teoria produkcji Długookresowa teoria produkcji Analiza kosztów produkcji w krótkim i długim okresie Koszty rachunkowe, alternatywne, ekonomiczne Pojęcie zysku rachunkowego i ekonomicznego...21 Bibliografia...22 Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo, spółka, bilans przedsiębiorstwa, rachunek wyników, funkcja produkcji, prawo malejących przychodów, produkt całkowity, produkt przeciętny, produkt krańcowy, koszt stały, koszt zmienny, koszt całkowity, koszt przeciętny, koszt krańcowy, okres długi, okres krótki, korzyści skali, niekorzyści skali, koszty księgowe (rachunkowe), koszty alternatywne, koszty ekonomiczne, zysk księgowy (rachunkowy), zysk ekonomiczny, zysk normalny. 1

2 Wstęp Producent jest podmiotem gospodarczym, który decyduje, co i ile produkować. Stosując wybraną technologię i organizację produkcji producent dostarcza na rynek dobra kupowane następnie przez konsumentów tych dóbr. Produkowanie dóbr odbywa się w przedsiębiorstwie, którego forma instytucjonalna może być zróżnicowana. Przedsiębiorstwo może być własnością jednej lub wielu osób, może być również własnością publiczną. W gospodarce rynkowej przedsiębiorstwo występuje w podwójnej roli. W celu wytwarzania dóbr producent musi zaopatrzyć się na rynku w niezbędne czynniki produkcji. Z drugiej strony producent występuje jako sprzedający wyprodukowane w przedsiębiorstwie produkty i usługi. Decyzje producentów znajdują odzwierciedlenie w kształtowaniu się popytu rynkowego i podaży rynkowej wytworzonych dóbr. Możliwości i zakres podejmowanych decyzji zależą m.in. od tego, czy działa on na rynku konkurencyjnym czy zmonopolizowanym. Niniejszy moduł stanowi wprowadzenie do dalszych rozważań poświęconych funkcjonowaniu przedsiębiorstwa w różnych strukturach rynku. W pierwszej części modułu przedmiotem analizy są: pojęcie przedsiębiorstwa, rodzaje przedsiębiorstw, cele ich działalności, majątek, fundusze i wynik finansowy. Druga część modułu poświęcona jest prezentacji krótkookresowej i długookresowej teorii produkcji. Trzecia część modułu zawiera analizę kosztów produkcji przedsiębiorstwa w krótkim i długim okresie. 1. Pojęcie przedsiębiorstwa. Rodzaje przedsiębiorstw. Cele działalności przedsiębiorstw Przedsiębiorstwo jest wyodrębnioną pod względem ekonomicznym jednostką prowadzącą działalność produkcyjną, handlową lub usługową (Milewski, Kwiatkowski 2005: 107). Odrębność ekonomiczna przedsiębiorstwa oznacza wydzielenie określonego majątku, pokrywanie wydatków z własnych przychodów, posiadanie w banku odrębnego rachunku rozliczeniowego. Formalnym wyrazem odrębności ekonomicznej jest zazwyczaj osobowość prawna, tj. zdolność do zawierania umów i wstępowania w stosunki cywilno-prawne z innymi podmiotami. Organizacyjnym wyrazem odrębności firmy jest sprawowanie zarządzania przez kierownictwo według zasad ustalonych w statucie przedsiębiorstwa oraz w regulaminach wewnętrznych. We współczesnej gospodarce dobra i usługi dostarczane są przez przedsiębiorstwa zróżnicowane pod względem rozmiarów, form własności i struktur organizacyjnych. Jako miarę wielkości przedsiębiorstwa przyjmuje się najczęściej liczbę zatrudnionych pracowników, wartość produkcji sprzedanej lub wartość majątku trwałego. Kryteria podziału przedsiębiorstw na różne grupy mają charakter umowny i zmieniają się. Na przykład do przedsiębiorstw małych często zalicza się firmy zatrudniające mniej niż 100 pracowników, do średnich przedsiębiorstwa zatrudniające od 100 do 300, natomiast jako duże traktowane są przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 300 pracowników. W gospodarce rynkowej przeważają przedsiębiorstwa małe, podczas gdy w gospodarce centralnie planowanej przeważały przedsiębiorstwa duże. Z punktu widzenia form własności możemy wyodrębnić przedsiębiorstwa prywatne, spółdzielcze, państwowe, komunalne i przedsiębiorstwa będące własnością pracowników. 2

3 Podział przedsiębiorstw ze względu na formę własności prywatne paostwowe komunalne przedsiębiorstwa będące własnością pracowników W przedsiębiorstwach prywatnych (zazwyczaj małych) właściciel często jest również kierownikiem. Część prywatnych przedsiębiorstw opiera się wyłącznie na pracy właściciela i jego rodziny, wiele zatrudnia od kilku do kilkudziesięciu pracowników, a tylko nieliczne należą do przedsiębiorstw naprawdę dużych. Zaletami małych firm prywatnych są m.in.: zdolność do tworzenia silnej motywacji nakierowanej na realizowanie celów firmy, elastyczne działanie i szybkie dostosowanie się do zmian popytu. Natomiast poważną słabością jest nikła możliwość zgromadzenia dużego kapitału, będącego w niektórych dziedzinach niezbędnym warunkiem ekspansji. Jest to jedna z fundamentalnych przyczyn łączenia się przedsiębiorstw, tworzenia spółek itp. Przedsiębiorstwa łączą się ze sobą z wielu powodów. Do najważniejszych zalicza się zwłaszcza dwa: tzw. korzyści skali i względy finansowe. Korzyści skali pojawiają się wówczas, gdy wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji jednostkowe koszty obniżają się. Badania empiryczne wskazują, że optymalne rozmiary produkcji różnych wyrobów mogą być różne. Zależy to m.in. od poziomu stosowanej techniki i technologii. Względy finansowe mają znaczenie w tym sensie, że do realizacji wielu przedsięwzięć potrzebne są znacznie większe zasoby kapitału niż będące w dyspozycji pojedynczych firm lub osób. Chodzi ponadto o możliwość produkcyjnego wykorzystania oszczędności drobnych inwestorów. Spółka jest umową, na mocy której wspólnicy podejmują wspólną działalność gospodarczą i dążą do osiągnięcia wspólnego celu (Milewski, Kwiatkowski 2005: 107). Biorąc pod uwagę przepisy normujące zasady tworzenia i działania spółek w Polsce, możemy wyodrębnić: 1. Spółki cywilne, unormowane przepisami prawa cywilnego, 2. Spółki prawa handlowego, których działanie reguluje kodeks spółek handlowych. Rodzaje spółek ze względu na zasady tworzenia i działania spółki cywilne spółki prawa handlowego Z punktu widzenia zakresu odpowiedzialności ponoszonej przez wspólników wyodrębnia się spółki osobowe i kapitałowe. Rodzaje spółek ze względu na zakres odpowiedzialności ponoszonej przez wspólników spółki osobowe spółki kapitałowe 3

4 Cechą spółek osobowych jest współdziałanie wspólników w określonym składzie osobowym, oparte na wzajemnym zaufaniu osobistym. Wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki osobowej solidarnie i całym swoim majątkiem (chociaż zakres tej odpowiedzialności jest zróżnicowany). Należy w związku z tym podkreślić, że spółki osobowe nie mają osobowości prawnej; traktowane są jako konglomeraty osób fizycznych. Spółka osobowa przypomina w pewnym sensie kontrakt małżeński zawierana jest umowa, która zobowiązuje strony do współpracy, daje im równe prawa i obarcza wspólną odpowiedzialnością za zobowiązania wspólnika. W świetle obowiązującego prawa wyróżnić można pięć rodzajów spółek osobowych: a) cywilne, b) jawne, c) partnerskie, d) komandytowe i e) komandytowo-akcyjne. Rodzaje spółek ze względu na zakres odpowiedzialności ponoszonej przez wspólników spółki osobowe spółki kapitałowe spółka cywilna spółka jawna spółka partnerska spółka komandytowa spółka komandytowoakcyjna Spółka cywilna jest najstarszą formą prawną spółki. Działa ona w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego. Istotą tej spółki jest umowne zobowiązanie się wspólników do zgodnego działania na rzecz osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Ważną cechą owej spółki jest zatem współdziałanie wspólników oparte na wzajemnym zaufaniu osobistym. Zgodnie z obowiązującymi w Polsce regulacjami prawnymi (kodeksem cywilnym i kodeksem spółek handlowych) spółka cywilna jest wyłącznie umową i stanowi zespół wspólników. W ramach umowy spółki cywilnej wspólnicy prowadzą działalność gospodarczą, ale nie spółka, tylko każdy z nich z osobna jest przedsiębiorcą i zawiera umowy z kontrahentami, w obrębie spółki. Spółka nie posiada osobowości prawnej. Majątek spółki jest współwłasnością łączną wspólników; innymi słowy majątek posiadają wspólnicy, a nie spółka. Za zobowiązania spółki jej partnerzy odpowiadają solidarnie i bez ograniczenia, czyli całym swoim majątkiem. W przypadku, gdy spółka cywilna osiągnie co najmniej 400 tys. euro przychodów netto przez dwa kolejne lata, wspólnicy są zobowiązani przekształcić tę spółkę w spółkę w spółkę jawną i zarejestrować ją w sądzie. Natomiast wspólnicy wszystkich pozostałych spółek cywilnych mają obowiązek zarejestrować się każdy z osobna, czyli jako osoby fizyczne w urzędzie gminy. W związku z tym w nazwie spółki powinni figurować wszyscy wspólnicy. 4

5 Następny rodzaj spółki osobowej, a mianowicie spółka jawna, jest instytucją prawa handlowego, tzn. że jest uregulowana w kodeksie spółek handlowych. Spółka jawna jest spółką osobową, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Spółka ta składa się z niewielkiej liczby wspólników, których celem jest wspólne prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego, na zasadzie nieograniczonej i solidarnej odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki. W odniesieniu do spółki jawnej cel zarobkowy musi być realizowany przez przedsiębiorstwo. Podczas gdy spółka cywilna może być utworzona w celu zrealizowania tylko jednej transakcji, spółka jawna podlega obowiązkowi rejestracji w sądzie. W porównaniu ze spółką cywilną, spółka jawna prowadzi z reguły działalność na większą skalę, wymagającą większego kapitału. Należy podkreślić, że spółka jawna nie jest osobą prawną, ponieważ brak jest wyraźnego przepisu przyznającego jej osobowość prawną. W kodeksie spółek handlowych podmiotowość prawna tej spółki została zaznaczona poprzez przyznanie jej prawa nabywania własności nieruchomości i innych praw rzeczowych. Spółka jawna może również zaciągać zobowiązania i być stroną w procesie. Spółka jawna nie jest zatem osobą prawną, korzysta jednak z niektórych atrybutów przysługujących osobie prawnej. Spółka partnerska jest spółką osobową, utworzoną przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej działalność pod własną firmą. Partnerami w tej spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne, uprawnione do wykonywania wolnych zawodów określonych w kodeksie spółek handlowych lub w odrębnej ustawie. W kodeksie wymieniono 17 wolnych zawodów, których przedstawiciele mogą zakładać spółki partnerskie (np. adwokaci, aptekarze, lekarze, prawnicy, radcy prawni, księgowi, notariusze, tłumacze przysięgli, doradcy podatkowi itp.). W spółce partnerskiej partner nie ponosi odpowiedzialności zarówno za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce, jaki i za zobowiązania spółki będące następstwem działań (lub zaniechań) osób zatrudnionych przez spółkę na podstawie umowy o pracę lub innego stosunku prawnego. Istotną cechą tej spółki jest możliwość powierzenia zarządowi prowadzenia spraw i reprezentowania spółki (tak jak w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością). W takim przypadku partnerom nie przysługuje prawo reprezentowania spółki. Spółka partnerska stanowi zatem hybrydę, która łączy zalety spółki jawnej i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka komandytowa jest instytucją pośrednią pomiędzy spółką jawną a spółką z ograniczoną odpowiedzialnością. Charakterystyczną cechą spółki komandytowej jest to, że za zobowiązania spółki wobec wierzycieli co najmniej jeden ze wspólników (zwany komplementariuszem) odpowiada bez ograniczenia, a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika (zwanego komandytariuszem) jest ograniczona do wysokości sumy oznaczonej w umowie (zwanej sumą komandytową). Spółka komandytowa wykształciła się ze spółki jawnej i przez wielu teoretyków prawa uważana jest za jej odmianę. Kodeks spółek handlowych stanowi, że w sprawach nieuregulowanych w dziale dotyczącym spółki komandytowej stosuje się odpowiednio przepisy o spółce jawnej (chyba że ustawa stanowi inaczej). Różny w obu spółkach jest natomiast zakres odpowiedzialności wspólników: niektórzy wspólnicy spółki komandytowej odpowiadają w sposób ograniczony. Sytuacja zaś komplementariuszy jest taka sama jak wspólników w spółce jawnej. (odpowiadają beż ograniczenia). 5

6 Spółka komandytowo-akcyjna jest spółką osobową o specyficznej konstrukcji. Jej specyfika polega na tym, że co najmniej jeden wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia (komplementariusz), a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem. Kapitał zakładowy spółki powinien wynosić minimum zł. Komplementariusz może wnieść wkład do spółki na kapitał zakładowy lub na inne fundusze, ale fakt ten nie wyłącza jego nieograniczonej odpowiedzialności za zobowiązania spółki. Każdy komplementariusz ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki. Komplementariuszowi nie przysługuje prawo do prowadzenia spraw spółki przekazanych do kompetencji walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej. Akcjonariusz jest obowiązany jedynie do świadczeń określonych w statucie spółki, nie odpowiada za jej zobowiązania i może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik. Jeżeli jednak dokona czynności prawnej w imieniu spółki, nie ujawniając swego pełnomocnictwa, wtedy odpowiada za skutki tej czynności wobec osób trzecich bez ograniczeń. Spółka komandytowo-akcyjna jest przeznaczona dla średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza rodzinnych. Umożliwia pozyskiwanie kapitału w formie emitowania akcji bez ryzyka wrogiego przejęcia spółki, gdyż komplementarisze (np. kilku członków rodziny) zachowują decydujący głos. Na przykład podczas walnego zgromadzenia w spółce uchwały są podejmowane większością głosów, ale najważniejsze z nich muszą uzyskać zgodę komplementariusza. Dysponuje on zatem szczególnego rodzaju złotą akcją, która wyposaża jej właściciela w prawo veta na walnym zgromadzeniu. W spółkach kapitałowych pierwszorzędne znaczenie ma wielkość wniesionego przez wspólników, a nie to, ilu i jakich ma wspólników. W spółkach tych czynnik osobowy nie odgrywa albo żadnej roli, albo rolę ograniczoną. Spółki kapitałowe mają osobowość prawną, a wszyscy wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionych przez nich udziałów kapitałowych (pieniężnych lub rzeczowych). Wspólnicy nie odpowiadają własnym majątkiem za zobowiązania spółki. Spółki kapitałowe dzielą się na spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne. Rodzaje spółek ze względu na zakres odpowiedzialności ponoszonej przez wspólników spółki osobowe spółki kapitałowe spółka cywilna spółka jawna spółka partnerska spółki z ograniczoną odpowiedzialnością spółki akcyjne spółka komandytowa spółka komandytowoakcyjna 6

7 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest najczęściej występującym w praktyce rodzajem spółki kapitałowej. Do powstania jej potrzebna jest zawarcie umowy w formie aktu notarialnego, wniesienie całego kapitału zakładowego, ustanowienie władz spółki i dokonanie przez sąd wpisu do rejestru handlowego. Kluczowym elementem spółki z o.o. jest jej kapitał zakładowy. Pełni on w niej trojaką rolę: a) jego wniesienie, w ustalonej wysokości, jest niezbędnym warunkiem powstania spółki, b) jest bazą majątkową, na której ma być oparta działalność spółki, c) jest podstawą zabezpieczenia wierzycieli spółki. Minimalna wartość kapitału zakładowego wynosi 50 tys. zł, który jest podzielony na udziały o wartości nominalnej niż 50 zł. Obowiązkowymi władzami spółki są: zgromadzenie wspólników, rada nadzorcza lub komisja rewizyjna i zarząd. Ustanowienie rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej jest obowiązkiem w tych spółkach, w których wysokość kapitału zakładowego przekracza 500 tys. zł, a do spółki przystąpiło więcej niż 25 wspólników. Każdy ze wspólników może dokonać zbycia swoich udziałów w spółce. Umowa spółki może określać, czy zbycie udziałów wymaga zezwolenia wspólników lub rady nadzorczej. Spółka akcyjna jest spółką kapitałową, która stanowi formę tworzenia dużych przedsiębiorstw poprzez gromadzenie znacznego kapitału w drodze emisji i sprzedaży akcji. Fundamentem finansowym tej spółki jest kapitał wniesiony przez wspólników w formie akcji. Dla spółki akcyjnej dokonującej emisji akcji, wpływy z tytułu ich sprzedaży są najtańszym, gdyż nie oprocentowanym źródłem finansowania działalności spółki. Spółka akcyjna jest również spółką z ograniczoną odpowiedzialnością; za zobowiązania spółka odpowiada tylko swoim majątkiem, a akcjonariusze ponoszą ryzyko tylko do wysokości zakupionych akcji. Ze względu na istnienie swobody sprzedaży akcji przez akcjonariusza, jego kontakt ze spółką nie jest trwały. Spółkę akcyjną zawiązać może jedna lub więcej osób (nie musi już być przynajmniej trzech założycieli, który to wymóg obowiązywał w starym Kodeksie Handlowym), ale spółka ta nie może być zawiązana wyłącznie przez jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Fundamentalne sprawy spółki akcyjnej powinny być zawarte w jej statucie, który określa: firmę i siedzibę spółki, przedmiot działalności przedsiębiorstwa, czas trwania spółki (jeżeli jest ograniczony), wysokość kapitału akcyjnego, sposób jego zebrania, nominalną wartość akcji i ich liczbę, wskazanie założycieli spółki oraz organizację władz zarządzających i nadzorczych. Założycielami spółki są osoby podpisujące jej statut. Kapitał akcyjny spółki, który jest odpowiednikiem kapitału zakładowego w innych typach spółek, wynosi co najmniej 500 tys. zł. Spółka akcyjna jest wyodrębnioną jednostką organizacyjną mającą osobowość prawną. Za bieżącą działalność spółki i reprezentowanie jej na zewnątrz odpowiada operatywne kierownictwo, czyli zarząd. Do zarządu mogą być powołane osoby spośród akcjonariuszy lub spoza ich grona. Wybrana przez założycieli reda nadzorcza sprawuje stały nadzór nad działalnością zarządu spółki, ocenia sprawozdania z działalności spółki i sprawozdania finansowe za ubiegły rok obrotowy. Walne zgromadzenie akcjonariuszy stanowi swoisty parlament spółki. Na walnych zgromadzeniach zapadają uchwały dotyczące wszystkich ważnych spraw spółki, np. rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania z działalności, bilansu i rachunku wyników, postanowienia dotyczące zbycia lub wydzierżawienia przedsiębiorstwa spółki lub jej nieruchomości, zmiana umowy spółki, rozwiązanie spółki. Uchwały podejmowane są w zasadzie zwykłą większością głosów, a na 7

8 jedną akcję przypada jeden głos. Teoretycznie rzecz ujmując właściciel 50% plus jednej akcji dysponuje tzw. kontrolnym pakietem akcji, który pozwala mu a przejęcie kontroli nad spółką. W praktyce występuje znaczne rozproszenie, co oznacza, że liczba akcjonariuszy danej spółki jest bardzo duża. Z tego względu faktyczną kontrolę nad spółką mogą sprawować akcjonariusze posiadający nawet 20% akcji. Kluczową kategorią służącą do analizy mechanizmu działania spółki akcyjnej jest akcja. Mianem akcji określa się papier wartościowy potwierdzający udział jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej. Kwoty przeznaczone na zakup akcji stanowią odpowiednik części kapitału spółki akcyjnej i są podstawą jej finansowania. W związku z tym wartość akcji nie może być akcjonariuszowi zwrócona, natomiast akcjonariusz może ją sprzedać innej osobie. Akcjonariuszom przysługują następujące uprawnienia: a) prawo uczestnictwa w walnym zgromadzeniu spółki akcyjnej i prawo głosu, b) prawo do dywidendy (czyli część zysku netto spółki akcyjnej), c) prawo pierwszeństwa nabycia nowych akcji w przypadku dodatkowej emisji, d) prawo do udziału w majątku spółki w przypadku jej likwidacji. Akcje przynoszą właścicielowi zmienne dochody, których wysokość zależy od rentowności spółki i kwoty zysku przeznaczonej na wypłaty. Oprócz dywidendy akcjonariusz może uzyskać dodatkową korzyść wynikającą z umiejętnej gry na giełdzie. Przedsiębiorstwa spółdzielcze powstają jako dobrowolne zrzeszenia osób prowadzących wspólną działalność w imieniu swoich członków. Specyfika przedsiębiorstw spółdzielczych polega przede wszystkim na tym, że: 1. członkowie spółdzielni mogą wnosić do niej udziały zarówno w postaci środków pieniężnych, jak też budynków, maszyn i ziemi; 2. zarządzanie spółdzielnią odbywa się na zasadach samorządowych (ogólne zebranie członków, które formalnie jest najwyższą władzą spółdzielni, wybiera zarząd spółdzielni; każdy członek ma jeden głos, niezależnie od wielkości wniesionych wkładów); 3. podziału nadwyżki ekonomicznej (przychody zmniejszone o poniesione koszty) między członków spółdzielni dokonuje się przy uwzględnianiu dwóch kryteriów: a) bieżącego wkładu pracy członków spółdzielni (dochody z pracy) b) wysokości wniesionego wkładu kapitałowego (dywidenda) Przedsiębiorstwa będące własnością państwa istnieją w różnych systemach społeczno-ekonomicznych. Po drugiej wojnie światowej przedsiębiorstwa te dominowały w krajach komunistycznych, ale także odgrywały dość dużą rolę w krajach niekomunistycznych. Często traktowano je jako ważny element stabilizacji koniunktury i realizacji pewnych celów społecznych takich, jak: oddziaływanie na wielkość zatrudnienia, dochodów ludności i cen podstawowych artykułów. Specyficzną formą przedsiębiorstwa jest spółka pracownicza, w tym tzw. akcjonariat pracowniczy. Przedsiębiorstwo może być własnością pracowników w całości lub części. Akcje pracownicze mogą jednak występować także w takich przedsiębiorstwach państwowych i prywatnych, które trudno byłoby uznać za własność pracowniczą. Akcje pracownicze są akcjami preferencyjnymi, przekazywanymi pracownikom na 8

9 dogodnych warunkach, korzystniejszych niż w przypadku akcji sprzedawanych na giełdzie. Ta forma własności pojawiła się na zasadzie eksperymentu w końcu ubiegłego wieku. Na szerszą skalę została wprowadzona po drugiej wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych i w Europie, zwłaszcza w latach 80. Klasycznym celem działalności przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku. Dążąc do realizacji tego celu przedsiębiorstwa określają rozmiary produkcji, decydują o jej strukturze asortymentowej, podejmują decyzje inwestycyjne itp. Klasyczną teorię maksymalizacji zysku najlepiej można zweryfikować na przykładzie przedsiębiorstw prywatnych, których właściciele równocześnie nimi zarządzają. Alternatywne teorie wyjaśniające zachowanie przedsiębiorstw prywatnych starają się uwzględnić skomplikowany system powiązań występujących np. w wielkich spółkach akcyjnych czy proces profesjonalizacji zarządzania. Analizuje się w nich inne niż zysk cele działania przedsiębiorstw, ewentualne rozbieżności interesów akcjonariuszy i menedżerów itp. Niemniej obserwacje zachowań współczesnych firm wskazują, że chociaż przedsiębiorstwa w praktyce realizują wiele różnych celów i zadań ekonomicznych, to jednak wszystkie one z reguły należą do grupy celów pokrewnych, w dużym stopniu zbieżnych z maksymalizacją zysku. 2. Majątek, fundusze i wynik finansowy Przedsiębiorstwo posiada określony majątek umożliwiający prowadzenie działalności produkcyjnej, handlowej lub usługowej. Majątek przedsiębiorstwa można podzielić na: 1. majątek trwały, tj. maszyny, urządzenia produkcyjne, budynki, środki transportu; charakteryzują się one tym, że: a) wykorzystywane są w długim okresie i służą do produkcji wielu wyrobów, przez cały okres użytkowania zachowując swoją naturalną postać, b) zużywają się stopniowo i powoli tracą swoją wartość użytkową, c) przedstawiają określoną wartość pieniężną, której odpowiednie części stopniowo przenoszone są na wytwarzane za ich pomocą produkty. Do środków trwałych zalicza się również pewne wartości niematerialne będące własnością przedsiębiorstwa, np. patenty, rozwiązania techniczne i organizacyjne; 2. majątek obrotowy, tj. materiały, paliwo i energia, produkcja w toku, wyroby gotowe, przedmioty nietrwałe, środki pieniężne (gotówka w kasie i na koncie w banku, czeki obce) oraz środki pieniężne w rozrachunkach (należności pieniężne u kontrahentów przedsiębiorstwa). Majątek przedsiębiorstwa majątek trwały majątek obrotowy W księgowości majątek trwały i obrotowy określa się jako aktywa, ze względu na to, że biorą aktywny udział w realizacji zadań gospodarczych przedsiębiorstwa. Majątek przedsiębiorstwa może być finansowany w różny sposób. Źródła finansowania środków trwałych i obrotowych dzielimy na: 9

10 1. fundusze własne przedsiębiorstwa będące równowartością wkładu kapitałowego właściciela w przypadku przedsiębiorstw prywatnych i wyposażenia majątkowego otrzymanego z budżetu państwa w przypadku przedsiębiorstw państwowych, powiększonego o część zysku przeznaczoną na rozwój przedsiębiorstwa; 2. fundusze obce, w skład których wchodzą kredyty bankowe, pożyczki i zobowiązania wobec dostawców, budżetu państwa i innych instytucji. Fundusze własne i obce określane są jako pasywa, gdyż w przeciwieństwie do aktywów nie odrywają aktywnej roli w działalności gospodarczej. Ponieważ każdy element majątku ma określone źródło finansowania, suma aktywów musi być równa sumie pasywów jest to zasada równowagi bilansowej. Usystematyzowane zestawienie wszystkich elementów majątku i źródeł ich pochodzenia, sporządzone na określony dzień i w określonej formie nazywamy bilansem przedsiębiorstwa. Tablica 1. przedstawia uproszczony bilans przedsiębiorstwa, sporządzony na dn r. Tablica 1. Uproszczony bilans przedsiębiorstwa, sporządzony na dn r. Aktywa Suma (w tys. zł) Pasywa Suma (w tys. zł) I. Środki trwałe I. Fundusze własne Grunty II. Fundusze obce 2. Budynki Kredyty bankowe Maszyny i urządzenia Zobowiązania wobec dostawców 4. Wartości niematerialne i 3. Zobowiązania wobec budżetu prawne Inne zobowiązania II. Środki obrotowe III. Wynik finansowy netto Zapasy (zyski nie podzielone) a) materiały b) towary c) produkcja w toku d) wyroby gotowe Środki pieniężne Należności a) od odbiorców b) inne Ogółem aktywa Ogółem pasywa Źródło: opracowanie własne. Prowadzenie działalności produkcyjnej wiąże się z określonymi kosztami. Ważnym elementem rachunkowości przedsiębiorstwa jest ewidencja kosztów produkcji i obliczenie wyniku finansowego, a zatem przygotowanie rachunku wyników. Przedsiębiorstwo sprzedając wyprodukowane dobra lub usługi osiąga pewne przychody. Różnica między przychodami uzyskanymi ze sprzedaży wyrobów i usług a kosztami ich wytworzenia to tzw. wynik operacyjny, który może być dodatni (zysk operacyjny) lub dodatni (strata operacyjna). Przedsiębiorstwo może też osiągać zyski nadzwyczajne (np. 10

11 dodatnie różnice kursowe) lub straty nadzwyczajne (np. straty losowe, odsetki od przeterminowanych kredytów bankowych). Ostateczny wynik finansowy przedsiębiorstwa, czyli zysk (stratę) brutto, otrzymujemy dodając do wyniku operacyjnego zyski nadzwyczajne oraz odejmując straty nadzwyczajne. Po potrąceniu od zysku brutto podatku dochodowego otrzymujemy zysk netto. Podstawowe pozycje uproszczonej wersji rachunku wyników zawiera poniższy przykład: 1. Przychód ze sprzedaży własnej produkcji i usług zł 2. Koszty własne produkcji sprzedanej zł 3. Zysk operacyjny zł 4. Zyski nadzwyczajne zł 5. Straty nadzwyczajne zł 6. Zysk bilansowy brutto zł 7. Podatek dochodowy zł 8. Zysk netto zł 3. Krótkookresowa teoria produkcji Produkcja polega na łączeniu różnych czynników produkcji w celu uzyskania określonej ilości produktów. Zależność między wielkością produkcji a nakładami poniesionymi na jej uzyskanie może być wyrażona w postaci funkcji produkcji (Rekowski 1993: 139), np. Pc = f(nz, Nk, Np) gdzie Pc produkt całkowity, Nz nakłady ziemi, Nk nakłady kapitału, Np nakłady pracy. W analizie funkcji produkcji rozgranicza się (Milewski, Kwiatkowski 2005: 118); 1. stałe czynniki produkcji takie, których nakładów nie można zwiększyć w danym okresie (np. grunty i budynki), 2. zmienne czynniki produkcji takie, których podaż może być zwiększona w danym okresie szybko i bez dodatkowych inwestycji. Wyodrębnienie stałych i zmiennych czynników produkcji prowadzi do rozgraniczenia między krótkim i długim okresem. W okresie krótkim przynajmniej jeden czynnik jest stały, natomiast w okresie długim wszystkie czynniki produkcji traktujemy jako zmienne. W krótkim okresie działa prawo malejących przychodów. Mówi ono o tym, że od pewnego poziomu nakładu czynnika zmiennego jego produkcyjność krańcowa (produkt krańcowy) maleje (przy założeniu, że pozostałe czynniki są stałe). Dla zilustrowania funkcji produkcji w krótkim okresie posłużmy się przykładem gospodarstwa rolnego nastawionego na produkcję pszenicy, które posiada stałe nakłady ziemi (czynnik stały) i zmienne nakłady pracy tzn. zwiększa zatrudnienie (czynnik zmienny). W przedstawionym przykładzie początkowo zatrudnienie każdego nowego 11

12 pracownika daje przyrosty zbiorów pszenicy, czyli rośnie produkt całkowity (Pc). Rośnie również produkt przeciętny (Pp), czyli produkt całkowity przypadający na jednostkę czynnika zmiennego (Pc/Np) oraz produkt krańcowy (Pk), czyli przyrost produktu całkowitego związany ze zwiększeniem nakładów czynnika zmiennego o jednostkę ( Pc/ Np). Tablica 2. przedstawia produkt całkowity, przeciętny i krańcowy obliczone dla tego gospodarstwa. Tablica 2. Produkt całkowity, przeciętny i krańcowy dla gospodarstwa rolnego. Np Pc (w tonach) Pp (w tonach) Pk (w tonach) Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 119. Zależności przedstawione w tablicy 2 można zilustrować graficznie (rysunek 1a, 1b). 12

13 Rysunek 1. (a) Produkt całkowity, (b) przeciętny i krańcowy. Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 120. Jak wynika z rysunku 1a początkowo produkt całkowity rośnie szybko, następnie zmiany są coraz wolniejsze, aż wreszcie dodatkowe zwiększenie zatrudnienia nie prowadzi do wzrostu produkcji całkowitej, lecz do jej obniżenia się. Natomiast na podstawie rysunku 1b można stwierdzić, że produkt przeciętny i produkt krańcowy najpierw rosną, a następnie zaczynają spadać. Produkt krańcowy początkowo rośnie szybciej niż produkt przeciętny, ponieważ zatrudnianie kolejnych pracowników daje więcej niż proporcjonalne przyrosty produkcji. Jednak po osiągnięciu maksimum następuje szybki spadek produktu krańcowego zaczyna działać prawo malejących przychodów. Produkt krańcowy jest dodatni do momentu, gdy produkt całkowity rośnie, kiedy zaś produkt całkowity zaczyna maleć, produkt krańcowy staje się ujemny. 13

14 4. Długookresowa teoria produkcji W długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne, ponieważ istnieje możliwość zwiększenia ich nakładów w przedsiębiorstwie. Czas potrzebny na powiększenie potencjału produkcyjnego, budowę nowej fabryki, instalację maszyn i wprowadzenie zmian technicznych różni się poważnie w zależności od gałęzi przemysłu. W długim okresie przedsiębiorstwo podejmuje wiele decyzji. Do najważniejszych należą decyzje dotyczące skali prowadzenia działalności gospodarczej, lokalizacji i wyboru techniki wytwarzania. Zwiększenie nakładów czynników produkcji prowadzi do wzrostu rozmiarów produkcji. Jednakże podwojenie wszystkich czynników produkcji nie musi oznaczać, że produkcja także wzrośnie dwukrotnie. Należy rozgraniczyć trzy możliwości: a) stałe efekty skali, gdy rozmiary produkcji powiększają się w takim samym tempie, jak nakłady czynników produkcji; b) rosnące efekty skali, gdy procentowy wzrost rozmiarów produkcji jest większy od procentowego wzrostu nakładów czynników produkcji, c) malejące efekty skali, gdy rozmiary produkcji rosną wolniej niż nakłady czynników produkcji. Te trzy sytuacje prezentujemy nieco dalej graficznie (rysunek 5) po wprowadzeniu pojęcia krzywej jednakowego produktu (Milewski, Kwiatkowski 2005: 123). W długim okresie firma może zmieniać lokalizację. Lokalizacja w istotnym stopniu wpływa na koszty produkcji z powodu różnic w cenie ziemi, kosztach materiałów, surowców, energii, stawkach płac, kosztach usług transportowych, telekomunikacyjnych, bankowych. Przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji bierze się pod uwagę także wielkość rynku zbytu, podaż kadr kwalifikowanych, jakość dostępnych na lokalnym rynku surowców, poziom infrastruktury gospodarczej itp. Kolejną ważną decyzją, podejmowaną w długim okresie, jest wybór metody (techniki) wytwarzania, czyli kombinacji czynników produkcji. Firma maksymalizująca zyski będzie chciała wybrać taką kombinację czynników produkcji, która pozwoli uzyskać określony poziom produkcji przy możliwie najniższych nakładach czynników produkcji. Kwestię tę można wyjaśnić wykorzystując pojęcie produkcyjności krańcowej i wprowadzając pojęcie izokwanty (krzywej jednakowego produktu) i izokoszty (linii jednakowego kosztu). Zacznijmy od najprostszego przypadku, gdy firma wykorzystuje tylko dwa czynniki produkcji: pracę i kapitał. Optymalna kombinacja tych dwu czynników produkcji ma miejsce wówczas, gdy stosunek krańcowego produktu każdego z czynników produkcji w wyrażeniu fizycznym do ich ceny będzie taki sam, tzn. gdy: Pkp/cp = Pkk/ck gdzie: Pkp produkt krańcowy pracy, Pkk produkt krańcowy kapitału, cp cena pracy, ck cena kapitału. 14

15 Decyzje dotyczące wyboru technik wytwarzania możemy też analizować wprowadzając pojęcie izokwanty i izokoszty. Izokwanta (krzywa jednakowego produktu) jest zbiorem wszystkich technicznie wydajnych kombinacji czynników produkcji, które pozwalają wytworzyć określoną ilość danego produktu (rysunek 2) (Rekowski 1993: 153). Rysunek 2. Izokwanty (krzywe jednakowego produktu). Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 125. Izokoszta (krzywa jednakowego kosztu) pokazuje różne kombinacje czynników produkcji, które przy danych cenach producent może zakupić za posiadaną wielkość środków finansowych (rysunek 3). Rysunek 3. Izokoszty (krzywe jednakowego kosztu). Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005:

16 Nanosząc na jeden rysunek krzywe jednakowego produktu i linie jednakowego kosztu można optymalną kombinację czynników produkcji dla danego poziomu produkcji przy najniższym koszcie (rysunek 4) (Peterson 1991: 128). Rysunek 4. Kombinacja czynników produkcji dla danego poziomu produkcji przy najniższym koszcie. Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 129. Izokwanty mogą być również wykorzystane do zilustrowania stałych, rosnących i malejących efektów skali. Na rysunku 5 pokazano różne efekty skali. 16

17 Rysunek 5. Efekty skali. Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 127. Na rysunku 5a produkcja rośnie proporcjonalnie do wzrostu nakładów (stałe efekty skali), rysunek 5b przedstawia rosnące efekty skali produkcja rośnie więcej niż proporcjonalnie do wzrostu nakładów, na rysunku 5c produkcja rośnie mniej niż proporcjonalnie do wzrostu nakładów. 17

18 5. Analiza kosztów produkcji w krótkim i długim okresie Przy podejmowaniu decyzji dotyczących rozmiarów produkcji przedsiębiorstwa w okresie krótkim istotną rolę odgrywa podział kosztów na stałe i zmienne (Caban 2001: 139). Koszty w przedsiębiorstwie (koszt całkowity) koszty stałe koszty zmienne Koszty stałe (Ks) to takie koszty, których wielkość w zasadzie nie zmienia się przy zmianie rozmiarów produkcji (np. koszty utrzymania administracji przedsiębiorstwa, amortyzacja, kary płacone przez przedsiębiorstwo z tytułu przeterminowanych zobowiązań wobec dostawców i banków). Koszty zmienne (Kz) natomiast to koszty, które zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji (np. płace pracowników produkcyjnych, koszty zakupu surowców). Suma kosztów stałych i zmiennych to koszty całkowite (Kc). Jeżeli koszty całkowite podzielimy przez ilość wyprodukowanych wyrobów (Q) otrzymamy koszty jednostkowe, inaczej koszty przeciętne, przypadające na jednostkę wyrobu (Kp = Kc/Q). Przy podejmowaniu decyzji dotyczących wielkości produkcji ważną dla przedsiębiorstwa wskazówką jest kształtowanie się kosztów jednostkowych przy różnych rozmiarach produkcji. Do takich analiz przydatna jest kategoria kosztów krańcowych. Koszty krańcowe informują o tym, jak wzrastają koszty całkowite przy wzroście produkcji o jednostkę wyrobu (Kk = Kc/ Q). Ze względu na to, że suma kosztów stałych jest jednakowa niezależnie od rozmiarów produkcji, koszt krańcowy wzrasta z powodu wzrostu kosztów zmiennych. Rysunki 6 i 7 przedstawiają analizowane koszty. 18

19 Rysunek 6. Krzywe kosztów całkowitych, stałych i zmiennych. Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 132. Rysunek 7. Krzywe przeciętnych kosztów całkowitych, stałych, zmiennych i krańcowych. Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005:

20 W okresie długim przedsiębiorstwo może dostosować nakłady wszystkich czynników do zmieniających się warunków (Caban 2001: 141). Nie występuje wówczas kategoria kosztów stałych, gdyż wszystkie koszty są zmienne. Możliwość dokonywania różnych kombinacji wielu zmiennych czynników sprawia, że nie działa prawo malejących przychodów. W okresie długim relacje między kosztami przeciętnymi i rozmiarami produkcji mogą układać się różnie, w zależności od tego, czy firma zwiększając zasoby czynników produkcji i powiększając rozmiary produkcji osiąga, czy nie osiąga korzyści skali. Jeżeli koszty całkowite rosną wolniej niż rozmiary produkcji, krzywa długookresowego kosztu przeciętnego opada koszty przeciętne obniżają się. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiąga korzyści skali. Natomiast niekorzyści skali występują w sytuacji odwrotnej, tzn. gdy koszty całkowite rosną szybciej niż rozmiary produkcji. Wówczas krzywa długookresowych kosztów przeciętnych wznosi się koszty przeciętne rosną wraz ze wzrostem produkcji. Może też wystąpić taka sytuacja, że koszty całkowite i rozmiary produkcji powiększają się w tym samym tempie. Długookresowy koszt przeciętny będzie wtedy stały. Korzyści skali mogą wynikać z uwarunkowań (źródeł) technologicznych (np. efekty specjalizacji, możliwość prowadzenia produkcji wielofazowej), marketingowych (np. możliwość wynegocjowania korzystnych warunków przy zakupach hurtowych) czy finansowych (możliwość uzyskania korzystniejszego kredytu przez duże firmy) (Milewski, Kwiatkowski 2005: 132). Głównym źródłem niekorzyści skali są przede wszystkim problemy z zarządzaniem zbyt rozbudowaną, wieloszczeblową firmą i czynniki geograficzne, np. utrudniony dostęp do złóż surowcowych. 6. Koszty rachunkowe, alternatywne, ekonomiczne Przedstawiony wcześniej bilans i rachunek wyników ilustrują rachunkowe podejście do analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa. Koszty księgowe (rachunkowe) obejmują wyłącznie faktyczne (udokumentowane) wydatki pieniężne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, takie jak koszty zakupu surowców i materiałów, płace, amortyzacja, opłaty za energię, dzierżawę lokalu, ziemi itp. Koszty te określa się często jako koszty explicite. Ekonomiści, analizując sposób wykorzystania zasobów czynników produkcji, pojmują koszty nieco szerzej. Oprócz kosztów księgowych (explicite) uwzględniają też koszt alternatywny, zwany kosztem utraconych możliwości. Koszt ten oznacza równowartość dochodów, które dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby wykorzystano go w najlepszym z możliwych zastosowań. Koszt alternatywny określany jest mianem kosztu implicite (kosztu domniemanego). 20

21 Oto przykłady kosztów alternatywnych: a. firma jest właścicielem budynków, które mogłyby być wydzierżawione i przynosiłyby z tego tytułu określone dochody; te utracone dochody stanowią koszt alternatywny; b. właściciel firmy mógłby podjąć pracę zarobkową w innym przedsiębiorstwie i uzyskiwać z tego tytułu określone dochody, które w tym przypadku składają się na koszt alternatywny. Należy zauważyć, że w ujęciu ekonomicznym również część zysku traktowana jest jako koszt. Zysk ten nazywany jest zyskiem normalnym (Rekowski 1993: 173). Przedsiębiorca angażuje w przedsięwzięcie gospodarcze swoje umiejętności i zdolności angażuje swój talent przedsiębiorczości, która uznawana jest za czynnik produkcji. W zamian za to przedsiębiorca musi otrzymać pewne wynagrodzenie minimalne, które skłaniać go będzie do kontynuowania przedsięwzięcia przedsiębiorca musi otrzymać zysk normalny. Zysk ten jest kosztem implicite, związanym z alternatywnym zastosowaniem talentu (czynnika) przedsiębiorczości. Suma kosztów rachunkowych, alternatywnych i zysku normalnego stanowi koszty ekonomiczne. 7. Pojęcie zysku rachunkowego i ekonomicznego Różne rozumienie kosztów rachunkowych i kosztów ekonomicznych rzutuje na różnice między zyskiem rachunkowym (księgowym) a ekonomicznym. Zysk rachunkowy (księgowy) oznacza różnicę między utargiem całkowitym firmy (obliczamy go mnożąc ilość sprzedanego produktu przez jego cenę) a kosztami rachunkowymi. Natomiast zysk ekonomiczny (ponadnormalny, czysty, zerowy) stanowi różnicę między utargiem całkowitym przedsiębiorstwa a kosztami ekonomicznymi (Rekowski 1993: 174). W analizach ekonomicznych to właśnie zysk ekonomiczny, a nie bilansowy, jest rzeczywistą miarą efektywności wykorzystania poszczególnych czynników produkcji. Zysk ekonomiczny informuje np. o tym, czy istnieją bodźce do dalszego utrzymywania czynników produkcji w danym zastosowaniu, czy też należy je wycofać i ulokować w innych przedsięwzięciach. 21