KALENDARIUM ŻYCIA I DZIAŁALNOŚCI MARIANA REJEWSKIEGO NA TLE WYDARZEŃ ZWIĄZANYCH Z HISTORIĄ MASZYNY SZYFRUJĄCEJ ENIGMA

Transkrypt

1 Jerzy Lelwic * KALENDARIUM ŻYCIA I DZIAŁALNOŚCI MARIANA REJEWSKIEGO NA TLE WYDARZEŃ ZWIĄZANYCH Z HISTORIĄ MASZYNY SZYFRUJĄCEJ ENIGMA okres bydgoski narodziny Mariana Adama Rejewskiego, najmłodszego z siedmiorga dzieci Józefa Rejewskiego, kupca branży tytoniowej oraz Matyldy z Thomsów, córki toruńskiego browarnika nauka w Szkole Podstawowej z nauczaniem początkowym w Bydgoszczy (Vorschule der Städtischen Oberrealschule in Bromberg) grudzień 1919 sierpień koniec 1919 październik styczeń nauka w Królewskim Gimnazjum im. Fryderyka (od 1920 r. w Państwowym Gimnazjum Klasycznym) zorganizowanie pierwszych struktur służby radiowywiadowczej w odradzającym się Wojsku Polskim polski radiowywiad odczytuje kilka tysięcy szyfrogramów Armii Czerwonej, walnie przyczyniając się do zwycięstwa w wojnie polsko-bolszewickiej utworzenie Wydziału II (zwanego Wydziałem Radiowywiadu, Szyfrów Specjalnych albo Szyfrów Obcych) Biura Szyfrów (Wywiadowczego) Oddziału II Informacyjnego Naczelnego Dowództwa WP (Sztabu Generalnego WP) Holender, inż. Hugo Aleksander Koch opatentowuje maszynę szyfrującą Geheimschrijfmachine ( maszynę do tajnego pisma ) początki współpracy polsko-francuskiej w dziedzinie łamania kodów i szyfrów niemieckich 1921 niemiecki wynalazca z Düsseldorfu, dr inż. Artur Scherbius odkupuje * Ppłk rez. mgr Jerzy Lelwic, Pomorskie Muzeum Wojskowe w Bydgoszczy.

2 patent Kocha i sam opatentowuje elektromechaniczną maszynę szyfrującą, którą nazwał później Enigmą (grec. tajemnica, łamigłówka) śmierć Józefa Rejewskiego, ojca Mariana okres poznański studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego początek masowej produkcji wojskowej wersji Enigmy na potrzeby niemieckiej armii wprowadzenie Enigmy do niemieckiej marynarki wojennej Oddział II Sztabu Generalnego WP inicjuje prace nad niemieckim szyfrem maszynowym, angażując wybitnych matematyków uniwersyteckich i jasnowidza - bez rezultatu Rejewski staje przed Komisją Poborową w Poznaniu i otrzymuje kategorię C (strzelec z cenzusem, nieprzeszkolony) 1928 bracia Ludomir i Leonard Danilewiczowie, inż. Antoni Palluth i Edward Fokczyński zakładają Wytwórnię Radiotechniczną AVA w Warszawie wprowadzenie Enigmy do wojsk lądowych w Niemczech - polskie stacje nasłuchowe w Starogardzie Gdańskim, Poznaniu i Krakowie-Krzesławicach przechwytują pierwsze niemieckie depesze pracownicy zakładów AVA konstruują na wzór Enigmy, a potem udoskonalają polską wersję maszyny do szyfrowania Lacida (LCD), przeznaczoną do utrzymania łączności pomiędzy wyższymi dowództwami 1929 styczeń-lipiec Sztab Główny WP organizuje kurs kryptologii dla grupy przeszło 20 wybranych studentów matematyki Uniwersytetu Poznańskiego styczeń bezskuteczne próby złamania niemieckiego szyfru maszynowego, podejmowane przez pracowników Biura Szyfrów polski wywiad wojskowy dokonuje oględzin, rozbiera i fotografuje Enigmę w wersji handlowej, odkrytą przypadkowo przez celników na lotnisku Okęcie, w omyłkowo skierowanej niemieckiej przesyłce 1929 luty obrona pracy magisterskiej nt. Opracować teorię funkcji podwójnie periodycznych drugiego i trzeciego rodzaju oraz wskazać jej zastosowanie uzyskanie dyplomu magistra filozofii

3 1929 lato-1930 lato roczny staż naukowy w Getyndze: statystyka ubezpieczeniowa 1929 jesień 1932 lato działalność filii Biura Szyfrów w Poznaniu w podziemiach Komendy Miasta, dla ośmiu najbardziej utalentowanych uczestników kursu kryptologii Niemcy wprowadzają nową wersję Enigmy, wzbogaconą o tzw. centralkę z 26 podwójnymi połączeniami wtyczkowymi listopad młodszy asystent w Instytucie Matematycznym Uniwersytetu Poznańskiego i równocześnie kierownik filii Biura Szyfrów francuski wywiad werbuje niemieckiego agenta Hansa-Thilo Schmidta ( Asche ) i uzyskuje dostęp do materiałów dotyczących Enigmy 1931 grudzień intensywny rozwój polsko-francuskiej współpracy kryptologicznej, zainicjowanej przez nowego szefa francuskiego radiowywiadu, kpt. Gustave Bertranda okres warszawski początek pracy trzech najlepiej zapowiadających się młodych kryptologów: Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego w referacie szyfrów niemieckich (BS4) Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego w Pałacu Saskim w Warszawie 1932 wrzesień złamanie czteroliterowego kodu niemieckiej marynarki wojennej przez trójkę kryptologów 1932 jesień polski wywiad dokonuje zakupu handlowej wersji Enigmy 1932 paźdz.-grudzień samodzielna praca Rejewskiego nad rozszyfrowaniem Enigmy 1932 początek grudnia Rejewski otrzymuje egzemplarz handlowy Enigmy zakupiony przez polski wywiad w Niemczech pierwszy pobyt kpt. G. Bertranda w Biurze Szyfrów w Warszawie: przekazanie Polakom materiałów dotyczących Enigmy i dokonanie podziału zadań Rejewski otrzymuje: zdjęcie wojskowej Enigmy, fotokopię instrukcji jej obsługi wraz z kluczami dziennymi z września i października 1932 r koniec grudnia Rejewski odtwarza wewnętrzne połączenia bębenków w Enigmie oraz rozpoznaje podwójnie zaszyfrowany tzw. klucz depeszy, trzyliterowe oznaczenie wzajemnego położenia bębenków

4 1933 styczeń połączenie trzech kryptologów w jeden, stale odtąd współpracujący ze sobą zespół (komórka E ) 1933 koniec stycznia opracowanie metody odtwarzania kluczy dziennych Enigmy (położenia wyjściowego, nastawy bębenków), początek czytania depesz luty okres ulepszania metod dekryptażu stale doskonalonego przez Niemców systemu szyfrowania Enigmy J. Różycki opracowuje metodę zegara tzn. określania, który z trzech bębenków w danym dniu pierwszy odbiera impuls z klawiatury 1933 luty opracowanie tzw. metody rusztu : odnajdywania połączeń wtyczkowych centralki 1933 luty Sztab Główny zleca zakładom AVA budowę 15 kopii Enigmy 1933 wiosna Biuro Szyfrów otrzymuje kilka pierwszych kopii Enigmy 1934 budowa cyklometru pomysłu Rejewskiego do ustalania kolejności bębenków szyfrujących 1934 opracowanie tzw. metody kartoteki pozwalającej na szybkie odtworzenie dziennego klucza Enigmy lato ślub z Ireną Marią Lewandowską, córką Jadwigi (z domu Borna) i Stanisława (dentysta), zamieszkałych w Bydgoszczy na ul. Dworcowej 10/2 Rejewscy zamieszkują w Warszawie, w wynajętym lokalu przy ul. Sułkowskiego, a potem w 5-pokojowym mieszkaniu na ul. gen. Zajączka 7, wykupionym w spółdzielni mieszkaniowej Luftwaffe wprowadza Enigmę Brytyjczycy konstruują maszynę szyfrującą Typex, opartą na Enigmie do końca wojny Niemcy nie zdołali jej pokonać Japończycy adaptują Enigmę i wprowadzają do sił zbrojnych oraz służby dyplomatycznej Niemcy i Włosi wykorzystują maszyny szyfrujące Enigmę i Hagelinę (model C36m) podczas wojny domowej w Hiszpanii od Niemcy zaczynają wprowadzać istotne zmiany i utrudnienia w Enigmie: na początek sześć odrębnych zestawów kluczy dla poszczególnych użytkowników oraz comiesięczną zmianę układu bębenków narodziny syna Andrzeja Zygmunta w Bydgoszczy kwiecień Niemcy wprowadzają codzienną zmianę układu bębenków Brytyjczycy łamią szyfr handlowej wersji Enigmy, używanej w czasie hiszpańskiej wojny domowej przez wojska gen. Franco

5 1937 jesień przeniesienie działu łamania szyfrów niemieckich BS4 do starannie zakamuflowanej i silnie strzeżonej nowej siedziby w Lasach Kabackich k. Pyr (placówka Wicher ) 1937 Niemcy wymieniają bębenki odwracające we wszystkich Enigmach niemiecka policja i wywiad polityczny (SD) wprowadzają Enigmę 1938 Prezydent RP Ignacy Mościcki nadaje Rejewskiemu Złoty Krzyż Zasługi za złamanie szyfru Enigmy wizyta kpt. G. Bertranda w ośrodku kryptologicznym w Pyrach 1938 połowa agent Ekspozytury nr 3 Oddziału II SG w Bydgoszczy, Otto Bach uprzedza Polaków o planach wprowadzenia dwóch dodatkowych bębenków szyfrujących do Enigmy Niemcy wprowadzają obowiązek dokonywania zmiany nastaw bębenków Enigmy w armii i lotnictwie przed rozpoczęciem nadawania każdej depeszy spowolnienie dekryptażu i spadek ilości uzyskiwanych informacji przez BS połowa paźdz. Rejewski opracowuje model agregatu tzw. bombę kryptologiczną, urządzenie do automatyzacji i przyspieszenia procesu odtwarzania kluczy dziennych 1938 październik H. Zygalski opracowuje komplet 26 odpowiednio zaprogramowanych arkuszy perforowanych ( płachty Zygalskiego ) do ustalania kolejności bębenków 1938 listopad zakłady AVA przekazują BS4 gotowe podzespoły 6 bomb Niemcy dodają do Enigmy dwa dodatkowe bębenki szyfrujące Niemcy zmieniają liczbę połączeń wtyczkowych w centralce następuje gwałtowny spadek ilości rozszyfrowanych depesz (brak wystarczającej ilości bomb i płacht oraz pracowników) pierwsze trójstronne spotkanie przedstawicieli służb kryptologicznych Francji, Wielkiej Brytanii i Polski w Paryżu lato narodziny córki Janiny Marii w Bydgoszczy wysłanie z kraju dwóch egzemplarzy maszyny szyfrowej Lacida, do organizującej się w Paryżu polskiej placówki wywiadowczej 1939 połowa lipca gen. Wacław Stachiewicz, szef Sztabu Głównego, upoważnia Biuro Szyfrów do przekazania całej wiedzy o Enigmie Francji i W. Brytanii drugie trójstronne spotkanie przedstawicieli służb kryptologicznych w Warszawie

6 prezentacja i przekazanie przedstawicielom Francji i Wielkiej Brytanii po 1 egz.: repliki Enigmy wraz z opisem i częściami zamiennymi, planów konstrukcyjnych bomby, kompletu płacht Zygalskiego oraz materiałów pomocniczych ułatwiających dekryptaż 1939 lipiec/sierpień przewiezienie obu egzemplarzy Enigmy drogą morską z Gdyni do Francji mjr G. Bertrand przewozi egz. Enigmy z Paryża do Londynu i wręcza szefowi brytyjskiego wywiadu, płk. Stewartowi Menzies owi 1939 koniec sierpnia Państwowa Szkoła Kodów i Szyfrów, przeniesiona z Londynu do Bletchley Park (Government Code and Cipher School, znana także jako: War Station X, BP, the Park, Room 47 Foreign Office, HMS Pembroke) rozpoczyna pracę nad odczytywaniem depesz Enigmy operacja Ultra z chwilą wybuchu wojny zmobilizowany, z przydziałem do Wyższej Szkoły Wojennej (dodatkowy środek bezpieczeństwa dla zachowania w tajemnicy jego pracy w BS4) i tego samego dnia wyreklamowany przez Oddział II Kwatery Głównej likwidacja ośrodka w Pyrach i zakładów AVA, ewakuacja pracowników Eszelonem F, przydział personelu BS4 do Kwatery Głównej Naczelnego Wodza w Brześciu dalsza ewakuacja samochodami przez Kowel, Łuck, Włodzimierz Wołyński, Husiatyn: stopniowe niszczenie sprzętu i dokumentów przekroczenie granicy z Rumunią w Kutach na wieść o uderzeniu Armii Czerwonej na Polskę okres francuski wyjazd trzech kryptologów pociągiem z Bukaresztu przez Jugosławię i Włochy do Francji, za zgodą płk. dypl. Zakrzewskiego, attaché wojskowego ambasady polskiej w Rumunii, przy wydatnej pomocy ambasady francuskiej przekroczenie granicy włosko-francuskiej w Modane początek pracy w Oddziale V francuskiego Sztabu Głównego, na podstawie ustnej zgody gen. Burhardt Bukackiego, na stanowisku i z uposażeniem kapitana wojsk francuskich początek działalności polskiej 15-osobowej ekipy Z w willi Vignolles koło Gretz-Armainvilliers, placówce francuskiego wywiadu o kryptonimie P.C. (Poste de Commandement) Bruno złamanie kolejnej odmiany szyfru Enigmy, wprowadzonego r.

7 1939 koniec paźdz jesień uregulowanie sytuacji prawnej polskiej ekipy: zaliczenie do składu osobowego Armii Polskiej, odkomenderowanie na czas wojny do ośrodka Bruno, kierowanego przez mjr. Bertranda Brytyjczycy uruchamiają produkcję arkuszy perforowanych i przekazują jeden zestaw do ośrodka Bruno 1939 grudzień pobyt płk. Gwido Langera w Bletchley Park: Anglicy proszą go o oddanie polskich kryptologów spotykają się z odmową 1939 koniec ukazuje się raport specjalnej komisji, powołanej na polecenie gen. Sikorskiego dla zbadania przyczyn klęski wrześniowej wysoko oceniono osiągnięcia polskiego radiowywiadu i pracy kryptologów 1940 styczeń kilkudniowy pobyt Alana M. Turinga, najbardziej utalentowanego angielskiego matematyka z Bletchley, w ośrodku Bruno 1940 styczeńczerwiec 1940 styczeń okres ciągłego dekryptażu tysięcy depesz niemieckich, w trakcie kampanii norweskiej i francuskiej, w oparciu o zachowane trzy egz. polskiej Enigmy; wzajemne wizyty i stałe kontakty z Bletchley Park Brytyjczycy odczytują pierwsze depesze wojsk lądowych zaszyfrowane Enigmą 1940 styczeń utworzenie przez Brytyjczyków, a potem intensywna rozbudowa, systemu łączności specjalnej (placówki Special Liaison Unit - SLU) opartej na maszynie szyfrującej Typex, do przekazywania informacji uzyskanych z Ultry, dla wybranych przedstawicieli rządu brytyjskiego oraz sojuszniczych dowództw operacyjnych na wszystkich teatrach działań wojennych, od Europy i Afryki Płn. po Daleki Wschód i Australię 1940 początek Rejewski opracowuje tajny skrypt do szkolenia personelu Bruno pt. Metodyka rozwiązywania szyfrów powołany przez francuskie władze do koszar Bessières w Paryżu dla uregulowania stosunku do służby wojskowej: zostaje uznany za zdolnego do służby wojskowej (strzelec z cenzusem), lecz wyreklamowany przez władze polskie brytyjski trałowiec Gleaner zatapia U-33: z wraku wydobyto 3 bębenki szyfrujące Enigmy 1940 wiosna założenie bezpośredniej linii dalekopisowej, łączącej ośrodek Bruno z Bletchley Park obustronna wymiana informacji i doświadczeń pierwsza angielska bomba kryptologiczna zostaje zainstalowana w Bletchley Brytyjczycy łamią niemiecki szyfr wojsk lądowych i lotnictwa, stosowany podczas kampanii norweskiej: nie potrafią jednak jeszcze zapewnić bezpiecznej dystrybucji ogromnej ilości uzyskanego materiału

8 uderzenie Niemiec na Francję, przeniesienie części personelu Bruno do Paryża, intensywny dekryptaż przerwany wprowadzeniem zmian w Enigmie (zaprzestanie podwójnego szyfrowania kluczy) wznowienie dekryptażu Brytyjczycy łamią szyfr stosowany w Luftwaffe: uzyskują dostęp do działań oraz zamiarów niemieckich formacji lotniczych i lądowych ewakuacja ośrodka Bruno na południe Francji przez: La Fertè Saint Aubin (k. Orleanu), Vensat, Larche, Agen (n. Garonną) do Tuluzy przelot grupy Polaków dwoma samolotami z Tuluzy do Oranu w Afryce Płn., potem podróż pociągiem do Algieru płk. Bertrand proponuje swoim przełożonym utworzenie zakonspirowanego ośrodka radiowywiadu na terenie strefy administrowanej przez rząd w Vichy z zadaniem: wykorzystując francuskie stacje podsłuchowe, przechwytywać radiogramy niemieckie, a uzyskane z dekryptażu informacje przekazywać do Londynu akceptacja planu przez gen. Weyganda, generalnego przedstawiciela Francji w Afryce Płn lipiec gen. Juliusz Kleeberg, attaché wojskowy we Francji, akceptuje plan współpracy polsko-francuskiej w dziedzinie radiowywiadu i ustala status Polaków: podległość służbowa - Oddział II Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie, organizacyjna - francuskie kierownictwo ośrodka 1940 lipiec 1940 lipiec-sierpień 1940 sierpień 1940 sierpień Rejewski nawiązuje korespondencję z rodziną w Warszawie: pomysłowo zaszyfrowane listy, niewielkie paczki płk. Bertrand organizuje tajny ośrodek dekryptażu koło miejscowości Uzès, niedaleko Nimes (departament Gard, Prowansja), oznaczony kryptonimem P.C. Cadix brytyjscy specjaliści uruchamiają w Bletchley Park ulepszoną wersję bomby Amerykańscy kryptolodzy z ośrodka w Arlington Hall w Wirginii pod kierownictwem Williama Friedmana łamią japoński szyfr Purpurowy ( Purple ) operacja Magic podczas spotkania W. Churchilla z gen. W. Sikorskim uzgodniono zacieśnienie brytyjsko-polskiej współpracy wywiadowczej powrót polskiej ekipy z fałszywymi dokumentami statkiem z Algieru do Marsylii (M. Rejewski występuje jako Pierre Ranaud, profesor matematyki liceum w Nantes) wznowienie działalności polskiej ekipy Z ( Ekspozytura 300 Oddziału Informacyjno-Wywiadowczego Sztabu Głównego), w Château les Fouzes, koło Uzès (ośrodek Cadix ) w warunkach głębokiej konspiracji

9 łamanie i czytanie szyfrów Wehrmachtu, Waffen SS i SD w okupowanej Europie oraz niemieckiego szyfru, używanego w łączności telegraficznej na terenie francuskiej strefy nieokupowanej stopniowa utrata kontaktu z przodującymi osiągnięciami aliantów w dekryptażu Enigmy do końca 1940 zmontowanie czterech dalszych egzemplarzy Enigmy z części wykonanych we Francji 1941 styczeń utworzenie przez płk. G. Bertranda filii ośrodka Cadix w Algierii, w willi Kouba, na przedmieściach Algieru (Posterunek Oficerski 1), okresowa wymiana personelu z Cadixem 1941 koniec stycznia czerwiec Amerykanie przekazują Brytyjczykom kopię japońskiej Enigmy ( Purple ), co pozwala na czytanie korespondencji dyplomatycznej oraz uzyskiwanie wiadomości o ruchach floty wojennej i handlowej alianccy komandosi opanowują niemiecki trawler Krebs, koło Lofotów, u wybrzeży Norwegii: przechwytują zapasowe bębenki oraz zestawy kluczy do Enigmy, na kolejne dwa miesiące; zdobyte materiały pozwalają, pod koniec kwietnia, na złamanie szyfru Kriegsmarine oddział specjalny z brytyjskiej flotylli poszukiwawczej zajmuje niemiecki statek meteorologiczny München, zdobywając klucze szyfrowe Enigmy załoga angielskiego niszczyciela Bulldog zmusza do wynurzenia, a potem przeszukuje okręt U 110: przechwycono egz. Enigmy, aktualne książki kodowe i zapasowe bębenki; jest to pierwszy przypadek przechwycenia niezniszczonej Enigmy podczas II wojny światowej; specjaliści z Bletchley mogą złamać kod Hydra, używany przez niemiecką flotę podwodną uruchomienie w ośrodku Cadix polskiego nadajnika radiowego, dostarczonego z Lizbony przez płk. Bertranda, do utrzymania regularnej łączności ze Sztabem Naczelnego Wodza w Londynie oraz do retransmisji telegramów z algierskiej placówki polskiego wywiadu Rygor, szyfrowanych za pomocą polskiej maszyny Lacida Brytyjczycy łamią kody włoskiej Enigmy (C 38 m): mogą śledzić ruchy floty na Morzu Śródziemnym brytyjscy kryptolodzy łamią szyfr Enigmy, stosowany przez armię niemiecką na froncie wschodnim: codzienne czytanie niemieckich rozkazów bojowych; Churchill poleca przekazywanie ich Stalinowi, bez podania źródła Brytyjczycy zdobywają materiały dotyczące Enigmy na niemieckim statku meteorologicznym Lauenburg, dzięki którym łamią kolejny szyfr Kriegsmarine Medusa, stosowany przez niemieckie okręty podwodne na M. Śródziemnym oraz kod Neptun, używany przez okręty nawodne 1941 jesień złamanie kodu szwajcarskiej Enigmy przez kryptologów z Cadixu

10 1941 paźdz do końca zespół radzieckich kryptologów, pod kierownictwem Siergieja Tołstoja, łamie szyfr japońskiej Enigmy Rosjanie uzyskują pierwsze informacje z deszyfrażu niemieckiej Enigmy brytyjski komunista i radziecki agent ze słynnej piątki z Cambridge, John Carincross ( Korelian ), zatrudniony w Bletchley Park przekazuje ambasadzie radzieckiej w Londynie oryginały tysięcy rozszyfrowanych depesz Enigmy Brytyjczycy łamią 4 klucze używane w Luftwaffe 1942 na polecenie płk. Bertranda, Rejewski z Zygalskim piszą obszerne opracowanie, tzw. Dokument L pt. Enigma Metoda i historia rozwiązania niemieckiego szyfru maszynowego (w zarysie) koniec śmierć J. Różyckiego w katastrofie statku G.G.Lamoricière, utrata 2 egz. Enigmy Kriegsmarine wprowadza 4-bębenkową maszynę Enigma Marine Rejewski i Zygalski łamią bez trudu, otrzymany od kierownictwa polskiej ekipy tytułem sprawdzenia szyfr maszyny Lacida, używany do łączności z Londynem (Niemcy nigdy nie złamali jej szyfrów) Brytyjczycy łamią szyfr Enigmy, stosowany w SS: czytają informacje do końca wojny 4 brytyjskie niszczyciele osaczają U-559 na północ od delty Nilu: przechwycono Enigmę z pełną dokumentacją, co pozwala po 8-miesięcznej przerwie czytać szyfrogramy niemieckiej floty podwodnej likwidacja ośrodka Cadix, rozproszenie polskiej ekipy Niemcy wprowadzają maszynę szyfrującą Lorenza, tzw. Geheimschreiber, do przekazywania ściśle tajnych, zaszyfrowanych wiadomości z kwatery głównej armii w Zossen do niemieckich wojsk na froncie wschodnim i w basenie M. Śródziemnego 1943 okres hiszpański 29/ luty nielegalne przekroczenie granicy francusko-hiszpańskiej przez Rejewskiego i H. Zygalskiego na rozkaz szefa Ekspozytury 300 aresztowanie Rejewskiego i H. Zygalskiego przez hiszpańskich żandarmów w Puigcerda Brytyjczycy przystępują do konstruowania elektronicznej maszyny liczącej

11 pobyt w hiszpańskich więzieniach w Belver, Seo de Urgel, Lerida: nawiązanie kontaktu z przedstawicielstwem Polskiego Czerwonego Krzyża w Barcelonie poprzez kapelana więziennego 1943 marzec złamanie w Bletchley Park klucza Enigmy do łączności z niemieckimi okrętami podwodnymi (sieć Triton ) Amerykanie zestrzeliwują nad wyspą Bougainville na Pacyfiku samolot z admirałem Isoroku Yamamoto, naczelnym dowódcą Cesarskiej Marynarki Wojennej Japonii jest to najbardziej prominentna ofiara kryptologów w historii II wojny światowej zwolnienie obu kryptologów z więzienia po wielokrotnych interwencjach PCK 1943 maj maj lipiec złamanie szyfru maszyny Lorenza podpisanie anglo-amerykańskiego porozumienia o pełnej wymianie materiałów z radiowywiadu: wzajemna wymiana specjalistów w ośrodkach, przyjęcie wspólnego kryptonimu Ultra na określenie działań związanych z niemiecką Enigmą, włoską C 38 m i japońską Purple pobyt w Leridzie, następnie w Madrycie pod nadzorem policyjnym przekroczenie granicy hiszpańsko-portugalskiej przejście na morzu z rybackiego kutra na pokład brytyjskiego trawlera H.M.S. Scottish i przybycie do Gibraltaru okres angielski przelot z Gibraltaru na lotnisko Hendon pod Londynem, a potem do szkockiego miasteczka Kinghorn 1943 sierpień umundurowanie i przydział służbowy do polskiego ośrodka radiowywiadu i dekryptażu w Stanmore Boxmoor pod Londynem, w stopniu szeregowca z cenzusem kierownik kilkuosobowej sekcji niemieckiej N, w Plutonie Eksploatacyjnym Kompanii Radiowywiadowczej, w Batalionie Łączności Sztabu Naczelnego Wodza (willa Arches ): łamanie i odczytywanie korespondencji SS, zaszyfrowanej metodą podwójnej kasety - bez związku z Enigmą awans do stopnia podporucznika czasu wojny

12 1943 grudzień uruchomienie w ośrodku w Bletchley Park pierwszego w świecie protokomputera Colossus, przeznaczonego do łamania kodów maszyny szyfrującej Lorenza podczas wojny w Europie Amerykanie wykorzystują na szczeblu operacyjnym maszynę szyfrującą SIGABA (M-134-C) konstrukcji Williama Friedmana (Niemcy nie zdołali jej złamać), natomiast na szczeblu taktycznym maszynę Borisa Hagelina Konwerter M 209 (Niemcy złamali jej szyfr) 1944 maj Rejewski i Zygalski zostają skierowani do studiów nad radzieckimi szyframi w sekcji R (Rosja) 1944 czerwiec spotkanie z płk. G. Bertrandem i jego żoną w Boxmoor, po ich brawurowej ucieczce z okupowanej Francji grupa pościgowa, złożona z amerykańskiego lotniskowca Guadalcanal i 5 niszczycieli, zmusza do wynurzenia U-505 u wybrzeży Afryki Zach.: przechwycono Enigmę i klucze do szyfrów Rejewski sporządza notatkę pt. Kilka uwag na temat trudności w jakich znajduje się w chwili obecnej dział szyfrów niemieckich, krytycznie oceniającą dotychczasową współpracę polsko-brytyjską w dziedzinie kryptologii 1944 październik żona wraz z dziećmi zostaje wysiedlona po upadku powstania z Warszawy i poprzez obóz w Pruszkowie trafia na 9 miesięcy na wieś pod Skierniewicami oficjalne wystąpienie polskiego Oddziału Informacyjno-Wywiadowczego Sztabu Naczelnego Wodza do kmdr. Dunderdale a, pracownika centrali brytyjskiego wywiadu, o udzielenie pomocy polskim kryptologom - bez odpowiedzi Rejewski otrzymuje awans do stopnia porucznika czasu wojny i zostaje odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami oraz Medalem Wojska zostaje zastępcą kierownika referatu Kompanii Radiowywiadowczej Batalionu Łączności Sztabu Naczelnego Wodza 1945 maj podróż służbowa Rejewskiego i H. Zygalskiego na południe Francji, celem odzyskania rzeczy osobistych i materiałów pozostawionych na przechowanie, przy likwidacji P.C. Cadix 1945 czerwiec żona wraz z dziećmi powraca do Bydgoszczy i zamieszkuje u swoich rodziców na ul. Dworcowej 10/ oficjalne zakończenie polsko-brytyjskiej współpracy wywiadowczej Rejewski zostaje skierowany do Kirkcaldy w Szkocji na Oficerski Kurs Doskonalący Administracji Wojskowej (zakamuflowany kurs wy

13 wiadowczy), którego komendantem jest płk S. Mayer 1946 nawiązuje korespondencję z żoną w kraju zakończenie działalności Oddziału Informacyjno-Wywiadowczego Sztabu Naczelnego Wodza: zaprzestanie zbierania informacji i szkolenia personelu Rejewski odmawia wstąpienia do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia zgłasza chęć powrotu do kraju: otrzymuje szczegółowe instrukcje od płk. Mayera, jak ma zachować się, aby przetrwać w systemie komunistycznym skierowany do Obozu Repatriantów Nr. 99 w Fairfield Camp na podstawie zarządzenia Zastępcy Szefa Sztabu I Korpusu skreślony z ewidencji wojskowej na podstawie rozkazu Szefa Sztabu Naczelnego Wodza okres bydgoski przypływa statkiem do Gdyni dociera do Bydgoszczy i po 7-letniej rozłące spotyka się z żoną i dziećmi w mieszkaniu teściów podejmuje pracę w nacjonalizowanych zakładach Kabel Polski, Spółka Akcyjna Bydgoszcz na stanowisku kierownika sekcji fakturowania działu zaopatrzenia śmierć syna Andrzeja z powodu choroby Heinego-Medina brytyjskie władze honorują Rejewskiego Medalem Wojennym (The War Medal ), ustanowionym r. przez króla Jerzego VI kierownik sekcji VI Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego sporządza pierwszy raport dotyczący Rejewskiego zabiegi pracowników WUBP wokół Rejewskiego: ustalenie charakteru jego pracy w Sztabie Głównym oraz pobytu na Zachodzie na skutek nacisków WUBP otrzymuje trzymiesięczne wypowiedzenie z pracy zostaje zwolniony z pracy w Pomorskich Zakładach Wytwórczych Materiałów Elektrotechnicznych ( Kabel Polski ) praca w Państwowym Przedsiębiorstwie Mierniczym na stanowisku

14 kierownika referatu ogólnego praca w Związku Mierniczych RP praca w Związku Spółdzielni Rzemieślniczych, a po reorganizacji w Związku Branżowym Spółdzielni Drzewnych i Wytwórczości Różnej na stanowisku referenta finansowego i kasjera, a potem st. księgowego śmierć Matyldy Rejewskiej, matki Mariana Rejewski kontynuuje pracę w Wojewódzkim Związku Spółdzielni Pracy w Wydziale Finansowania na stanowisku st. księgowego, potem instruktora ekonomicznego Wydziału Instruktorsko - Finansowego (od r.), następnie st. instruktora księgowości w Wydziale Finansowania Spółdzielni (od r.) i kierownika Inspektoratu Kosztów i Cen (od r.) pismo Naczelnika Wydziału II Departamentu II Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego do Wojewódzkiego Urzędu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy, z poleceniem podjęcia czynności operacyjnych, w oparciu o przekazane dokumenty dotyczące działalności Rejewskiego w BS4 i we Francji założenie sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej przez WUdSBP dla ustalenia, czy Rejewski nie prowadzi wrogiej działalności wymierzonej w ustrój PRL (teczka Kryptolog ) Rejewski pisze prośbę do Ministra Obrony Narodowej o przesłanie dokumentów dotyczących pracy w Biurze Szyfrów, dla udokumentowania praw emerytalnych zakończenie sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej przez WUdSBP i przekazanie materiałów do archiwum Komisja Lekarska Zakładu Ubezpieczeń Społecznych uznaje Rejewskiego inwalidą III grupy Rejewski występuje z wnioskiem do Zarządu WZSP o rozwiązanie z nim stosunku pracy z dniem r. zgoda prezesa, dr. Tadeusza Kisielewskiego W. Kozaczuk w książce pt. Bitwa o tajemnice ujawnia po raz pierwszy fakt złamania Enigmy przez polskich kryptologów, bez podania nazwisk przejście na rentę inwalidzką 1967 kwiecień Rejewski pisze Wspomnienia z mojej pracy w Biurze Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego w latach i składa maszynopis w Wojskowym Instytucie Historycznym (obecnie Wojskowe Biuro Badań Historycznych)

15 1967 lato Rejewscy przeprowadzają się do mieszkania przy ul. Gdańskiej okres warszawski Rejewscy przeprowadzają się do swojego, częściowo odzyskanego mieszkania w Warszawie, w którym od 1970 roku mieszkają już razem z córką, zięciem oraz wnukiem Rejewski przechodzi z renty inwalidzkiej na emeryturę 1973 wiosna 1973 lato 1973 lato w Paryżu ukazuje się książka gen. G. Bertranda pt. Enigma ou la plus grande ènigme de la querre ( Enigma, czyli największa tajemnica wojny ): po raz pierwszy opinia publiczna dowiaduje się o roli Polaków w rozszyfrowaniu Enigmy książka w treści rewelacyjna, przeszła bez echa we Francji (słabo napisana) Rejewski, poprzez ambasadę francuską, nawiązuje kontakt listowy z gen. Bertrandem: otrzymuje egz. jego książki z dedykacją Rejewski nawiązuje korespondencję z H. Zygalskim przebywającym w W. Brytanii 1973 lato Ekspress Wieczorny i Życie Warszawy występują z apelem Szukamy ludzi związanych z Enigmą : zgłaszają się byli pracownicy zakładów AVA i Rejewski na zamówienie brytyjskich służb specjalnych płk. S. Mayer, były Szef Wydziału Wywiadowczego Oddziału II SG, opracowuje tzw. memorandum na temat historii dekryptażu Enigmy przez Polaków - materiał zostaje utajniony 1974 lipiec-sierpień Rejewski pisze i składa w WIH maszynopis pt. Uzupełnienie do»wspomnień...«1974 koniec paźdz. w Londynie ukazuje się książka F.W. Winterbothama pt. The Ultra Secret ( Tajemnica Ultry ): wartościowa, ale stronnicza, z pominięciem wkładu Polaków, staje się światowym bestselerem koniec D. Kahn, w recenzji książki F.W. Winterbothama na łamach New York Times Book Review, po raz pierwszy na Zachodzie wymienia nazwiska trzech polskich kryptologów oraz fakt przekazania Enigmy aliantom w 1939 roku W. Kozaczuk, na łamach tygodnika Stolica publikuje w odcinkach wstępną wersję książki pt. Enigma czytelnicy poznają w końcu nazwiska polskich kryptologów konferencja prasowa z udziałem Rejewskiego w Interpressie dla kore

16 spondentów zagranicznych akredytowanych w Polsce 1975 jesień 1976 rząd brytyjski zezwala archiwom państwowym na udostępnienie zdjęć komputera Colossus ukazuje się popularna broszura W. Kozaczuka pt. Złamany szyfr w serii Sensacje XX wieku (kilka wydań) umiera gen. G. Bertrand Rejewski opisuje swoją działalność kombatancką w Wielkiej Brytanii, w Liss (hrabstwo Hampshire) umiera H. Zygalski Rada Państwa nadaje M. Rejewskiemu Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski dekoracja odznaczeniem w Ministerstwie do Spraw Kombatantów 1979 Rejewski pisze rozdział pt. Matematyczne podstawy rozwiązywania niemieckiego szyfru maszynowego Enigma do książki W. Kozaczuka pt. W kręgu Enigmy 1979 Rejewski otrzymuje z Londynu egzemplarz książki Ronalda Lewina, wybitnego brytyjskiego historyka pt. Ultra goes tu War. The Secret Story : rzeczowa i uczciwa ocena funkcjonowania polskiej Enigmy i brytyjskiej Ultry 1979 na ekran kin wchodzi dwuczęściowy kolorowy film panoramiczny pt. Sekret Enigmy Romana Wionczka, a później 9-odcinkowy serial telewizyjny pt. Tajemnice Enigmy 1979 Rejewski pisze artykuł pt. Jak matematycy polscy rozszyfrowali Enigmę, który ukazuje się w Wiadomościach Matematycznych z 1980, nr 1 (pośmiertnie) Minister Obrony Narodowej nadaje M. Rejewskiemu Srebrny Medal za Zasługi dla Obronności Kraju Polskie Towarzystwo Matematyczne nadaje godność członka honorowego 1979 październik ostatnia wizyta u znajomych w Bydgoszczy umiera na zawał serca i zostaje pochowany w asyście Kompanii Honorowej WP na cmentarzu wojskowym na Powązkach w kwaterze B39 w angielskiej wersji Zastosowań Matematyki (Applicationes Mathematicae), XVI, r. ukazuje się artykuł Rejewskiego pt. Zastosowanie teorii permutacji do złamania szyfru Enigmy (pośmiertnie)

17 1980 pamięć 1983 odsłonięcie tablicy pamiątkowej poświęconej trzem kryptologom w hallu Collegium Minus, siedzibie Instytutu Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego Uchwała Rady Miasta Bydgoszczy nr 26/100/83 w sprawie nadania nazwy Mariana Rejewskiego ulicy w Fordonie nadanie Szkole Podstawowej nr 3 w Bydgoszczy imienia Mariana Rejewskiego, odsłonięcie tablicy pamiątkowej oraz wręczenie sztandaru (obecnie Zespół Szkół nr 4) Poczta Polska wydaje kopertę pierwszego dnia obiegu FDC oraz znaczek z okazji 50 rocznicy złamania szyfru Enigmy wmurowanie tablicy pamiątkowej na ścianie frontowej kamienicy przy ul. Wileńskiej 6, w której urodził się Rejewski - w 80 rocznicę jego urodzin 1986 umiera Irena Rejewska 1992 TVP emituje film dokumentalny pt. Wojna mózgów m.in. o pracy Rejewskiego nad Enigmą lipiec odsłonięcie tablicy pamiątkowej poświęconej Rejewskiemu na ścianie pamięci Muzeum Tradycji Pomorskiego Okręgu Wojskowego (obecnie Pomorskie Muzeum Wojskowe) prezes Rady Ministrów RP Jerzy Buzek zwraca się do Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego, o pośmiertne odznaczenie trójki kryptologów Orderem Orła Białego z inicjatywy środowisk polonijnych, w Bletchley Park odbywa się pierwszy polski festiwal dla upamiętnienia wkładu Polaków w rozszyfrowanie Enigmy 1999 wrzesień odsłonięcie tablicy pamiątkowej na kamiennym obelisku w Pyrach, poświęconej polskim kryptologom 1999 październik prezes Rady Ministrów RP Jerzy Buzek, zwraca się do premiera Wielkiej Brytanii T. Blaira, o wyjaśnienie losu dokumentacji polskiego wywiadu z czasów drugiej wojny światowej, przekazanej Brytyjczykom, by nie wpadła w ręce władz PRL 2000 Brytyjczycy udostępniają memorandum przygotowane przez płk. S.Mayera bydgoski dodatek Gazety Wyborczej i Radio Elita ogłaszają wyniki plebiscytu na Bydgoszczanina XX wieku : Rejewski jest na czwartym miejscu

18 ukazuje się Postanowienie Prezydenta RP Nr 28/2000 o odznaczeniu trójki kryptologów Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski uroczystość przekazania odznaczeń rodzinom nieżyjących kryptologów przez premiera Jerzego Buzka przekazanie niemieckiej Enigmy w wersji morskiej premierowi J. Buzkowi przez księcia Yorku Andrzeja, syna brytyjskiej królowej Elżbiety II (egz. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie) ukazuje się zarządzenie Nr 85 Prezesa Rady Ministrów Jerzego Buzka w sprawie powołania polskiej części Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej do spraw Dokumentacji Działalności Polskiego Wywiadu w II Wojnie Światowej i jego Współdziałania z Wywiadem Brytyjskim premiera angielskiego filmu pt. Enigma, wypaczającego wkład Polaków - protesty strony polskiej odsłonięcie tablicy na grobie Rejewskiego, ufundowanej przez Polskie Towarzystwo Matematyczne odsłonięcie tablicy pamiątkowej na ścianie budynku przy Pl. Piłsudskiego w Warszawie, ufundowanej przez Zjednoczenie Polskie w W. Brytanii Uchwała Rady Miasta Stołecznego Warszawy nr XLVIII/704/2002 w sprawie nadania nazwy Mariana Rejewskiego ulicy w Gminie Warszawa - Ursynów odsłonięcie pomnika, dla uczczenia pamięci trzech polskich kryptologów, w Bletchley Park przez księcia Kentu Edwarda, w obecności ambasadora RP w W. Brytanii, szefa kancelarii Prezydenta RP, b. prezydenta II RP R. Kaczorowskiego, ambasadora brytyjskiego w Warszawie i in. odsłonięcie przez premiera rządu RP Leszka Millera tablicy pamiątkowej o dokonaniach polskich kryptologów, w hallu ambasady polskiej w Londynie ogólnopolska konferencja naukowa w Bydgoszczy nt. Tajemnice Enigmy. 65. rocznica przekazania Enigmy przez polski wywiad Państwom Sprzymierzonym Janina Sylwestrzak, córka M. Rejewskiego odbiera w Londynie z rąk gen. sir Michaela Walkera, szefa Sztabu Obrony Narodowej W. Brytanii, Medal Wojenny , przyznany jej ojcu w Londynie, w obecności szefów dyplomacji, opublikowano raport polskobrytyjskiej komisji historycznej, zatytułowany: Współpraca wywiadów Polski i Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej (wersja angielska)

19 konferencja naukowa w Bydgoszczy, w ramach obchodów 100. rocznicy urodzin M. Rejewskiego, połączona z odsłonięciem jego rzeźby w centrum miasta, promocją książki pt. Marian Rejewski Życie Enigmą pisane oraz emisją filmu TV Andrzeja Tomczaka pt. Tajemnice Enigmy (cz. I) i Marian Rejewski Bydgoszcz, Pomnik Mariana Rejewskiego. Fot.:Robert Sawicki odsłonięcie tablicy na frontonie willi les Fouzes k. Uzès, upamiętniającej polsko-francuską współpracę kryptologiczną w latach BIBLIOGRAFIA 1. Archiwalia i dokumenty. Rejewski Marian, Wspomnienia z mej pracy w Biurze Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego w latach , egz. I, cz. II, Zbiory Specjalne Biblioteki Naukowej WBBH (d. WIH), syg. I /2/ 44. Rejewski Marian Uzupełnienie do Wspomnień, cz. II, cz. III, Zbiory Specjalne Biblioteki Naukowej WBBH (d. WIH), syg. I /2/ 44. Teczka Kryptolog, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Bydgoszczy, IPN By 044/200. Teczka Targowica, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Bydgoszczy, IPN By 069/ Teczka personalna M. Rejewskiego z Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Pracy (archiwum Pomorskiego Muzeum Wojskowego) Uchwała Nr XLVIII/704/2002 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 czerwca 2002 roku w sprawie nadania nazwy Mariana Rejewskiego ulicy w Gminie Warszawa Ursynów (kopia udostępniona przez prof. Eugeniusza Fidelisa w archiwum PMW).

20 Urząd Stanu Cywilnego w Bydgoszczy, księga urodzeń 957/ Wydawnictwa i materiały. Blair Clay, Ciche zwycięstwo. Amerykańska wojna podwodna przeciwko Japonii (Silent victory. The US Submarine War Against Japan, 1975), Wydawnictwo Magnum, Warszawa Bertrand Gustave, Enigma ou la plus grande énigme de la guerre , Paris Folder, Cmentarz wojskowy na Powązkach w Warszawie, Wydawnictwo Romix, Warszawa Garliński Józef, Enigma. Tajemnica drugiej wojny światowej, Londyn Gilbert Martin, Druga Wojna Światowa (Second World War, 1989), Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań Hodges Andrew, Enigma. Życie i śmierć Alana Turinga ( Alan Turing: the Enigma, Londyn 1983), Prószyński i S-ka S.A., Warszawa Irving David, Wojna generałów (The war of the generals), Rachocki i S-ka s.c., Pruszków Kahn David, Łamacze kodów. Historia kryptologii (The Codebreakers. The story of Secret Writing, London New York 1972), Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa Kahn David, Szpiedzy Hitlera. Niemiecki wywiad wojskowy w czasie II wojny światowej (Hitler s spies. German Military Inteligence in World War II, 1978), Wydawnictwo Magnum, Warszawa Kapera Zdzisław, Marian Rejewski pogromca Enigmy, The Enigma Press, Kraków Mogilany Kozaczuk Władysław, Bitwa o tajemnice, Warszawa Kozaczuk Władysław, Wojna w eterze, Warszawa Kozaczuk Władysław, W kręgu Enigmy, Warszawa Macksey Kenneth, Największe błędy dowódców II wojny światowej (Military errors of World War Two, 1987), Amber Marian Rejewski Życie Enigmą pisane, (praca zbiorowa), Wydawnictwo Tekst Sp. z o.o. Bydgoszcz Pajdosz Waldemar, Wachniewski M. Wojciech, Ostatni lot admirała Yamamoto, Wydawnictwo AJ Press, Gdańsk 2002.