ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE

Transkrypt

1 Orgnalveröffentlchung n: Rocznk Hstor Sztuk, 29 (2004), S Rocznk Hstor Sztuk, to XXIX Wydancto Nerton, 2004 PIOTR JAWORSKI INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE Zespół pałacoo-ogrodoy arszaskej Królkarn zalczany jest do najażnejszych dzeł polskej archtektury klasycystycznej, postałych czasach stansłaoskch. Charakterystyczna palladańska syletka pałacu oraz budynek kuchn kształce groboca Cecyl Metell kojarzone są poszechne z tą rezydencją. W sej ponad dustuletnej hstor Królkarną należała kolejno do rodzn: Toatsó, Radzłłó Pusłoskch. We nętrzach pałacu jego łaśccele groadzl cenne kolekcje artystyczne. W latach Królkarną znajdoała sę posadanu Radzłłó z Neboroa łaśne do tej podarszaskej rezydencj trafła część kolekcj dzeł sztuk antycznej zgroadzonej przez tę rodznę. DZIEJE KRÓLIKARNI Początk Królkarn łączy sę tradycyjne z okrese panoana króló z dynast Wettnó'. On to, chętne oddając sę poloano na królk, el obrać za ejsce ch hodol należący do gruntó Mokotoa fragent skarpy ślanej, yróżnający sę eksponoany nezykle alonczy położene, nazyany Królkarną. Analzy źródeł kartografcznych konografcznych z 1732 r., dokonane przez Marka Katkoskego 2 Wojcecha Fjałkoskego 1, poterdzły tradycyjną ersję genezy tego ejsca. W 1748 r. posadane Mokotoa raz z Królkarną szedł hraba Henryk Bruhl 4. nc jednak ne adoo na teat jego dzałalnośc na terene noej posadłośc. Według Francszka Maksylana Sobeszczańskego po zgone Augusta III dano pokój królko, a folarczek opuszczony krótce poszedł runę" 5. 'RM. Sobeszczańsk, Wadoośc hstoryczne o sztukach pęknych danej Polsce zaerające ops dzejó zabytkó budoncta, rzeźby, snycersta, alarsta rytoncta, z krótką zanką o życu dzełach znakotszych artystó krajoych, lub Polsce zaeszkałych, t. II. Warszaa 1849, 197; de. Królkarną. Tygodnk Ilustroany", nr ; [W. Goulck], Przeodnk po Warszae ydany starane Welkego Hotelu Europejskego czterech językach, Warszaa 1881, 30; Aneksy, [:] W. Tatarkecz, W. Tokarz. Królkarną. Analza dzeje [Bbloteka Warszaska I, 1938], Warszaa M. Katkosk, Dzeje Królkarn. Rocznk Warszask". 8, 1970, 60 n.; de. Królkarną. Warszaa 1971, 6 n.; de, Archtektura eszkanoa Warszay. Od potopu szedzkego do postana lstopadoego. Warszaa s W. Fjałkosk, Królkarną Anno 1732, Stolca". 1982, nr 28, Katkosk, Dzeje..., Sobeszczańsk, Królkarną...

2 204 PIOTR JAWORSKI W 1778 r. szabelan królesk Karol Toats kupł Królkarnę od ksężnej Izabel z Czartoryskch Luborskej 6, od 1771 r. łaśccelk Mokotoa, który torzyć zaczęła słynną rezydencję lloo- -ogrodoą 7, korzystając z usług archtektó Efraa Schroegera 8 Szyona Boguła Zuga 9. Karol Aleksander Toats'", Włoch z pochodzena, należał do najbarnejszych postac, jake otaczały Stansłaa Augusta po jego stąpenu na tron 1764 r. Wezany przez króla do Warszay na stanosko drektora spektakló", zdołał nedług czase uzyskać ysoką pozycję toarzyską kręgach dorskch". Sukcesy zadzęczał dużej erze popularnośc żony, słynnej aktork Katarzyny Gatta (Catta) 12. Ogronego ajątku dorobł sę dzęk grze karty, proadzonej uejętne z najożnejszy przedstacela toarzysta". W 1765 r. Toatsoe otrzyal od króla tytuł hrabó de Valery. Ernst Ahasverus von Lehndorff, który 1781 r. odedzł Warszaę, ch polską karerę streścł klku zdanach: oboje doszl do bogacta poażana; ona zaczęła karerę jako tancerka, on zaś jako karcarz: otrzyal tytuł hrabosk ceszą sę szczególny szacunke króla elkego śata. Pan Toats jest ła, a jej ąż. bardzo przyzoty" 13. Dzałalność budolaną na terene Królkarn podjął Toats już roku jej nabyca. Persze projekty archtektonczne rezydencj przygotoal dla nego Jan Fontana 14 Jan Chrystan Kasetzer'\ Ostateczne, opracoane projektu ll ogrodu poerzył Toats archtekto Rzeczypospoltej Donko Merlneu 16, który tyże 1778 r. przystąpł do jego realzacj 17. Legenda narosła okół osoby Toatsa głosła, jakoby przebegły karcarz zatrudnł ulubonego archtekta Stansłaa Augusta po to, aby ykorzystując nepoodzena króla przy urządzanu Łazenek Ujazdoa, sprzedać u z zyske gotoą już rezydencję 1 *. Jednak kolejność znoszena budol Królkarn śadczy raczej o ty, że Toats zaerzał storzyć rezydencję ającą zapenć u przyszłośc uarkoane ysok, ale stały dochód. Podpsany przez Merlnego Regestr roboty stolarskej dla Welożnego Ić Pana Graffa de Mathesa, sporządzony 1780 r. 19, yena noe ofcyny, noą kuchnę noy kurnk". Wsponany yżej E. von Lehndor tak psał o zyce posadłośc Toatsa 178 Lr.: Odedzłe róneż Królkarnę, ajątek hrabeg który buduje ta spanałą rezydencję. Gospodarsto jego jest doskonałe. Włos yrabają dla nego zna koty parezan [...]" 2. Dokuenty z 1782 r. sponają ne tylko oych Włochó" 21, ale także broa fgarnę, szklarnę, stajnę, chle, łyn 23 reszce pałac 24, którego budoa trała do 1786 r. 25 (l. 1). 6 W. Tatarkecz. Paac Królkarn, [:] Tatarkecz, Tokarz, op. ct B. Majeska-Maszkoska, Mecenat artystyczny Izabell z Czartoryskch Luborskej ( ), Wrocła 1976, ; S. Lorentz, Efra Szreger, archtekt polsk XVIII eku. Warszaa 1986, 172; por. Katkosk, Archtektura..., Schroeger opracoał 1782 r. projekt ll Mokotoe: Lorentz, op. ct.; Katkosk, Archtektura... 9 Zug zaprojektoał neregularny ogród oraz budole ogrodoe: Katkosk, Archtektura...; de, Szyon Boguł Zug, archtekt polskego Ośecena, Warszaa 1971, Wele danych bografcznych na teat Toatsa zaerają Aneksy..., 43-47; por. W. Tokarz, W Królkarn, [:] Tatarkecz, W. Tokarz, op. ct., 37 n. " Tokarz, op. ct. 12 Katkosk. Królkarną..., 11. " E. von Lehndorff, Dzennk, [:] Polska stansłaoska oczach cudzozecó, red. W. Zaadzk, t. II, Warszaa 1963, Katkosk, Dzeje..., 62 n.; de. Królkarną..., l. 3^1. 1:1 Ide, Dzeje..., 62; de. Królkarną..., l. 2; N. Z. Batoscy, M. Katkosk, Jan Chrystan Kasetzer. Archtekt Stansłaa Augusta, Warszaa 1978, Katkosk, Dzeje..., Warszaa, Archu Głóne Akt Danych [dalej cyt.: AGAD], Archu Radzłłó z Neboroa [dalej cyt.: ARN sygn Mędzy JWP Graffa Toatssa z jednej a Pan Syronecke [...] kontrakt o ukopane cebroane studn na Kró ną [...], D. Merln Bud..de 9 jun 1778; por. Katkosk, Dzeje..., Sobeszczańsk, Królkarną AGAD, ARN, sygn Lehndorff, op. ct., 37 n. 21 AGAD. ARN, sygn Rejestr kupnego drzea tak do cegeln jako Królkarn broaru pałacu. 22 Ibde. 23 Ibde, Wyar roboty ularskej zrobonej dla J.W. Graffa de Toatys r Królkarn: por. Katkosk, Dzeje..., Katkosk, Dzeje..., 69; por. AGAD, ARN, sygn. 800, Rejestr kupnego drzea Katkosk, Dzeje..., 71.

3 205 ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE I 1 ' 5 %. 1 K Hf B 9 B» H M gpsms 1. Z. Vogel, BfcfoA Królkarn, 1791 (Gabnet Ry cn BUW, Zb. Król. T. 175 nr 231). Neg. IS PAN, fot. E. Kozłoska-To czyk I-SJOC p u K M e II BI II 2. Warszaa, patac Królkarn. Fot. P. Jaorsk, 2002

4 206 PIOTR JAWORSKI Archtektura pałacu (l. 2) sposób yraźny naązuje do słynnej ll Alerca Capry, zanej La Rotonda, ybudoanej poblżu Vcenzy 1566 r. edług projektu Andrea Pallada 26. Pętroą budolę Merlnego znesono na plane kadratu, a jej środek zajęła okrągła sala, zana rotundą. W zachodnej fasadze pałacu znajduje sę portyk o głębok podcenu, czterech kolunach porządku jońsk trójkątny frontone. Pozostałe trzy fasady ają przyścenne portyk yznaczone za poocą płytkch ryzaltó z jońsk plastra trójkątny frontona. Budola zeńczona została bębne z kopułą zakończoną stylzoany karczoche. Od strony Wsły do pałacu przylega taras dokoy z grotą (l. 3). W ysok przyzeu eszczą sę sutereny. Tego typu budola centralna ne znajduje archtekturze polskej poprzednkó słuszne uznaje sę ją za stotny kład rozój archtektury klasycystycznej kraju. Oczysty jest pły, jak gach K lkarn yarł na projektantó pałacó Lubostronu (1800, arch. Stansła Zaadzk 27 ) oraz Raju (prze 1830, arch. Jan Wężyk-Rudzk 28 ). Rónolegle z budoą pałacu Królkarn urządzano dla Toatsa klasycystyczny ogród. Z dokuentó doadujey sę o stnenu Królkarn kolejnych budol: spchlerza stodoły (1783) 2y, oranżer (1785) 3 oraz trebhauzu, lodon, łaźn cukern ( )". Występujące dokuence słoo cukerna" odnos sę być oże do słynnej traktern, proadzonej przez francuskego restauratora Tognona od 1783 której przybyły z Warszay gośco seroano pasztety arcepany 32. Od końca XVIII. yceczk do Królkarn eszły do kanonu osenno-letnch rozryek arszaakó. W dnach nsurekcj koścuszkoskej znszczono zabudoana gospodarcze Królkarn splądroano pałac, zaś rannego Toatsa, podejrzeanego o kontakty z Rosjana, na krótk czas aresztoano 33. Do 1816 r. łaśccela Królkarn były dzec Karola Toatsa - Wktor Karolna, które, przenosząc sę na stałe do Berlna, sprzedały posadłość ksęcu Mchało Herono Radzłło 34, ojeodze leńskeu, łaśccelo lcznych neruchoośc Króleste Polsk, ty Neboroa oraz pałacu Warszae przy ul. Przechodnej nr Noy łaśccel, będący - podobne jak jego żona Helena z Przezdzeckch Radzłłoa - naętny kolekcjonere dzeł sztuk, część z nch raz z bogat bbloteką kazał przeeźć do Królkarn 36. Ogrone suy przeznaczał na utrzyane rezydencj oraz pensje dla dość lcznego personelu 37, zaś dochody uzyskane z gospodarsta ogrodu zykle ne starczały pokryce tych ydatkó Probleatyka palladanzu polskej archtekturze klasycystycznej doczekała sę klku opracoań: T.S. Jaroszesk, Ze studó nad probleatyką recepcj Pallada Polsce drugej poloe XVIII eku, [:] Klasycyz. Studa nad sztuką polską XVIII XIX eku. Materały Sesj Stoarzyszena Hstorykó Sztuk. Poznań, paźdzernk 1965 [Studa z hstor sztuk, t. XI], Wrocła 1968, ; de, Alcun tentatv d tare La Rotonda coput nel secolo XVIII, Bollettno del Centro Internazonale d Stud d"archtettura»a. Pallado«", t. IX, 1967, ; de, Vnterpretazone neoclassca del Pallada n Polona, Bollettno del Centro Internazonale d Stud d'archtettura»a. Pallado«", t. XII, 1970, Jaroszesk, Ze studó..., Ibde; P. Jaorsk, Wadoość o Jane Węyku-Rudzk ( ), łośnku egpskch starożytnośc (z dzejó zboró starożytnośc Unersytetu Warszaskego), Śatot", t. III (XLIV), fasc. A, 2001, 48; S. Łoza, Archtekc budonczoe Polsce, Warszaa 1954, 264. Węcej o pałacu Raju: R. Aftanazy, Dzeje rezydencj na danych kresach Rzeczypospoltej, t. VII, Wojeództo ruske. Zea Halcka Loska, Wrocła 1995, AGAD, ARN. sygn. 800, Rejestr kuponego różnego aterału na stodołę, spchrz okotosk tudzeż do łyna uroanego n an ens Jun. 30 Ibde, Regestr różnej furank do Królkarn na fabrykę pałacoą oranżerę n anno 1785 ens Aug. 31 Ibde, Rejestr roboty ślusarskej do pałacu doru JW hrabego de Toats do Królkarn zaczęta r Aneksy..., Katkosk, Dzeje..., [M.P. Radzłł], Ostatna ojeodzna leńska (Helena z Przezdzeckch k Radzłłoa) przez. X.M.R., Ló 1892, 269; Sobeszczańsk, Królkarną K Lesńska, Radzłł Mchał Heron, [:] Polsk Słonk Bografczny [dalej cyt.: PSB], t. XXX, Wrocła 1987, Według nforacj zaartej Kłosach", noą sedzbę zaenł na ałe uzeu sztuk archeolog" - Kłosy", 1879, nr 738, 123. Zdane Sobeszczańskego, elk łośnk obrazó nuzató, ueścł je ty pałacu często n eszkał" - Sobeszczańsk, Królkarną... Zaartość bblotek Królkarn znay dokładne dzęk zachoany katalogo: Archu Pałacu Radzłłó Neboroe [dalej cyt: APRN], rkps 153, Katalog ksążek Królkarn (po 1828); AGAD, ARN, sygn Katalog ksążek pałacu Królkarn (1829). 37 Sps osób zaeszkałych Królkarn 1828 r. yena urgrabego, psarza, bblotekarza, służącego, stróża, ogrodnka oraz parobkó, ogrodnczkó, pasterza koornka, AGAD, ARN, sygn Por. [Radz łł], op. ct., 281.

5 207 ANTYK W KROLIKARNt. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE y **** H W Ł. -Ml 1 99,<*U. Jłjfc. r 3. A u t o r n e o k r e ś l o n y, Wdok Królkarn H H rfn od ogrodu, o k ( M N W. M u z e u N e b o r o e A r k a d, nr n. A. 178 M N b ). Fot. S. S o b k o c z W 1821 r. zarła Helena z Przezdzeckch Radzłłoa, dzesęć lat późnej jej ąż. W ynku ureguloana skoplkoanych spra łasnoścoych ędzy spadkoberca Królkarną przeszła na łasność ksęca Mchała Gedeona Radzłła39, trzecego syna Mchała Heleny Radzłłó, byłego generała Wojska Polskego odza naczelnego postana lstopadoego, uęzonego po kaptulacj Warszay do 1836 r. przetrzyyanego Jarosłau4". Wygnane bardzo zenło osoboość generała41, a o jego nte resy troszczyć usała sę żona - Aleksandra ze Steckch42, łaśccelka znanego założena pałaeoo-ogrodoego Szpanoe na Wołynu41. W ynku prac proadzonych od 1842 r. duży przeobrażeno uległ ogród Królkarn44. W 1849 r. posadłość sprzedano hrabeu Ksaereu Pusłoskeu43, łaśccelo elu nerucho ośc,.n. Warszae dou z ogrode Alejach Ujazdoskch 16 oraz częśc Hotelu Europejske go46. W pałacu Królkarn Pusłosk zgroadzł cenną kolekcję dzeł sztuk bblotekę47. Część pałacu 39 AGAD, 40 Z. A R N, sygn. 705, W y k a z hpoteczny ajątku Królkarną (1847). Z a c h a r e c z, W. Z a j e s k, Radz łł Mchał Gedeon, [:] PSB, t. XXX Ibde, Ś a d c z ą o t y lczne rozporządzena ksężnej dotyczące a j ą t k ó należących d o ęża. p r z e c h o y a n e A G A D. A R N oraz A P R N. 43 S z e r z e j o s a y z a ł o ż e n u : T. S. J a r o s z e s k, A. R o t t e r u n d, Neznane Rocznk hrabego Muzeu Por. 47 Warszae", rzyskego. W [:] środosku PSB, t nr 738. XXIX r. arszaskej Wrocła K o n a r s k, op. ct. Kłosy", , aterały do Aleksandr Szpano a nżej. S o b e s z c z a ń s k. Królkarną... W Ksaery Francszek, 4,1 Narodoego 123. elty Ksaery znany Pusłosk był 417 także z n. raz z brate dzałalnośc Wandalne dobroczynnej: otrzyał S. od papeża tytuł K o n a r s k. Pusłosk

6 208 PIOTR JAWORSKI atach przeznaczył na sedzbę Instytutu Moralne Zanedbanych Dzec. Po jego śerc 1874r., na ocy zapsu testaentoego, Królkarną przeszła na łasność brata - Wandalna 48. W 1879 r. pałac doszczętne spłonął raz ze znajdującą sę e nętrzu kolekcją artystyczną 49. Jego odbudoę, uażną obecne za jedno z ponerskch osągnęć konseratorskch Polsce, poerzono rok po pożarze archtekto Józefo Husso 30. Wandaln Pusłosk, będąc podobne jak brat kolekcjonere dzeł sztuk, podjął próbę odtorzena kolekcj, zarł jednak 1884 r. Na klka lat Królkarną przeszła ręce rodzny Lubeckch. W 1889 r. łaśccelką Królka została Marta Krasńska - córka Wandalna Pusłoskego, żona Kazerza Krasńskego, do około 1900 r. eszkająca Starej Ws na Podlasu 51. Proadzony przez hrabnę po przybycu do Warszay słany salon dou przy ul. Czackego goścł najybtnejszych przedstacel kultury nauk tatego okresu. Byał n często Władysła Tatarkecz, spółautor ydanej 1938 r. perszej onograf Królkarn 52. W 1902 r. Marta Krasńska dokonała gruntonej renoacj pałacu ogrodu Królkarn ;,,. W budynku zajoany cześnej przez Instytut Moralne Zanedbanych Dzec ueścła zakład dla neuleczalne chorych kobet. W 1916 r. Królkarną, od końca XIX. zaknęta dla publcznośc, znalazła sę grancach Warszay. We rześnu 1939 r. nacerający na Warszaę Necy zaenl pałac Królkarn runę. Walk toczące sę na terene posadłośc dnach postana arszaskego dopełnły dzeła znszczena. Oprócz pałacu, znaczne ucerpały: taras z grotą, kuchna, ostek oraz kaplca"' 4. Zą 1945 r. okolczn eszkańcy neal doszczętne ogołocl ogród z drzeostanu 5 ' 1. Władze poojenne pozbały spadkobercó Marty Krasńskej praa łasnośc do Królkarn. Podjęły też decyzję o odbudoe założena pałacoo-ogrodoego z przeznaczene na uzeu dzeł Xaerego Dunkoskego, podaroanych państu przez artystę 1948 r. W 1950 r. Królkarnę raz ze zagazynoany na jej terene rzeźba Dunkoskego przekazano Muzeu Narodoeu Warszae 16. Otarce uzeu nastąpło 26 styczna 1965 r. BUDYNEK KUCHNI W FORMIE RZYMSKIEGO GROBOWCA CECYLII METELLI Zaprojektoany przez Donka Merlnego 37 budynek kuchn (l. 4) z elu poodó zasługuje na uagę. Dostrzec n ożna orygnalne dzeło perszej fazy nurtu klasycystycznego Polsce, rozktającej pod panoane Stansłaa Augusta Ponatoskego. Zraca też uagę elk kunszt Merlnego ykorzystanu skronych arunkó naturalnych do storzena orygnalnego rozązana archtektoncznego. Wzoroana na grobocu Cecyl Metell kuchna jest jedny z najcekaszych dzejach polskej archtektury przykładó adaptacj antycznego perozoru. Boe stosunku do neelu budol starożytnych óć ożna, tak jak przypadku słynnego rzyskego groboca, o ch pradzej polskej karerze. W 1784 r. Szyon Boguł Zug. tórca projektó elu polskch ogrodó klasycy stycznych 58, dzele Ogrody Warszae jej okolcach ueścł ops postającej łaśne rezydencj Królkarn: Dzś ejsce to należy do hrabego Toats który chce tu założyć elk ogród, do którego rozpoczęto już naet znaczne ysady. W położenu elce korzystne, oddzelone głębok paroe od nnych ejsc zno- 48 Archu Państoe.st. Warszay [dalej cyt.: APW], Akta notaruszó arszaskch, kancelara W. Kretkoskego, sygn. 12, nr Testaent Ksaerego Francszka Pusłoskego. 4 ' J Szczegółoy ops pożaru znszczeń przekazała arszaska prasa: Królkarną,,.Tygodnk Ilustroany", 1879, nr 195, 183; Kłosy", 1879, nr 738, Tatarkecz, Paląc..., A. Bernack, Krasńska z Pusłoskch Marta, [:] PSB. t. XV, Wrocła 1970, Tatarkecz, Tokarz, op. ct. 53 APW, Zbór W. Przyboroskego, t. XVII, 250, Królkarną" Mokotoe (notatka prasoa z neznanego źródła, ręką W. Przyboroskego dopsana data: 1902). 54 Katkosk, Królkarną..., Ibde. 56 Archu Muzeu Narodoego Warszae, sygn. 854, Królkarną. Korespondencja erytoryczna W. Tatarkecz, Donk Merln, Warszaa 1955, Mędzy nny na Solcu. Na Ksążęce", Mokotoe. Zug dzałał też przy urządzanu ogrodó Wlanoe, Jabłonne, Arkad Neboroe: Katkosk, Szyon Boguł Zug..., pass.

7 209 ANTYK W KRÓLIKARNI: ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE 1 ER* W.. L r- -j Sb g: SSKr- 1 źw*9 : V a s 4. W a r s z a a, b u d y n e k k u c h n K r ó l k a r n. Fot. P. J a o r s k ślejszych tej okolcy, z które łączy sę tylko oste, hraba począł budoać do ejsk, chocaż nebardzo ytornego saku; obecuje on coś nadzyczajnego, gdy zostane ukończony. Welk gach j u ż skończony, zaera kuchnę; leży on dolne na leo a pozór starożytnego rzyskego onuentu na kształt Ce cyl Metell pod R z y e, znanego pospolce pod nazske Capo d Bove" 5 9. Jak dać z opsu, budoa kuchn yprzedzła realzację projektu pałacu. W a d o o, że ała ona ejsce latach M o ż n a sądzć, że aloncza lokalzacja Królkarn na skarpe - z rozległy doke kerunku Wsły (l. 5) - ne pozostaała bez znaczena przy yborze przez Merlnego palladańskego zoru budo l centralnej dla planoanej budol pałacoej. Andrea Pallado tak psał na teat lokalzacj Rotondy: Mejsce to jest j e d n y z najbardzej uroczych przyjenych, jake ożna sobe yobrazć, znajduje boe na bardzo łagodny stoku zgórza a z jednej strony [...] rzekę [...], z drugej zaś nne pagórk [...], a szystke uprane, obftują yśente ooce najlepszą norośl" 61. Trzykondygnacyjny budynek kuchenny Merln zaprojektoał na plane koła. O d strony podjazdu prz pałace przylega do nego aneks na plane ycnka koła. Wenątrz budynku archtekt ueścł neelk kolsty dzedzńczyk, na który ychodzą okna poeszczeń. Projektując kuchnę, Merln orygnalny sposób ykorzystał zbocze skarpy. O d strony podjazdu pałacoego ja sę ona boe jako neelk parteroy palonk, zaś od strony dolnego ogrodu - j onuentalna budola ogrodoa. W ty ejscu - poprzedzając rozażana na teat genezy budynku kuchn Królkarn - klka u pośęcć ypada lokalzacj kuchn S.B. Warszae, Zug, Kurer Ogrody 60 Katkosk. 1,1 A. P a 11 Warszae Nedzelny". ad Dzeje..., o. / Quattro jej nr 66. lbr j a k o typu poeszczena gospodarczego 62. W tradycj polskej archokolcach, 26. Por. del' opsane roku 1784 przez [ ] Budonczego Koścoła Eangelckego 410. yżej archtettura, tekśce. Veneta 1570, k II. r o z d z. 3 ( k o r z y s t a z p r z e k ł a d u M. R z e p ń s k e j p o l s k e j e d y c j d z e ł a : d e. Cztery ksęg o archtekturze. W a r s z a a 1955, 9 0 ). 62 U a g o g ó l n e z a e r a hasło: Cucna, [ : ] Dz.onaro Encclopedco d Archtettura e Urhanstca, t. I, red. P. P o r t o - g h e s, R o a

8 210 PIOTR JAWORSKI "V >- 5. A u t o r n e o k r e ś l o n y, Wdok na tarasy Kró lkarn ( M N W, M u z e u N e b o r o e A r k a d, nr n. A. 160 M N b ). Fot. S. S o b k o c z tektury rezydencjonalnej poeszczena kuchenne starano sę ueszczać palonach oddzelonych od pałacu. Autor Kró tkej nauk budonczej63 psał: Kuchne budynku pod ty dache, gdze pan eszka, ne eć, złaszcza pałacu, który dzedzńca ne a. Przyczyna ta, że stąd fnetor być us. B o Pol szczę kuchna być ne o ż e ochędożna dlatego, że nej sła arzą, sła peką, sła sażą kur, gęs, pro carnfcna sroga". Źródło ogronej popularnośc Polsce założena pałacoego typu palladańskego nektórzy badacze dostrzegają.n. tradycj ueszczana kuchn osobny budynku 64. Neco naczej, głóne ze zględu na ogranczena fnansoe łaśccel, yglądała praktyka lokalzacj kuchn d o rach szlacheckch. Kuchne oddzelone od d o u eszkalnego (nekedy połączone ćerćkolsty galera ) odnajdujey ększośc klasycystycznych rezydencj ogrodoych Warszae okolcach. Tak było.n. Łazenkach, M o k o t o e, Olesne, R o z k o s z y oraz na Ksążęce. W ostatn z yenonych założeń budynek kuchn, yprzedzający realzację budol Królkarn, połączony był p o d z e n y kory tarze z salą zaną Elzeu, a na zenątrz p r z y j o a ł forę eczecku z d o a nareta (tz. D o Iaa) 6 ". Ne była ęc kuchna Królkarn perszą an j e d y n ą budolą, która, obok użytkoego prze znaczena, pełnła zaraze funkcje palonu ogrodoego. Zaskakujące fory archtektonczne spotykane óczesnych ogrodach stały sę cele satyry Ignacego Krasckego, który tak opsał są przygodę M o kotoe: ladąc dalej przez ulcę/postrzegłe jakąś śątncę:/gust pęknej archtektury./weże, baszty, osty, ury.ayęc sę neco zatrzyałe./a gdy, co to jest, pytałe,/chocaże pękne przytał,/rozśał sę ten, co go pytał./i ponekąd ał spraedlą przyczynę: doedzałe sę alboe od nego 63 dłoe [Ł. do O p a l ń s k ], Kró tka dzejó teor " J a r o s z e s k, 65 nauka sztuk, Ze studó..., Katkosk, Szyon budoncza t. VII], dor ó, oprać. A Boguł Zug..., 52. pałac ó, zak ó Młobędzk, podług neba Wrocła zyczaju 1957, 13. polskego [Teksty źró

9 ANTYK W KRÓLIKARNI: ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE 21 1 z nezerny o podzene, ż zółe pacerz przed kuchną, a co dla baszty ynosłej sądzł fortecą, było gołębnke" 66. A zate budynek kuchn Królkarn - znesony zgodze z polską tradycją jako palon oddzelony od pałacu - pełnł z jednej strony rolę upozoroanego na runę palonu ogrodoego, z drugej zaś - ukryał są rzeczystą funkcję gospodarczą. Choć Pallado zalecał ueszczane poeszczeń gospodarczych suterenach pałacu 67, to jednak kuchna Królkarn, dzana od strony pałacu postac skronego parteroego palonu, doskonale odzercedla ogólną zasadę przekazaną przez eneckego archtekta: Lecz tak jak Stórca roześcł nasze członk ten sposób, że pęknejsze są najbardzej doczne, a nej szlachetne ukryte, tak y postępujey budoncte, ueszczając godnejsze ażnejsze częśc na doczny ejscu, a nej pękne ejscach ożle najbardzej ukrytych przed zroke, groadząc ta szystko co brzydke, co ogłoby przeszkadzać co szpecłoby pękne częśc doosta" 68. Koncepcja oddzelena ogrodoej użytkoej funkcj budol pozolła Merlneu na dość ekstraaganck - zdaałoby sę na pozór - nestosony poysł ueszczena kuchn antyczny grobocu. Budynko kuchn archtekt nadał pozór starożytnego rzyskego onuentu na kształt Cecyl Metell pod Rzye" 6 '' przez ueszczene pod jej gzyse fryzu złożonego z olch głó (bukefalonó) (l. 6) festonó. Eleację pokryto bonoane pasoy. Do nętrza kuchn proadzły da ejśca - od strony podjazdu od dolnego ogrodu. To ostatne uzyskało opraę archtektonczną postac klasycyzującego portyku przyścennego, złożonego z dóch kolun zeńczonych doryck kaptela, dźgający belkoane. Ponad zredukoany archtrae przebega fryz etopoo-tryglfoy. Ponżej belkoana ueszczono lą protoę o neątply przeznaczenu apotropaczny. Nad ozdobony ten sposób ejśce dolny Merln zaprojektoał półkolsty otór okenny. Całość dekoracj uzupełna rozeta ueszczona poyżej grlandy. Kuchnę Królkarn, jak ynka z akarel Kuchna Królkarn Aleksandra Majerskego (l. 7) z 1818 r. 70, zeńczono attyką upozoroaną na runę. Po obu stronach dolnego ejśca znajdują sę de płyty relefoe o jednakoej dekoracj (l. 8), przedstaającej grlandę rozeszoną ędzy doa kandelabra. Płyty zoroane są na sześcu antycznych relefach uroanych po obu stronach głónego ejśca do rzyskego Panteonu 71, enątrz portyku. Da pasy fryzu, złożonego z klkakrotne potarzającego sę otyu kandelabró grland, doczne są także na zenątrz Panteonu, ścanach bocznych portyku. Wydaje sę pene, że projektując kuchnę, znó - podobne jak przypadku pałacu - sęgnął Merln do zoró propagoanych przez Pallada jego dzele o archtekturze. Oaany fryz dneje boe na rycne toarzyszącej opso Panteonu. Interesujących zan yglądze kuchn ogrodu Królkarn dokonal latach archtekc Teofl Schller Francszek Mara Lanc. Przyczyną podjęca przez Aleksandrę ze Steckch Radzłłoą 72 decyzj o przeproadzenu prac restauracyjnych budolanych był katastrofalny stan zachoana rezydencj. Autor postałego stycznu 1841 r. Opsu budol Królkarn 1^ yenał.n.: Pałac uroany [...] -potrzebuje reperacj, a anoce dachu noego. Z kuchn obok pałacu sąjeszcze szczątk uró, po spalenu sę onej roku 1837 pozostałych". Jedyny źródłe konografczny, przedstaający budynek kuchn przed pożare, jest sponana akarela Majerskego; raz z podpsany przez Schullera 1843 r. (rok po odbudoanu kuchn) ykaza kosztó prac budolanych 74 pozala ona na prześledzene zan, jakch dokonano podczas odbudoy. Na odrestauroane kuchn, obejujące udekoroane zenętrzne budol na zór runy, robotę ularską alarską, pokryce uró rudą kaene 66 Podróż z Warszay do Błgoraja. Do ksęca Stansłaa Potockego, (: I. Krasck. Poezje, Warszaa 1989, Pallado, op. cr.. 76; P. Hol ber ton, Palado's Vlla Lfe n tle Renassance Countrysde, London 1990, Pallado. op. cf., Zug. op. c., Muzeu Hstoryczne.st. Warszay, nr n Naps na odroce tej akarel: Wdok danej kuchn Królkarn, która spalła sę. 71 M.T. Boat rght, Hadran and the cty ofroe, Prnceton Opekunkę ajątku ęża, Mchała Gedeona Radzłła: por. yżej tekśce. 73 AGAD, ARN, sygn. 364, Ops budol Królkarn. 74 AGAD. ARN, sygn Rachunek ogólny przychodu rozchodu penędzy ajętnośc Królkarną za rok 1842/43: bde, sygn. 809, Ogólny ycąg z ykazu kosztó potrzebnych do ykonana Królkarn budol na rok beżący zaerzonych, a anoce: na odbudoane tarasu za pałace, odnoene pałacu udekoroane zenętrzne kuchn yrestauroanej roku zeszły.

10 PIOTR JAWORSKI > ffu J Ł^MC 6. W a r s z a a, b u d y n e k k u c h n K r ó l k a r n, f r a g e n t f r y z u z b u k e f a l o n e. Fot. P. J a o r s k fff^śs 7. A. M a j e r s k, Kuchna Królkarn, 1818 ( M u z e u H s t o r y c z n e. s t. W a r s z a y, nr n ). Fot. M u z e u

11 213 ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE W 3 Al 4 ^^N* - - ^ c^rls:^- 8. Wa rsza a, budynek kuchn Królka, płyta relefoa. Fot. P. Ja orsk.tara -o* *> ta.*"! v n* " 4^ * 9. Wa rsza a, budynek kuchn Królka rn, dok od strony pa ła coego dzedzńca. Fot. P. Jaorsk?

12 214 PIOTR JAWORSKI JLM 0s 10. Warszaa, budynek kuchn Królkarn. Stan z początku XX. Fot. J. Kłos (IS PAN) 11. Warszaa, budynek kuchn Królkarn, nskrypcja przy ejścu od strony dolnego ogrodu. Stan z początku XX. Fragent fot. J. Kłosa (IS PAN)

13 ANTYK W KRÓLIKARNI, ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE 2 15 W M Zś Hf : z W BR 12. Warszaa, ost Królkarn g proj. F.M. Lancego Fot. H. Poddębsk (IS P A N ) na b l a c h ę o ł o a n ą " 7 5 y d a n o d a tysące z ł o t y c h. Z p o y ż s z e g o cytatu y n k a, że attykę b u d o l, u p o z o r o a n ą n a r u n ę j e s z c z e p r z e z M e r l n e g o, p o k r y t o s t n e j ą c y d o dzs' k a a ł k a r u d y k a e n, a n a l o g c z n y d o t y c h, k t ó r e u r o a n o s z t u c z n e r u n y n e b o r o s k e j Arkad 7 ' 1. P r a d o p o d o b n e t a k ż e r., n a o d c n k u a t t y k p o n a d e j ś c e d o k u c h n o d s t r o n y p o d j a z d u, u s t a o n o t r z y r z e ź b y k a e n n e 0 teatyce tologcznej77, p o z b a o n e r ó ż n y c h częśc cała celu nadana b u d o l rażena runy r ó n e ż o d s t r o n y p a ł a c o e g o d z e d z ń c a (l. 9 ). Z a p e n e t y s a y c z a s e p o n a d o z d o b n y e j ś c e d o k u c h n o d s t r o n y p a r k u u e s z c z o n o n s k r y p c j ę Caeclae Cretc, a j ą c ą z a p e n ć p r a d ł o ą d e n t y f k a c j ę b u d y n k u z a n t y c z n y p e r o z o r e. Z f o t o g r a f 7 8 (l ) a d o o, ż e n s k r y p c j a z d o b ł a b u d y n e k k u c h n j e s z c z e n a p o c z ą t k u X X., o ż n a ę c s ą d z ć, ż e z n s z c z o n a z o s t a ł a d o p e r o p o d c z a s II o j n y ś a t o e j. P o n a d t o, j u ż l a t a c h t r z y d z e s t y c h X I X. u s t a o n o o k ó ł k u c h n 12.. f g u r a r u r o y c h " 7 9. W r. d o o g r o d u K r ó l k a r n trafł z A r k a d k a e ń o b r o b o n y z p o d s t a ą z C y r k u " 8 0 o r a z d a l y z a r u r u bałego, z n a k o t e g o dłuta r z y s k e g o " * 1, które o z d o b ł y o s t ł ą c z ą c y aleję d o j a z d o ą z p o d j a z d e, z n e s o n y e d ł u g p r o j e k t u F. M. L a n c e g o (l. 12). A r k a d y j s k e p o c h o d z e n e a r u r o y c h l ó 73 Ibde, Ogólny ycąg Katkosk. Materały 77. De X. z przyp. Dzeje... Os'rodka Ochrony nch Dunkoskego stoją 51; W. P k o s k, Arkada Zabytkoego na attyce Królkarn, Krajobrazu. kuchn sygn. 245, do Heleny Ogrody dzś, Tors 5 Radzłłoej. (11)], trzecą ężczyzny" ykopano z z attyk hstoryczne Studu Warszaa 1998, ze kuchn [Studa 39, 51. poblżu tej Królkarn. bud Doku (1987). 78 Instytut Sztuk Polskej 79 AGAD, ARN, sygn. skeu dna 24 APRN, neboroskego, Sl Kurer czerca rkps jako 142, też Akade 807, 1836 Warszask". Nauk, bez ruchoośc nr neg. pałacu (pozyty), Królkarn fot. J. Kłos znajdujących (początek sę XX oddanych. pod r. Ksążka Sps do ydających 1846, nr zapsyana sę 286. tak szelkch do ruchoośc Warszay jak zaberających do Królkarn sę z dla pałacykó J.O. arka Xęż.nej P