Realizacja przedmiotu przyroda poradnik dla dyrektorów i nauczycieli

Transkrypt

1 1 Joanna Lilpop, Urszula Poziomek, Krzysztof Spalik, Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych Instytutu Badań Edukacyjnych w Warszawie Realizacja przedmiotu przyroda poradnik dla dyrektorów i nauczycieli Spis treści 1. Struktura podstawy programowej przedmiotu przyroda Cele kształcenia Treści nauczania Wątki tematyczne i przedmiotowe oraz liczba godzin przeznaczona na ich realizację 2 2. Czym różni się wątek tematyczny od przedmiotowego? 3 3. Jak odczytywać proponowane w podstawie wątki tematyczne? 4 4. Jak realizować wątki tematyczne? 4 5. Jak odczytywać proponowane w podstawie wątki przedmiotowe? 5 6. Jak realizować wątki przedmiotowe? 6 7. Czy i jak można łączyć realizację wątków przedmiotowych i tematycznych? 6 8. Jak NIE NALEŻY realizować przyrody, czyli jak należy wybierać wątków tematycznych i przedmiotowych? 8 9. Czy warto pisać program nauczania przyrody? Czym się kierować, układając ramowy plan nauczania dla szkoły? W jaki sposób realizować zajęcia z przyrody? Kształtowa kompetencji społecznych na zajęciach z przyrody Ewaluacja realizacji przyrody 10 Przykładowa ankieta ewaluacyjna zajęć z przyrody 10 Przykładowa karta ewaluacji projektu 11 Przykładowy kwestionariusz ankiety ewaluacyjnej kursu przyrody Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące przedmiotu przyroda 12 Literatura 13

2 2 1. Struktura podstawy programowej przedmiotu przyroda Podstawa programowa przedmiotu przyroda, podob jak innych przedmiotów ogólnych, opisuje cele kształcenia (wymagania ogólne), treści nauczania (wymagania szczegółowe) oraz zalecane warunki i sposób realizacji. Dodatkowym elementem jest część zatytułowana Wątki tematyczne i tematy zajęć Cele kształcenia Wymagania ogólne dla przedmiotu przyroda obejmują jeden cel kształcenia: rozumie metody naukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich weryfikowaniu za pomocą obserwacji i eksperymentów [1]. Cel kształcenia jest uzupełniony zdam: Celem zajęć jest poszerze wiedzy uczniów z zakresu nauk przyrodniczych [1 1 ]. W części Zalecane warunki i sposób realizacji, napisano także, że zajęcia przyroda służą utrwaleniu postawy naukowej wobec świata przyrody (...) i dostrzegania holistycznego charakteru nauk przyrodniczych. Podatkowo w komentarzu do podstawy podkreślone jest, że poszerze wiedzy oznacza wprowadzania zagadń z zakresu rozszerzonego z biologii, chemii, fizyki i geografii, ale powinno mieć aspekt popularnonaukowy. Nauki przyrodnicze uczą rozumowania analitycznego, umiejętności odróżniania faktów od opinii, rozpoznawania zagadń możliwych do zweryfikowania za pomocą metod naukowych, czy wreszcie stawiania pytań i weryfikowania hipotez oraz formułowania 1 Liczby w nawiasach kwadratowych są odsiem do źródeł literaturowych wniosków. Wiele wiadomości oraz umiejętności nabytych w szkole przydaje się w życiu codziennym. Nauki przyrodnicze pozwalają zrozumieć świat tylko w aspekcie zjawisk przyrodniczych i techniki, ale także procesów społecznych i cywilizacyjnych. Należy także podkreślić, że postęp naukowy czasem przynosi dylematy natury moralnej (genetyka, badania nad komórkami macierzystymi itd.) albo budzi pokój (organizmy transgeniczne, energia jądrowa, zmiany klimatyczne itd.). Wyjaśniając i przybliżając te problemy, naucza przyrody powinno stanowić element wychowania obywatelskiego, sprzyjającego podejmowaniu racjonalnych decyzji, opartych na rzetelnej analizie faktów, a na emocjach i irracjonalnych lękach Treści nauczania Wymagania szczegółowe, czyli treści nauczania, odnoszą się do wyszczególnionych w tabeli przykładowych tematów zajęć, pogrupowanych w wątki tematyczne i przedmiotowe. W komentarzu do podstawy jej autorzy podkreślili, że zagadnia i przypisane im wymagania są przykładowe, zachęcając jednocześ nauczycieli do proponowania i realizacji własnych wątków tematycznych, przy zachowaniu interdyscyplinarności oraz związku z życiem codziennym. Intencją autorów dokumentu było pokaza przykładowego, interdyscyplinarnego zestawu tematów oraz treści nauczania po to, by nauczyciel mógł dostosować przedmiot do potrzeb konkretnej grupy uczniów i wybranego przez nich profilu edukacyjnego [2] Wątki tematyczne i przedmiotowe oraz liczba godzin przeznaczona na ich realizację W podstawie programowej przyrody pojawiły się nowe pojęcia wątki tematyczne i wątki przedmiotowe. W obrębie trzech działów Nauka i świat, Nauka i technologia oraz Nauka wokół nas zaproponowano przykładowe tematy zajęć, które są uporządkowane w wątki tematyczne (rzędy tabeli) lub wątki przedmiotowe (kolumny tabeli). Podstawa określa wątek tematyczny jako omówie wybranego tematu w zakresie wszystkich czterech nauk przyrodniczych, natomiast wątek przedmiotowy jako przedstawie grupy powiązanych tematów w obrębie jednej nauki przyrodniczej. W podstawie zapisano, że zajęcia powinny objąć co najmj cztery wątki oraz, że dopuszcza się realizację wątku tematycznego zaproponowanego przez nauczyciela. W komentarzu do podstawy napisano rówż, że kurs może zawierać albo wątki tematyczne, ( ) albo wątki przedmiotowe. Autorzy podstawy sprecyzowali przy tym, jakie powinny być proporcje między wątkami przedmiotowymi i tematycznymi we wstępie podano jedy przykładowe rozwiąza. W Zalecanych warunkach i sposobie realizacji podkreślono jednak, że zajęcia powinny mieć charakter interdyscyplinarny, a poszczególne wątki mogą być realizowane przez nauczycieli różnych specjalności. Z analizy tych zapisów wynika, że: nauczyciel realizujący przyrodę ma dużą swobodę w wyborze treści nauczania i w sposobie ich realizacji (tematycznym lub przedmiotowym). To z pewnością stanowi o innowacyjności tego przedmiotu. Na realizację przyrody czy to przez wątki tematyczne czy przedmiotowe przeznaczono minimum 120 godzin w cyklu nauczania. [3] Nauczyciel może dostosować liczbę godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych tematów do stosowanych strategii, form i metod. Stwarza to komfortową sytuację dydaktyczną, w której można bez presji czasowej kształtować i rozwijać umiejętność stawiania hipotez i ich weryfikowania za pomocą obserwacji i eksperymentów.

3 3 Przy założeniu, że przyroda jest przedmiotem interdyscyplinarnym, należy realizować tematy z czterech nauk przyrodniczych. W podstawie programowej przyrody obowiązujący i najważjszy jest cel kształcenia: Rozumie metody naukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich weryfikowaniu za pomocą obserwacji i eksperymentów. Sformułowane w podstawie wątki tematyczne i tematy zajęć mają charakter przykładowy. Podane treści nauczania dotyczą wymienionych tematów, a zatem także są przykładami. Opis tematów i wymagań szczegółowych ma charakter poglądowy pokazuje, jak różnorodne mogą być tematy zajęć, podkreśla także ich popularnonaukowy aspekt. Możliwe jest zatem realizowa wątków tematycznych oraz dobranych do nich treści nauczania zaproponowanych przez nauczyciela. Swoboda w wyborze nowych, uwzględnionych w podstawie tematów i wymagań szczegółowych oznacza, że przy realizacji przyrody w układzie wątków przedmiotowych nauczyciel może także zaproponować swoje ujęcie takiego wątku, jeśli zachowane będą przy tym cele kształcenia. W szczególności, nauczyciel może łączyć przykładowe tematy z podstawy ze swoimi, modyfikować te tematy, formułować nowe wymagania szczegółowe lub modyfikować te zawarte w podstawie. W autorskim komentarzu do podstawy podkreślono tę swobodę, ostrzegając jednocześ przed mechanicznym przenoszem zagadń z przedmiotów przyrodniczych realizowanych w wersji rozszerzonej. 2. Czym różni się wątek tematyczny od przedmiotowego? Wątek tematyczny realizuje określone zagad w aspekcie czterech nauk przyrodniczych biologii, chemii, fizyki i geografii. Tabela 1. Przykład wątku tematycznego. Liczba okien tabeli w wątku przedmiotowym została w podstawie określona, aczkolwiek podział tabeli na działy A, B, C sugeruje, że długość wątku przedmiotowego odpowiada długości działu, a zatem można przyjąć, że wątek przedmiotowy to 8 okien tabeli w kolum, łączących się tematycz (z jednego działu). Tabela 2. Przykład wątku przedmiotowego. Wątek przedmiotowy, podob jak w wypadku wątków tematycznych, może obejmować zagadnia opracowane przez nauczyciela; ważne jest, żeby były to treści nauczania realizowane w zakresie rozszerzonym przedmiotu przyrodniczego.

4 4 Istotne jest, że ten sam zespół tematów (np. z działu A lub B) można realizować tematycz lub przedmiotowo. Przy realizacji wątku tematycznego należy zajęcia prowadzić równolegle - zajęcia z każdej z nauk przyrodniczych powinny być realizowane w cyklu, jedne po drugich, tak by ten sam problem był zbadany wieloaspektowo, interdyscyplinar. Taki problemowy sposób realizacji przedmiotu zakłada współpracę nauczycieli zarówno na płaszczyź merytorycznej jak i dydaktycznej. Realizacja przedmiotowa zakłada koczności ścisłej współpracy między nauczycielami, choć jest ona zalecana i wskazana. W tym sposobie Tabela 3. Grupy przykładowych tematów z czterech nauk przyrodniczych realizowanych w ramach wątku tematycznego nr 1: Metoda naukowa i wyjaśnia świata w dziale Nauka i świat. Tabela 4. Przykładowy rozkład godzin dla przyrody realizowanej w czterech wątkach tematycznych, przez czterech nauczycieli przedmiotów przyrodniczych. sział A. Nauka i świat Wątki Tytuł wątku tematycznego 1. Metoda naukowa i wyjaśnia świata tematyczne Grupa tematów z fizyki 1.1. obserwacja i eksperyment w fizyce; rola teorii i doświadczenia w rozwoju fizyki; Nauczyciel fizyki, liczba godzin realizacji przyrody nauczyciele mogą realizować wątki przedmiotowe w różnym czasie (w różnych semestrach), pamiętając przy tym, by zachować interdyscyplinarny charakter przedmiotu. 3. Jak odczytywać proponowane w podstawie wątki tematyczne? Wątek tematyczny odpowiada rzędowi tabeli i obejmuje 4 grupy przykładowych tematów wywodzących się z czterech różnych nauk przyrodniczych biologii, chemii, fizyki i geografii. Nauczyciel chemii, liczba Grupa tematów z chemii 1.2. obserwacja i eksperyment w chemii; różne możliwości wykorzystania doświadczeń chemicznych (ilustrujące, badawcze wprowadzające, badawcze problemowoodkrywające i badawcze problemowoweryfikujące) w procesie poznawczym; Nauczyciel biologii, liczba Grupa tematów z biologii 1.3. obserwacje i eksperyment w biologii; teoria ewolucji jako centralna teoria biologii; czy teoria ewolucji jest weryfikowalna? Nauczyciel geografii, liczba 4. Jak realizować wątki tematyczne? Koczne jest, by wątek tematyczny zawierał tematy ze wszystkich czterech nauk przyrodniczych. Grupa tematów z geografii 1.4. teoria powstania i ewolucji Wszechświata; jaka jest przyszłość świata? godzin godzin godzin I wątek 7 godzin II wątek 7 godzin III wątek 8 godzin IV wątek 8 godzin Suma godzin Suma godzin Byłoby najlepiej, aby w ramach jednego wątku tematycznego realizować tematy od strony biologii, chemii czy fizyki i geografii bezpośrednio po sobie, tak by zachować interdyscyplinarny charakter omawianych zagadń, problemów. W przypadku, gdy przyrody będą uczyć nauczyciele czterech przedmiotów przyrodniczych, każdy z nich będzie miał zajęcia w klasie co cztery tygod, uczniowie zaś będą mieli te zajęcia co tydzień, realizując w cyklu dany wątek tematyczny. Przy takim sposobie realizacji istotne jest, by liczba godzin poświęconych na poszczególne tematy była jednakowa ułatwi to znacz organizację działań dydaktycznych szkoły. Najlepiej byłoby, aby wątki tematyczne były realizowane przez nauczycieli wszystkich czterech przedmiotów przyrodniczych. Nie ma jednak przeszkód formalnych, aby były realizowane przez trzech, dwóch lub nawet jednego nauczyciela, jeśli zachowana zosta zasada interdyscyplinarności. Każdy z czterech nauczycieli może mieć do dyspozycji 30 godzin dydaktycznych. Przy wyborze 4 wątków tematycznych, na realizację każdego okna tabeli przypada po 7-8 godzin.

5 5 Przykładowy rozkład godzin przedstawiony w Tabeli nr 4 stwarza komfortową sytuację czasową, którą można wykorzystać do formułowania pytań badawczych, hipotez, realizacji prostych doświadczeń i obserwacji, analizy materiałów źródłowych, dyskusji, wnioskowania, weryfikacji hipotez, a także na wyjścia poza budynek szkolny na wykład, do muzeum, ogrodu botanicznego, zoologicznego, do parku czy lasu. Przykład dotyczący realizacji jednego wątku tematycznego w ciągu 28 godzin został opisany w Tabeli nr 5. Można oczywiście zgod z zapisami podstawy zwiększyć zarówno liczbę realizowanych wątków (przyjmując wtedy mjszą liczbę godzin na realizację poszczególnych tematów w wątku tematycznym), jak i liczbę tematów realizowanych w wątku tematycznym, a także liczbę godzin przeznaczonych do realizacji jednego tematu, w zależności od formy pracy i stosowanych przez nauczyciela metod i strategii. Nauczyciele mogą rówż realizować, zgod z zapisem w podstawie programowej, własne wątki tematyczne. 5. Jak odczytywać proponowane w podstawie wątki przedmiotowe? Wątek przedmiotowy to jedna pełna grupa tematów w obrębie wybranego przedmiotu takie przykładowe grupy zawiera tabela w podstawie programowej. Na przykład wątek biologiczny w dziale Nauka i świat obejmuje tematy 1.3, 2.3, itd. do 8.3. Podstawa narzuca jednak koczności realizacji wszystkich tematów, narzuca także ich liczby. Biorąc pod uwagę liczbę go- Dział Wątek tematyczny Tematy zajęć i liczba godzin fizyka (7h) Tematy zajęć i liczba godzin chemia (7h) Tematy zajęć i liczba godzin biologia (7h) Tematy zajęć i liczba godzin geografia (7h) Suma godzin przeznaczona na realizację wątku B Nauka 10. Energia od Słońca do żarówki Energia płomienia, żarówki, lasera. (3h) Energia słoneczna, jądrowa i termojądrowa. (4h) Energia wewnętrzna układu reakcji, procesy chemiczne samorzutne i wymuszone. (3h) Właściwości substancji surowców do produkcji elementów oświetlenia. (4h) Źródła energii użytecznej w organizmie (fotosynteza, oddycha komórkowe, ATP). (3h) Oazy hydrotermalne a przepływ energii w biosferze. (4h) Problemy energetyczne na Ziemi. (3h) Energia słoneczna szansą na rozwiąza problemów energetycznych? (4h) 28 h Tabela 6. Przykładowy wybór więcej niż czterech wątków tematycznych. Tabela 5. Przykład realizacji wątku tematycznego przez 28 godzin dydaktycznych (przykładowe tematy pochodzą z podstawy programowej).

6 6 Tabela 7. Przykładowy wybór więcej niż czterech wątków tematycznych, w tym wątków własnych (dział D. Nowy). dzin przeznaczonych na realizację przedmiotu, można przyjąć, że wątek przedmiotowy powin obejmować 8 zagadń (okien tabeli), co oznacza, że na realizację jednego zagadnia przeznaczone będzie ok. 3 godzin lekcyjnych (przy 4 wątkach przedmiotowych). Nauczyciel przedmiotu może stworzyć zmodyfikowany wątek przedmiotowy, łącząc ze sobą tematy z różnych działów z danego przedmiotu w logiczną całość lub też modyfikując zapisy przykładowych tematów i treści nauczania. Możliwe jest też tworze własnej grupy tematów w ramach wątku przedmiotowego. 6. Jak realizować wątki przedmiotowe? Wątki przedmiotowe mogą być realizowane w wielu różnych wariantach, zgod z zapisem w komentarzu do podstawy programowej: (...) fakt, że przyroda jest przedmiotem uzupełniającym, stwarza spotykane dotychczas w praktyce szkolnej możliwości dla szkoły, uczniów i nauczycieli w zakresie fakultatywnego wyboru treści nauczania.[2] Nie należy realizować w wątkach przedmiotowych treści nauczania z zakresu rozszerzonego. W tabelach 8. i 9. przedstawiono dwa przykłady możliwych sposobów realizacji wątków przedmiotowych. Jeśli przyrody w wersji wątków przedmiotowych uczy czworo nauczycieli, to każdy z nich realizuje wybrany przez siebie wątek przedmiotowy w ramach jednej nauki przyrodniczej, mając do dyspozycji 30 godzin. W takiej sytuacji przykładowy przydział godzin może wyglądać następująco: Mając do dyspozycji 30 godzin, nauczyciel planuje przydział godzin na realizację poszczególnych tematów zajęć w ramach jednego wątku, np. nauczyciel fizyki wybiera 8 zagadń z działu Nauka i świat (1.1, 2.1, 3.1, 4.1, 5.1, 6.1, 7.1, 8.1). Na zajęciach można łączyć treści z różnych okien tabeli (grup tematów), tak by stanowiły logiczny i spójny materiał. Najważjsze jest, by liczba godzin przeznaczona do realizacji jednego tematu była wystarczająca do kształtowania umiejętności pracy metodą naukową zarówno w wydaniu pracy laboratoryjnej jak i pracy z materiałami źródłowymi. Zapisy podstawy programowej pozwalają na realizację więcej niż czterech wątków przedmiotowych, warto jednak unikać sytuacji, w której tematy zajęć będą realizowane na pojedynczych godzinach lekcyjnych. W czasie 45 minut trudno jest np. dokonać analizy danych, wnioskować i przeprowadzić dyskusję w zespołach i na forum klasy. 7. Czy i jak można łączyć realizację wątków przedmiotowych i tematycznych? Przyrodę można realizować z jednoczesnym wykorzystam wątków tematycznych i przedmiotowych: Na zajęciach można realizować bądź wątek tematyczny, czyli omówić wybrany temat w zakresie przedmiotów fizyka, chemia, biologia, geografia, bądź wątek przedmiotowy, czyli omówić jedną pełną grupę tematów w obrębie wybranego przedmiotu.[1] Taki mieszany sposób może być najciekawszą wersją realizacji przyrody. Daje też spore możliwości organizacyjne w zakresie dyspozycji godzinami przeznaczonymi dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych. Zasady rządzące tym sposobem realizacji powinny odbiegać od wcześj przedstawionych zasad realizacji wątków tematycznych i przedmiotowych.

7 7 Tabela 8. Przykład realizacji czterech wątków przedmiotowych w ramach jednego działu. Tabela 9. Przykład realizacji czterech wątków przedmiotowych zależ w ramach każdej z nauk przyrodniczych. Tabela 12. Przykład realizacji 2 wątków tematycznych i 2 wątków przedmiotowych. I semestr II klasy II semestr II klasy I semestr III klasy II semestr III klasy Wątek przedmiotowy chemia, 30 h Wątek przedmiotowy biologia, 30 h Wątek przedmiotowy fizyka, 30 h Wątek przedmiotowy geografia, 30 h Tabela 10. Przykładowy przydział godzin na realizację 4 wątków przedmiotowych przykład.

8 8 Dział A.Nauka i świat Wątek przedmiotowy Metoda naukowa, etyka i wyjaśnia świata (1.3., 2.3, 3.3, 4.3., 5.3, 6.3., 7.3, 8.3) Tematy i liczba godzin na ich realizację 1.3. Obserwacja i eksperyment biologiczny planowa (2h). Obserwacja i eksperyment biologiczny analiza wyników (2h), Czy teoria ewolucji jest weryfikowalna? (2h) 2.3, 5.3.Czy teoria ewolucji ma konkurencję? Kreacjonizm nowego i starego świata (2h) 3.3. Karol Darwin geniusz czy bluźrca? (2h) Liczba godzin przeznaczonych na realizację wątku 30 h Tabela 11. Przykład rozkładu tematów w wątku biologicznym realizowanym przez 30 godzin Rzetelność w nauce i w publikacjach naukowych. (2h), O wykorzystywaniu nauki do celów politycznych (2h), Badania biomedyczne szanse i zagrożenia (2h) Prawda i mity na temat żywności typu light (4h) 7.3. Modelowa zjawisk biologicznych. (4h), Bioinformatyka (2h) 8.3. Karol Funk i jego witaminy (2h) Robert Weigl i jego odkrycie (2h) 8. Jak NIE NALEŻY realizować przyrody, czyli jak należy wybierać wątków tematycznych i przedmiotowych? Obok przedstawiono trzy przykłady wątków wybranych do realizacji przyrody w cyklu nauczania zgod z zapisami podstawy programowej. 9. Czy warto pisać program nauczania przyrody? Zapisy w podstawie programowej i komentarzu do j wyraź sugerują, że nauczyciele mogą konstruować programy nauczania przyrody, których cele kształcenia będą zgodne z celami kształcenia zapisanymi w podstawie programowej, treści nauczania natomiast mogą być zgodne z przykładami z podstawy programowej, mogą też być zmodyfikowane albo zupeł nowe w przypadku decyzji o realizacji nowego, własnego wątku. Ważne, by były one interdyscyplinarne, spójne Przykład 1. Wątki tematyczne realizowane w ramach tylko 3 nauk przyrodniczych Przykład 2. Zbyt mała liczba (3) wybranych do realizacji wątków Przykład 3. Przyroda realizowana w ramach czterech wątków przedmiotowych w sposób spełniający zaleceń interdyscyplinarności przedmiotu.

9 9 z zainteresowaniami uczniów (profilem klasy), a także pasjami czy zainteresowaniami nauczycieli. Istotne jest, by treści programowe zdominowały celu kształcenia i stanowiły skuteczny środek do jego realizacji. Trudno bowiem będzie znaleźć program innego autorstwa dobrze dopasowany do potrzeb i warunków pracy konkretnego nauczyciela i zespołu uczniowskiego. Czym się kierować, tworząc program nauczania? Celem kształcenia, którym jest rozumie metody naukowej. Zachowam interdyscyplinarności i pokazam uczniom holistycznego charakteru nauk przyrodniczych. Spójnym doborem tematów tworzących logiczną całość. Zgodnością realizowanego materiału z zainteresowaniami uczniów i nauczyciela 2. Ile treści wybrać do realizacji przyrody w cyklu nauczania? Minimum treści czterech wątków tematycznych lub przedmiotowych. Maksimum jest określone, ale ze względu na obszerność zagadń i stosowa na tym przedmiocie aktywizujących metod pracy z uczniami, warunkujących realizację celu kształcenia, jest wskazane realizowa całości materiału opisanego w tabeli zamieszczonej w dokumencie. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że pisząc programy przyrody, nauczyciele mogą wreszcie uniknąć 2 Często pojawia się uwaga, że nauczyciel może znać zainteresowań uczniów, z którymi prowadził wcześj zajęć. Niemj jednak można przecież wnioskować o ich zainteresowaniach, patrząc na profil klasy, z której się wywodzą czy są to tzw. humaniści czy ekonomiści. Można rówż przeprowadzić krótki wywiad lub ankietę z uczniami pod koc I roku nauczania. pośpiechu i powierzchownej realizacji treści z powodu ograniczeń czasowych. Mogą zatem skupić się razem ze swoimi uczniami na rozwijaniu umiejętności racjonalnego rozumowania, świadomego korzystania z materiałów źródłowych, ich analizy, wnioskowania, dyskutowania, prezentowania rezultatów pracy, komunikowania się w zespole i innych cennych w życiu świadomego obywatela kompetencji. Konstruując program, należy uwzględnić w nim takie metody i formy pracy, które kształtują te kompetencje. Najlepiej byłoby, gdyby program przyrody tworzony był z udziałem wszystkich nauczycieli przyrodników, realizujących ten przedmiot w szkole. Zapewni to spójność merytoryczną oraz interdyscyplinarność programu. Jak w praktyce może to wyglądać? Wspólne elementy programu takie jak tytuł programu, wstęp, cele ogólne, opis ewaluacji programu a w szczególności zasady oceniania powinny stanowić opracowa zespołowe. Treści nauczania w przypadku realizacji wątków tematycznych rówż powinny być opracowane w zespole nauczycieli uczących przyrody. W przypadku realizacji wątków przedmiotowych treści mogą być opracowane przez poszczególnych nauczycieli, ale powinny być skonsultowane międzyprzedmiotowo. Dyrektor szkoły ma prawo do zasięgnięcia opinii na temat programu u doradcy metodycznego czy nauczyciela konsultanta. Może też poprosić o opinię nauczyciela przedmiotu przyrodniczego, uczącego przyrody. 10. Czym się kierować, układając ramowy plan nauczania dla szkoły? Zalecane jest, aby przyroda była uczona interdyscyplinar, a zatem optymalnym rozwiązam będzie podział 120 godzin do realizacji przedmiotu przez kilku nauczycieli różnych przedmiotów przyrodniczych. Dobrym rozwiązam będzie podział godzin lekcyjnych dla jednej klasy pomiędzy nauczycieli różnych przedmiotów przyrodniczych na przykład naprzemien w kolejnych tygodniach, miesiącach lub semestrach. Przyroda przewidziana jest dla uczniów, którzy będą uczyć się żadnego z przedmiotów przyrodniczych w zakresie rozszerzonym i może rozpocząć się po zakończeniu realizacji zakresu podstawowego tych przedmiotów. Z reguły będą to zajęcia w drugiej i trzeciej klasie, aczkolwiek możliwe jest też zakończe realizacji przyrody po drugiej klasie. Bardzo ważne jest blokowa godzin przeznaczonych na przyrodę, przykładowo po 2 lub 4 godziny. Dzięki blokowaniu możliwe będzie m.in. stosowa metody projektu, wykonywa doświadczeń lub obserwacji, a także wyjście poza teren szkoły (np. do muzeum, parku, ogrodu botanicznego czy zoologicznego). 11. W jaki sposób realizować zajęcia z przyrody? Cel kształcenia można realizować, prowadząc proste prace badawcze z wykorzystam eksperymentu i obserwacji, można też analizować materiały źródłowe w postaci danych z przeprowadzonych badań, tekstów źródłowych czy dokumentacji fotograficznej i wnioskować na ich podstawie. Szczegól przydatne wydają się tutaj czasopisma popularyzujące naukę, które mogą stanowić źródła materiałów do analizy. Niezwykle cenne będą zajęcia prowadzone poza budynkiem szkolnym w muzeum przyrodniczym, ogrodzie botanicznym, zoologicznym, parku czy innym miejscu zapewniającym możliwość bezpośredgo kontaktu z Przyrodą (przez duże p). Zajęcia z przyrody stwarzają powtarzalną okazję do pracy bez presji czasowej, zgod z opracowanym i przyjętym do realizacji programem nauczania.

10 10 Najważjsze jest, by oddać inicjatywę uczniom i zachęcić ich interesującym tematem, ciekawymi materiałami źródłowymi do pracy z wykorzystam metody naukowej. Optymalne sposoby realizacji lekcji przyrody to samodzielne poznawa zjawisk biologicznych poprzez analizę danych z obserwacji i eksperymentów, rozwiązywa problemów (minds-on practice) wraz z wykonywam czynności praktycznych, kształtujących umiejętności i nawyki - eksperymenty, obserwacje, hodowle (hands-on practice). Rów istotne jest kształtowa kompetencji społecznych przez współpracę w zespole. Wydaje się, że szczegól korzystną metodą pracy jest metoda projektów uczniowskich - piszą autorzy komentarza do podstawy programowej. Rów dobre i skuteczne w kształtowaniu umiejętności posługiwania się metodą naukową będą: IBSE (Inquiry Based Science Education), dyskusja czy metoda laboratoryjna (zajęcia powinny być prowadzone z wykorzystam bogatego zaplecza doświadczalnego w zakresie każdej ze składowych dziedzin nauki [3]). 12. Kształtowa kompetencji społecznych na zajęciach z przyrody Umiejętności i wiedza określone w podstawie programowej przedmiotu przyroda będą podlegały diagnozie zewnętrznej. Nauczyciel powin zatem skoncentrować się na realizacji celu kształcenia przez rozwija różnorodnych umiejętności przyrodniczych (patrz: cele kształcenia podstawy programowej przedmiotów przyrodniczych na II, III i IV etapie edukacyjnym w zakresie podstawowym), ale rówż na rozwijaniu kompetencji społecznych. Kompetencje społeczne to umiejętność pracy zespołowej, w tym dzielenia się zadaniami i podejmowania odpowiedzialności za ich realizację, umiejętność komunikowania się z innymi osobami zarówno w sposób bezpośredni, jak i z wykorzystam różnorodnych narzędzi technologii informacyjno-komunikacyjnej, a także umiejętność prezentowania rezultatów pracy i pozyskiwania odbiorców takich prezentacji (PR, mądra reklama). Zatem preferowaną formą pracy na przyrodzie wydaje się praca w grupach. Nie można rówż, ucząc przyrody zapomć o umiejętności krytycznego myślenia, która przydatna jest choćby do oceny powszech stosowanych reklam i dokonywania świadomych wyborów zarówno tych z poziomu życia prywatnego, jak i społecznego. 13. Ewaluacja realizacji przyrody Realizacja programu powinna podlegać ewaluacji. Ewaluacja powinna stanowić podstawę do modyfikacji realizowanego programu, z uwzględm specyfiki grupy odbiorców w kolejnym roku szkolnym. Dobrze prowadzona ewaluacja może pomóc w wyspecjalizowaniu się nauczycieli w realizacji przyrody dla przyszłych humanistów czy ekonomistów. Celem ewaluacji jest uzyska informacji, na ile realizowany przez nauczycieli program spełnia oczekiwania odbiorców czyli uczniów a także jego twórców. Nie jest zatem celem ewaluacji ocena programu, a jedy uzyska informacji, co należy w nim zmienić, by stał się jeszcze lepszy i skuteczjszy w realizacji celów kształcenia. Ewaluując realizację przyrody, można prosić uczniów po poszczególnych zajęciach, po zakończeniu realizacji wątku tematycznego czy przedmiotowego lub na zakończe realizacji całego cyklu nauczania tego przedmiotu o wypeł kwestionariusza ankietowego. Przykładowa ankieta ewaluacyjna zajęć z przyrody W trosce o jakość zajęć z przyrody, proszę o wypeł anonimowej ankiety ewaluacyjnej. Czy podobała Ci się forma zajęć? tak Jeśli tak, to co Ci się w j podobało? Jeśli, to co Ci się w j podobało?. Czy dobrze Ci się pracowało w Twoim zespole? tak Jeśli lub częściowo, to napisz, dlaczego:. Czy dowiedziałeś/dowiedziałaś się na tej lekcji czegoś nowego, interesującego dla Ciebie? tak Czy masz propozycje tematów, które chciałbyś/ chciałabyś zrealizować na kolejnych lekcjach przyrody? Jeśli tak, to zapisz je tutaj:

11 11 Jeśli masz inne uwagi do lekcji, to możesz je tutaj zapisać:. Dziękuję za wypeł ankiety. Przykładowa karta ewaluacji projektu W trosce o jakość prowadzonych zajęć z przyrody, proszę o wypeł anonimowej ankiety ewaluacyjnej projektu. Uzupełnij zdania: W czasie realizacji projektu największą trudność sprawiło mi:., a największą satysfakcję. Mocną stroną pracy w grupie było. Największym problemem pracy w zespole było. Za największy sukces pracy mojego zespołu uważam. Udział w projekcie pozwolił mi na (zaznacz): [ ] wzbogace mojej wiedzy, [ ] realizację wspólnego działania, [ ] pokona trudności związane z publicznym wystąpiem, [ ] pogłębie umiejętności wyszukiwania i selekcjonowania informacji, [ ] inne, jakie?.... Dziękuję za wypeł karty ewaluacji Przykładowy kwestionariusz ankiety ewaluacyjnej kursu przyrody Celem ankiety jest pozna Twojej opinii na temat zajęć z przyrody, w których brałeś/brałaś udział. Zebrane informacje będą wykorzystane do podnoszenia jakości zajęć z przyrody w kolejnych latach szkolnych. Ankieta jest anonimowa. Prosimy o zaznacze wybranego stwierdzenia. W jakim stopniu zajęcia z przyrody przyczyniły się do poszerzenia twojej wiedzy i umiejętności posługiwania się metodą naukową w życiu codziennym? w małym w średnim mam zdania w dużym w bardzo dużym Czy wykorzystasz zdobytą na lekcjach przyrody wiedzę i umiejętności w swoim życiu pozaszkolnym? średnio mam zdania tak zdecydowa tak Czy sposób prowadzenia zajęć sprzyjał dobrej atmosferze podczas nauki przyrody? średnio mam zdania tak zdecydowa tak Jak oceniasz kompetencje nauczycieli prowadzących zajęcia z przyrody? nisko średnio mam zdania wysoko bardzo wysoko Jak oceniasz otrzymane na lekcjach przyrody materiały źródłowe? nudne, ciekawe częściowo interesujące mam zdania interesujące bardzo ciekawe Czy, Twoim zdam, lekcje przyrody były spraw zorganizowane? średnio mam zdania tak zdecydowa tak Co, Twoim zdam, było najbardziej wartościowego na zajęciach z przyrody? Czego, Twoim zdam, zabrakło na zajęciach z przyrody? Jakie uwagi chcesz przedstawić nauczycielom prowadzącym zajęcia z przyrody? Dziękujemy za wypeł ankiety i przedstawione wnioski

12 Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące przedmiotu przyroda 1. Kto może uczyć przyrody w liceum i technikum? Zgod z Rozporządzem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 kwietnia 2012 roku, zmieniającym rozporządze w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli ( ), 1, p. 1) 2. Kwalifikacje do nauczania przyrody jako przedmiotu uzupełniającego w szkołach ponadgimnazjalnych posiada rówż osoba, która ma kwalifikacje do nauczania biologii, geografii, fizyki lub chemii, określone w 2 ust. 1. Zajęcia z tego przedmiotu uzupełniającego mogą być rówż prowadzone przez zespół dwóch lub więcej osób posiadających kwalifikacje do nauczania biologii, fizyki, geografii lub chemii. Zatem każdy nauczyciel, który posiada kwalifikacje do nauczania jednego z 4 przedmiotów przyrodniczych, może uczyć przyrody. Ponadto w podstawie programowej przyrody zapisano, że zajęcia powinny mieć charakter interdyscyplinarny, a poszczególne wątki mogą być realizowane przez nauczycieli różnych specjalności (fizyka, chemia, biologia, geografia). W praktyce zatem przyrody mogą uczyć: czterej nauczyciele przedmiotów przyrodniczych, trzech lub dwóch nauczycieli, jeden nauczyciel, jeśli dyrektor szkoły uzna, że jest on przygotowany do realizacji zajęć interdyscyplinarnych przedstawiających holistyczny charakter nauk przyrodniczych. 2. Ile godzin jest przeznaczonych na realizację przedmiotu przyroda? Zgod z Rozporządzem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 roku w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych, załącznik nr 7, p. 1 c) na realizację przedmiotu uzupełniającego przyroda przeznaczonych jest minimum 120 godzin dydaktycznych w cyklu nauczania. 3. Ile godzin dydaktycznych przeznaczyć na realizację jednego okna tabeli? Każde okno tabeli przedstawionej w podstawie programowej zawiera grupę tematów z danej nauki przyrodniczej. Liczba godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych tematów zależy od doboru materiału i liczby wybranych do realizacji wątków. W sytuacji wyboru najmjszej dozwolonej liczby wątków (4 wątki tematyczne po 4 okna tabeli) na jedno okno przypada średnio 7-8 godzin lekcyjnych, co musi oznaczać równego podziału godzin. Jeśli wymagają tego zastosowane metody pracy (np. metoda projektu), na okno tabeli można przeznaczyć więcej godzin. 4. Co w podstawie programowej przedmiotu przyroda jest obowiązkowe, a co przykładowe? Według zapisów podstawy programowej do przyrody na IV etapie edukacyjnym obowiązkowy jest cel kształcenia: Rozumie metody naukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich weryfikowaniu za pomocą obserwacji i eksperymentów. Cel kształcenia jest uzupełniony zdam: Celem zajęć jest poszerze wiedzy uczniów z zakresu nauk przyrodniczych. W części Zalecane warunki i sposób realizacji, napisano także, że zajęcia przyroda służą utrwaleniu postawy naukowej wobec świata przyrody (...) i dostrzegania holistycznego charakteru nauk przyrodniczych. Sformułowane w dokumencie wątki tematyczne i tematy zajęć mają charakter przykładowy. Podane treści nauczania dotyczą wymienionych tematów, a zatem także są przykładami. Możliwe jest realizowa wątków tematycznych i dobranych do nich treści nauczania zaproponowanych przez nauczycieli. W komentarzu autorów podstawy programowej podkreślono swobodę nauczyciela w doborze wątków, tematów i treści. Dobór materiału służyć ma realizacji celu kształcenia, należy przy tym przenosić zagadń z przedmiotów przyrodniczych realizowanych w wersji rozszerzonej. 5. Czym jest wątek tematyczny? Stanowi spójny tematycz materiał z zakresu 4 nauk przyrodniczych. W tabeli jest to rząd, składający się z 4 okien. 6. Czym jest wątek przedmiotowy? Jest to spójny merytorycz materiał z zakresu jednej nauki przyrodniczej (fizyki, chemii, biologii lub geografii). W tabeli jest to fragment kolumny, składający się z 8 okien. Przykładowo, wątek przedmiotowy stanowią wszystkie zagadnia w kolum fizyka z działu A. Nauka i świat. Tytuł wątku przedmiotowego nadawany jest przez nauczyciela. 7. Czym różnić się będzie realizacja wątku tematycznego od realizacji wątku przedmiotowego? Przy realizacji wątków tematycznych nauczyciele poszczególnych przedmiotów przyrodniczych powinni współpracować ze sobą, realizując materiał rotacyj. Godziny mogą być dzielone pomiędzy nauczycieli w taki sposób, aby w każdym semestrze zrealizować jeden wątek tematyczny pod kątem specyfiki każdej z nauk przyrodniczych fizyki, chemii, biologii i geografii. Przy realizacji wątku przedmiotowego każdy nauczyciel może realizować go w klasie przez jeden semestr zależ od innych nauczycieli.

13 13 Tabela 1. Wybór czterech wątków tematycznych. Każdy kolor oznacza jeden wątek tematyczny złożony z czterech okien tabeli. W semestrze realizowany jest jeden wątek tematyczny. Literatura Podstawa programowa przedmiotu Przyroda, Podstawa Programowa z komentarzami, tom 5, Edukacja Przyrodnicza w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, Wydawnictwo MEN, 2009; Krzysztof Spalik, Małgorzata Jagiełło, Grażyna Skirmuntt, Wawrzyc Kofta Komentarz do podstawy programowej Przyroda w liceum, Podstawa Programowa z komentarzami, tom 5, Edukacja Przyrodnicza w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, Wydawnictwo MEN, 2009; Rozporządze MEN z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania, Dz.U. z dnia 22 lutego 2012 r., pozycja 204. Tabela 2. Wybór czterech wątków przedmiotowych. Każdy kolor oznacza jeden wątek przedmiotowy złożony z ośmiu okien tabeli. W semestrze realizowany jest jeden wątek przedmiotowy.