Hieroglifów Majów. Wprowadzenie do. XVI Europejska Konferencja Majanistyczna Kopenhaga Harri Kettunen Christophe Helmke

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Hieroglifów Majów. Wprowadzenie do. XVI Europejska Konferencja Majanistyczna Kopenhaga 2011. Harri Kettunen Christophe Helmke"

Transkrypt

1 Wprowadzeie do Hieroglifów Majów XVI Europejska Koferecja Majaistycza Kopehaga 2011 Harri Kettue Christophe Helmke Przekład a język polski: Boguchwała Tuszyńska Wydział Języków i Kultur Idia Amerykańskich Istytut Badań Cross-kulturowych i Regioalych Uiwersytet w Kopehadze & Wayeb

2

3 Wprowadzeie do Hieroglifów Majów XVI Europejska Koferecja Majaistycza Kopehaga 2011 Harri Kettue Christophe Helmke Wydział Języków i Kultur Idia Amerykańskich Istytut Badań Cross-kulturowych i Regioalych Uiwersytet w Kopehadze Duńskie Muzeum Narodowe & Wayeb 2011

4

5 SPIS TREŚCI: Podziękowaia.. Iformacje a temat ortografii.. I. Wprowadzeie Historia rozszyfrowaia pisma Początki pisma Majów Język(i) hieroglifów... II. System pisma Zasady trasliteracji i traskrypcji tekstów Majów Kolejość odczytywaia 6. ZłoŜeia glifów, ifiksy i połączeia. 7. Logogramy. 8. Sylaby (sylabogramy) 9. Dopełieia foetycze Określiki sematycze i zaki diakrytycze 11. Wielozaczość: homogramy i homofoy Liczba odczytaych glifów III. Gramatyka Składia. 14. Czasowiki. 15. Rzeczowiki i przymiotiki System zaimkowy.. IV. Typowe struktury i treść iskrypcji 17. Iskrypcje a zabytkach kamieych 18. Ceramika 19. Kodeksy. 20. Przedmioty przeośe V. System kaledarzowy. Arytmetyka Tzolk i i haab.... Koło kaledarzowe.. Długa rachuba. Seria początkowa Liczby podające upływ czasu. Glify paów ocy (cykl 9 di). Przykład korelacji długiej rachuby, tzolk'i, haab i paów ocy.. Przetwarzaie dat długiej rachuby a daty kaledarza gregoriańskiego Glify okresów w długiej rachubie.. Glify dwudziestu di kaledarza tzolk'i Glify miesięcy kaledarza haab... Dodatki. Dodatek A: Najczęściej spotykae tytuły. Dodatek B: Najczęściej spotykae glify określające więzy pokrewieństwa i wzajeme relacje Dodatek C: Glify emblematy z okresu klasyczego Dodatek D: Alfabet biskupa Diego de Lada... Dodatek E: Traskrypcja foem języka majańskiego klasyczego Dodatek F: Narządy i miejsca artykulacji.. Dodatek G: Harmoia a dysharmoia, wyrzutia foemowa i rekostrukcja krtaiowych głosek szczeliowych <trących> Dodatek H: Przykład aalizy glificzej Dodatek I: Sylabariusz. Zwięzły słowik majańsko-polski Słowik tematyczy majańsko-polski.. Czasowiki.. Rzeczowiki i przymiotiki Ie części mowy i afiksy gramatycze

6 Glosariusz termiologii ligwistyczej Dwujęzyczy glosariusz termiologii ligwistyczej i epigraficzej. Skróty stosowae w rozbiorze morfologiczym i aalizie morfosytaktyczej.. Źródła bibliograficze i literatura uzupełiająca SPIS ILUSTRACJI Okładka: Fragmet iskrypcji ze świątyi a budowli 10L-26, Copa, Hoduras (rysuek: David Stuart) Rycia 1: Stela A, Copa, Hoduras (rysuek: Fryderyk Catherwood). Rycia 2: Alfabet poday w Relació de las cosas de Yucatá biskupa Diego de Lada Rycia 3: Scey z Kodeksów Madryckiego i Drezdeńskiego.. Rycia 4: NadproŜe 8, Yaxchila, Meksyk Rycia 5: Wizeruek i tekst z przerobioego olmeckiego pektorału jadeitowego Rycia 6: Kolejość odczytu tekstu z dolej części Steli 11 z Yaxchila. Rycia 7: Pael 96 Glifów, Paleque, Meksyk. Rycia 8: Fragmet z iskrypcji a Paelu 3, Piedras Negras. Rycia 9: Afiksy zaimkowe ergatywe i absolutywe w języku majańskim klasyczym Rycia 10: Iskrypcja i rysuek wyryte w muszli Rycia 11: Stela 4 (A1-B5), Ixtutz, Gwatemala. Rycia 12: Waza z Bueavista Rycia 13: Rzeźbioa kość pochodząca z Grobowca 116, Tikal (TIK-MT44). Rycia 14: Waza w stylu kodeksu z okresu klasyczego późego. Rycia 15: Wybrae glify emblematy z okresu klasyczego. Rycia 16: Alfabet biskupa Diego de Lada Rycia 17: Miejsca artykulacji. Rycia 18: NadproŜe 10, Yaxchila, Meksyk SPIS TABEL Tabela I: System stro czasowika w języku majańskim klasyczym. Tabela II: Aaliza czasowików przechodich o strukturze CVC... Tabela III: Przykłady zmia gramatyczych w czasie i przestrzei: chum-. Tabela IV: Przykłady zmia gramatyczych a przestrzei czasu: hul-.. Tabela V: Porówaie form aczyń i glificzych przedstawień rodzajów aczyń.. Tabela VI: System dwudziestkowy a system dziesięty.. Tabela VII: System dwudziestkowy zmodyfikoway dla obliczeń kaledarzowych... Tabela VIII: Liczebiki zapisywae przy uŝyciu kropek i i kresek oraz jako wariaty głów.. Tabela IX: Zestawieie astępujących po sobie di tzolk'i Tabela X: Glify paów ocy.. Tabela XI: Glify okresów stosowaych w długiej rachubie i w liczbach podających upływ czasu Tabela XII: Glify di kaledarza tzolk'i: imix-ok... Tabela XIII: Glify di kaledarza tzolk'i: chuwe-ajaw. Tabela XIV: Glify miesięcy kaledarza haab: pop-yax Tabela XV: Glify miesięcy kaledarza haab: sak-wayeb. Tabela XVI: Przykłady oparte a zasadach harmoii (wg Lacadea i Wichma 2004) Tabela XVII: Przykłady słów z wyrzutią foemową (elizją)... Tabela XVIII: Przykład róŝej pisowi imieia Ahkul Mo' a NadproŜu 10, Yaxchila LISTA MAP Mapa ziem Majów pokazująca główe staowiska archeologicze. 60 4

7 PODZIĘKOWANIA Przez lata mieliśmy sposobość oraz zaszczyt współpracować z ajlepszymi epigrafikami a świecie i często mieliśmy okazję pozawać owo odczytae glify z pierwszej ręki, tz. od osób, które je odkrywały. Jako Ŝe zaczą część aszego bagaŝu itelektualego zawdzięczamy wikliwości kolegów, chcielibyśmy wspólie podziękować im za ich wkład w te podręczik, iezaleŝie od tego, czy był o miej lub bardziej świadomy, bezpośredi albo mimowoly. Są to: Dmitri Beliaev, Erik Boot, Pierre Robert Colas, Hugo García Capistrá, Nikolai Grube, Staley Gueter, Stephe Housto, Kerry Hull, Alfoso Lacadea, Barbara MacLeod, Simo Marti, Peter Mathews, Joel Palka, Carlos Pallá Gayol, Christia Prager, Lida Schele, David Stuart, Erik Velásquez García, Robert Wald, Søre Wichma i Marc Zeder. Nasze podziękowaia za wsparcie, pomoc i wymiaę poglądów kierujemy teŝ do wielu iych osób. Są to: Ashley, Marcio, Sea, Elliott i Mary Jae Acuña, Claudia Alarcó Cacheux i William Larso, Lloyd Aderso, Jaime Awe, Maricela Ayala Falcó, Moika Baach, Ramzy Barrois, Luís Miguel Barros Lopes, Philippe Bézy, James Brady, M. Kathry Brow, Ua Cager, Ramó Carrasco Vargas, Arle i Diae Chase, Joh F. Chuchiak, Atoio Cuxil Guitz, Bo V. Davis II, Albert Davletshi, Arthur Demarest, Maria i Peter Didrichse, Michael Dürr, Wilhelmia Dyster, Markus Eberl, Federico Fahse, Adreas Fuls, James Garber, Lolmay Pedro García Matzar, Charles Golde, Elizabeth Graham, Camero Griffith, Sve Groemeyer, Jey Guerra, Rafael Guerra, Eugeia Gutiérrez Gozález, Marti Hauš, Nick Hopkis, Gyles Iaoe, Reiko Ishihara, Eva Jobbová, Scott Johso, Joh Justeso, Terry Kaufma, Barbara i Justi Kerr, Yuri Korozov, Wiesław Koszkul, Mila Kováč, Braislav Kovár, Guido Krempel, Crisato Kumul Cha, Katja Kuuramaa, Jua Pedro Laporte, Day Law, David Lee, Geeviève Le Fort, Bodil Liljefors-Persso, Bruce Love, Rada Marheke, Mark Matey, Sebastia Matteo, Mike McBride, Jua Carlos Melédez, Ulla-Riitta Mikkoe, Romelia Mo Isem, Joh Motgomery, Alla Moore, Joh Morris, Jesper Nielse, Martti Pärssie, David Pedergast, Jorge Pérez de Lara, Lars Kirkhusmo Pharo, Yuriy Polyukhovich, Michel Queo, Katarzya Radicka, Dorie Reets-Budet, Timo Riiho, Merle Greee Robertso, Asier Rodríguez Majavacas, Frauke Sachse, Alexadre Safroov, Sakim, Motserrat Salias Rodrigo, Mathew Sauders, Elaie i David Schele, Joel Skidmore, Rick Slager, Vicky i Ray Saddo, Felipe R. Solís Olguí, Jakub Špoták, George Stuart, Jyrki Talvitie, Yuki Taaka, Karl Taube, George Thompso, Simoe Thu, Alexadre Tokoviie, Bruce Trigger, Boguchwała Tuszyńska, María Teresa Uriarte Castañeda, Gabrielle Vail, Fred Valdez, Rogelio Valecia Rivera, María del Carme Valverde Valdés, Iva Va Laigham, Mark Va Stoe, Veróica Amellali Vázquez López, Elizabeth Wager, Phil Wayerka, Bria Woodeye, Hector Rolado Xol Ch'ok, Jaso Yaeger i Jarosław Źrałka. Jesteśmy rówieŝ wdzięczi astępującym istytucjom za wsparcie fiasowe: Akademii Fińskiej i Radzie Badań NiezaleŜych w dziedziie Nauk Humaistyczych Duńskiego Miisterstwa Nauki, Techologii i Iowacji, a takŝe Istytutowi Badań Cross-kulturowych i Regioalych Uiwersytetu w Kopehadze. Poza tym dziękujemy grupie roboczej i studetom z Wydziału Kultur Świata a Uiwersytecie w Helsikach (Filadia) i z Wydziału Języków i Kultur Idia Amerykańskich w Istytucie Badań Cross-kulturowych i Regioalych Uiwersytetu w Kopehadze (Daia), za ich wsparcie i współpracę. Dziękujemy rówieŝ aszym studetom, uczesticzącym w róŝych warsztatach, za ich kometarze i kostruktywe ocey. Dziękujemy persoelowi astępujących istytucji: Narodowego Istytutu Atropologíi i Historii w Meksyku, Ośrodka Badań Majańskich z Istytutu Badań Filologiczych Narodowego Autoomiczego Uiwersytetu Meksyku, Istytutu Atropologíi i Historii w Gwatemali, Narodowego Istytutu Kultury i Historii oraz Istytutu Archeologii w Belize, Hoduraskiego Istytutu Atropologíi i Historii w Hodurasie, Narodowego Muzeum Archeologíi i Etologíi w Gwatemali, i Narodowego Muzeum Atropologíi w Meksyku. Specjale podziękowaia kierujemy teŝ do kolegów (Igacio Cases Martí, Alfoso Lacadea, Simo Marti, Christia Prager, Veróica Amellali Vázquez López i Søre Wichma), którzy podsuęli am cee sugestie i wieśli poprawki do wcześiejszych wersji podręczika. Poadto pragiemy podziękować Atti Arppe i Matti Miestamo za ich wikliwe i twórcze spostrzeŝeia oraz wyikające z tego modyfikacje w części ksiąŝki poświęcoej ligwistyce. Rzeczą ie miej waŝą są bardziej osobiste wyrazy wdzięczości autorów. Podziękowaia autora seiora skierowae są do Asty, Hilly i Otso Kettue za ich wsparcie i uczucia. Autor juior kieruje swe podziękowaia do Reiharta, Fraçoise i Erika Helmke oraz Julie Nehammer za ich iestrudzoe wsparcie uczuciowe. 5

8 Z uwagi a fakt, iŝ podręczik te jest przezaczoy dla początkujących studetów i z zamierzeia staowi jedyie zwięzłe wprowadzeie do tematu, ie uda am się wymieić w im wszystkich osób, które zajmowały się rozszyfrowywaiem poszczególych hieroglifów bądź przedstawiaiem związaych z tym owych pomysłów, uwag i odkryć. Pragiemy zatem przeprosić za jakiekolwiek istote przeoczeia w podziękowaiach INFORMACJE NA TEMAT ORTOGRAFII JuŜ od samego początku epigrafiki, badaia kultury Majów apotykają a kłopoty związae z zasadami ortografii, gdyŝ wyrazy z języka Majów były i adal są zapisywae a róŝe sposoby. Jedym z ajlepszych przykładów jest słowo pa, władca, król, które pojawia się w literaturze a temat Majów w co ajmiej pięciu formach: ahau, ahaw, ajau, ajaw i 'ajaw. Od mometu zatwierdzeia owych urzędowych alfabetów języków majańskich Gwatemali (Acuerdo Guberativo umero [23.XI.1987 r.]) i jego modyfikacji (Acuerdo Guberativo umero [2.III r.]) oraz późiejszej publikacji (Leguas Mayas de Guatemala: Documeto de referecia para la prouciació de los uevos alfabetos oficiales), większość badaczy kultury Majów a całym świecie (choć ie wszyscy) zaczęło posługiwać się w swych publikacjach owym alfabetem. Jeśli chodzi o stosowaie owego alfabetu, to moŝa dostrzec róŝe sposoby podejścia do tego zagadieia. Przede wszystkim aleŝy pamiętać, Ŝe zasady ortografii dotyczą zazwyczaj czterech grup wyrazów: (1) słów uŝywaych w róŝych językach Majów; (2) słów Majów uwaŝaych za częściowo iezmiee w termiologii stosowaej w badaiach ad cywilizacją Majów (jak azwy di i miesięcy wywodzące się z języka jukateckiego z czasów koloialych); (3) azw języków i grup eticzych; (4) imio własych i topoimów. Z jedej stroy mamy badaczy, którzy stosują owy alfabet dla słów w językach Majów, ale zazwyczaj zachowują stare alfabety (pochodzące z czasów koloialych) w przypadku słów z grup 2, 3 i 4. Pośrodku zajdują się uczei, przyjmujący róŝe rozwiązaia. Niektórzy posługują się owym alfabetem tylko dla majańskich języków Gwatemali (grupa 1), a w pozostałych wypadkach uŝywają starych alfabetów. Jedi i drudzy mogą więc stosować zarówo starą, jak i ową ortografię w przypadku wyrazów z grupy 2. Szczególie dobrym tego przykładem jest tutaj określeie jedego z di Majów: cauac/kawak (zobacz sekcję Nazwy di w dalszej części podręczika). Są teŝ badacze, którzy wprowadzają owe alfabety ie tylko w przypadku wyrazów z grup 1 i 2, ale rówieŝ dla grup 3 i 4, pisząc Yukata zamiast Yucatá, Waxaktu zamiast Uaxactu i k'iche' zamiast quiche lub quiché. Jedak większość uczoych, którzy zaczęli stosować ową ortografię we wszystkich podaych powyŝej przypadkach, adal zachowuje zasady ortografii tradycyjej dla języków i grup eticzych spoza ziem Majów, uŝywając w tym samym tekście takich słów jak q'eqchi', kaqchikel i wastek obok mixe, zoque i ahuatl, zamiast stosować jedą z astępujących opcji: (a) q'eqchi', kaqchikel, wastek, mihe, soke i awatl (b) kekchi, cakchiquel, huastec, mixe, zoque i ahuatl. W całym tym zamieszaiu staramy się zająć staowisko jak ajlepiej uzasadioe, kosekwete i spóje. Postaowiliśmy przyjąć astępujące zasady: w przypadku słów majańskich z podaych powyŝej grup 1 i 2 zdecydowaliśmy się a stosowaie owego alfabetu. Nie będziemy uŝywać go jedak dla topoimów, gdyŝ są oe przyjęte w słowictwie geograficzym (m.i. a mapach i zakach drogowych), a co za tym idzie odzwierciedlają ogóloświatowy zwyczaj aturalego zamroŝeia azw miejscowości (a tej samej zasadzie azwy miast Leicester i Gloucester w Aglii podawae są zgodie z zasadami starej ortografii i ich pisowi ie zmieioo odpowiedio a *lester i *gloster). Staramy się zatem zachować tradycyją ortografię w przypadku takich azw miejsc jak Edza (a ie *Etz'a lub *Ets'a), Coba (a ie *Koba) i Uaxactu (zamiast *Waxaktu lub *Waxaktuu). Uzaliśmy rówieŝ za zbytecze zazaczaie akcetów w słowach Majów, gdyŝ we wszystkich wyrazach pochodzeia majańskiego akcet pada a ostatią sylabę. Dlatego teŝ wyelimiowaliśmy akcety pochodzeia hiszpańskiego, pisząc p. 6

9 Toia zamiast *Toiá 1, z wyjątkiem juŝ ustaloych azw takich, jak Yucatá. Poza tym zachowujemy akcety jedyie w przypadku języków, które tego wymagają, jak jukatecki. I tak akcet ostry jest zazaczoy dla wysokich toów w słowach takich, jak k'àak' ogień podczas, gdy akcet cięŝki jest uŝyty dla iskich toów, jak a przykład w wyrazie bèel droga. W przypadku azw majańskich języków i acji zdecydowaliśmy się jedak a przyjęcie owej ortografii ze względów praktyczych i logiczych: praktyczych, poiewaŝ owe azwy języków i acji zostały zaakceptowae (z kilkoma wyjątkami) przez większość uczoych zarówo w Ameryce Środkowej, Meksyku, Staach Zjedoczoych, jak i Europie (bez względu a to, jakimi językami sami się posługują); logiczych, gdyŝ owa ortografia zaczie lepiej odzwierciedla azwy języków i acji iŝ starsza, czasami iezbyt kosekweta. Takie rozumowaie ie jest jedak akceptowae przez część badaczy, którzy utrzymują, Ŝe azwy majańskich języków i acji moŝa traktować jak a przykład słowa polskie w języku polskim, czyli ie ma podstaw, aby zmiaa ortografii daego języka spoza polskojęzyczej części świata wpływała a ortografię języka polskiego. Zgodie z takim właśie rozumowaiem osoby polskojęzycze uŝywają takich słów jak język iemiecki (zamiast *Deutsch), zwiedzają takie kraje i miejsca jak Bretaia (a ie *Bretage), Saksoia (a ie *Sachse) i Filadia (a ie *Suomi), mówią o języku fracuskim (a ie *fraçais), szwedzkim (a ie *sveska) i hiszpańskim (a ie *español) itd. Z aszego puktu widzeia azwy majańskich języków i acji ie aleŝą do tej samej kategorii co podae wyŝej przykłady. Są oe miej zae i rzadziej uŝywae w codzieej mowie i piśmie, a co za tym idzie, są w razie potrzeby łatwiejsze do skorygowaia. W tym podręcziku będziemy stosować owy alfabet i ową ortografię w przypadku majańskich azw i termiologii, ale będziemy adal uŝywać starej ortografii przy posługiwaiu się azwami pochodzeia majańskiego, które zostały wcieloe do aszego języka. Zasady starej lub tak zwaej koloialej ortografii zostały tutaj przyjęte do określaia azw miejsc (czyli topoimów). Jedyą poprawką do ortografii stosowaej we współczesych językach majańskich w Gwatemali (patrz powyŝej) jest usuięcie zbyteczego apostrofu ozaczającego zwarcie głośi bilabialej głoski /b/, gdyŝ w językach majańskich ie ma róŝicy pomiędzy /b/ a /b'/ (z wyjątkiem słów zapoŝyczoych z języka hiszpańskiego). 1 Na przykład a tej samej zasadzie wszystkie słowa w języku polskim (w tym azwy miejscowości) ie są opatrzoe akcetem ze względu a fakt, Ŝe w języku polskim akcet zawsze pada a przedostatią sylabę; mamy zatem Pozań a ie *Pózań, Warszawa a ie *Warszáwa (gwiazdki * zostały uŝyte w celu wskazaia błędej pisowi). 7

10 I WPROWADZENIE Najwcześiejsze zae am iskrypcje Majów pochodzą z III wieku p..e., a ajpóźiejsze zostały spisae w czasach kokwisty hiszpańskiej, chociaŝ jest moŝliwe, Ŝe tradycja pisaia przy uŝyciu glifów przetrwała aŝ do XVII wieku w rejoach, które pozostawały poza zasięgiem władzy hiszpańskiej, jak w przypadku Tayasal a półocy Pete. Oblicza się w przybliŝeiu, Ŝe mamy około pięciu tysięcy pojedyczych tekstów, które zostały odkryte podczas prac archeologiczych bądź zajdują się w muzeach i kolekcjach prywatych a całym świecie. Większość z tych tekstów została spisaa w okresie klasyczym ( ) a aczyiach ceramiczych i zabytkach kamieych, takich jak stele (z j. łac. stela) czy adproŝa. Poza tym dyspoujemy iskrypcjami glificzymi zachowaymi a liczych iych materiałach/obiektach jak kodeksy 2, drewiae adproŝa, pokryte stiukiem fasady, wewętrze ściay budowli i jaskiń, muszle, kości, wyroby z jadeitu, obsydiau, gliy itp. System pisma hieroglificzego Majów obejmuje poad tysiąc róŝych zaków. Wiele spośród ich staowi jedak albo wariaty tego samego glifu (alografy), albo zaki wymawiae w idetyczy sposób (homofoy), bądź teŝ uŝywae jedyie w pewym okresie lub w określoym regioie. Zatem peła liczba glifów, którymi posługiwao się w tym samym czasie ie przekraczała 500 zaków 3. Pod względem ligwistyczym system pisma Majów jest systemem logo-sylabiczym, obejmującym zaki przedstawiające pełe słowa (logogramy) i sylaby (zaki sylabicze sylabogramy które mogą fukcjoować jako sylaby lub jako samogłoski). W piśmie Majów występuje około 200 róŝych zaków sylabiczofoetyczych, z których iemal 60% staowią homofoy. Zatem w języku majańskim klasyczym mamy około 80 sylab foetyczych, a w piśmie około 200 grafemów sylabiczych 4. W porówaiu z iymi systemami pisma w Mezoameryce wyraźie widać, Ŝe dawi Majowie posługiwali się systemem pisma, który umoŝliwiał zapisywaie tak złoŝoych kostrukcji ligwistyczych, jak składia obeca w przekazach ustych ich języków. W praktyce jedak system pisma jest wyikiem grafemowego skrótu wysoce złoŝoych kostrukcji składiowych, w wyiku czego osoby dobrze zające język, w którym spisao teksty, muszą umieć odtworzyć elemety pomiięte w piśmie. 1. HISTORIA ROZSZYFROWANIA PISMA Historia odszyfrowaia pisma Majów staowi itrygującą opowieść, obejmującą iemal 500 lat, w czasie których starao się zrozumieć fukcjoale zaczeie systemu pisma, a oo a pierwszy rzut oka wydawało się tak obce, jak tylko moŝa to sobie wyobrazić. Nie mamy moŝliwości przedstawieia w tej ksiąŝce awet podstawowych aspektów owej historii, ale postaramy się ukazać choćby w zarysie kilka ajwaŝiejszych osiągięć, aby czytelik był w staie pojąć, w jaki sposób odczytao iektóre glify. W 1862 roku, poszukując w Królewskiej Akademii Historii w Madrycie materiałów badawczych dotyczących Nowego Świata, fracuski kleryk Charles Étiee Brasseur de Bourbourg atrafił a rękopis zatytułoway Relació de las cosas de Yucatá 5, apisay przez biskupa Diego de Lada. Dwa lata późiej, Brasseur de Bourbourg opublikował mauskrypt w wersji dwujęzyczej (hiszpańskiej i fracuskiej) pod tytułem Relatio des choses de Yucatá de Diego de Lada. 2 Wszystkie cztery zachowae czytele kodeksy (księgi) Majów pochodzą z okresu postklasyczego ( ) i zostały wykoae z łyka (miękiszu) róŝych gatuków amate (drzewa figowego, Ficus cotiifolia, Ficus padifolia). Składao je w formie harmoijki, którą moŝa było rozwijać jak parawa. Oprócz tych dokumetów postklasyczych istieją fragmety kilku kodeksów z okresu klasyczego, które zostały odkryte przez archeologów w grobowcach (patrz p. Agulo 1970; Coe 1990; Fash 1992). Jedak kodeksy te były tak ziszczoe w efekcie działaia tropikalego klimatu, Ŝe pozostała z ich jedyie bezkształta masa szczątków orgaiczych, wyprawy wapieej i barwików. 3 Michael Coe (1992: 262) podaje zaczie iŝszą liczbę glifów uŝywaych w daym okresie przy ogólej liczbie 800 glifów spotykaych w piśmie Majów. Ii autorzy sugerują, Ŝe w daym okresie stosowao około róŝych zaków (zob. Korozov 1958: 289; Mathews & Bíró 2008). 4 Zobacz: Dodatek I: Sylabariusz. 5 W rzeczywistości mauskrypt jest skrótem orygiału dzieła Diego de Lada Calderó, apisaego około 1566 roku w Hiszpaii, lecz igdy ie odalezioego. Ta skrócoa wersja przechodziła od jedego kopisty do kolejego aŝ do chwili powstaia ostatiej wersji (z około 1660 roku), odkrytej późiej przez Brasseura de Bourbourg. Ostatie badaia Relació de las cosas, przeprowadzoe prze Matthew Restalla i Joha F. Chuchiak IV (2002) wykazują, Ŝe jest to skrócoa wersja zaczie obszeriejszej, iezaej dzisiaj Relació. Sądzoo, Ŝe streszczeie staowilo część sporego tomu a temat jak sugeruje tytuł wschodiej Azji. Pojawia się o w jedyej zaej am kopii Relació de las cosas de Yucatá sacada de lo que escrivio el padre fray Diego de Lada de la orde de St. Fracisco Está aquí otra relació de las cosas de la Chia. 8

11 Dwadzieścia lat wcześiej Joh Lloyd Stephes, amerykański prawik, pisarz i podróŝik, wraz z agielskim artystą Fryderykiem Catherwoodem wyruszyli z Nowego Jorku przez Belize w podróŝ po ziemiach Majów. Podczas swych roczych pobytów w latach zbadali ruiy majańskich miast, przygotowali licze raporty, sporządzili mapy i wykoali szkice dawych rzeźb i budowli. To ich dokoaia sprawiły, Ŝe iformacje o zagubioych miastach Majów dotarły do szerszego groa odbiorców dzięki dwóm bogato ilustrowaym tomom: Icidets of Travel i Cetral America, Chiapas ad Yucata (1841) i Icidets of Travel i Yucata (1843). W pierwszej z ksiąŝek Stephes tak pisał o ruiach Copa: Nie jestem w staie wysuć obecie jakiegokolwiek domysłu odośie wieku tego opuszczoego miasta. Być moŝe dałoby się coś ustalić a podstawie akumulacji ziemi i gigatyczych drzew porastających ziszczoe budowle, ale byłoby to wątpliwe i mało zadowalające. Nie potrafię teŝ w tej chwili podać iformacji a temat ludzi, którzy je zbudowali, ai powiedzieć kiedy lub dlaczego zostało wyludioe, opuszczoe i zrujowae; czy upadło od miecza, klęski głodu, czy teŝ zarazy. MoŜe drzewa, które je przykrywają, wyrosły z krwi jego zabitych mieszkańców; moŝe umarli krzycząc ękai głodem lub w wyiku zarazy, wypełiającej ulice śmiercią, zamieiającej ich domy w ikłe resztki; mamy przecieŝ poświadczoe relacje o takich ieszczęściach z okresów zarówo sprzed, jak i po kokwiście hiszpańskiej. Wierzę jedak, Ŝe a tych budowlach spisaa jest ich historia. śade Champollio ie podjął jeszcze badań w tym kieruku. Kto zdoła je odczytać? (Stephes 1971 [1841]: 139). Rycia 1: Stela A, Copa, Hoduras (rysuek: Fryderyk Catherwood) To wyzwaie zostało rzucoe przez Stephesa prawdopodobie w obliczu faktu, Ŝe pismo Egipcja zostało rozszyfrowae przez Jea-Fraçois Champollioa zaledwie kilka dekad przed opublikowaiem jego ksiąŝki. Jedak w czasach Stephesa ie było Ŝadego Kamieia z Rosetty 6 dla ledwie rodzących się badań ad cywilizacją Majów. Po odkryciu przez Brasseura de Bourbourg Relació biskupa Diego de Lada, uczei sądzili, Ŝe dyspoują odpowiedikiem Kamieia z Rosetty dla badań ad cywilizacją Majów. Na jedej ze stro swej rozprawy Lada opisuje zaki, które uzał za litery alfabetu Majów. Tak zway alfabet Lady (zob. ryc.2) został iemal od pierwszej chwili uzay za pomyłkę hiszpańskiego zakoika (i w pewym sesie faktyczie wyikał o częściowo z ieporozumieia). Uzao zatem ów alfabet za bezuŝyteczy i w kosekwecji, przez kolejych sto lat ie prowadzoo Ŝadych godych uwagi badań ad pismem Majów. Jedym z problemów, z którymi ie mogli poradzić sobie ai biskup Lada ai uczei w okresie od końca XIX wieku aŝ do lat pięćdziesiątych XX wieku był fakt, Ŝe pismo Majów ie było alfabetycze lub wyłączie foetycze (bądź wyłączie logograficze). W 1915 r. Sylvaus Morley w swym dziele A Itroductio to the Study of Maya Hieroglyphs pisał: JuŜ od razu staje się widocze, Ŝe pierwsza z tych teorii [Ŝe glify są foetycze i kaŝdy reprezetuje jakiś dźwięk ie związay z ukazaiem jakiejś myśli lub idei] ie moŝe zostać w pełi zaakceptowaa; pomimo iŝ istieją bezsprzecze ślady foetyki w glifach Majów, wszystkie próby ograiczeia ich do systemu foetyczego lub alfabetu, który wyjaśiałby pismo, wyraźie zawiodły (Morley 1975: 26-27; kursywa wprowadzoa przez autorów). Początkowo badacze starali się zastosować za kaŝdym razem bez powodzeia alfabet Lady bezpośredio do iskrypcji Majów. Z drugiej jedak stroy, juŝ miej więcej w tym samym czasie, przedstawioe w Relació logogramy dotyczące kaledarza moŝa było z pełym sukcesem wykorzystać przy odszyfrowywaiu dat w tekstach. Biorąc pod uwagę pomyśle odczytaie zaków logograficzych i iepowodzeie z tzw. zakami alfabetyczymi uzao, Ŝe pismo Majów ie mogło być w pełi foetycze. Eric Thompso, w odiesieiu do ieudaych prób ligwistów takich, jak Bejami Lee Whorf, którzy starali się wykazać, Ŝe w piśmie Majów pojawiają się zarówo zaki foetycze, jak i logogramy, zamieścił w 1950 r. w swym Maya Hieroglyphic Writig: A Itroductio astępujący kometarz: Starałem się zigorować próby odczytaia pisma glificzego Majów przez Whorfa (1933, 1942) gdyŝ przypuszczam, Ŝe wszyscy badacze 6 Kamień z Rosetty został odkryty w 1799 roku, po wkroczeiu wojsk Napoleoa do Egiptu. Zawiera o trzy rówoległe teksty spisae w języku greckim, egipskim demotyczym i egipskim hieroglificzym. Podstawą rozszyfrowaia hieroglifów egipskich stały się imioa włase, podae w odpowiadających sobie tekstach. 9

12 tematu mogliby teraz wrzucić je do owej otchłai, w której zajdują się juŝ iesławe iterpretacje Brasseura de Bourbourg ( ), de Rosy (1876), Charecy (1876), Le Plogeoa, Cresso (1894) i Cyrusa Thomasa (1886) [ ] Teksty Whorfa są powaŝym ostrzeŝeiem dla tych, którzy mają podobe, bezkrytycze podejście do problemu pisma hieroglificzego. Badaia ad hieroglifami Majów rozwijały się stopiowo w latach pięćdziesiątych XX wieku, zwłaszcza w odiesieiu do glifów staowiących kaledarzową część tekstów 7. Prawdopodobie bezpośredią kosekwecją stał się pogląd, Ŝe pismo Majów było czysto logograficze. Jedocześie przypuszczao, Ŝe treść iskrypcji dotyczyła iemal wyłączie astroomii, a ie historii, gdyŝ taki pogląd domiował wówczas w kręgach akademickich. Próby foetyczego odczytaia hieroglifów Majów lub ich części były skazae a iepowodzeie lub awet lekcewaŝeie ze stroy czołowych badaczy owych czasów. Jedak juŝ w XIX wieku pojawiły się pewe obiecujące iterpretacje garstki uczoych, chociaŝ Ŝademu z ich ie udało się zaleźć systematyczej metody pełego wyjaśieia swych poglądów. W 1876 roku fracuski akademik Léo Louis Lucie Pruol de Rosy, w swej pracy Déchiffremet de l Écriture Hiératique de l Amérique Cetrale, zapropoował, Ŝe pismo glificze Majów było częściowo oparte a zakach foetyczych. Jego badaia glifów Majów i doświadczeia ligwistycze wyikające z wiedzy a temat iych systemów pisma a świecie, pozwoliły mu dojść do wiosku, Ŝe pismo Majów obejmowało zarówo logogramy, jak i zaki foetycze. Jedak od czasu zaczącej pracy de Rosy aŝ do mometu, gdy pierwsze systematycze badaia ad foetyką pisma Majów ujrzały światło dziee, musiało miąć około siedemdziesięciu pięciu lat. Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku Yuri Korozov, badacz z Istytutu Etologii w Leigradzie, przetestował poowie alfabet Lady i porówał go z istiejącymi wówczas kopiami trzech kodeksów Majów (Villacorta ad Villacorta 1933), które Armia Czerwoa zalazła i uratowała w Berliie w 1945 roku (Kettue 1998a, 1998b). Metoda, którą posłuŝył się Korozov polegała a przestudiowaiu juŝ odczytaych iych systemów pisma. Opierając się a podobieństwach pomiędzy imi oraz a liczbie zaków uŝytych w tych systemach pisma, Korozov zasugerował, Ŝe pismo Majów zawierało logogramy i zaki foetycze. Najogóliej rzecz ujmując, system pisma Majów przypomiał system pisma japońskiego. Korozov postaowił sprawdzić swoje załoŝeia, wykorzystując alfabet Lady i przyjmując, Ŝe obejmował o, choćby częściowo, ie litery alfabetu, lecz sylaby. Rycia 2: Alfabet poday w Relacó de las Cosas de Yucata biskupa Diego de Lada (w: Coe & Kerr 1998: 228) 7 Pod koiec XIX wieku saksoński bibliotekarz Erst Förstema przestudiował dokładie iformacje o kaledarzu podae w Relacji biskupa Lady, porówując je z Kodeksem Drezdeńskim i iymi tekstami Majów. Odkrył wówczas, Ŝe Majowie stosowali w swych obliczeiach matematyczych system dwudziestkowy oraz wprowadzili w algebrze kocepcję zera. Förstema pracował rówieŝ ad tablicami plaety Weus, almaachami 260 di tzolk i i tablicami księŝycowymi w Kodeksie Drezdeńskim, a takŝe odkrył system Długiej Rachuby w majańskich tekstach zachowaych a zabytkach kamieych. W pierwszych latach XX wieku dokoao iych, zaczących odkryć, jak zidetyfikowaie wariatów głów w zapisach liczb oraz skorelowaie Długiej Rachuby z kaledarzem gregoriańskim, zapropoowae przez amerykańskiego dzieikarza Josepha T. Goodmaa. 10

13 Takie podejście sylabicze opierało się a fakcie, Ŝe była to typowa cecha iych staroŝytych systemów pisma, które zdołao odczytać wcześiej. Korozov przypisał kilka zaków bezpośredio odpowiadającym im glifom w kodeksach. Jedym z takich zaków pojawiających się w kodeksach była podaa przez biskupa Diego de Lada sylaba cu 8, po której występował iezay jeszcze wówczas hieroglif. PoiewaŜ oba glify wymalowao ad rysukiem przedstawiającym idyka, zatem Korozov uzał, Ŝe musiały oe staowić określeie tegoŝ zwierzęcia 9. Jego załoŝeie było uzasadioe, gdyŝ taki układ glifów powtarzał się w kodeksach przy wizerukach idyków. W języku jukateckim idyk zaczy kutz (cutz zgodie ze starą ortografią uŝywaą przez Korozova; podae poiŝej słowa zapisao posługując się zasadami starej ortografii w celu uikięcia błędu aachroizmu). Korozov wywioskował, Ŝe skoro pierwszy zak odosiłby się do sylaby cu, przedstawioej w alfabecie Lady, to drugi aleŝałoby czytać tzu (zakładając, Ŝe ostatia samogłoska powia być pomiięta, gdyŝ większość słów Majów kończy się spółgłoską). Na tej podstawie Korozov uzał, Ŝe końcową samogłoską, którą aleŝało pomiąć jest /u/, zgodie z zasadą harmoii. 10 Rycia 2: Scey z Kodeksów Madryckiego i Drezdeńskiego (rysuek: Carlos A. Villacorta) W rezultacie Korozov doszedł do wiosku, Ŝe oba zaki powiy być zapisae jako cu-tz(u) i czytae cutz. Aby zweryfikować swoje domysły, Korozov poszukał bloku glificzego rozpoczyającego się od zaku tzu i zalazł go ad rysukiem przedstawiającym psa (tzul w języku jukateckim). Uzał zatem, Ŝe glify te aleŝy odczytać jako sylaby tzu i lu (zak lu został przedstawioy w alfabecie Lady jako litera l ). Korozov kotyuował swą pracę ad iymi glifami w kodeksach i osiągął rezultaty. W akademickiej tradycji zachodu doprowadziło to do podziału w istiejących szkołach badań ad pismem Majów. To dość jase i proste twierdzeie oraz związaa z im metoda podawały klucz do foetyczego odczytaia róŝych glifów w piśmie Majów i ieodwracalie zmieiły kieruek badań ad epigrafiką Majów. Jedak szczególych zmia w tej dziedziie badań ie zauwaŝoo w przeciągu kolejych dwudziestu lat, główie z powodu zimej wojy, polityki Ŝelazej kurtyy, barier językowych i braku wymiay iformacji a polu akademickim Zgodie z ową ortografią sylabę tę zapisujemy ku (zobacz: Iformacje a temat ortografii ). 9 Metoda Korozova została zarówo tutaj, jak i w dalszej części ieco uproszczoa, aby przedstawić czytelikowi przybliŝoe pojęcie o tym, jak działał te system pisma. W celu bardziej szczegółowej aalizy radzimy przestudiować dokładie prace opisujące aalizę tej metody (p. Coe 1992) lub awet bezpośredio dzieło Korozova. 10 JuŜ w 1876 roku de Rosy zastosował alfabet Lady do kodeksów Majów. PosłuŜył się rówieŝ zakiem cu podaym przez biskupa Diego de Lada i pojawiającym się przy wizerukach idyka w Kodeksie Madryckim. Domyślał się, Ŝe pełe hieroglif mógł ozaczać słowo cutz, czyli idyk w języku jukateckim. 11 Thompso, w swej ksiąŝce Maya Hieroglyphs Without Tears, pisze: Zbyt wiele miejsca poświęcoo temu systemowi, poiewaŝ przyciągął o amatorów i garstkę ligwistów, którzy dyspoują iewielką wiedzą a temat glifów Majów bądź wcale jej ie posiadają. Klucze do rozszyfrowaia i proste wyjaśieia złoŝoego zagadieia staowią wielką pokusę. Zam zaledwie jedego powaŝego badacza tematu, który popiera system Korozova, choć i o z zastrzeŝeiami (Thompso 1972: 31). 11

14 Oprócz ustaleń Korozova, w latach 50-tych i 60-tych XX wieku dokoao dwóch iych waŝych osiągięć w rozszyfrowaiu pisma Majów. Oba miały zaczący wpływ a rozwój tej dyscypliy. W późych latach 50-tych Heirich Berli, mieszkający w Meksyku, choć urodzoy w Niemczech hadlarz hurtowik, odkrył tak zwae glify emblematy (Berli 1958: ). Glify te wiązały się w iskrypcjach Majów z określoymi miastami lub dyastiami. W 1960 roku Tatiaa Proskouriakoff, Amerykaka rosyjskiego pochodzeia, po raz pierwszy opublikowała dowody wskazujące a to, Ŝe iskrypcje rzeczywiście zawierały iformacje historycze (Proskouriakoff 1960: ). Rycia 4: NadproŜe 8, Yaxchila, Meksyk (rysuek: Ia Graham). Imioa jeńców wypisae są zarówo a ich udach, jak i podae w główej iskrypcji wyrzeźbioej a adproŝu Miej więcej w tym samym czasie uczei o wielkich azwiskach w dziedziie badań ad cywilizacją Majów, J. Eric S. Thompso i Sylvaus G. Morley, zapewiali, Ŝe zbiór iskrypcji glificzych Majów zawierał jedyie daty pozbawioe jakichkolwiek iformacji historyczych. Twierdzili rówieŝ, Ŝe teksty zachowae a aczyiach ceramiczych staowiły prymitywe kopie iskrypcji z zabytków kamieych, pozbawioe zaczeia i jakiegokolwiek sesu ligwistyczego (Thompso 1962). 2. POCZĄTKI PISMA MAJÓW Majowie ie byli ai pierwszymi, ai ostatimi, którzy rozwięli systemy pisma w Mezoameryce. Zaim pojawiły się pierwsze zae am glify (w III w. p..e.), istiały juŝ systemy pisma a co ajmiej czterech obszarach kulturowych w rejoie Mezoameryki: w sercu ziem tak zwaych Olmeków a połudiowym wybrzeŝu Zatoki Meksykańskiej, w Doliie Oaxaca i w doliach Alta Verapaz a górzystych ziemiach połudiowej Gwatemali. Pismo w Mezoameryce rozwięło się w późych czasach Olmeków, około r. p..e. Przypuszczalie wywodziło się z olmeckiej ikoografii, bezpośredio poprzedzającej pierwsze formy zapisu, aby późiej, a drodze stopiowego procesu abstrakcji, rozwiąć się w system pisma. Te pierwoty system dał początek dwóm tradycjom pisma a dwóch róŝych obszarach: z jedej stroy a górzystych ziemiach Meksyku, a z drugiej a górzystych ziemiach Gwatemali i Chiapas, z przylegającymi tereami gwatemalskiego wybrzeŝa Pacyfiku. Te ostati obszar zamieszkiway był przez Majów, lecz ajprawdopodobiej pozostawał pod wpływem grup eticzych, kultur i jezyków aleŝących wcześiej do Olmeków. W I w. p..e. WyŜyy Majów wywarły kulturowy wpływ a Niziy Majów, gdzie pojawiły się pierwsze ślady wskazujące a istieie systemu pisma. Najwcześiejsze zidetyfikowae zaki, które moŝa uzać za część systemu pisma hieroglificzego, zajdują się w Sa Bartolo, leŝącym w półoco-wschodiej Gwatemali. W tamtejszej Budowli 1, w grupie azwaej Las Pituras ( Malowidła ) atrafioo a wczese wariaty co ajmiej trzech zaków (sylab/sylabogramów mo i ja oraz glifu ozaczającego paa, władcę czyli AJAW 12 ). Podobie, a malowidłach a ściaie zachodiej, wielki iebiański ptak, zay jako Główe Bóstwo Ptasie (w j. ag. Pricipal Bird Deity ) jest ozdobioy glifami K'IN (słońce, dzień lub światło) i AK'AB (oc, ciemość). Ie wczese świadectwa tekstów z Nizi Majów pochodzą ze staowiska archeologiczego w Cerros, ośrodka z okresu preklasyczego, leŝącego w półocym Belize. Na kamieych maskach zdobiących fasadę Budowli 5C-2 moŝa rozpozać dwa glify: YAX (pierwszy, owy, iebieski/zieloy) i K'IN. Miej więcej z tego samego okresu, co przykład z Cerros, pochodzi kamiey maszkaro w Lamaai, zajdujący się a Budowli N9-56, a którego policzku widoczy jest glif AK'AB, podobie jak w przypadku iebiańskiego ptaka z Sa Bartolo. Koleja wczesa iskrypcja Majów została odalezioa a powtórie wykorzystaym olmeckim pektorale z jadeitu, zaym jako jadeitowa plakietka z Dumbarto Oaks, który ze względu a styl wykoaia, moŝe być 12 Zobacz: Saturo, Taube & Stuart 2005; Wichma

15 datoway jako współczesy maskom z Cerros (rycia 5). Na tylej części jadeitowego pektorału wyryto postać siedzącego władcy Majów i dwie kolumy glifów. Rycia 5: Wizeruek i tekst z przerobioego olmeckiego pektorału jadeitowego (rysuek: Harri Kettue) Czwarty przykład wczesej iskrypcji staowi wizeruek stojącego władcy Majów i podwója koluma 19 glifów, wyrzeźbioe a ściaie skalej w miejscowości Sa Diego, w połudiowym Pete. Rzeźba ta ukazuje, Ŝe sposób zapisu dat (dwa pierwsze brakujące glify, duŝy Glif Wprowadzający Serii Początkowej 13 i koleje cztery glify) był jeszcze dość swobody i iejedolity. Rzeźba ta, podobie jak jadeitowy pektorał z Dumbarto Oaks, przedstawiają juŝ dwa wydarzeia, które będą ajczęściej uwiecziae a późiejszych zabytkach Majów: rytuał upuszczaia krwi i objęcie władzy królewskiej. Od początków okresu klasyczego (około 250 r.) pismo Majów rozwijało się w system bardziej jedolity i spójy, co przedstawimy w kolejych rozdziałach. 3. JĘZYK(I) HIEROGLIFÓW Jeszcze do iedawa ligwistyka staowiła prawdziwe kuriozum a polu epigrafiki Majów. Większość badaczy z tej dziedziy, pracując ad tekstami, posługiwała się własymi językami ie zdając sobie sprawy z tego, Ŝe podstawowym kluczem do zrozumieia pisma Majów jest zajomość przyajmiej jedego języka majańskiego. Oczywiście do czasów Korozova i Proskouriakoff 14 ie dyspoowao wieloma stosowymi arzędziami pracy. Wydaje się, Ŝe większość badaczy cierpiała w owym czasie a rodzaj aukowej krótkowzroczości, poiewaŝ ikt ie starał się zastosować któregoś ze współczesych języków majańskich do dawego systemu pisma. Obecie wiadomo juŝ, Ŝe języki spisae glifami są bardzo zbliŝoe do kilku współczesych języków majańskich. W dzisiejszych czasach spotykamy około 30 języków majańskich, którymi posługują się mieszkańcy połudiowego i połudiowo-wschodiego Meksyku, Belize, Gwatemali i zachodiej części Hodurasu, staowiący populację liczącą około sześciu milioów osób. Poza tym aleŝy uwzględić teŝ język wastek, którego uŝywa się a półocym wybrzeŝu Zatoki Meksykańskiej. Języki te dzielą się, w sposób dość iejasy, a dwie grupy: języki z WyŜy Majów i z Nizi Majów. Podgrupy ligwistycze z WyŜy Majów, czyli grupy języków q'ajobal, q'eqchi', mam, k'iche' i tojolabal, mają iewiele wspólego z tekstami glificzymi zachowaymi do dia dzisiejszego. Z kolei podgrupy języków z Nizi Majów: ch'ola, tzeltal i jukatecki są blisko powiązae z dawym systemem pisma. Obecie dyspoujemy juŝ kokretymi dowodami a to, Ŝe większość tekstów glificzych Majów została spisaa w języku ch'ol z ziem wschodich, określaym przez ligwistów jako majański klasyczy lub ch'olti' klasyczy (Housto, Robertso & Stuart 2000). NajbliŜszym mu językiem współczesym jest ch orti, którym adal posługuje się ludość a stosukowo iewielkim obszarze we wschodiej Gwatemali i w zachodim Hodurasie (w okolicy Copa). Poza tym, w zbiorze glificzych tekstów Majów widocze są wpływy iych języków: języka tzeltal w kilku iskrypcjach z Toia, jukateckiego w róŝych miejscach a półocy Półwyspu Jukata, a w iych tekstach pojawiają się teŝ pojedycze słowa z języka ahua 15. Ostatio iektórzy badacze odkryli poadto wpływy języków z WyŜy Majów w tekstach a ceramice wykoaej w stylach Chama i Nebaj (zobacz Beliaev 2005). 13 Zobacz: Rozdział V: System kaledarzowy. 14 Proskouriakoff igdy osobiście ie akceptowała foetyczego podejścia Korozova, chociaŝ ustaliła metodologię strukturalą, stosowaą do dziś w epigrafice Majów. Ta aaliza strukturala ie wymaga załoŝeń związaych z charakterem badaego języka. 15 Lacadea & Wichma 2000, 2002b; Alfoso Lacadea, iformacja prywata

16 II SYSTEM PISMA 4. ZASADY TRANSLITERACJI I TRANSKRYPCJI TEKSTÓW MAJÓW 16 W iiejszej ksiąŝce zostały przyjęte astępujące zasady trasliteracji: (1) trasliterację aleŝy zapisywać uŝywając wytłuszczoych liter; (2) logogramy zapisujemy DUśYMI WYTŁUSZCZONYMI literami; (3) sylaby (sylabogramy) zapisujemy małymi wytłuszczoymi literami; (4) w daym bloku glificzym poszczególe zaki powiy być od siebie oddzieloe łączikami; (5) ifiksy zapisujemy w [awiasach kwadratowych] bezpośredio przed lub po sąsiedim zaku; (6) zaków zapytaia aleŝy uŝywać w astępujących przypadkach: (a) oddzieloych łączikami w daym bloku glificzym, jeśli ie zamy odczytu glifu; (b) podaych pojedyczo (oddzieloych), jeśli ie jest zay sposób odczytaia całego bloku glificzego; (c) tuŝ za trasliteracją sylaby lub logogramu, kiedy odczyt daego zaku ie został w pełi poświadczoy, jest wątpliwy lub kwestiooway; (7) w trasliteracji ie aleŝy przedstawiać głosek zrekostruowaych (aalizowaych) takich jak: foemy opuszczoe w wyiku elizji, krtaiowe głoski szczeliowe <trące>) (/h/) i zwarcie głośi ('), długie samogłoski i samogłoski złoŝoe. Zasada ta dotyczy rówieŝ logogramów, które powiy być przedstawiae w moŝliwie ajprostszej formie. Stosowaa przez as trasliteracja zaa jest rówieŝ jako trasliteracja ogóla i wyklucza aalizowae głoski, które ie staowią ieodłączej części glifów, lecz są wskazae przez zasady harmoii i dysharmoii (zobacz Dodatek G w tej ksiąŝce): (8) glify, które uległy erozji zapisujemy przy uŝyciu zaku #. W przypadku traskrypcji tekstów Majów przyjęto astępujące zasady: (1) traskrypcję aleŝy zapisywać kursywą; (2) traskrypcję aleŝy zapisywać małymi literami, awet w przypadku imio własych; (3) długie samogłoski i głoski krtaiowe wyikające z zasady dysharmoii 17 aleŝy podawać bez [awiasów kwadratowych], podczas gdy: (4) głoski zrekostruowae w oparciu o świadectwa historycze, wewętrze lub paleograficze aleŝy zapisywać w [awiasach kwadratowych]. W te sposób otrzymujemy traskrypcję szczegółową, która zawiera głoski zrekostruowae w oparciu o dowody historycze, wewętrze lub paleograficze, w przeciwieństwie do traskrypcji ogólej, która ich ie uwzględia. Istieją róŝe metody aalizowaia tekstów pod względem ligwistyczym. Dwie ajbardziej populare to rozbiór morfologiczy i aaliza morfosytaktycza (zawierająca aalizę gramatyczą), które opisao szczegółowo w Dodatku H. W pierwszym etapie aalizy ligwistyczej przedstawia się elemety morfologicze, oddzielając morfemy łączikami, które słuŝą do wskazaia graic tych elemetów. Morfemy zerowe zapisujemy zakiem Ø. W drugim kroku aalizy ligwistyczej aleŝy sprecyzować kategorię gramatyczą poszczególych elemetów. Istieje kilka metod słuŝących opisowi tych elemetów i w przypadku publikacji decyzję pozostawia się zazwyczaj wydawcom. Tutaj będziemy uŝywać małych liter w przypadku glos 18 i DUśYCH LITER dla określeń ligwistyczych. PoiŜej przedstawiamy przykład zasady działaia opisaych wcześiej kolejych etapów aalizy: 16 Trasliteracja przedstawia słowa pisae (a przykład odosi się do ortografii), podczas gdy traskrypcja odpowiada słowu mówioemu (a przykład określa jego wymowę). 17 Zobacz: Dodatek G w tej ksiąŝce. 18 Glosa staowi krótkie, ogóle tłumaczeie słowa lub morfemu, ie uwzględiające kotekstu, w którym się pojawia. 14

17 1. a-wo-la 2. awo[h]l 3. aw-ohl 4. 2SE-serce 5. twoje serce 1. chu-ka-ja 2. chu[h]kaj 3. chu[h]k-aj-ø 4. pojmać[pas]-thm-3sa 5. o/oa został/a pojmay/a 1 = trasliteracja 2 = traskrypcja (+ rekostrukcja foologicza) 3 = rozbiór morfologiczy 4 = aaliza morfosytaktycza 19 5 = tłumaczeie Tłumacząc teksty Majów aleŝy pamiętać, Ŝe dae słowa czy zdaia moŝemy iterpretować a róŝe sposoby. Zazwyczaj zajdujemy dość sztywe przekłady (lub dokładiej glosy, objaśieia) daych tekstów, gdzie zdaia są tłumaczoe (lub objaśiae) słowo po słowie. NaleŜy pamiętać, Ŝe ie jest to prawdziwe tłumaczeie per se, lecz raczej sposób pokazaia, jak zbudowae jest zdaie w języku orygialym w stosuku do języka, a które zdaie jest tłumaczoe. Rzeczywiste tłumaczeie moŝa rówieŝ podzielić a kilka etapów lub wersji, prowadzących od dosłowego do bardziej swobodego przekładu. Rzeczywiste zaczeie słowa lub zdaia moŝe róŝić się w daym języku, lecz przyajmiej w jedym z etapów tłumaczeia tekstu powiiśmy zachować pojęcie orygiale. W przykładzie podaym a stroie 17 wyraŝeie jego/jej (?) biały powiew/oddech ulotił się/przemiął staowi metaforę lub eufemizm ozaczający po prostu o/oa umarł/a, a w przykładzie a stroie 67, wyraŝeie krzemień i tarcza uŝywae jest jako przeośia słowa armia. Jedak taki swobody przekład moŝa osiągąć dopiero wtedy, gdy rozumie się typowe dla daej kultury idiomy, tym samym jedak elimiując subtelości orygialego zwrotu. Odośie tłumaczeia majańskich imio i tytułów stosujemy się do ustaloych zasad ie tłumaczeia ich wcale lub tłumaczeia jedyie dobrze poświadczoych tytułów. Takie podejście opiera się a fakcie, Ŝe wyraŝoe przez ie pojęcia ie są łatwe do przetłumaczeia jedym słowem w iych językach. Chcąc wyjaśić dokłade zaczeie poszczególych tytułów, moŝa by apisać tomy odośie kaŝdego pojęcia. Modus operadi 20 : 1. Wybieramy tekst. 2. Trasliteracja tekstu: a. Nie zapisujemy zrekostruowaych foem. b. Sylaby zapisujemy wytłuszczoymi małymi literami. c. Logogramy zapisujemy WYTŁUSZCZONYMI DUśYMI LITERAMI. d. Poszczególe zaki glificze oddzielamy łączikami. e. Liczby przedstawioe w formie kresek i kropek zapisujemy cyframi arabskimi (wytłuszczoymi). f. Ifiksy zapisujemy w [awiasach kwadratowych] przy glifie sąsiedim. g. Liczby przedstawioe w formie wariatów głów zapisujemy DUśYMI LITERAMI, aby odróŝić je od liczb podaych w formie kresek i kropek. 3. Traskrypcja tekstu: a. UŜywamy kursywy. b. Wszystkie zrekostruowae głoski (z wyjątkiem tych opartych a zasadach dysharmoii) aleŝy podać w [awiasach kwadratowych]. c. Nie stosujemy łączików, a słowa oddzielamy spacjami. d. Wszystkie afiksy, rówieŝ zaimkowe, zapisujemy jako zespoloe. e. Liczby zapisujemy jako słowa mówioe. 19 PAS stroa biera (z ag. PASsive voice), THM sufiks tematyczy (z ag. THeMatic suffix), 3SA zaimek absolutywy trzeciej osoby liczby pojedyczej (z ag. 3rd perso Sigular Absolutive proou). Zobacz takŝe GLOSARIUSZ TERMINOLOGII LINGWISTYCZNEJ. 20 Podczas warsztatów hieroglifów Majów przejście przez wszystkie podae tutaj etapy jest praktyczie iemoŝliwe. Najczęściej stosowaa jest zasada aalizy strukturalej, obejmująca trasliterację, traskrypcję i tłumaczeie. 15

18 4. Aaliza tekstu: a. Stosujemy stadardową czciokę (bez kursywy). b. Morfemy oddzielamy łączikami. c. Zazaczamy poszczególe elemety gramatycze. d. Morfemy pojawiające się jako ifiksy przedstawiamy w [awiasach kwadratowych]. e. Dla określeia kategorii gramatyczej stosujemy skróty zapisywae duŝymi literami, a dla słów tłumaczoych a kokrety język uŝywamy małych liter. 5. Tłumaczeie tekstu astępujące w kilku etapach. Na koiec aleŝy powrócić do orygialego tekstu glificzego i zrozumieć go, postępując zgodie z podaymi krokami. Ostateczie aleŝy dojść do puktu, kiedy to moŝa powrócić do tekstu orygialego i zrozumieć go bez ograiczeń arzucoych przez gramatykę rodzimego języka. 5. KOLEJNOŚĆ ODCZYTYWANIA Rycia 6: Kolejość odczytu tekstu z dolej części Steli 11 z Yaxchila Z reguły iskrypcje Majów odczytujemy od stroy lewej do prawej, z góry a dół, w podwójych kolumach (a w przypadku gdy pozostaie jeda, ostatia koluma, czytamy ją z góry a dół). Zdarzają się jedak wyjątki, zwłaszcza w przypadku tekstów a małych przedmiotach przeośych, aczyiach ceramiczych, adproŝach, graffiti i a ściaach jaskiń. Istieją takŝe choć ie ma ich zbyt wiele teksty zapisae w formie lustrzaego odbicia. W przypadku iskrypcji, które ie stosują się do ogólie przyjętych reguł, porządek odczytu ustala się bądź w oparciu o strukturę daego fragmetu bądź porówując go z iymi, aalogiczymi zdaiami (zdaiami o podobej lub idetyczej treści i składi) 21. Wewątrz bloku glificzego kolejość odczytu jest zazwyczaj zgoda z zasadami przyjętymi dla całego tekstu: od stroy lewej do prawej i z góry a dół. Zae są jedak przypadki, kiedy to względy estetycze mogły zmusić skrybę do przestawieia pojedyczych zaków wewątrz bloku. Najczęściej spotykaymi wyjątkami od reguły kolejości odczytywaia wewątrz bloku glificzego są: glif AJAW i przyrostek dotyczący miejsca NAL, które chociaŝ są podae w górej części daego bloku glificzego, to czytae są a końcu, p. K'UH AJAW-wa MUT-la czytamy k'uhul mutul ajaw ( boski władca Tikal ), a NAL-yi-chi czytamy yichal. Te widoczy wyjątek staowi w rzeczywistości trzeci rodzaj porządku odczytywaia wewątrz bloku glificzego. Na przykład awet jeśli glif NAL umieszczoy jest ad glifami yi i chi, to przez Majów był o postrzegay jako pełe glif NAL, z którego widocza była jedyie część góra, podczas gdy reszta została przykryta glifami yi i chi (dla porówaia proszę zobaczyć glify AJAW a stroie 19). 21 Proszę zwrócić uwagę a fakt, Ŝe litery ozaczające bloki glificze (jak A1-B1-A2-B2-A3 itd.) ie zawsze odpowiadają kolejości czytaia tekstu zwłaszcza w przypadku iskrypcji ietypowych. Litery i liczby dają czytelikowi jedyie pukt odiesieia w daym tekście. 16

19 AJAW: NAB: NAL: TE : glif jako przedrostek (w górej części bloku glificzego) peła postać glifu 6. ZŁOśENIA GLIFÓW, INFIKSY I POŁĄCZENIA Graficze zasady pisma hieroglificzego Majów są bardzo elastycze i dość często dla iewprawego oka staowią zwykłą łamigłówkę. Istieje bowiem wiele sposobów zapisaia tego samego słowa bez zmiay sposobu jego odczytu lub zaczeia. I tak, a przykład, wyraŝeie chum tuu, osadzaie kamieia, które odosi się do początku okresu 360 di, moŝa zapisać a róŝe sposoby: CHUM[mu] TUN-i CHUM[mu] TUN-i CHUM[TUN-i] CHUMTUN CHUM + dopełieie foetycze mu jako ifiks i TUN + dopełieie foetycze i CHUM + dopełieie foetycze mu jako ifiks i TUN + dopełieie foetycze i TUN-i jako ifiks wewątrz glifu CHUM połączeie obu glifów iezaleŝe bloki glificze złoŝoe bloki glificze z częściowo zakrytym lewym zakiem ifiks połączeie: zlaie dwóch róŝych zaków w jede W tekście moŝe wystąpić dowola z podaych wyŝej kombiacji, atomiast awet więcej iŝ jeda mogła zostać wykorzystaa w jedej i tej samej iskrypcji. Przyczyy tego zjawiska mogły być zarówo ekoomicze, jak i artystycze. Skryba mógł ie rozplaować sobie dobrze powierzchi przezaczoej a tekst bądź uŝył wariatów w celu uikięcia powtórzeń lub tautologii grafemowej (zobacz rówieŝ wariaty logogramów i dopełień foetyczych zamieszczoe w dalszej części). W podaym poiŝej przykładzie metaforycze określeie śmierci Itzam? Bahlam, króla Yaxchila i jego matki, Pai Pakal, zapisae jest a tym samym adproŝu a dwa odmiee, choć odpowiadające sobie sposoby. W drugim przypadku, w celu zaoszczędzeia miejsca, cały zwrot został zebray w jedym bloku glificzym zamiast w dwóch: K'A'-yi u-[?]sak-ik'-li k'a'ay / k'a'aay u?[u]sak ik'[i]l / ik'[aa]l k'a'-ay-ø / k'a'-aay- Ø u-? [u-]sak-ik'-il / -ik'-aal ulotić się/przemiąć-mpas-3sa 3SE-? [3SE-]biały-powiew-POS ulotił się/przemiął jego/jej? jego/jej biały powiew/oddech (Yaxchila, NadproŜe 27: A2-B2) 17

20 K'A'-yi-u-[?}SAK-IK' k'a'ay / k'a'aay u? [u]sak ik'[il] / ik'[aal] k'a'-ay-ø / k'a'-aay-ø u-? [u-]sak-ik'[il] / -ik'[-aal] ulotić się/przemiąć-mpas-3sa 3SE-? [3SE-]-biały powiew/oddech[-pos] ulotił się/przemiął jego/jej?, jego/jej biały powiew/oddech (Yaxchila, NadproŜe 27: F2) Poadto róŝe glify o takim samym zaczeiu foetyczym mogły być stosowae w tekście wymieie, rówieŝ ze względów estetyczych. Właśie dzięki temu zdołao odczytać ie rozszyfrowae wcześiej glify w przypadku, gdy zastępowały w tekście ie, o ustaloym juŝ zaczeiu. ya-yaxun?-balam yaxuu? ba[h]lam (Yaxchila, NadproŜe 21: D7) ya-yaxun?-balam-ma yaxuu? ba[h]lam (Yaxchila, NadproŜe 30: G2) ya-yaxun?-balam yaxuu? ba[h]lam (Yaxchila, Schody Glificze 2, Stopień VII: Q6) ya-yaxun?-balam yaxuu? ba[h]lam (Yaxchila, NadproŜe 43: B2) ba-ka-ba ba[ah]kab (K2914: O5) ba-ka-ba ba[ah]kab (Yaxchila, NadproŜe 2: Q1) ba-ka-ba ba[ah]kab (Yaxchila, NadproŜe 46: J1) ba-ka-kab ba[ah]kab (K7146: A6) ya-xu?-u BALAM-ma yaxu? ba[h]lam (Najtuich, Rysuek 69: A1-A2) ba/bah-ka-ba ba[ah]kab / ba[a]hkab (Pael z Dever: pa6b) ya-xu?-i-balam yaxuu? ba[h]lam (Yaxchila, Stela 12: D4-C5) ba-ka-ba/bah ba[ah]kab (Ek Balam, Mural 96 Glifów: M1) Takie właśie formy zapisu wprowadzały wielkie zamieszaie w początkowym okresie odczytywaia pisma Majów i dlatego tak waŝe jest ich zrozumieie. Będzie o ich mowa jeszcze w astępym rozdziale. 18

21 7. LOGOGRAMY System pisma Majów jest systemem mieszaym, czyli logo-sylabiczym, obejmującym zarówo logogramy, jak i zaki foetycze. Logogramy to zaki przedstawiające foemy i mające zaczeie pełych słów. W dwóch poiŝszych przykładach, wyraz góra czyli witz, zapisay jest a dwa róŝe sposoby, choć czytay jest idetyczie. Zak po lewej stroie (wariat głowy) to logogram, a zak po prawej stroie to logogram z dołączoym do iego dopełieiem foetyczym (zobacz koleje rozdziały). WITZ witz góra wi-witz witz góra Z zasady im częściej dae słowo pojawia się w zbiorze hieroglifów, tym więcej posiada wariatów. Najlepszym tego przykładem jest słowo ajaw, czyli pa, władca, posiadające móstwo róŝych wariatów: AJAW a-ajaw-wa AJAW AJAW-wa 8. SYLABY (SYLABOGRAMY) System pisma Majów stosuje poza logogramami rówieŝ zaki foetycze wyraŝae sylabami (sylabogramami). Mogą oe fukcjoować zarówo jako sylaby CV (CV z ag. cosoat-vowel, spółgłoska-samogłoska), jak i foemy C(V) (foem spółgłoskowy bez towarzyszącego mu foemu samogłoskowego). wi Zasadiczo końcowa samogłoska ostatiej sylaby w daym słowie jest odrzucaa, choć jak zwykle, istieją wyjątki od reguły. I tak słowo góra, witz, moŝe być zapisae foetyczie tzi dwiema sylabami, wi i tzi. PoiewaŜ odrzucamy ostatią samogłoskę (zgodie z zasadami harmoii), zatem otrzymujemy wi-tz(i) > witz. 9. DOPEŁNIENIA FONETYCZNE Dopełieie foetycze jest zakiem pomagającym w odczytaiu logogramu. Jest o szczególie waŝy w przypadkach, kiedy zak główy moŝe być odczytay a kilka sposobów. Dopełieia foetycze są często spotykae w piśmie Majów i odegrały wielką rolę w procesie odczytywaia tego systemu pisma. Dopełieia foetycze, które staowiły wskazówkę dla majańskich skrybów, stały się rówieŝ pomocą dla współczesych epigrafików, ułatwiając odczytaie ambiwaletych logogramów. W podaym po lewej stroie przykładzie, sylaba wi (zacieioa) jest dopełieiem foetyczym logogramu WITZ. Obecość sylaby wi- jako przedrostka wskazuje am zatem, Ŝe słowo przedstawioe w postaci logogramu rówieŝ zaczya się a wi-. 19

22 W przykładzie poiŝej, sylaba ki (zacieioa) jest dołączoa do logogramu CHAK, aby wskazać am końcowy foem -k słowa chahk (lub chaak) i odróŝić te logogram od bardzo podobego, występującego w wyrazie kalomte': CHAK-ki chahk / chaak imię bóstwa KAL?-TE' kalomte' / kaloomte' podiosły tytuł królewski 10. OKREŚLINIKI SEMANTYCZNE I ZNAKI DIAKTRYCZNE Określik sematyczy jest zakiem, który pozwala czytelikowi odczytać poprawie glify idetycze pod względem graficzym, lecz mające więcej iŝ jedo moŝliwe zaczeie (zobacz wielozaczość w dalszej części). Określiki ie mają jedak Ŝadego zaczeia foetyczego i dlatego ie wymawiamy ich (Zeder 1999: 14). Najczęściej podawaym przykładem określika sematyczego w piśmie Majów są kartusze, które otaczają tak zwae zaki di. Dobrym przykładem pokazującym jak kartusz te wyjaśia zaczeie glifu jest róŝica pomiędzy logogramem IK', który w kotekście iym iŝ kaledarzowy ozacza rzeczowik wiatr/powietrze, podczas gdy otoczoy kartuszem w kotekście kaledarzowym, odczytyway jest tylko ik' jako azwa własa drugiego dia kaledarza tzolk'i. IK' ik' wiatr IK' ik' glif dia ik' ( wiatr ) Pomimo to w iych przypadkach zak główy moŝe być odczytyway iaczej, w zaleŝości od tego, czy pojawia się samodzielie czy teŝ wewątrz kartusza dia. Przykładem jest tu zak ósmego dia lamat, którego główym glifem jest logogram czytay EK' gwiazda, kiedy pojawia się bez kartusza. Jedak w iskrypcji a Schodach Glificzych w Copa zajdujemy iy zapis, gdyŝ tutaj dopełieie foetycze ta przy zaku dia sugeruje, Ŝe w kotekście kaledarza tzolk'i logogram te odczytuje się LAMAT lub LAMBAT, gdzie oba wyrazy staowią określeia tegoŝ dia (Marc Zeder, iformacja prywata 2009). EK' ek' gwiazda LAM(B)AT?-ta lam(b)at glif dia lamat LAM(B)AT? lam(b)at glif dia lamat W bardzo podoby sposób, zak siódmego dia maik' zawiera zak główy, który w kotekście iym iŝ kaledarzowy jest sylabogramem chi. Dzięki przykładom wariatów głów w tekstach z La Coroa (Schody Glificze 2) wiemy, Ŝe glif dia powiie ozaczać jeleia. Zatem staje się jase, Ŝe uŝycie sylabogramu chi wewątrz kartusza wiąŝe się z wyrzutią foemową w wyrazie chij jeleń, lub teŝ w przypadku kaledarza tzolk'i mamy do czyieia z wielozaczością i uŝyciem logogramu KEJ (czytaego keej), pokrewego słowa ozaczającego rówieŝ jeleia. 20

23 chi chi sylabogram chi / KEJ? chi[j] / ke[e]j glif dia maik' ( jeleń ) CHIJ / KEJ? chi[j] / ke[e]j glif dia maik' ( jeleń ) Przypadki lamat i maik' sugerują, Ŝe kartusz zaku dia pozwala wybrać szczególe zaczeie glifów, które mogą być odczytae a kilka sposobów. Kartusze zaków di mogą zatem staowić rodzaj zaków diaktryczych. Zaki diakrytycze ie mają zaczeia foetyczego i jedyie pomagają czytelikowi odpowiedio odczytać zak lub słowo. Dobrym przykładem zaku diakrytyczego w językach romańskich jest cédille fracuskiego ç, jak i wiele akcetów występujących w iych europejskich systemach pisma. Zakiem diakrytyczym pojawiającym się często w piśmie Majów jest para małych kropek. Są oe zazwyczaj umieszczoe w górym lub dolym lewym rogu zaków sylabiczych (dobrym przykładem jest glif kakaw, przedstawioy poiŝej). Te zak diakrytyczy zay jest jako zak podwojeia sylaby i jak wskazuje azwa 2 ka-wa kakaw kakao słuŝy do podwojeia brzmieia zaku, przy którym się pojawia. I tak a przykład sylabę ka czytamy kak(a), a sylabę le lel(e), jeśli towarzyszy im para kropek. W trasliteracji obecość takiego zaku diakrytyczego zazaczamy ideksem górym ( 2 ) w miejscu, w którym zak te towarzyszy glifowi, ajczęściej jako przedrostek, 2 ka lub 2 le (dla wspomiaych powyŝej przykładów). Jedak, jak wskazao a przykładzie obok, te zak diaktryczy moŝe zajmować jedą z czterech pozycji. Szczegółowe badaia pokazują, Ŝe te dwie kropki słuŝą wyłączie podwojeiu sylabogramów. W kilku wyjątkach, gdy te zak diakrytyczy towarzyszy logogramowi, to w rzeczywistości ozacza podwojeie sylabogramu, który pojawia się w końcowej części bloku glificzego, czyli a dole, po prawej stroie. Skutkiem tego, ajbardziej korzystym miejscem umieszczeia zaku diakrytyczego jest początek bloku glificzego, gdyŝ daje oo czytelikowi wskazówkę, Ŝe w daym bloku pojawia się podwojeie zaku. W iektórych przypadkach zaki diaktrycze towarzyszą logogramom CVC (zbudowaym w formie spółgłoska-samogłoskaspółgłoska), których spółgłoski, początkowa i końcowa, są takie same. Dobrymi przykładami są tutaj logogramy K'AK' ogień i K'IK' lub CH'iCH' krew, guma, przy których pojawia się iekiedy zak podwojeia sylaby celem podkreśleia, Ŝe słowo rozpoczya się i kończy jedakową spółgłoską, w tym przypadku odpowiedio k' lub ch'. 11. WIELOZNACZNOŚĆ: HOMOGRAMY I HOMOFONY Jedą z bardziej mylących cech pisma Majów jest wielozaczość. Cechę tę odajdujemy co prawda we wszystkich językach świata, jedak w przypadku pisma Majów staowi oa dla iewprawego oka koleją zawiłość i tak juŝ skomplikowaego systemu. Homogramy to zaki, które pomimo takiej samej pisowi róŝią się brzmieiem, a zatem mogą być odmieie odczytae. W piśmie Majów słowa (lub głoski), które czytamy tuu i ku zapisywae są idetyczie. TUN / ku tuu / ku kamień / sylabogram ku Z kolei homofoy to zaki, sylaby lub słowa, które choć zapisae w odmiey sposób, odczytujemy tak samo. W piśmie Majów takie słowa jak wąŝ, cztery i iebo wymawiae są idetyczie (cha lub ka, w zaleŝości od języka), ale wszystkie oe mogą być zapisae przy uŝyciu róŝych zaków: 21

24 CHAN cha wąŝ CHAN cha cztery CHAN-a cha iebo Dla większości osób przyzwyczajoych do posługiwaia się alfabetem łacińskim, wszystkie podae wyŝej iformacje mogą wydawać się dość dziwe i obce. Jedak i asz system pisma zawiera litery i zaki logogramy które z kolei mogą wydać się obce osobom ie obezaym z tym pismem. Poza tym, zwłaszcza w przypadku języków z iesystematyczą i miej foemową ortografią (jak język agielski lub fracuski), odmiea wymowa idetyczych liter sprawia kłopoty osobom mówiącym iymi językami. PoiŜej pokazao róŝe logogramy często stosowae w aszym systemie pisma. Dobrym przykładem jest litera X, która ma wiele róŝych zaczeń. Poza tym rówieŝ w języku polskim 22 mamy zarówo homogramy jak i homofoy. Homogramy: Homofoy: zamarzać: zamieiać się w lód, pokryć się lodem zamarzać: doprowadzać kogoś do stau wycieńczeia fizyczego (p. głodem) cis: krzew lub iskie drzewo z rodziy cisowatych cis: dźwięk C podwyŝszoy o półto bóg: istota adprzyrodzoa Bug: rzeka (dopływ Wisły) buk: gatuek drzewa jerzyk: gatuek ptaka jeŝyk: zdrobieie od jeŝ chart: pies myśliwski hart: wytrzymałość mieć: posiadać miedź: metal, pierwiastek chemiczy Przykłady róŝego zaczeia litery X: X liczba 10 X dwudziesta szósta litera alfabetu X liczba iewiadoma X symbol moŝeia X zak zakazu (p. ie palić ) X ozaczeie miejsca, obiektu itp. X podpis aalfabety Ie logogramy często stosowae w aszym systemie pisma alfabetyczego łacińskiego to między iymi: euro, fut agielski, peso/dolar, małpka, zak dodawaia, zak rówości, procet, prawa autorskie, i, pytajik, wykrzykik, paragraf, prawa zastrzeŝoe : + = % &?! 22 Podae przykłady przygotowao a podstawie: Słowik Języka Polskiego PWN, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; Wiktor Jassem, Podstawy foetyki akustyczej, PWN, Warszawa

25 12. LICZBA ODCZYTANYCH GLIFÓW Jedo z pytań ajczęściej zadawaych epigrafikom dotyczy liczby lub procetu odczytaych hieroglifów. Odpowiedź okazuje się bardziej skomplikowaa iŝ moŝa by tego oczekiwać. Przede wszystkim musimy zastaowić się, co rozumiemy pod słowem odczytae. Jeśli obliczymy ilość hieroglifów o zaym am brzmieiu, to peła liczba wyosiłaby około 80 procet. Z drugiej stroy jeśli chcemy oszacować ilość glifów, których zaczeie zostało w pełi udokumetowae, liczba ta byłaby zaczie miejsza, około 60 procet. Problem staowi bowiem fakt, Ŝe w piśmie Majów istieje pewa ilość hieroglifów, w przypadku których: zamy ich brzmieie, ale ie potrafimy rozszyfrować zaczeia (ajczęściej w przypadku zaków zapisaych wyłączie foetyczie), zamy zaczeie glifu, ale jego brzmieie jest wątpliwe, iejase lub całkowicie iezae, brzmieie i zaczeie zae są jedyie częściowo (a przykład wyraŝeie określające rytuał odprawiay przed osiągięciem wieku dojrzałego), brzmieie i zaczeie są zae tylko częściowo lub wcale. brzmieie: tak ie zaczeie: tak w pełi odczytay szara strefa ie szara strefa całkowicie ieodczytay Kolejym problemem jest to, co rozumiemy poprzez stwierdzeie, Ŝe zamy zaczeie jakiegoś hieroglifu. Zaczeie pojedyczego hieroglifu lub grupy hieroglifów w zdaiu moŝe być zae, ale dogłębe zrozumieie kotekstu 23 i implikacje uŝycia takiego słowa czy wyraŝeia muszą zostać sprawdzoe w oparciu o wszystkie dostępe źródła etologicze, archeologicze, ikoograficze i pozostałości kulturowe w obrębie współczesych majańskich grup eticzych. Jedym słowem, epigrafika Majów staowi iterdyscypliarą gałąź auki, głęboko opartą a ligwistyce, ale jedocześie uwzględiającą wszystkie moŝliwe źródła i dyscypliy aukowe. Mimo całej swej złoŝoości, pismo hieroglificze Majów odzwierciedla język, którym się posługiwali. I jak apisał Yuri Korozov: Wierzę, Ŝe jakikolwiek system wymyśloy przez człowieka, moŝe być rozszyfroway przez iych ludzi (Kettue 1998a). 23 Koleja róŝica istieje pomiędzy glosą a tłumaczeiem: glosa staowi odczyt pojedyczego glifu, podczas gdy tłumaczeie uwzględia składię zdaia i sematykę. 23

26 III GRAMATYKA 13. SKŁADNIA W tekstach hieroglificzych Majów podobie, jak we współczesych językach majańskich, szyk wyrazów odpowiada zazwyczaj schematowi: orzeczeie dopełieie podmiot (VOS z ag. Verb Object Subject) (w przeciwieństwie do języka polskiego, w którym stosuje się ajczęściej składię SVO: podmiot orzeczeie dopełieie). W iskrypcjach hieroglificzych bardzo często jedak brak dopełieia lub jest oo opuszczoe, a zdaia zwykle rozpoczyają się od podaia daty, tworząc w te sposób typowy układ tekstów Majów: data orzeczeie podmiot. Daty mogą często staowić większą część iskrypcji, orzeczeie w kaŝdym zdaiu zajmuje jede lub dwa bloki glificze, a imioa włase wraz z tytułami mogą być tak długie jak tytuły iektórych moarchów europejskich. kaledarz (zdaie przysłówkowe czasu) DNIG 24 DN ADI / PDI tzolk'i dzień haab miesiąć dzień, miesiąc tu rok k'atu 20 lat 24 Zobacz: Skróty stosowae w epigrafice Majów, str

27 Rycia 7: Pael 96 Glifów, Paleque, Chiapas, Meksyk (rysuek: Simo Marti) zdaie główe (dopełieie) podmiot orzeczeie fraza zaimkowa (tytuły) i imię tytuł (glif emblemat) Aaliza strukturala: Pael 96 Glifów, Paleque: C2-H4 (C2-C7; D8-F5; E7-H4); rysuki: Simo Marti 25

28 14. CZASOWNIKI W piśmie Majów zidetyfikowao około setki czasowików z móstwem gramatyczych afiksów. Zacząca większość czasowików podaa jest w trzeciej osobie liczby pojedyczej (o/oa) z uŝyciem prefiksu: u- (przed słowami rozpoczyającymi się spółgłoską) lub y- (przed słowami rozpoczyającymi się samogłoską) (zobacz rozdział o ZAIMKACH w dalszej części podręczika). Wiele czasowików odosi się zazwyczaj do dokoaych przez dawych władców czyów, które poprzedzały ich uwieczieie w iskrypcjach. Jedak pozostaje jeszcze kotrowersyja sprawa stosowaia w języku majańskim klasyczym czasów gramatyczych (przeszłego, teraźiejszego, przyszłego) i/lub aspektów (dokoaego, iedokoaego). Zgodie z twierdzeiem iektórych ligwistów, w języku majańskim klasyczym ie było aspektów czasowika i ie było podziału a czas dokoay i iedokoay. Ii badacze sądzą, Ŝe istiały aspekty z podziałem a czas dokoay i iedokoay, chociaŝby dla iektórych paradygmatów, podczas gdy trzecia grupa ligwistów sugeruje, Ŝe system był pozbawioy zarówo czasów gramatyczych, jak i aspektów. Niektóre afiksy, towarzyszące czasowikom wskazują a jeszcze ie moŝliwe zasady takie, jak system oparty a wprowadzeiu klityk deiktyczych (zobacz Glosariusz termiologii ligwistyczej a końcu podręczika). SYSTEM STRON CZASOWNIKA W JĘZYKU MAJAŃSKIM KLASYCZNYM 25 Stroa: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: czya u-tzutz-wa utzutzuw o/oa skończył/a to biera TZUTZ-tza-ja tzu[h]tzaj (to) zostało zakończoe medialo-pasywa TZUTZ-yi tzutz[u]y zakończył się atypasywa TZUTZ-wi tzutz[u]w o/oa ukończył/a imiesłów TZUTZ-li tzutz[u]l zakończoe Tabela I: System stro czasowika w języku majańskim klasyczym 25 Treść tego rozdziału oparta jest a wiedzy uzyskaej podczas kilku warsztatów i a iformacjach prywatych, otrzymaych od róŝych epigrafików i ligwistów począwszy od 2001 r. Do warsztatów aleŝały: Gramatyka Języka Klasyczego Majańskiego, które prowadzili Alfoso Lacadea i Marc Zeder podczas VI. Europejskiej Koferecji Majaistyczej w Hamburgu (Niemcy), w diach 5-7 grudia 2001 r. oraz Czasowiki Majów w Tekstach Hieroglificzych, kierowae przez Roberta Walda podczas XXVI. Forum Lidy Schele a temat Pisma Hieroglificzego Majów a Uiwersytecie Teksasu w Austi, w diach marca 2002 r. 26

29 ANALIZA CZASOWNIKÓW PRZECHODNICH CVC stroa: czya biera medialo-pasywa atypasywa trasliteracja u-chu[ku]-wa chu-ka-ja chu[ku]-yi 26 chu-ku-wa(?) traskrypcja uchukuw chu[h]kaj chukuy chukuw rozbiór morfologiczy u-chuk-uw-ø chu[h]k-aj-ø chuk-uy-ø chuk-uw-ø aaliza morfologicza SE-schwytać- THM.ACT-3SA schwytać[pas]- THM.PAS-3SA schwytać- THM.MPAS-3SA schwytać- THM.APAS-3SA aaliza morfologicza 2 ERG-CV 1 C-V 1 w- ABS CVhC-aj-ABS CVC-Vy-ABS CVC-Vw-ABS fukcja zaczeiowa ages-akcja-paties akcja-paties akcja-ages akcja-paties tłumaczeie o schwytał jego o został schwytay schwytał się o, schwytay Tabela II: Aaliza czasowików przechodich o strukturze CVC (spółgłoska-samogłoska-spółgłoska) Proszę zauwaŝyć, Ŝe fukcje składiowe (p. podmiot i dopełieie) są morfosytaktycze podczas gdy fukcje zaczeiowe (p. ages, paties i arzędzie) są pojęciowe: Zdaie: Fukcja składiowa: Fukcja zaczeiowa: Maria otworzyła drzwi Maria = podmiot drzwi = dopełieie Maria = ages drzwi = paties Klucz otworzył drzwi klucz = podmiot drzwi = dopełieie klucz = arzędzie drzwi = paties Drzwi (są) otwarte drzwi = podmiot drzwi = paties 26 Nie poświadczoe. 27 Zobacz: Skróty stosowae w rozbiorze morfologiczym i aalizie morfolosytaktyczej a stroie

30 CZASOWNIKI PRZECHODNIE: (CVC) (1) STRONA CZYNNA: ERG-CVC-V 1 w-abs W stroie czyej ages jest podmiotem akcji, podczas gdy paties jest dopełieiem orzeczeia. u-chu-ku-wa uchukuw u-chuk-uw-ø o/oa pojmał/a (kogoś) Przykład: uchukuw aj ukul? yaxuu bahlam Yaxuu Bahlam pojmał Aj Ukul W stroie czyej czasowików przechodich rdzeń jest poprzedzoy zaimkiem ergatywym trzeciej osoby liczby pojedyczej u- ( o/oa/oo ), a po im pojawia się sylaba wa, staowiąca sufiks tematyczy Vw dla kostrukcji czasowików przechodich w stroie czyej. Samogłoska sufiksu Vw odtwarza samogłoskę rdzeia czasowikowego; przykłady: u-chok-ow ( o/oa rzucił(a) to ): u-tz'ap-aw ( o/oa umieścił(a)/posadził(a) to ); u-but'-uw ( o/oa pogrzebał(a)/schował(a) to ). Jedak w piśmie Majów grafemowy sufiks towarzyszący czasowikom przechodim w stroie czyej jest zawsze zapisay jako sylaba wa, bez względu a samogłoskę rdzeia czasowikowego 28. (2) STRONA BIERNA: CVhC-aj-ABS 29 W stroie bierej paties staje się podmiotem orzeczeia, a ages jest albo całkowicie usuięty albo poday w zdaiu podrzędym. tzu-tza-ja tzu[h]tzaj tzu[h]tz-aj-ø (to) zostało zakończoe tz'a-pa-ja tz'a[h]paj tz'a[h]p-aj-ø (to) zostało wstawioe chu-ka-ja chu[h]kaj chu[h]k-aj-ø o/oa został/a pojmay/pojmaa Przykład: chuhkaj aj ukul? (ukabjiiy yaxuu bahlam) Aj Ukul? został pojmay (przez Yaxuu Bahlam) 28 Wydaje się logicze, Ŝe sufiksem tematyczym dla kostrukcji czasowików przechodich w stroie czyej jest raczej Vw iŝ V'w, chociaŝ Lacadea i Wichma (2005: 32) piszą a te temat: Nie moŝa bezpośredio zrekostruować głosek krtaiowych, choć dostrzegliśmy, Ŝe w języku chotal pojawia się zwarcie krtaiowe w odpowiediku morfemu e. Sufiks te mógł rozwiąć się z V 1'w poprzez zastąpieie samogłoski współbrzmiącej przez e i poprzez utratę w. Nawet jeśli zwarcie głośi w sufiksie tematyczym ie zostało odtworzoe dla języka proto-majańskiego, adal istieje moŝliwość, Ŝe mógł o być obecy w języku proto-ch ola jako iowacja w tej grupie. W aszym podręcziku sufiks tematyczy dla kostrukcji czasowików przechodich w stroie czyej ozaczay jest przez Vw i w te sposób przeczy zasadom harmoii podaym przez Lacadeę i Wichmaa (zobacz Dodatek G). NaleŜy podkreślić, Ŝe zasady harmoii ie są stosowae jedolicie w przypadku wszystkich czasowików. Dawi skrybowie staęli a współcześi epigraficy stają w obliczu problemu braku sylabogramu wu, który byłby wymagay w sytuacji, gdy mamy zapisać (w oparciu o zasady harmoii) słowo kończące się a uw. W kosekwecji wydaje się, Ŝe zasady harmoii ie są pozbawioe słabych puktów. Przypuszczalie skrybowie Majów stosowali ograiczoy zestaw końcowych sylabogramów, bez szczególego podkreślaia złoŝoości w samogłosce rdzeia (lub samogłosce poprzedzającej). Statystyczie rzecz ujmując, końcowe sylabogramy zawierają główie samogłoski /a/, /i/ lub /e/ ( Ca, Ci i Ce), a /o/ i /u/ ( Co i Cu) spotykae są bardzo rzadko. Wydaje się zatem, Ŝe pisowia dysharmoicza sama w sobie iekoieczie ozacza złoŝoość samogłosek, a pisowia harmoicza ie zawsze wskazuje a krótkie samogłoski. System pisma Majów ie jest jałowy i mechaiczy, a przyajmiej ie bardziej iŝ jakikolwiek iy system pisma a świecie, i ie powio się dostosowywać a siłę stałych form teorii ligwistyczej (Kettue 2010). 29 Proszę zauwaŝyć, Ŝe (zrekostruowae) wstawioe h- wskazuje a stroę bierą, a sufiks aj jest jedyie sufiksem tematyczym dla czasowików przechodich derywatów. 28

31 (3) STRONA MEDIALNO-PASYWNA: CVC-Vy-ABS W stroie medialo-pasywej (vox media) ages jest całkowicie usuięty i jest rozumiay jedyie w zaczeiu ogólym (jeśli pojawia się w ogóle). Paties staje się podmiotem orzeczeia. Iymi słowy, czasowik w stroie medialo-pasywej ma charakter statyczy, a ages ie jest określoy. TZUTZ-yi tzutzuy tzutz-uy-ø zakończył się ju-bu-yi jubuy jub-uy-ø rozbił się chu-ku-yi chukuy chuk-uy-ø złapał się Przykład: chukuy aj ukul złapał się/schwytał się Aj Ukul (4) STRONA ANTYPASYWNA: CVC-Vw-ABS Stroa atypasywa występuje w językach ergatywo-absolutywych takich, jak języki majańskie, w których grupa rzeczowikowa ma przypadek absolutywy zamiast ergatywego. Grupa rzeczowikowa mająca przypadek absolutywy jest zazaczoa jako dopełieie pośredie. W językach majańskich czasowik w kostrukcjach atypasywych ma wyraźe cechy czasowików ieprzechodich. W piśmie hieroglificzym Majów spotykamy trzy typy kostrukcji atypasywych: (a) absolutywa atypasywa, (b) atypasywa z dołączoym dopełieiem, (c) atypasywa z ośrodkiem wypowiedzi skierowaym a agesa. We wszystkich przypadkach paties jest usuięty, a ages staje się podmiotem orzeczeia. Zdaia w stroie atypasywej moŝa tworzyć jedyie z czasowików przechodich (o rdzeiu przechodim lub derywatu przechodiego) i są oe pod względem morfologiczym odróŝiale ze względu a brak zaimka ergatywego u- i obecość charakterystyczych sufiksów. TZUTZ-wi tzutzuw tzutz-uw-ø o/oa zakończył/a CZASOWNIKI PRZECHODNIE: (ie-cvc, CVhC i czasowiki rozpoczyające się samogłoską) (1) STRONA CZYNNA: ERG-VERB-V-ABS yi-il-a yila y-il-a-ø o/oa zobaczył/a (to) u-tz'ib-ba utz'i[h]ba u-tz'i[h]b-a-ø o/oa apisał/a/amalował/a (to) (2) STRONA BIERNA: VERB--aj-ABS tz'i-bi-a-ja tz'i[h]baj tz'i[h]b--aj-ø (to) zostało apisae/amalowae Taka kostrukcja (z wyjątkiem zrekostruowaego h ) pojawia się w iezliczoych tekstach a polichromowaych aczyiach ceramiczych Majów (proszę zauwaŝyć, Ŝe partykuła wskazuje stroę bierą czasowików o strukturze iej iŝ CVC). 29

32 CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE Czasowiki ieprzechodie to takie, które jako orzeczeie pozbawioe są dopełieia bliŝszego, gdyŝ albo ie wymagają dopełieia, albo ie mogą go mieć. W języku majańskim klasyczym czasowiki ieprzechodie są derywatami iych czasowików lub rzeczowików. CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE Z RDZENIEM CZASOWNIKOWYM: CVC-i-ABS hu-li huli hul-i-ø o/oa przybył/a u-ti u[h]ti u[h]t-i-ø to zdarzyło się/astąpiło ) CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE DERYWATY: NOUN/ADJ-Vj(-aj/-iij)-ABS AK'-ta-ja a[h]k' taj a[h]k't-aj-ø o/oa tańczył/a < ahk'ot ( taiec ) z sykopowaym /o/ K'AL HUN-a-ja k'al huaj / huuaj k'al hu/huu-aj-ø o/oa został/a ukorooway/a < k'al hu/huu ( koroacja ) pi-tzi-ja pitziij / pitzaj pitz-iij-ø / pitz-aj-ø o/oa grał/a w piłkę < pitz ( gra w piłkę ) WITZ-ja / wi-tz-ja witziij / witzaj witz-iij-ø / witz-aj-ø to zostało ułoŝoe w stos/ustawioe iczym góra < witz ( góra/wzgórze ) CZASOWNIKI POZYCYJNE: CVC-l-aj-ABS (język ch'ola z ziem wschodich) CVC-waa-ABS (język ch'ola z ziem zachodich) Czasowiki pozycyje odoszą się do stau fizyczego lub pozycji/połoŝeia takich jak staie, siedzeie, klęczeie czy leŝeie, które to stay mogą przyjmować zarówo osoby i zwierzęta, jak i przedmioty ieoŝywioe (Bricker 1986: 29; Lacadea & Wichma 2002b). CHUM[mu]-la-ja chumlaj chum-l-aj-ø o/oa usiadł/a CHUM[mu]-wa-i chumwaa chum-waa-ø o/oa usiadł/a Istieje rówieŝ grupa czasowików, które mogą być derywatami czasowików pozycyjych. Są to czasowiki kauzatywe wyróŝiające się sylabą bu. Na przykład pat-laj zrobioy/wykoay > u-pat-bu o/oa to zrobił(a)/wykoał(a) > u-pat-bu-uj o/oa to zrobił(a). 30

33 CZASOWNIKI INCHOATYWNE: CVC-aj-ABS / CVC-V/VV-ABS Są to czasowiki ozaczające rozpoczęcie jakiejś czyości, stawaie się. Odoszą się do zmiay doświadczoej przez podmiot czy to przypadkowej, czy to czasowej lub stałej. Wszystkie tego typu czasowiki są derywatami rzeczowików lub przymiotików. AJAW-i ajawaa ajaw-aa o stał się królem CZASOWNIKI AFEKTYWNE: (CVC)CVC-l-aj-ABS Są to czasowiki związae z takimi zjawiskami jak jase światła, głośe dźwięki (hałasy), itesywe zapachy i oomatopeje (wyrazy dźwiękoaśladowcze). ba-la-ja ba[j]laj baj-l-aj-ø uderzać młotem IMIESŁOWY BIERNE: CVC-Vl-(i)-ABS W językach ch ola imiesłowy biere ie są w rzeczywistości formami czasowikowymi, lecz raczej przymiotikami. TZUTZ-li tzutzul tzutz-ul-ø zakończoy CZASOWNIKI (NIEPRZECHODNIE) ZMIANY STANU 30 : CVC-VVy-ABS K'A'-yi k'a'aay k'a'-aay-ø zmiejszyło się, zakończyło się, odeszło LOK'-yi lok'ooy lok'-ooy-ø o/oa uciekł/a, wyszedł/wyszła PUL-yi puluuy pul-uuy-ø spłoęło, zapaliło się, spaliło się T'AB-yi t'abaay t'ab-aay-ø o/oa wstąpił/a, o/oa podiósł się/ podiosła się 30 Alfoso Lacadea, iformacja prywata

34 Zestawieie czasowików w języku majańskim klasyczym Czasowiki przechodie Czasowiki, które mają lub wymagają dopełieia. Czasowiki zdań odpowiadających składi: V-O-S (orzeczeie-dopełieie-podmiot) Czasowiki ieprzechodie Czasowiki, które ie mają lub ie wymagają dopełieia. Czasowiki zdań odpowiadających składi V-S (orzeczeie-podmiot) Rdzeń ieprzechodi CVC-i-ABS hu-li / HUL-li hul-i-ø przybył Nieprzechodie derywaty NOUN-aj-ABS wi-tzi-ja / WITZ-ja witz-iij-ø ustawioy w stos [jak góra] CVC (stroa) czya ERG-CV 1 C-V 1 w-abs u-chu-ku-wa u-chuk-uw-ø pojmał (stroa) biera CVhC-aj-ABS chu-ka-ja chu[h]k-aj-ø został pojmay Rdzeń iy iŝ CVC (stroa) czya ERG-VERB-V 2 -ABS u-tz'i-ba / u-tz'ib-ba u-tz'i[h]b-a-ø amalował (~ apisał ) (stroa) biera VERB--aj-ABS tz'i-bi-a-ja / tz'i-bi-nah-ja tz'i[h]b--aj-ø zostało amalowae (~ zostało apisae ) Podsumowaie: Ci Ca u wa ja yv a-ja la-ja wa-i yi wi - Nieprzechodie (rdzeń ieprzechodi) - Przechodie Nie-CVC (stroa czya) - Przechodie CVC (stroa czya) - Przechodie CVC (stroa biera) - Nieprzechodie (derywaty) - Ichoatywe (rówieŝ VV) - Czasowiki (ieprzechodie) zmiay stau - Przechodie Nie-CVC (stroa biera) - Afektywe - Pozycyje (ziemie wschodie) - Pozycyje (ziemie zachodie) - Przechodie CVC (stroa medialo-pasywa) - Przechodie CVC (stroa atypasywa) 32

35 Uwaga: Ze względu a fakt, Ŝe pismo hieroglificze Majów rozwijało się zarówo w czasie (w okresie ok lat), jak i w przestrzei (w róŝych rejoach), widocze są zmiay w gramatyce języka majańskiego klasyczego: Zapis glificzy: Język: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie:? (późy okres preklasyczy) CHUM? chu[h]m? chuhm?-ø o/oa zasiadł/a? (wczesy okres klasyczy) CHUM-ja chu[h]m[a]j chu-h-m-aj-ø o/oa zasiadł/a język ch'ola a ziemiach wschodich (późy okres klasyczy) CHUM[mu]-la-ja chumlaj chum-l-aj-ø o/oa zasiadł/a język ch'ola a ziemiach zachodich (późy okres klasyczy) CHUM[mu]-wa-i chumwaa chum-waa-ø o/oa zasiadł/a Tabela III: Przykłady zmia gramatyczych w czasie i przestrzei: chum- (Alfoso Lacadea, iformacja prywata 2001) W językach ch'ola, którymi posługiwao się a ziemiach wschodich, określeie o/a objął/objęła władzę (lub o/oa zasiadł/a jako władca ) wyraŝao jako chumlaj ti ajawil, podczas gdy a ziemiach zachodich uŝywao zwrotu chumwaa ta ajawlel. Zapis glificzy: Język: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie:? (wczesy okres klasyczy) HUL-ye hul[ee]y hul-eey-ø o/oa przybył/a język ch'ola a ziemiach zachodich? (późy okres klasyczy) HUL-li-ya huliiy hul-iiy-ø o/oa przybył/a Tabela IV: Przykłady zmia gramatyczych a przestrzei czasu: hul- (Stuart, Housto & Robertso 1999) 33

36 15. RZECZOWNIKI I PRZYMIOTNIKI W języku majańskim klasyczym rzeczowiki dzielą się a dwie kategorie w zaleŝości od tego, czy wywodzą się z iej kategorii leksykalej (czyli klasy słów lub części mowy), czy teŝ ie. W pierwszym przypadku mówimy o tradycyjie przyjętym termiie ligwistyczym zaym jako rzeczowik pochody. W drugim przypadku atomiast mówimy o rzeczowikach prostych. Rzeczowiki pochode wywodzą się od czasowików lub przymiotików, bądź teŝ od iych rzeczowików. W wielu językach, w tym w języku majańskim klasyczym, trudo jest iekiedy odróŝić rzeczowiki od przymiotików. Ściślej rzecz ujmując, róŝice te ie zawsze są wyraźe. Poadto w języku majańskim klasyczym zarówo rzeczowiki, jak i przymiotiki mogą tworzyć zdaia statycze poprzez wprowadzeie afiksów zaimkowych absolutywych. PoiewaŜ w piśmie hieroglificzym Majów ajczęściej występującym zaimkiem (lub poprawiej: afiksem zaimkowym) jest zaimek trzeciej osoby liczby pojedyczej, i jako Ŝe forma absolutywa tego zaimka jest morfemem zerowym (czyli sufiksem iezazaczoym), zdaia statycze wyglądają w zasadzie idetyczie jak rzeczowiki (lub przymiotiki). W praktyce ozacza to, Ŝe a przykład słowo ch'ok moŝe być rzeczowikiem, przymiotikiem lub staowić całe zdaie: (1) ch'ok: dziecko, młodzieiec (rzeczowiki) (2) ch'ok: młody, mały (przymiotiki) (3) ch'ok: o jest młody lub o jest dzieckiem (ch'ok-ø [młody-3sa] / [dziecko-3sa]) ChociaŜ w językach Majów trudo odróŝić rzeczowiki od przymiotików, to jedak istieją trzy sposoby oddzieleia od siebie tych dwóch kategorii gramatyczych: (1) przymiotiki igdy ie występują w formie dzierŝawczej; (2) przymiotiki ie mogą być argumetami czasowików; (3) przymiotiki ie mogą pojawiać się osobo, czyli muszą być połączoe z rzeczowikiem lub tworzyć zdaie statycze z zaimkiem absolutywym. Oprócz podziału rzeczowików a proste i pochode, języki majańskie charakteryzują się teŝ podziałem rzeczowików a takie, które występują zawsze w formie wyraŝającej posiadaie (dzierŝawczej) i a takie, które takimi ie są (absolutywe). Pomijając fakt, Ŝe kaŝdy rzeczowik moŝe pojawić się w formie dzierŝawczej przez dodaie a początku prefiksu zaimka ergatywego, istieje grupa rzeczowików dotycząca pokrewieństwa, obejmująca określeia części ciała czy teŝ róŝych ozdób, odzieia i isygiów królewskiech, które w językach majańskich zawsze uwaŝae są za przyaleŝe. Jeśli rzeczowiki te ie mają być wyraŝoe w formie dzierŝawczej, to wówczas aleŝy do ich dodać specjaly sufiks wskazujący a absolutywy sta (lub przypadek) rzeczowika. W języku majańskim klasyczym, sufiksami aboslutywymi rzeczowików są: Ø, -aj i is. Morfem zerowy Ø stosoway jest do zazaczeia rzeczowików iedzierŝawczych, podczas gdy sufiks aj wskazuje a rzeczowiki odoszące się do jedostek policzalych, a przykład oszoych przez ludzi klejotów, odzieia itp. Z kolei sufiks is uŝyway jest wyłączie z rzeczowikami określającymi części ciała (Zobacz: Zeder 2004: ). Przykłady: Temat: Forma absolutywa: Forma dzierŝawcza: pakal tarcza ohl serce k'ab ręka pakal-ø (jakaś) tarcza ohl-is (jakieś) serce k'ab-is (jakaś) ręka u-pakal jego/jej tarcza y-ohl jego/jej serce u-k'ab jego/jej ręka Oprócz rzeczowików prostych (podaych w powyŝszych przykładach) moŝa z iych rzeczowików, czasowików i przymiotików tworzyć owe rzeczowiki. Rzeczowiki pochode opatrzoe są m. i. sufiksami -lel i il (rzeczowiki wyabstrahowae), -ol (-o'l?) (rzeczowiki wywodzące się z czasowików przechodich), -el (-e'l?) (rzeczowiki wywodzące się z czasowików ieprzechodich), -iil, -ul (-u'l?), -al, -ol i al (sufiksy topoimicze) oraz ib, -ab, -ol i il (sufiksy istrumetale). 34

37 Sufiksy abstrahujące zmieiają rzeczowiki w pojęcia abstrakcyje; a przykład słowo ajaw ( pa, władca ) po dodaiu sufiksu abstrahującego -lel zmieia się w paowaie, władaie. Dodaie sufiksów istrumetalych ib, -aab i uub do rdzei czasowików zmieia je w rzeczowiki. Na przykład, gdy do rdzeia czasowika ieprzechodiego uk' ( pić ) dodamy sufiks istrumetaly ib, otrzymamy wówczas rzeczowik uk'ib, ozaczający dosłowie sprzęt do picia, czyli wazę do picia. W języku majańskim klasyczym przymiotiki występują przed rzeczowikami i są oe zbudowae w astępujący sposób: rzeczowik + sufiks V 1 l (czyli rzeczowik + samogłoska odpowiadająca samogłosce rdzeia rzeczowika + l). Na przykład przymiotikiem utworzoym ze słowa kakaw ( kakao, czekolada ) jest kakawal ( kakaowy, czekoladowy ). Na tej samej zasadzie słowo cha ( iebo ) zmieia się w chaal ( iebiański ), słowo k'ahk' ( ogień ) w k'ahk'al ( ogisty, płoący ), a k'uh ( bóstwo, bóg ) w k'uhul ( boski lub święty ). W piśmie Majów, obok móstwa iych rzeczowików, bardzo często pojawiają się imioa włase z towarzyszącymi im tytułami. Tytuły te dostarczają am iformacji o hierarchii i sojuszach polityczych w społeczeństwie dawych Majów. W iskrypcjach Majów stosukowo częste są rówieŝ wyraŝeia opisujące pokrewieństwo i to oe pozwalają am a szczegółowe odtworzeie dyastii rządzących. Wszystkie oe są szczególie cee przy rekostrukcji królewskich liii dyastyczych w wielu miastach Majów (więcej iformacji a te temat moŝa zaleźć, a przykład, w ksiąŝce Marti & Grube SYSTEM ZAIMKOWY W większości języków majańskich, w tym w języku majańskim klasyczym, istieją dwie grupy zaimków. Pierwszą określamy jako zaimki (afiksy zaimkowe) Grupy A, a drugą jako zaimki (afiksy zaimkowe) Grupy B. Afiksy zaimkowe Grupy A (ergatywe) staowią podmiot czasowików przechodich i posiadaczy / właścicieli rzeczowików. Afiksy zaimkowe Grupy B (absolutywe) są dopełieiami orzeczeia w przypadku czasowików przechodich i podmiotami w przypadku czasowików ieprzechodich. W języku majańskim klasyczym w wyraŝeiach takich jak p. utz'ihb ( [to jest] jego/jej pismo ) i utz'apaw ( o/oa ustawił(a) to ) mamy te sam afiks zaimkowy u, ale w pierwszym przypadku odgrywa o rolę zaimka dzierŝawczego rzeczowika (posiadaie), a w drugim staowi podmiot orzeczeia (czasowika przechodiego). W językach majańskich afiksy zaimkowe ergatywe dodawae są do rdzeia czasowika po lewej stroie jako przedrostek (przed czasowikiem), podczas gdy zaimki absolutywe dołączae są po stroie prawej czasowika jako przyrostki (za czasowikiem). Oprócz wspomiaych powyŝej zaimków trzeciej osoby, dyspoujemy kilkoma przykładami afiksów zaimkowych ergatywych dla pierwszej osoby liczby pojedyczej (i-/i-) i dla drugiej osoby liczby pojedyczej (a-) oraz afiksów zaimkowych absolutywych dla pierwszej osoby liczby pojedyczej (-e/-ee). (Stuart 1996, Stuart 1999, Stuart, Housto & Robertso 1999: II-17-22). Pojawiają się oe w iektórych tekstach a ceramice z okresu klasyczego oraz w iskrypcjach pochodzących z odosobioych miejsc w Copa i Piedras Negras, do których dostęp mógł być w dawych czasach ograiczoy (Helmke 1997). W iskrypcjach atrafioo teŝ a kilka zaimków iezaleŝych takich, jak haa' (o/oa/to/te/ta/tamte/tamta), hat (ty) i ha'ob (oi/oe/ci/te/tamci/tamte). trasliteracja: a-wi-a-ke-a traskrypcja: awiake aaliza morfologicza: a-wiak-e aaliza gramatycza: 2SE-człowiek-1SA tłumaczeie: jestem twoim człowiekiem Rycia 8: Fragmet z iskrypcji a Paelu 3, Piedras Negras (rysuek: Christophe Helmke) 35

38 (Grupa A) prefiksy zaimkowe ergatywe (Grupa B) sufiksy zaimkowe absolutywe 1SE i- / i- i 2SE a- / aw- a / a-wv 3SE u- / y- u / yv 1PE ka- ka 2PE i- / iw- i / i-wv 3PE u- / y- u / yv 1SA -e / -ee Ce-a 2SA -at / -et ta / te? 3SA -Ø --- 1PA -o / -o' Co-a 2PA -? / -*ox? 3PA (-ob / -o'b) Co-ba Rycia 9: Afiksy zaimkowe ergatywe i absolutywe w języku majańskim klasyczym Rycia 10: Iskrypcja i rysuek wyryte w muszli (rysuek: Peter Mathews; modyfikacje: Harri Kettue) 36

39 IV TYPOWE STRUKTURY I TREŚĆ INSKRYPCJI 17. INSKRYPCJE NA ZABYTKACH KAMIENNYCH Obecie wiadomo, Ŝe iskrypcje a zabytkach kamieych mają przede wszystkim charakter historyczy. Owe teksty, przezaczoe do uŝytku publiczego, wspomiają iemal wyłączie waŝe wydarzeia związae z poszczególymi dyastiami rządzącymi. Najczęściej są zatem opisywae: arodziy, momet objęcia władzy, prowadzoe wojy i związae z tym pojmaie jeńców, odprawiaie róŝych rytuałów, wizyty królewskie, desygowaie astępcy trou, śmierć, pochówki itp. Często dzieje uwieczioe w iskrypcjach dostępych w miejscach publiczych ograiczały się do doiosłych wydarzeń z Ŝycia elity i powiązae były ie tylko z postaciami historyczymi, ale rówieŝ istotami adprzyrodzoymi. Iskrypcje w miejscach publiczych (p. a stelach i ołtarzach) traktują główie o wydarzeiach historyczych i sprawach, które mogły być przezaczoe dla szerszego odbiorcy. Iskrypcje w miejscach zastrzeŝoych, p. a rzeźbioych adproŝach czy paelach wewątrz świątyń, podawały zazwyczaj iformacje zarezerwowae wyłączie dla szczególego audytorium. STELA 4 (A1-B5), IXTUTZ, GWATEMALA: TRANSLITERACJA, TRANSKRYPCJA I PRZYBLIśONE TŁUMACZENIE: A1: 12-AJAW lajucha?? ajaw 12 ajaw A2: u-tz'a[pa]-wa TUN-i utz'apaw tuu (o) ustawił kamień A3: a-ya-yax-ja-la aj yayaxjal? Aj Yayaxjal? A4: u-chan-a bo-bo ucha[ ] bo[h]b straŝik Bohb A5: yi-il-a? K'UH-MUT-?-AJAW yila? k'uh[ul] mut[ul] ajaw (o) widział to, boski władca Mutul B1: 8-TE'-[PA']xi-la waxakte paxiil 8 pax ( ) B2: u-chok-ko-wa ch'a-ji uchokow ch'aaj (o) rozpryskał krople B3: BAK-? baak? Baak? B4: K'UH-lu 5-KAB-AJAW-wa k'uhul ho'kab ajaw boski władca Ho'kab B5: yi-il-a? 8-WINAK-ki-AJAW-TAK yila? waxak wiak ajawta[a]k widzieli to oi, 28 paów Rycia 11: Stela 4 (A1-B5), Ixtutz, Gwatemala (rysuek: Harri Kettue) W diu 12 ajaw 8 pax (2 grudia 780 r.), Aj Yayaxjal? Baak?, Te, który pojmał Bohb, boski władca Ho'kab, ustawił kamień [i] rozpryskiwał krople. Widział to boski władca Mutul [i] widziało to dwudziestu ośmiu paów 37

40 18. CERAMIKA Iskrypcje a aczyiach ceramiczych obejmują zarówo proste zdaia i tzw. etykietki, jak i całe listy dyastycze, czy awet długie teksty. Elemetem często pojawiającym się w iskrypcjach a aczyiach ceramiczych jest tzw. Początkowa Sekwecja Stadardowa (PSS z ag. Primary Stadard Sequece), zwaa teŝ Formułą Dedykacyją, zamieszczaa zazwyczaj wokół brzegu aczyia, choć iekiedy rówieŝ pioowo lub ukośie, w kolumach a całej jego powierzchi. PSS staowi w rzeczywistości złoŝoą i specjalie sformułowaą etykietkę (zwaą w j. ag. ame-tag ), rozpoczyającą się zazwyczaj od glifu ozaczającego skupieie uwagi (w ag. focus-marker ; zaego teŝ jako zak początkowy ). Glif te wskazuje am dokładie w którym miejscu rozpoczya się tekst, jako Ŝe początek i koiec PSS, ze względu a okrągły kształt większości aczyń, zbiegają się zwykle w tym samym pukcie. Pozostałe glify umieszczoe w ramach PSS podają am sposób poświęceia aczyia (czyli sekcję wprowadzającą), rodzaj aczyia, zawartość aczyia, czyli do czego zostało przezaczoe (p. do kakaw, kakao lub ul, atole) oraz imię jego właściciela lub artysty, który wymalował bądź wyrzeźbił day tekst i ilustrację. Są róŝe rodzaje aczyń: uk'ib ( waza do picia ), jaay ( gliiaa misa/czara ), lak ( talerz ) i jawa[]te' ( trójoŝy talerz ). PoiewaŜ ceramika staowi jedą z ajwiększych grup obiektów, a których zachowały się teksty hieroglificze, poświęcimy jej tutaj więcej uwagi. Na kolejych stroach moŝa zaleźć iformacje dotyczące złoŝoości treści iskrypcji a aczyiach ceramiczych. Odtworzeie typologii aczyń dawych Majów Wcześiejsze badaia pozwoliły ustalić, Ŝe a aczyiach, a których pojawia się często więcej iŝ jede tekst glificzy, mamy tekst początkowy i tekst drugorzędy. Tekst początkowy umieszczoy jest a aczyiu w wyróŝioym miejscu, wokół brzegu albo w pioowych, szerokich pasach, i zapisay glifami o większych rozmiarach. Teksty drugorzęde są zazwyczaj krótsze lub zapisae miejszymi glifami i staowią a ogół podpisy sce przedstawioych a aczyiach. Teksty mogą być dobrze zachowae lub ziszczoe, co zacząco wpływa a zidetyfikowaie glifów. Poza tym, teksty mogą obejmować zarówo glify, które potrafimy odczytać, jak i tzw. pseudoglify, które jedyie a pozór przypomiają pismo, ale przypuszczalie były dziełem iepiśmieych artystów. Obróbka powierzchi aczyń Spośród iskrypcji, które zachowały wzmiakę odośie sposobu obróbki powierzchi aczyń, ajwiększa grupa dotyczy malowaia i jest oparta a rdzeiu rzeczowika tz'hib 31 ozaczającego malowaie lub pisaie oraz czasowika wywodzącego się z tego rdzeia. Na aczyiach ceramiczych spotykamy, w ajprostszej formie, wyraŝeie tz'ihb lub utz'ihb, podczas gdy w ajbardziej rozbudowaej utz'ihbajal lub utz'ihbaalajal. Co ciekawe, właśie przy uŝyciu tego określeia, choć w formie utz'ihba i dodaiu człou imieego, podpisywali swe prace artyści pracujący pod patroatem króla (Reets-Budet 1994; MacLeod 1990). Aby lepiej zrozumieć te termiy i ich derywaty, podajemy poiŝej ich aalizę morfosytaktyczą: 31 NaleŜy podkreślić, Ŝe w językach Majów ie ma róŝicy pomiędzy malowaiem i pisaiem, gdyŝ termi te ozacza ogólie zachowaie słowa pisaego jako wymalowaego pędzelkiem. Trzeba jedak zazaczyć, Ŝe w językach współczesych Majów określeie tz'ihb dotyczy przede wszystkim malowaia desei lub dekoracji i często zajduje odbicie w iych wyraŝeiach, odoszących się a przykład do malowaia domów (Terry Kauffma, iformacja prywata 2003). 38

41 u tz'i bi a ja u tz'i-bi NAH ja-la utz'i[h]bajal 32 u-tz'ihb--aj-al-ø 3SE-pisać/malować-PAS-THM-NOM-3SA jego/jej pismo/malowidło Podczas gdy zarówo utz'ihbajal, jak i utz'ihbaalajal mają te sam rdzeń i tę samą liczbę sufiksów, to ostati pochodzi od rzeczowika z sufiksem abstrahującym, który zmieia zaczeie rdzeia z pismo/malowidło a szersze ilustracja/ dekoracja. u tz'i-ba-li a ja utz'i[h]baalaja[l] u-tz'ihb-aal--aj-al-ø 3SE-pisać/malować-ABSTR-PAS-THM-NOM-3SA jego/jej ilustracja/dekoracja Iym waŝym wyraŝeiem jest rdzeń ux, którego odczytaie pozostaje problematycze. Najbardziej zalecaym jest odczyt zasugeroway przez Nicolaia Grube jako rzeźbieie lub skrobaie. Słowo ux pojawia się w róŝych formach, począwszy od yux poprzez yuxulil aŝ do yuxulajal. UŜyte w ajbardziej rozbudowaej formie zawiera rówieŝ sufiksy abstrahujące, które mogą tworzyć derywaty czasowika rzeźbić, dając coś zbliŝoego do rzeźbieia, chociaŝ zakres sematyczy pozwalałby a szersze zaczeie. W kilku przypadkach układ glifów kończy się sufiksem ozaczającym, iŝ rzeźbieie staowi ieodłączą własość osoby. Jako afiks jest wówczas dodaway zaimek ergatywy trzeciej osoby liczby pojedyczej jego/jej (wskazujący posiadacza/właściciela ), który łączy wyraŝeie podające sposób obróbki powierzchi z aczyiem, a którym została zamieszczoa iskrypcja. 32 Aalizy te oparte są główie a badaiach Alfosa Lacadey (2004). 39

42 yu-lu xu-li yu xu[lu] a[ja] la yuxul[i]l y-ux-ul-il-ø 3SE-rzeźbić-ABSTR-POS-3SA jego/jej rzeźba yuxulajal y-ux-ul--aj-al-ø 3SE-rzeźbić-ABSTR-PAS-THM-NOM-3SA jego/jej rzeźba RODZAJE NACZYŃ Tabela V. Porówaie form aczyń i glificzych przedstawień rodzajów aczyń. W przypadku dwóch odpowiadających sobie kryteriów wskazao ajbardziej typowe zawartości aczyń Fragmet iskrypcji odoszący się do rodzaju aczyia pojawia się zazwyczaj pomiędzy wzmiaką o sposobie obróbki powierzchi a iformacją o zawartości aczyia, czyli jego przezaczeiu. Do chwili obecej odkryto poad 20 ajróŝiejszych rodzajów aczyń, wspomiaych w tekstach (Boot 2005). Nazwy większości z ich pojawiają się w iskrypcjach bardzo rzadko, a iektóre mogą po prostu staowić wariaty określeia tego samego rodzaju aczyia. Wówczas moŝa by zaliczyć je do jedej z kategorii ustaloych juŝ termiów, o ile byłoby moŝliwe wykazaie tego pod względem zarówo statystyczym, jak i ligwistyczym. 40

43 Zdecydowaą większość aczyń przedstawioych w tekstach glificzych staowią wazy przezaczoe do picia. Były oe ajlepiej określoym rodzajem aczyń uŝywaych przez dawych Majów. W oparciu o kotekst, dowody ikoograficze oraz podae w iskrypcji tytuły właścicieli bądź odbiorców waz staje się oczywiste, Ŝe aczyia te były uŝywae przez ajwyŝsze elity podczas waŝych uroczystości (Reets-Budet 1994: 72-75). Wykoaie takich aczyń wymagało ogromego akładu czasu i pracy. Ich iewielkie rozmiary, uŝywaie wyłączie przy szczególych okazjach świąteczych i w prywatej części rezydecji władców wskazują, Ŝe mogło je oglądać tylko iewiele osób. Imioa artystów, którzy podpisali wykoae przez siebie aczyia, oraz imioa rzeźbiarzy świadczą o tym, Ŝe większość z ich osiła wysokie tytuły zastrzeŝoe dla majańskich elit, a awet tytuły królewskie. Zatem jeśli środki kotroli obejmowały ie tylko uŝywaie takich aczyń, ale rówieŝ wyrób, to ich zajomość ograiczała się do domostw ajwyŝszej elity. Naczyia te były tak ceioe, Ŝe wykorzystywao je w celu umocieia więzi pomiędzy odległymi ośrodkami polityczymi, co moŝa zaobserwować a podstawie dystrybucji aczyń zajdowaych a staowiskach archeologiczych. Aby podać kilka przykładów, warto wspomieć: aczyie wykoae w warsztatach w rejoie Altu Ha i zalezioe w Copa, odległym o 340 km (Logyear 1952); talerz w formie kwadratowej, pochodzący z Motul de Sa José i zalezioy w Dos Pilas, odległym o 80 km (Foias 2000); wazę z Narajo, odotowaą w Tikal odległym o 40 km (Schele & Friedel 1990, Culbert 1993); podczas gdy ią wazę zalezioo w Bueavista del Cayo, połoŝoym w odległości 15 km (Housto et al. 1992; Taschek & Ball 1992; Reets-Budet 1994), a ostatio odalezioo wazę pochodzącą z Narajo w miejscowości Bakig Pot, leŝącej w odległości 30 km (Reets-Budet et al. 2005). Rycia 12: Waza z Bueavista (fot. Justi Kerr, K4464) 41

44 yu-k'i-bi / yu-k'i-bi-la yuk'ib / yuk'ibi[i]l y-uk'-ib / y-uk'-ib-iil 3SE-pić-INST-POS? jego/jej waza do picia yu-uk'-bi / yu-uk' yuk'[i]b / yuk'[ib] y-uk'-ib 3SE-pić-INST jego/jej waza do picia u-ja-yi / u-ja-ya ujaay / ujay u-jaay / u-jay 3SE- misa/czara jego/jej (gliiaa) misa/czara u-lak / u-la-ka ulak u-lak 3SE- płaskie (aczyie)? jego/jej talerz u-ja-wa-te' / u-ja-te' ujawa[]te' / uja[wa]te' u-jaw-a-te' / u-jaw-wa-te' 3SE- obrócić w górę -EXIST/ POS-? jego/jej talerz (a óŝkach) u-we'-bi / WE'-ma uwe'[i]b / we'[e]m u-we'-ib / we'-em 3SE-jeść/jedzeie-INST jego/jej talerz do jedzeia u-po-ko-lo che-e-bu / chu-ba-la-che-bu upokol che[']ebu[l] / chubal che[']ebu[l] u-pok-ol che'eb-ul / chub-al che'eb-ul 3SE-myć-THM pędzel-thm-3sa jego/jej aczyie do mycia pędzli ya-k'u-tu-u ya[h]k'utu' / ya[h]k'utu' y-ahk'-tu' / y-ahk'u-tu' 3SE-dać-INST? jego/jej prezet yu-bi yuub / yu[i]b y-uub / y-u-ib 3SE-?/3SE-?-INST jego/jej? Rysuki: Christophe Helmke 42

45 Zawartość aczyń ceramiczych Fragmet Początkowej Sekwecji Stadardowej odoszący się do zawartości aczyia staowi przyimkowe zdaie podrzęde, gdzie do zdaia główego wprowadza się owy argumet (Schele & Grube 2002: 1-37). Rzeczowiki tego zdaia podrzędego staowią dalsze dopełieia rodzaju aczyia będącego podmiotem PSS. W języku majańskim klasyczym ajczęściej występujące zaimki ti lub ta tłumaczymy: jak, za, w, a, u, z, do, przy, ad, przez, od. Wykazao, Ŝe w tekstach glificzych zdobiących dawe aczyia ceramicze pojawiają się trzy podstawowe rodzaje określeia zawartości aczyń: kakaw, ul i ie. Kakaw odosi się do apojów sporządzaych z miąŝszu owocu kakaowca lub suszoych, praŝoych, poddaych fermetacji i mieloych ziare (uŝywaych w kakao lub gorącej czekoladzie). Iy apój, zay jako piole, przygotowyway jest a bazie kukurydzy z dodaymi ziarami kakao i owoców (Coe 1995; Youg 1994). Kakaw i jego licze odmiay staowią adal świąteczy apój, podaway podczas festyów w tradycyjych społeczościach majańskich i uwaŝay za środek o łagodym działaiu psychotropowym. Napój jest doprawiay do smaku wailią, aromatyczymi kwiatami, chile, sokiem z agawy lub miodem, i w róŝych proporcjach moŝe być rozcieńczoy bądź wymieszay z iymi apojami sporządzoymi a bazie kukurydzy. Ul to gęsta, półpłya kaszka kukurydziaa, przy czym szczególie lubiaa była ta, którą przygotowywao ze świeŝej, iedojrzałej i zieloej jeszcze kukurydzy, zaej jako al. Kaszka ta jest rówieŝ specjalym daiem świąteczym, chociaŝ powszechie jest uŝywaa zwłaszcza w karmieiu iemowląt odstawioych od piersi matki. Specjalą odmiaę przyrządza się a początku zbiorów. Jeszcze ie smaki tego apoju uzyskuje się poprzez dodaie, pojedyczo lub połączoych ze sobą, ziare brązowej gotowaej fasoli, zmieloych ziare dyi, soku z agawy, miodu, chile i/lub pieprzu. Zarówo ul, jak i kakaw mogą być podawae jako świeŝo przygotowae, tuŝ po przyrządzeiu, lub jako apoje alkoholowe, gdy zostały poddae procesowi fermetacji. Trzeci typ określeń zawartości aczyń ceramiczych odosi się do wszelkich iych apojów, które w porówaiu z ul i kakaw wspomiae są w iskrypcjach bardzo rzadko. Występująca w tekstach glificzych azwa kaŝdego z tych trzech podstawowych apojów, moŝe być zmodyfikowaa poprzez dodaie przed ią odpowiediego określeia. I tak w przypadku kakaw moŝa było, po pierwsze, poprzedzić to słowo jedym z przymiotików takich, jak chak ( czerwoe ), k'a ( Ŝółte/dojrzałe ), kab ( słodkie ), om? 33 ( pieiące się ) lub przez dodaie termiu odoszącego się prawdopodobie do jakiegoś kwiatu 34 (uŝytego jako dodatek smakowy). Po drugie do kakaw moŝe być dołączoy topoim, określający miejsce pochodzeia rośliy kakaowca, uŝytej do sporządzeia apoju. W praktyce przypomia to ozaczeia wi (jak. Bordeaux czy Champage) lub a przykład tequili 35. Do topoimów, które ajczęściej pojawiają się w PSS aleŝą: Ho'kab ( Pięć Lądów), dawa azwa ośrodka Narajo w Gwatemali w okresie klasyczym wczesym ( r.) lub Ixku w okresie klasyczym późym, Saal lub Sa'ul (które to określeie zaczy przypuszczalie miejsce dostatie w atole ) [zobacz Lacadea & Wichma 2005a], odoszące się do Narajo, Uxwitik ( Trzy Wzgórza ) i Mo'witz ( Wzgórze Ary ) dwa spośród kilku topoimów odoszących się do królestwa Copa leŝącego w zachodim Hodurasie. Po trzecie przed słowem kakaw pojawiają się jeszcze ie przedrostki mogące modyfikować jego odmiaę. Jedak albo ie zostały jeszcze odczytae albo są ieczytele (ze względu a stopień erozji lub kiepską kaligrafię), albo teŝ brakuje zaych termiów pokrewych. Jest prawdopodobe, Ŝe gdyby udało się pomyślie rozszyfrować glify, to ta trzecia kategoria mogłaby zostać zaszeregowaa do modyfikatorów przymiotikowych lub topoimiczych. W rezultacie pozostaje oa prowizoryczym zbiorem utworzoym w oparciu o aszą zdolość odczytaia glifów. 33 Takie odczytaie glifu zostało zasugerowae po raz pierwszy przez Barbarę Macleod (1990). ChociaŜ propoowae zaczeie foetycze glifu i jego istieie były przez lata kwestioowae, ie podao Ŝadych iych propozycji, 34 Do propoowaego odczytaia obu zestawień glifów aleŝy podejść z ostroŝością, gdyŝ zawierają oe elemety, których zaczeie foetycze jest adal dyskutowae. Pierwszy z bloków glificzych moŝe być odczytyway jako k'a[h]k' tzih ik? lub k'a[h]k'al ik?, gdzie ik jest zaym określeiem kwiatu. W iych przypadkach logogram moŝe być odczytay jako jaahb, które to słowo, uŝywae w iych kotekstach, ozacza takŝe jakiś gatuek kwiatu, chociaŝ adal poszukuje się zadowalającego, pokrewego odpowiedika we współczesych językach majańskich. 35 Wcześiejsze badaia wykazywały jedyie sporadycze pojawiaie się topoimów modyfikujących słowo kakaw (MacLeod 1990, Reets- Budet & MacLeod 1994). Ostatio autorzy zebrali dowody świadczące o tym, Ŝe topoimicze odmiay kakaw tworzą osobą i spóją grupę, do tej pory przeoczoą. Istota tego odkrycia opiera się a załoŝeiu, Ŝe określeie sakha(al) ie moŝe być rozumiae w odiesieiu do zawartości (początkowo aalizowae jako sak-ha', czyli biały pły, metafora kaszki kukurydziaej [Housto et al. 1989], która w rzeczywistości jest białawym płyem) lecz staowi modyfikator kakaw. 43

46 19. KODEKSY Szczególy rodzaj tekstów Majów spotykamy w kodeksach z okresu postklasyczego (z j. łac. codex). W przeciwieństwie do zabytków kamieych, gdzie zachowae iskrypcje upamiętiają wydarzeia historycze, treść kodeksów jest bardziej ezoterycza, związaa z astroomią i kaledarzem, a iformacje te przedstawioo w formie almaachów i przepowiedi. Jedyie cztery kodeksy: Drezdeński, Madrycki, Paryski i Grolier zdołały przetrwać tropikaly klimat i ziszczeia dokoae przez Hiszpaów w XVI wieku PRZEDMIOTY PRZENOŚNE Iskrypcje a przedmiotach przeośych takich, jak muszle, kości, jadeitowe paciorki i aszyjiki itd. są oczywiście zaczie krótsze iŝ teksty zachowae a kamieych zabytkach. Na wielu drobych przedmiotach podao jedyie ich azwę i imię właściciela, jak a przykład w przypadku rzeźbioej kości pochodzącej z Grobowca 116 w Tikal (TIK MT-44) (Rycia 13): ubaak jasaw t'ochawaa? k'uhul mutul ajaw ochk'i kalomte' umijiil? ujol chahk k'uhul mutul ajaw ( to jest kość Jasaw, t'ochawaa?, boskiego władcy Mutul, kalomte z zachodu, sya? Ujol Chahk, boskiego władcy Mutul ). Niektóre przedmioty mają jedak rówieŝ dłuŝsze teksty, z pełymi zdaiami. Proste określeia własości są czasami azywae etykietkami (w j. ag. ame tag ). Rycia 13: Rzeźbioa kość pochodząca z Grobowca 116, Tikal (TIK MT-44) (rysuek: Christophe Helmke a podstawie ilustracji Aemarie Seuffert) 36 W celu uzyskaia dodatkowych iformacji zobacz: Vail w: Kettue & Helmke 2010:

47 V SYSTEM KALENDARZOWY ARYTMETYKA W okresie klasyczym Majowie stosowali pozycyjy, dwudziestkowy (a bazie liczby 20) system umeryczy, którym posługiwao się czasach prekolumbijskich a obszarze całej Mezoameryki (w odróŝieiu od systemu dziesiętego [a bazie liczby 10], powszechie przyjętego w świecie zachodim). W praktyce ozacza to jedyie zmiaę pozycji z dziesięciu a dwadzieścia. System dwudziestkowy: System dziesięty: Pozycja: itd. Wartość: itd. Liczby: itd. Pozycja: itd. Wartość: itd. Liczby: itd. Tabela VI: System dwudziestkowy a system dziesięty Jedak w przypadku obliczeń kaledarzowych Majów, współczyik haab łamie harmoiją zasadę systemu dwudziestkowego, gdyŝ mamy tutaj 18 x 20 zamiast 20 x 20. Wprowadzając te wyjątek od reguły, Majowie starali się jak ajbardziej przybliŝyć do liczby di (rówieŝ podzielej przez 20) roku zwykłego, osiągając w te sposób kompromis 360 di 37. System dwudziestkowy zmodyfikoway dla obliczeń kaledarzowych 38 : Zasada: 1 lub lub x 20 lub 18 x x 18 x 20 lub 18 x x 20 x 18 x 20 lub 18 x x 20 x 20 x 18 x 20 lub 18 x 20 4 itd. Wartość: itd. Liczby (di): itd. Tabela VII: System dwudziestkowy zmodyfikoway dla obliczeń kaledarzowych 37 Nie aleŝy mylić współczyika haab (360 di) w Długiej Rachubie z mającym tę samą azwę kaledarzem haab (365 di) w Kole Kaledarzowym (patrz poiŝej). 38 NaleŜy tutaj podkreślić, Ŝe podae w tabeli przykłady współczyików odoszą się do stadardowej ilości współczyików spotykaych w większości dat zapisaych przy uŝyciu Długiej Rachuby (pięć pierwszych wystarczało do podaia daty historyczej). 45

48 Liczba: majański klasyczy formy zapisu: wariaty głów: Liczba: majański klasyczy: formy zapisu: wariaty głów: 0 mih? / mia? 10 laju 1 ju 11 buluch / buluk 2 cha' 12 lajucha? 3 ux / ox 13 uxlaju / oxlaju 4 cha / ka 14 chalaju 5 ho' 15 ho'laju 6 wak 16 waklaju 7 huk 17 huklaju 8 waxak 18 waxaklaju 9 balu? 19 balulaju? Tabela VIII: Liczebiki zapisywae przy uŝyciu kropek i kresek oraz jako wariaty głów (od 0 do 19) (rysuki wariatów głów: Joh Motgomery) 46

49 System kaledarzowy Majów staowi dość złoŝoy układ splatających się ze sobą podsystemów. Daty podae w iskrypcjach zajmują zazwyczaj większą część tekstu. System kaledarzowy Majów rejestruje czas a dwa sposoby. Z jedej stroy, za pośredictwem Długiej Rachuby, rejestruje czas upływający liiowo, począwszy od (mitologiczego) puktu zerowego (13 sierpia 3114 r. p..e.), a z drugiej czas płyący cykliczie, obejmujący zasadiczo dwa cykle kaledarzowe ( tzolk'i [260 di] i haab [365 di]), które tworzą razem tak zwae Koło Kaledarzowe. TZOLK'IN I HAAB Tzolk'i jest cyklem złoŝoym z 260 di i staowi kombiację trzyastu liczb i dwudziestu di, z których kaŝdy ma odrębą azwę. Haab jest atomiast odpowiedikiem roku zwykłego liczącego 365 di i tworzy go osiemaście miesięcy po 20 di kaŝdy oraz pięć dodatkowych di dodawaych a końcu roku. Pierwszym diem kaledarza tzolk'i jest 1 imix, astępym 2 ik', kolejym 3 ak'bal itd. Ostateczie po wykorzystaiu 260 kombiacji dochodzimy poowie do dia 1 imix imix 2 ik' 3 ak'bal 4 k'a 12 eb 13 be 1 ix 2 me imix ik' ak'bal k'a chikcha kimi maik' lamat muluk ok chuwe eb be ix me kib kaba etz'ab kawak ajaw Tabela IX: Zestawieie astępujących po sobie di tzolk i W kaledarzu haab kaŝdy miesiąc obejmuje 20 di, z wyjątkiem okresu pięciu di a końcu roku, zaych jako wayeb. Pierwszym miesiącem jest pop. Po diu 1 pop mamy 2 pop, astępie 3 pop itd. aŝ do mometu, kiedy po upływie 365 di, dochodzimy poowie do 1 pop. Początek miesiąca azyway był osadzeiem miesiąca. W te sposób po upływie 19 di kończył się miesiąc pop i osadzay był kolejy miesiąc (wo). 40 KOŁO KALENDARZOWE Koło Kaledarzowe (CR z ag. Caledar Roud) podaje kokretą datę określoą zarówo przez tzolk'i, jak i haab, a przykład 6 etz'ab 11 yax (po której astępuje 7 kawak 12 yax, 8 ajaw 13 yax, 9 imix 14 yax, itd.). PoiewaŜ ajmiejsza wspóla wielokrotość liczb 260 i 365 wyosi (52 x 365 di = 73 x 260 di = di), zatem taka sama data określoa przez Koło Kaledarzowe powtórzy się dopiero po upływie około 52 lat. 39 Zobacz: Glify di kaledarza tzolk i w dalszej części. 40 Zobacz: Glify miesięcy kaledarza haab w dalszej części. 47

50 DŁUGA RACHUBA Długa Rachuba (LC z ag. Log Cout) staowi kaledarz liiowy 41 z (mitologiczym) puktem początkowym przypadającym wedle kaledarza gregoriańskiego w 3114 roku (13 sierpia, zgodie ze zmodyfikowaą stałą [ di] korelacji GMT [Goodma-Martiez-Thompso]). Kaledarz Długiej Rachuby przypomia asz kaledarz liiowy, z jedyą róŝicą polegającą a tym, Ŝe my odmierzamy czas w latach, podczas gdy Majowie odmierzali go w diach. Przypuszczalie lepsze porówaie staowią obliczeia dia juliańskiego, stosowae w astroomii, gdyŝ jedostką bazową jest tutaj dzień a Ziemi. Dzięki temu Długa Rachuba ma przewagę ad aszym systemem kaledarzowym pod względem dokładości odotowywaia upływającego czasu. Wiadomo jedak, Ŝe Majowie stosowali zazwyczaj róŝe akładające się a siebie systemy kaledarzowe w celu dokładego określeia daty 42. SERIA POCZĄTKOWA Seria Początkowa (IS z ag. Iitial Series) jest stadardowym zapisem kaledarzowym, który pojawia się a początku iskrypcji zachowaych a zabytkach Majów. Sekcję tę rozpoczya tzw. Glif Wprowadzający Serii Początkowej (ISIG z ag. Iitial Series Itroductory Glyph), po którym pojawia się Długa Rachuba (LC) i Koło Kaledarzowe (CR). Seria Początkowa ie tylko określa datę pierwszego wydarzeia opisaego w tekście, ale słuŝy rówieŝ jako pukt odiesieia dla kolejych dat wspomiaych w iskrypcji (podawaych późiej przy uŝyciu liczb określających upływ czasu). SERIA UZUPEŁNIAJĄCA W długich tekstach majańskich zawierających Serię Początkową, pomiędzy kaledarzami tzolk'i i haab, pojawia się grupa sześciu lub siedmiu powtarzających się glifów. Nazywamy je Serią Uzupełiającą 43, a obejmuje oa, a przykład, cykl 9 di (glif G) wraz z glifem F odoszącymi się prawdopodobie do jakiegoś szczególego rytuału związaego z określoą datą. Następie mamy układ glifów zway Serią KsięŜycową. Podaje oa dae związae z KsięŜycem (liczbę di, które upłyęły od poprzediego owiu [glify E i D], pozycję daej luacji w cyklu 6 luacji [glif C], azwę luacji bądź kieruek wschodu lub zachodu KsięŜyca [glif X] i związaego z im wyraŝeia oto jej owa azwa [glif B] oraz liczbę di [29 lub 30] określających długość daej luacji [glif A]). LICZBY PODAJĄCE UPŁYW CZASU Liczby te (DN z ag. Distace Numbers) podają iterwał pomiędzy datami wspomiaymi w iskrypcjach Majów. Zapisywae były w porządku odwrotym w stosuku do dat Serii Początkowej. Najpierw mamy liczbę di (k'i), a potem kolejo: okresów 20-diowych (wiik), okresów 360-diowych lat (haab), okresów 20 lat zwykłych (wiikhaab ) itd. Współczyiki liczbowe k i oraz wiik zapisywae są zazwyczaj w jedym bloku glificzym i oba są dołączoe do zaku wiik. Mogą pojawić się po lewej stroie lub w górej części glifu wiik. Jedak współczyik wiik zajmuje dokładie taką samą przestrzeń w poziomie albo w pioie jak glif wiik, podczas gdy współczyik liczbowy k'i widoczy jest a całej rozciągłości (w pioie lub poziomie) bloku glificzego. Warto więc zawsze spojrzeć a lewą i górą część bloku glificzego, gdyŝ pojawiający się tam liczebik określa liczbę di k'i. 13,2-WINIK-ji-ya 13 di (i) 2 miesiące po 20 di 19,8-WINIK-ji-ya 19 di (i) 8 miesięcy po 20 di 41 Pomimo iŝ kaledarz Długiej Rachuby, obejmujący cykl 13 bak tuów (pih lub pik) jest kaledarzem liiowym, to przypuszczalie Majowie przyjmowali, Ŝe ma o jedak aturę cykliczą. Poza tym, kaledarz Długiej Rachuby był uwaŝay za kotyuację lub za powrót poprzediego cyklu kaledarzowego (lub stworzeia świata) i w te sposób był rzeczywiście cykliczy. 42 Dobrym przykładem są iskrypcje a adproŝach z Yaxchila. 43 Glify Serii Uzupełiającej zostały ozakowae przez wczesych badaczy cywilizacji Majów w porządku alfabetyczym odwrotym do zajmowaego w iskrypcjach (G, F, E, D, C, B, A) dlatego, Ŝe glify w końcowej części serii wydawały się bardziej zrozumiałe iŝ te zamieszczoe a jej początku: Późiejsze odkrycia pozwoliły dodać do tej listy jeszcze trzy glify: Z, Y i X. 48

51 Po liczbach określających upływ czasu (DN) pojawiają się zazwyczaj Wskaźiki Daty Wcześiejszej (ADI z ag. Aterior Date Idicators) lub Wskaźiki Daty Późiejszej (PDI z ag. Posterior Date Idicators), w zaleŝości od tego, czy poprzedzają w iskrypcji datę wcześiejszą czy późiejszą. Obecie, gdy jesteśmy juŝ w staie odczytać te glify foetyczie, dzięki aalizie odpowiedich afiksów gramatyczych rozumiemy ich fukcje sematycze. I tak ADI odczytujemy u[h]tiiy (u-ti-ya), (juŝ) się wydarzyło, a PDI iu[h]ti (i-u-ti), i wówczas wydarzyło się. u-ti-ya u[h]tiiy uht-i-ø-iy wydarzyć się-iv-adv.clt-3sa (juŝ) się wydarzyło i-u-ti iu[h]ti i-uht-i-ø CONJ-wydarzyć się-iv-3sa (i) wówczas wydarzyło się MOśLIWE WSPÓŁCZYNNIKI LICZBOWE HAAB DLA DWUDZIESTU DNI TZOLK'IN tzolk'i: moŝliwe współczyiki liczbowe haab: ajaw imix ik' ak'bal k'a chikcha kimi maik' lamat muluk ok chuwe eb be ix me kib kaba etz'ab kawak

52 GLIFY PANÓW NOCY (CYKL 9 DNI) G1 G2 G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 Tabela X: Glify Paów Nocy (rysuki: Joh Motgomery) PRZYKŁAD KORELACJI DŁUGIEJ RACHUBY, TZOLK IN, HAAB I PANÓW NOCY ix 11 me 12 kib 13 kaba 1 etz'ab 2 kawak 3 ajaw 4 imix 5 ik' 6 ak'bal 7 k'a 8 chikcha 9 kimi 10 maik' 11 lamat 12 muluk 13 ok 1 chuwe 2 eb 3 be 4 ix 5 me 6 kib 7 kaba 8 etz'ab 9 kawak 10 ajaw 11 imix 12 ik' 13 ak'bal 1 k'a 17 sip 18 sip 19 sip 0 sotz' 1 sotz' 2 sotz' 3 sotz' 4 sotz' 5 sotz' 6 sotz' 7 sotz' 8 sotz' 9 sotz' 10 sotz' 11 sotz' 12 sotz' 13 sotz' 14 sotz' 15 sotz' 16 sotz' 17 sotz' 18 sotz' 19 sotz' 0 sek 1 sek 2 sek 3 sek 4 sek 5 sek 6 sek 7 sek G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 G1 G2 G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 G1 G2 G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 G1 G2 G3 G4 G5 G6 50

53 PRZETWARZANIE DAT DŁUGIEJ RACHUBY NA DATY KALENDARZA GREGORIAŃSKIEGO 1. MoŜymy poszczególe liczby z kaledarza Długiej Rachuby przez odpowiadające im jedostki zawarte w podaej poiŝej tabeli (środkowa koluma). 2. Dodajemy do siebie uzyskae wyiki, dzięki czemu otrzymamy Długą Rachubę wyraŝoą w diach w systemie dziesiętym. Wykoajmy a przykład obliczeia dla daty Długiej Rachuby Majów: (9 bak'tuów, 15 k'atuów, 6 tuów, 14 wiali i 6 k'iów ): Liczba w Długiej Rachubie: pomoŝoa przez: wyik: Liczba di Majów: Do otrzymaej liczby di Majów dodajemy stałą korelacji GMT ( ), aby otrzymać odpowiadającą jej liczbę dia juliańskiego (JDN z ag. Julia Day Number) MDN: GMT: JDN: Od uzyskaej liczby JDN odejmujemy ajbliŝszą jej, miejszą liczbę JDN (patrz tabela poiŝej): Rok: JDN: rok: JDN: * Liczba di w kaledarzu juliańskim (JDN) dla 1 styczia w kaledarzu gregoriańskim (lata ) JDN 1 JDN 2 reszta: Obliczamy ilość lat (po 365 di) i di w liczbie uzyskaej jako reszta: reszta: di w roku (zwykłym): wyik: lat 131 di 51

54 6. PoiewaŜ do tej pory liczyliśmy lata po 365 di, zatem teraz musimy wziąć pod uwagę lata przestępe (jedo co 4 lata) oraz stulecia przestępe (te, które dzielą się przez 400, p. rok 400, 800, 1200, 1600, 2000 itd.). Odejmujemy liczbę di odpowiadających liczbie di w latach przestępych w okresie od 700 r. (ajbliŝsza, miejsza jedostka JDN) do 738 r. (700 + wyik powyŝszego dzieleia). W tym okresie mieliśmy 9 lat przestępych, czyli dodajemy 9 di: NajbliŜsza miejsza JDN: wyik dzieleia: di z lat przestępych, wyik końcowy: które aleŝy odjąć: lat 131 di 9 di 738 lat 122 di Otrzymae w wyiku dzieleia 38 (lat), podzieloe dalej przez 4, daje am w rezultacie 9,5. Biorąc pod uwagę jedyie pełe di, odejmujemy jedyie 9. Zatem data Długiej Rachuby Majów przypadała w 122- gim diu 738 roku, czyli 2 maja 738 roku. KRÓTKI PRZELICZNIK DAT DŁUGIEJ RACHUBY MAJÓW NA DATY KALENDARZA GREGORIAŃSKIEGO 44 (dla daty Majów: ) PrzybliŜoą datę w kaledarzu gregoriańskim moŝa otrzymać dodając bak'tuy (9), k'atuy (15), tuy (6), wiale (14) i k'iy (6) (= ), a astępie dzieląc wyik przez 365 ( 3 853,28) i odejmując od tej liczby 3115 ( rok zerowy), otrzymując 738r. Dokładiejsze przybliŝeie moŝa uzyskać stosując astępujący wzór 45 : (M / ) = Y gdzie M otrzymujemy dodając bak'tuy, k'atuy, tuy, wiale i k'iy (tak, jak pokazao to powyŝej), podczas gdy Y ozacza w przybliŝeiu rok i jego ułamek. Rycia 14: Waza w stylu kodeksu z okresu klasyczego późego (fot. Harri Kettue, dzięki uprzejmości Muzeum Sztuki Kimbell) 44 Przedstawioe poiŝej obliczeia dają wartość z przybliŝeiem ± 1 roku w stosuku do daty Długiej Rachuby i są bardzo uŝytecze dla pozaia przybliŝoych dat pojawiających się a zabytkach Majów zawsze wtedy, gdy ie jest waŝa aŝ tak szczególie dokłada data kaledarza gregoriańskiego. 45 Pragiemy podziękować Markowi Matey ze Space Ceter Lydo B. Johso z NASA w Housto za udostępieie am tego wzoru w 2009 r. 52

55 GLIFY OKRESÓW W DŁUGIEJ RACHUBIE Nowa ortografia: Stara ortografia: Język majański klasyczy: Długość okresu: Przedstawieia glifów: wariaty głów 46 i formy podstawowe: bak'tu baktu pih/ pik di (=20x7200 di) k'atu katu wiaakhaab? di (=20x360 di) tu tu haab 360 di (=18x20 di) wial uial wiik / wial 20 di k'i ki k'i 1 dzień Tabela XI: Glify okresów stosowaych w Długiej Rachubie i w liczbach podających upływ czasu 46 Wariaty głów zmodyfikowae a podstawie rysuków Stuarta (w: Stuart i Graham 2003: 26). 53

56 GLIFY DNI KALENDARZA TZOLK'IN Nowa ortografia: Język jukatecki z XVI wieku: Język majański klasyczy: Przedstawieia glifów: imix imix ha'? ik' ik ik' ak'bal akbal ak'ab? k'a ka ohl? chikcha chiccha? kimi cimi cham? maik' maik chij?/keej? lamat lamat lam(b)at? muluk muluc? ok oc ok? Tabela XII: Glify di kaledarza tzolk'i: imix - ok (rysuki glifów: Mark Va Stoe) 54

57 Nowa ortografia: Język jukatecki z XVI wieku: Język majański klasyczy: Przedstawieia glifów: chuwe chue? eb eb? be be? ix ix hix? me me tz'iki? kib cib? kaba caba chab?/kab? etz'ab etz'ab? kawak cauac? ajaw ahau ajaw? Tabela XIII: Glify di kaledarza tzolk'i: chuwe - ajaw (rysuki glifów: Mark Va Stoe) 55

58 GLIFY MIESIĘCY KALENDARZA HAAB Nowa ortografia: Język jukatecki z XVI wieku: Język majański klasyczy: Przedstawieia glifów: pop pop k'ajalaw?, k'ajalab? wo uo ik'at, wooh(iil) sip zip chakat sotz' zotz' suutz' sek tzec kasew, kusew xul xul? yaxk'i yaxki yaxk'i mol mol mol, molol, molow ch'e ch'e ik'sihom yax yax yaxsihom Tabela XIV: Glify miesięcy kaledarza haab: pop-yax (rysuki glifów: Mark Va Stoe, z wyjątkiem drugiego glifu wo (a podstawie: Kerr [K6751]) 56

59 Nowa ortografia: Język jukatecki z XVI wieku: Język majański klasyczy: Przedstawieia glifów: sak zac saksihom keh ceh chaksihom mak mac mak k'ak'i kaki uiw muwa mua muwaa, muwa pax pax pax k'ayab kayab k'aasiiy kumk'u cumku? ohl wayeb uayeb wayhaab?, kolajaw Tabela XV: Glify miesięcy kaledarza haab: sak-wayeb (rysuki glifów: Mark Va Stoe, z wyjątkiem trzeciego glifu muwa [a podstawie rysuku: Nikolai Grube [CRC BCM3: D3]) 57

60 DODATKI DODATEK A: NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE TYTUŁY AJAW ajaw pa, władca (tytuł królewski) a/aj-winak-bak aj wia[a]k ba[a]k te, który pojmał 20 (wielu) jeńców ba-ka-ba ba[ah] kab przywódca/ pierwszy a ziemi ch'a-ho-ma ch'ahom męŝczyza (?) CH'OK ch'ok młodzieiec KAL?-TE' kal[om]te' (podiosły tytuł królewski) ke-kelem?-ma kelem młodzieiec (?) siłacz (?) K'INICH k'iich słoeczy (imię bóstwa) sa-ja-la sajal szlachetego pochodzeia (?) a/aj-tz'ib-ba aj tz'i[h]b skryba DODATEK B: NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE GLIFY OKREŚLAJĄCE WIĘZY POKREWIEŃSTWA I WZAJEMNE RELACJE yu-e yue[] dziecko (ojca) u-1-tan-a ujuta umiłoway/ukochay/ dziecko (metafora) ya-al.-la yal dziecko (matki) u-mijin?-a umiji[i] (?) dziecko ojca su-ku-winik-ki suku[] wiik starszy brat yi-tz'i-i yi[h]tz'ii młodszy brat yi-cha-i yichaa wuj (ze stroy matki) ya-at-a yata parter, parterka, mąŝ, Ŝoa, towarzyszka u-kab-ji-ya ukabjiiy pod adzorem (jego/jej) ye-te'? ye[h]te' jego działaie/czy yi-ta-ji yitaaj w (jego/jej) towarzystwie, z (kimś) yi-t703v-nal yichal w (jego/jej) obecości, przed (ią/im) 58

61 DODATEK C: GLIFY EMBLEMATY Z OKRESU KLASYCZNEGO Altu Ha Bital Calakmul Cacue Caracol Copa Dos Pilas Lamaai Machaquila Narajo Paleque Piedras Negras Pomoa Quirigua Seibal Tikal Toia Uaxactu Ucaal Xuatuich Yaxchila Rycia 15: Wybrae glify emblematy z okresu klasyczego (rysuki glifów emblematów z Caracol, Lamaai i Xuatuich: Christophe Helmke) 59

62 Mapa 1: Mapa ziem Majów pokazująca główe staowiska archeologicze 60

63 DODATEK D: ALFABET BISKUPA DIEGO DE LANDA Rycia 16: Alfabet biskupa Diego de Lada (a podstawie: Coe & Kerr 1998: 228) 61

64 DODATEK E: TRANSKRYPCJA 47 FONEM JĘZYKA MAJAŃSKIEGO KLASYCZNEGO Spółgłoski: bilabiale alweolare palataloalweolare palatale welare uwulare krtaiowe zwarte/wybuchowe: bezdźwięcze dźwięcze 48 p p' b t t' k k' afrykaty (zwartoszczeliowe) bezdźwięcze dźwięcze tz tz' ch ch' szczeliowe <trące> s x j h uste (płye) l osowe m spółgłoska półotwarta w y Samogłoski: przedia cetrala tyla wysoka (zamkięta) i u średia e o iska (otwarta) a 47 Traskrypcja ta ie jest ai foemowa, ai foetycza. Odosi się do zasad ortograficzych stosowaych w epigrafice Majów i opartych a owo przyjętych oficjalych alfabetach języków Majów w Gwatemali (Acuerdo Guberativo umero [23.XI.1987]) i ich modyfikacji (Acuerdo Guberativo umero [2.III.1988]) oraz a późiejszej publikacji (Leguas Mayas de Guatemala: Documeto de referecia para la prouciació de los uevos alfabetos oficiales). Zobacz teŝ rozdział Iformacje a temat ortografii. 48 MoŜa je rówieŝ określać jako zwarcie ejektywe. 62

65 DODATEK F: NARZĄDY I MIEJSCA ARTYKULACJI 49 Rycia 17. Miejsca artykulacji arządy artykulacji: termiologia łacińska: miejsca artykulacji: 1. wargi 2. dola warga i góre zęby 3. zęby 4. tyla część zębów 5. krawędź dziąsłowa 6. podiebieie twarde 7. podiebieie miękkie 8. języczek 9. gardło 10. krtań 11. koiec języka 12. ostrze języka 13. grzbiet języka 14. agłośia (języczek) labium, pl. labia des, pl. detes alveolus, pl. alveoli palatum durum velum uvula pharyx laryx apex lamia/coroa dorsum epiglottis bilabiale (dwuwargowe) wargowo-zębowe międzyzębowe tylozębowe dziąsłowe (alweolare) podiebiee, środkowojęzykowe tylopodiebiee, welare języczkowe (uwulare) gardłowe (farygale) krtaiowe (larygale) szczytowe, wierzchołkowe warstwowe, wieńcowe podiebiee (dorsale) języczkowe (epiglottale) 49 Częściowo oparte a pracach: Iivoe, Horppila, Heikkoe & Rissae 2000 z modyfikacjami. 63

66 DODATEK G: HARMONIA A DYSHARMONIA, WYRZUTNIA FONEMOWA I REKONSTRUKCJA KRTANIOWYCH GŁOSEK SZCZELINOWYCH <TRĄCYCH> Z istieia dysharmoii w piśmie Majów zdawao sobie sprawę począwszy od podstawowych badań Korozowa (1952) ad foetyką w tym piśmie. Jedak aŝ do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku pozostawioo tę kwestię miej lub bardziej otwartą. W latach osiemdziesiątych miioego wieku ta charakterystycza cecha pisma została przebadaa przez róŝych ligwistów i uzyskao ciekawe rezultaty. Jedak aŝ do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku ie zalezioo całkowicie zadowalającego wzorca, który wyjaśiałby wszystkie zestawieia. W 1998 roku Housto, Robertso i Stuart podali, Ŝe występowaie dysharmoii w piśmie Majów wskazuje a obecość przedspółgłoskowych krtaiowych spółgłosek szczeliowych (/h/) oraz samogłosek złoŝoych, obejmujących: długie samogłoski (VV), zwarcie głośi ('), samogłoski dźwięcze (V') i samogłoski dźwięcze reartykułowae (V'V). Początkowo Housto, Stuart i Robertso (1998) sugerowali, Ŝe w pisowi dysharmoiczej ie ma róŝicy pomiędzy długością samogłosek, glotalizacją i przedspółgłoskowym /h/, a istieie tych trzech cech foemowych powio być zrekostruowae zgodie z kryteriami ewolucji historyczej 50 : CV 1 C / CV 1 CV 1 > CV 1 C / CV 1 CV 2 > CV 1 C CVVC CV'C CVhC + rekostrukcja historycza Późiej Lacadea i Wichma (2004) zapropoowali modyfikację tego modelu sugerując, Ŝe samogłoski złoŝoe (złoŝoe jądra sylab) róŝiły się w piśmie od krótkich samogłosek [ oraz] Ŝe długość samogłoski i zwarcie głośi były rozróŝiale w ortografii. Lacadea i Wichma (2004: 103) podali rówieŝ, Ŝe ai pisowia dysharmoicza, ai harmoicza ie wskazują a istieie przedspółgłoskowego /h/. Skoro przedspółgłoskowe /h/ istiało w języku majańskim klasyczym (p. jako koiecza i itegrala część kostrukcji czasowikowych stroy bierej), to w procesie odczytywaia musi być zrekostruowae w oparciu o ligwistykę historyczą. Podae przez powyŝszych badaczy (Lacadea i Wichma 2004) zasady rządzące zestawieiami pisowi harmoiczej i dysharmoiczej są astępujące: CV 1 C / CV 1 -CV 1 > CV 1 C CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CVVC (V 1 = a, e, o, u; V 2 = i) CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CVVC (V 1 = i; V 2 = a) CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CV'(V)C (V 1 = e, o, u; V 2 = a) CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CV'(V)C (V 1 = a, i; V 2 = u) 50 Objaśieie skrótów: C spółgłoska (z ag. cosoat), V samogłoska (z ag. vowel) 64

67 Tabela róŝych złoŝeń z przykładami, opracowaa a podstawie prac Lacadey i Wichmaa (2004): ZłoŜeie: Rezultat: Przykład Traskrypcja: Tłumaczeie: CAC / Ca-Ca CAC / Ca-Ci CAC / Ca-Cu CEC / Ce-Ce CEC / Ce-Ci CEC / Ce-Ca CIC / Ci-Ci CIC / Ci-Ca COC / Co-Co COC / Co-Ci COC / Co-Ca CUC / Cu-Cu CUC / Cu-Ci CUC / Cu-Ca CaC CaaC Ca'(a)C CeC Ceec? Ce'(e)C CiC CiiC CoC CooC Co'(o)C CuC CuuC Cu'(u)C la-ka ba-ki ba-tz'u te-me ke-ji e-a wi-tzi yi-tz'i-a yo-po xo-ki o-la k'u-hu mu-chi bu-la lak baak ba'tz' tem keej e'[h] witz yi[h]tz'ii yop xook o'[h]l k'uh muuch bu'ul talerz jeiec małpa wyjec tro jeleń zwierciadło góra młodszy brat liść reki serce bóstwo ropucha fasola Tabela XVI: Przykłady oparte a zasadach harmoii (wg Lacadea i Wichma 2004) Jedą z (rzadkich) form dysharmoii w piśmie jest złoŝeie CEC / Ce-Cu, które ie zostało przedstawioe w Tabeli XVI (powyŝej). Lacadea i Wichma (2004) przypuszczają, Ŝe taka forma ie leŝy w sferze zasad dysharmoii, lecz staowi raczej przykład wyrzuti foemowej (elizji) 51. I tak istieją dwa moŝliwe rezultaty dla astępujących złoŝeń: CEC / Ce-Cu CEC / Ce-Cu Ce'(e)C Ce'(e)C che-bu te-mu che'[eh]b? / chebu[l]? te'm? / temu[l]? piórko, pędzel siedzisko, ława, tro Przykłady wyjątków od ormalych zasad pisowi dysharmoiczej (= wyrzutia foemowa / elizja): ZłoŜeie: Rezultat: Przykład: Traskrypcja: Tłumaczeie: CAC / Ca-Ce VCAC / Ca-Ce CAC / Ca-Co CEC / Ce-Cu CEC / Ce-Co CIC / Ci-Ce CIC / Ci-Co COC / Co-Ce COC / Co-Cu CUC / Cu-Ce CUC / Cu-Co CUC / Cu-Ca???????????? BAK-ke AJAW-le ch'a-ho e-bu ti-jo o-ke u-e? tu-pa ba[a]ke[l] ajawle[l] ch'aho['m] e[h]bu[l] *ie poświadczoe* *ie poświadczoe* tijo['] o[o]ke[l] *ie poświadczoe* ue[]? *ie poświadczoe* tupa[j] kość paowaie, królestwo człowiek stopień/schodek (topoim) stopa iemowlę zauszica Tabela XVII: Przykłady słów z wyrzutią foemową (elizją) Następujące foemy są często wyrzucae a końcu wyrazów i w przypadku zbitki spółgłosek ( C# i CC ): /l/, /m/, //, /h/, /j/ i /'/. Przykładami słów z elizją foemową a końcu wyrazu są: bi > bi[h] ( droga ), chi > chi[j] ( jeleń ), sa-ja > saja[l] (tytuł), tz'u-u > tz'uu[] ( koliber ), a-u-ku > a[j]uku[l] (imię włase) i YAX-a > Yaxa['] ( Yaxha' [topoim]). Do wyrazów z elizją foemową w złoŝeiu CC (zbitka spółgłosek/podwója spółgłoska) aleŝą: ja-wa-te' > jawa[]te' ( trójoŝy talerz ), bu-ku > bu[h]k ( odzieie/ubraie ), xo-te' > xo[l]te' ( laska, buława ) i ko-ha-wa > ko[']haw ( hełm ). Zatem głoski /l/, /m/, //, /h/, /j/ i /'/ są wyrzucae gdy poprzedzają ią spółgłoskę. 51 Poadto Wichma sądzi, Ŝe przypuszczalie skryba igrał z przyjętymi kowecjami i wprowadził e-u jako ową zasadę, chociaŝ musimy rozwaŝyć teŝ moŝliwość, Ŝe pojawia się tam sufiks u[l]. To zbyt wiele, aby poświęcić prostotę systemu, kiedy istieje jedyie kilka przykładów i kiedy mogły oe obejmować sufiksy wyrzucae w wyiku elizji (iformacja prywata, 2002). 65

68 RóŜorodość stosowaej pisowi oboczej tego samego wyrazu moŝe posłuŝyć jako wskazówka do zrozumieia wyrzuti foemowej. Na przykład, w iskrypcji a NadproŜu 10 z Yaxchila (patrz poiŝej), imię jeńca (A[h]kul Mo' ) zostało zapisae w czterech róŝych formach: (B3a) (C3b) (F4a) (F8) a-ak-mo' a[h]k[ul] mo' Ahkul Mo' AK-[ku-lu]MO' a[h]kul mo' Ahkul Mo' a-[ku?]lu-mo' a[h]kul mo' Ahkul Mo' a-[ku?]lu-mo'-o a[h]kul mo Ahkul Mo' Tabela XVIII: Przykład róŝej pisowi imieia Ahkul Mo' a NadproŜu 10, Yaxchila Rycia 18: NadproŜe 10, Yaxchila, Meksyk (rysuek: Ia Graham [Graham & vo Euw 1977: 31]; dzięki uprzejmości Peabody Museum of Archaeology ad Ethology, Uiversity of Harvard) Warto podkreślić, Ŝe wytłumaczoe powyŝej zasady pisowi są ieustaie modyfikowae przez wspomiaych badaczy i coroczie wprowadza się poprawki. Z drugiej stroy aleŝy wspomieć, Ŝe a polu epigrafiki Majów brak rówieŝ zgodości co do podstawowych zasad ortografii. W związku z tym zalecamy czytelikom, aby śledzili toczącą się dyskusję i czytali ukazujące się artykuły i publikacje związae z tym tematem Jedą z palących kwestii i podstawowym problemem związaym z zasadami pisowi jest częściowa iezgodość daych ligwistyki historyczej i reguł zrekostruowaej pisowi. W zbiorze ligwistyczym istieją przykłady, które zdają się przeczyć opisaym powyŝej zasadom i róŝi badacze zajdują odmiee rozwiązaia tych dylematów (zobacz słowik a końcu podręczika). Przyczyy róŝicy zdań pomiędzy odmieymi szkołami odośie zasad pisowi muszą zostać jeszcze wyjaśioe, ale ajprawdopodobiej w iedalekiej przyszłości uda się lepiej zrozumieć stosuek języka pisaego dawych Majów do języka mówioego Zobacz rówieŝ przypis

69 DODATEK H: PRZYKŁAD ANALIZY GLIFICZNEJ TRANSLITERACJA, TRANSKRYPCJA, ANALIZA LINGWISTYCZNA ORAZ RÓśNE ETAPY I WERSJE TŁUMACZENIA WYBRANEGO FRAGMENTU (E1-J2) TEKSTU ZE SCHODÓW HIEROGLIFICZNYCH 4, STOPIEŃ 5, DOS PILAS, PETEN, GWATEMALA ZDANIE GLIFICZNE: (rysuek: Stephe Housto) TRANSLITERACJA: E1: ju-bu-yi / F1: u-to-k'a / E2: u-pa-ka-la / F2: u-a / G1: JOL / H1: CHAK-ki / G2: u-kab-[ji]ya / H2: ba-la-ja / I1: CHAN-a / J1: K'AWIL-la / I2: u-chan-u / J2: TAJ-MO'-o TRANSKRYPCJA: jubuy / utook' / upakal / u'? / [u]jol / cha[h]k / ukabjiiy / ba[j]laj / cha / k'awiil / ucha' / taj[al] mo' ROZBIÓR MORFOLOGICZNY: jub-uy-ø / u-took' / u-pakal / u'? / u-jol / chahk / u-kab-ø-jiiy / baj-l-aj-ø / cha / k'awiil / u-cha' / taj-al / mo' ANALIZA GRAMATYCZNA: powalić-thm-abs / 3SE-krzemień / 3SE-tarcza / pośredictwo? / 3SE-głowa / (imię bóstwa) / 3SE-adzorować-ABS-ADV.CLT / młot-aft-thm-abs / iebo / (imię bóstwa) / 3SE-straŜik / pochodiarel / papuga ara TŁUMACZENIE I: rozbiły się krzemień, tarcza tego, którego pośredikiem jest głowa Chahka ; (jest to) adzorowae przez K'awiil, który uderza młotem w iebie, straŝika Płoącej Ary TŁUMACZENIE II: Krzemień i tarcza Nu'u Ujol Chahk zostały rozbite; adzorował to Bajlaj Cha K'awiil, straŝik Tajal Mo' TŁUMACZENIE III: Armia Nu'u Ujol Chahk została rozbita przez Bajlaj Cha K'awiil, który pojmał Tajal Mo' TŁUMACZENIE IV: Nu'u Ujol Chahk został pokoay przez Bajlaj Cha K'awiil. 67

70 DODATEK I: SYLABARIUSZ a e i o u ba be bi bo bu cha che chi cho chu ch'a ch'e ch'i ch'o ch'u 68

71 ha he hi ho hu ja je ji jo ju ka ke ki ko ku k'a k'e k'i k'o k'u la le li lo lu 69

72 ma me mi mo mu a e i o u pa pe pi po pu sa se si so su 70

73 ta te ti to tu t'a t'e t'i t'o t'u tza tze tzi tzo tzu tz'a tz'e tz'i tz'o tz'u wa we wi wo wu 71

74 xa xe xi xo xu ya ye yi yo yu 72

75 Przykłady glifów ajczęściej myloych ze sobą: ba ma lo te bu mu mu yo bu mu la ma ka sa i wi ja HUL HA WINAK?/K'AL ku/tun pi ku/tun KAB/CHAB? ku/tun WITZ a/aj 7 chi yo AL/YAL CH'AM ke ye K'AL k'o TZUTZ 73 CHOK HUL

76 ZWIĘZŁY SŁOWNIK MAJAŃSKO POLSKI Glify 53 : Trasliteracja 54 : Traskrypcja 55 : Tłumaczeie 56 : Pisowia obocza 57 : a/aj a aj (1) zak foetyczy (2) przedrostek, proklityka lub klasyfikator ozaczający osobę, czyik, sprawcę, fukcję, staowisko lub cechę/właściwość ACH? AT? ach at / aat peis (), przypuszczalie forma wywodząca się ze wschodiego języka ch ola lub jukateckiego ACH?-cha, AT?-ti, AT?-ta AJAW ajaw ajaaw? (1) dosł. sprawca + mówić > mówca lub w szerszym zaczeiu krasomówca (2) tytuł pa, władca, król () AJAW-wa, a-ajaw, a-ajaw-wa, a-ja-wa AJAW ajaw ajaaw? (1) dosł. sprawca + mówić > mówca lub w szerszym zaczeiu krasomówca (2) tytuł pa, władca, król () AJAW-wa, a-ajaw, a-ajaw-wa, a-ja-wa AJAW ajaw ajaaw? (1) dosł. sprawca + mówić > mówca lub w szerszym zaczeiu krasomówca (2) tytuł pa, władca, król () AJAW-wa, a-ajaw, a-ajaw-wa, a-ja-wa 53 Zak przedstawioy w tej kolumie staowi tylko jede z moŝliwych wariatów pisowi spotykaej w zbiorze hieroglifów Majów. Na przykład słowo pa, władca (ajaw) moŝe być zapisae a róŝe sposoby: AJAW, a-ajaw, AJAW-wa, a-ajaw-wa i a-ja-wa. Poadto uŝycie róŝych form graficzych daje móstwo kombiacji, z których kaŝda ukazuje odmiee złoŝeie zaków (zobacz pisowia obocza w prawej kolumie i Rozdział 7. Logogramy). Układ słowika został oparty a trasliteracji w porządku alfabetyczym. Jeśli któryś z hieroglifów występuje zawsze w połączeiu z zaimkiem dzierŝawczym u-/y-, wówczas te poday jest w awiasie, p. (y-)uk'ib. Zatem porządek alfabetyczy odpowiada raczej tematowi wyrazu iŝ formie ajczęściej pojawiającej się w zbiorze. Rysuki glifów: (y)a-k'u-tu-u, che-e-bu, ja-yi, ja-wa-te', ke-kelem-ma i MUYAL-ya-la: Christophe Helmke. 54 Jest to trasliteracja ogóla, wykluczająca foemy zrekostruowae (długość samogłoski, zwarcie głośi i /h/ [przedspółgłoskowe krtaiowe głoski szczeliowe]), które ie staowią itegralej części hieroglifów, lecz zostały wskazae przez zasady dysharmoii, odmiay gramatyczej, a w przypadku elizji (wyrzuti foemowej) ustaloe przez rdzeych lektorów/czytelików. 55 Jest to traskrypcja szczegółowa obejmująca dźwięki zrekostruowae (zazaczoe w [awiasach kwadratowych]), i oparta zarówo a świadectwach historyczych, wewętrzych, jak i paleograficzych. 56 W rzeczywistości jest to raczej glosa iŝ tłumaczeie. Glosa ozacza krótkie ogóle tłumaczeie słowa lub morfemu, ie uwzględiające kotekstu, w którym się pojawia. Tym iemiej, jeśli istieje kilka dobrze udokumetowaych zaczeń słowa, zostały oe podae w kolejości od ajbardziej dosłowej do ajbardziej metaforyczej. W przypadku tej ostatiej wzięto pod uwagę (do pewego stopia) róŝe zaczeia w zaleŝości od kotekstu, w którym się pojawia. Po wyrazach zamieszczoo (w awiasach okrągłych) skróty kategorii gramatyczych: czasowiki: iv: czasowik ieprzechodi, ivd: czasowik ieprzechodi derywat, pv: czasowik pozycyjy, tv czasowik przechodi, tvd: czasowik przechodi (derywat); rzeczowiki i przymiotiki: adj: przymiotik, c: rzeczowik złoŝoy, : rzeczowik; ie: adv: przysłówek, cop: łączik, dem: zaimek wskazujący, ip: zaimek iezaleŝy, cl: klasyfikator liczbowy, um: liczebik, part: partykuła, poss: prefiks zaimka dzierŝawczego, prep: przyimek, prpo: przyrostek zaimka absolutywego, prpr: przedrostek zaimka ergatywego,, sp: imiesłów biery, top: topoim. W polskim przekładzie pozostawioo skróty kategorii gramatyczych stosowae w języku agielskim. Po pierwsze dlatego, Ŝe zacząca większość literatury dotyczącej epigrafiki Majów jest dostępa w języku agielskim, a po drugie z powodu braku odpowiedich skrótów iektórych kategorii (p. zaimków ergatywych i absolutywych). 57 Pisowia obocza została oparta a pracach: Boot, 2009; Lacadea & Wichma 2004; Lacadea & Zeder 2001 i Lacadea (iformacje prywate, ). 74

77 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: AJAW-le ajawle[l] władza, królowaie, królestwo () AJAW-le-le, AJAW- 2 le, AJAW-wa-le AK a[h]k Ŝółw zwłaszcza Ŝółw z rzek Ameryki Środkowej (Dermatemys mawii) () a-ka, a-ku, AK-ka (y)a-k'a (y)a[h]k'- dawać, wręczać (tv) ya-ak' AK'-ta a[h]k'ta- tańczyć (ivd) derywat rzeczowika ahk'vt (ahk'ot?/ahkut?) ozaczającego taiec, w którym wewętrza samogłoska jest sykopowaa w formie czasowikowej a[ak']-ta-, a-ak'-ta-, AK'-TAJ-, AK'-TAJ (y)a-k'u-tu-u (y)a[h]k'tu' (y)a[h]k'utu' prezet, podaruek (/c) (dosł. rzecz do podarowaia 3SE-dać-NOM/INS?) (ya)-al-la (y)al potomek, dziecko (matki) () ya-al, ya-la, AL (y)a-at-a (y)ata parter, parterka, towarzyszka, mąź, Ŝoa () ya-ta-a, a-at-a, ya-tan-li a-tz'a-mi atz'aam sól () AYIN / AHIN ayii / ahii (duŝa) jaszczurka, kajma, krokodyl (Crocodylus acutus & Crocodylus moreleti) () a-ayin/ahin-a AYIN/AHIN-a, AYIN/AHIN-i 75

78 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: BAH ba baah ba[(a)h] ba[aj] (1) gryzoń, suseł () (2) przywódca jako odręby termi w wyraŝeiach tytularych dla osób wysokiej ragi, oszących day tytuł (3) wizeruek, portret, własa osoba zawsze w formie dzierŝawczej () (4) stosoway w zwrotach odoszących się do persoifikacji, kiedy to pojawia się sufiks il i rdzeń czasowikowy a być, istieć (5) zak foetyczy ba-hi, ba-hi-ja, ba-ji-ja, [BAH]hi ba-ki baak (1) kość, szkielet, zawsze w formie dzierŝawczej () (2) jeiec pojmay w wojie () BALAM ba[h]lam jaguar (Pathera oca) lub ogólie kot ; rdzeń słowa pochodzi od czasowika bal- ukrywać się, któremu towarzyszy sufiks am, dając razem dosłowie te, który się ukrywa ba-ka-ba ba[ah]kab przywódca/ pierwszy a ziemi () ba-ki-li BAK-ki, ba-ka, BAK ba-la-ma, BALAM-la-ma, BALAM-ma ba-kab, ba-ka-kab, BAH-ka-ba ba-tz'u ba'tz' (czara) małpa wyjec (Alouatta pigra) () BATZ' bi BIH BIJ bi bi[h] bi[j] bih bij (1) zak foetyczy (2) droga, w porówaiu do sak-bih, ozaczającego dosł. biała/sztucza droga i odoszącego się w okresie klasyczym do określaia wysokich dróg zaych a Jukataie jako sakbe () (3) liijka (tekstu) () bi-ji, bi-hi 76

79 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: bu-ku bu[h]k ubraie, odzieie () bu-la bu'ul fasola (czara i brązowa) () (Phaseolus vulgaris) CHAK-ki cha[h]k (1) deszcz () (1) imię boga B CHAK, cha-ki, cha-ka CHAK chak (1) czerwoy (adj) (2) wielki (adj) CHAK-ka CHAM-mi cham umierać (iv) CHAM CHAN KAN cha ka (1) iebo () (2) wąŝ () (3) cztery (um) CHAN-a, cha-chan, cha-a, ka-kan CHAN-a cha (1) iebo () (2) wąŝ () (3) cztery (um) CHAN, cha-chan, CHAN-a-i cha-a CHAN cha (1) iebo () (2) wąŝ () (3) cztery (um) CHAN-u cha' straŝik w zaczeiu te, który pojmał () CHAN, CHAN-a CHAPAT chapa['h]t chapa[ah]t chapa[h]t chapat wij, pareczik (Chilopoda), zazwyczaj odosi się do istot adprzyrodzoych z atrybutami związaymi z wijami () cha-pa-ta, CHAPAT-ti, CHAPAT-tu, cha-pa-tu CHAY KAY chay kay ryba () cha-ya, ka-ya 77

80 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: che-e-bu che'[h]b che[h]bu[l] przybory (do pisaia), pióro (do pisaia), pędzelek () che-bu CHOK chok- rozrzucać, rozpryskiwać, rozpylać, siać, posiać (tv) cho-ko-, CHOK-ko-, CHOK-ka?- chu-ka chuk- chwytać, pojmać, ująć, brać do iewoli (tv) chu-ku CHUM[mu] chum- zasiadać, siadać (pv) CHUM ch'a-ji ch'aaj ch'aah ch'aj kropla, kropelka (), przypuszczalie w odiesieiu do kropelek krwi lub kuleczek kadzidła stosowaych podczas rytuałów symboliczego zasiewu ch'a-ja, ch'a-ha, ch'a ch'a-ho-ma ch'ahom (człowiek) młody, męŝczyza (?) () CH'AHOM?-ma, ch'a-ho CH'AK-ka ch'ak- 1) ściać uderzeiem, ciosać, ciąć toporem (2) zwycięŝać, zdobywać (tv) CH'AK CH'AM- K'AM- ch'amk'am- brać, chwytać, otrzymywać (tv) CH'AM-ma, ch'a-ch'am, ch'a-ma, k'a-ma? ch'a-ch'amak? ch'amak? lis () (Urocyo ciereoargetus) ch'a-ma-ka, CH'AMAK? CH'EN-a ch'e' grota, jaskiia, otwór, wydrąŝeie,studia () CH'EN, CH'EN-i, CH'EN-e 78

81 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: CH'OK ch'ok młodzieiec, latorośl () ch'o-ko (y)e-be-ta ebe't ebet posłaiec () ye-be-te e-bu e[h]b stopień, schody, drabia () e-eb, EB-bu, e-ba, ye-bu, ye-ba EK' ek' eek' gwiazda () e-k'e EL-K'IN-i elk'i wschód () stroa świata, słowo wprowadzoe a Niziach Majów w okresie klasyczym (lak'i w języku jukateckim w okresie postklasyczym) HA' ha' woda () w ogólości; moŝe odosić się zarówo do płyów, rzek i jezior, jak i do zbiorików wodych w szerszym zaczeiu tego słowa EL-K'IN HA'-a, a ha-i ha'i'? haa'? ha'? zaimek wskazujący 3-ej osoby l. pojedyczej o, oa, oo, te, ta, to, ów, owa (dem) ha-a HAB ha[a]b rok (liczący 365 di) () HAB, HAB[bi] ha-ma- ham- otwierać, odwiązywać (tv?/pv?) HIX hi[i]x określeie kota, przypuszczalie ocelota (Leopardus pardalis) lub margaja (Leopardus wiedii) () hi-hix 79

82 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: HUN hu hu' hu'u (1) kora drzewa, papier, księga (2) diadem, opaska a głowę, akrycie głowy (wykoae z papieru) () HUN-a, hu-a HUL- hul- przybywać, przychodzić (tutaj) (iv) HUL-li, hu-li (y)i-cha-i (y)ichaa brat matki, wuj (ze stroy matki) () (y)i[chi]-nal-la (y)ichal dosł. przód, frot lub w dowolym przekładzie w polu widzeia, co tłumaczymy jako z, razem lub w obecości (cop?) yi-chi-nal-la, yi-chi-nal, yi-chi-a-la, yi-[chi]nal-la, yi-[chi]nal, yi-t703v-nal (y)i-tz'i-i (y)i[h]tz'ii (y)i[h]tz'i młodszy brat () i-tz'i, yi-tz'i-a IK' ik' wiatr, powietrze, oddech () IK' ik' czary, ciemy (adj) IL il- widzieć, zobaczyć, poświadczyć, być obecym (tv) IL-la-, i-la-, i-il-, (y)i-la-, (y)i-li-, (y)i-il- ITZAM?-ji ITZAMNAJ?-ji itzam[aa]j? itzamaaj Itzamaaj? () (imię bóstwa) i-itzamnaj? 80

83 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: IX IXIK a ix ixik a (1) klasyfikator rodzaju Ŝeńskiego (clf) (2) pai, kobieta () (3) zak foetyczy i-xi IXIK-ki ja-yi jaay jay waza gliiaa, misa () ja-ya ja-a-bi jaaa[h]b iezidetyfikoway gatuek kwiatu () JANAB, ja-nab ja-wa-te' jawa[]te' talerz/aczyie a trójogu, wyraz pochodzi przypuszczalie od rdzeia jaw z rozwartymi ustami z przyrostkiem a i sufiksem te' (c) ja-te' JOL? jol? jo'l? jolom / joloom? głowa, czaszka () JOL-lo, JOL-li, JOL-la, JOL-le, JOL-mi ju-lu jul perforator, dzida, włóczia () (u-)1-tan-a (u)juta (u)juuta (u)huta (u)jutah umiłoway, ukochay () 1-TAN, 1-ta-a 1-TAN-i KAB CHAB? kab kaab chab? chaab? ziemia () ka-ba, ka-bi 2ka-wa kakaw kakao () ka-ka-wa, ka-wa, ka- 2 ka-wa, ka-wa, ka 81

84 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: KAL?-TE' kal[om]te' tytuł królewski wysokiej ragi (c) KAL?-ma-TE', ka-lo-ma-te', ka-kal?-te', ka-kal?-ma-te', ka-kal?-ma-te'-te ke-kelem?-ma ke-kelom?-ma kelem kelom sily, mocy (adj) lub w szerszym zaczeiu młodość, młodzieiec, młody () ke-le-ma, ke-lo-ma KOHAW-wa kohaw ko'haw hełm, akrycie głowy () w szczególości hełmy wykoae z plakietek z muszli, pochodzące z Teotihuaca ko-ha-wa, ko-o-ha-wa ko-ko-o-ma ko[h]kom straŝik, opieku, protektor () stosoway szczególie w odiesieiu do bóstw-patroów Copa K'ABA' k'aba' imię, azwa () K'ABA'-a, K'ABA'-ba-a, K'ABA'-ba k'a-ba-a, k'a-ba K'AK' k'a[h]k' ogień (), rytuał ogia, iekiedy przedstawiay w formie dzierŝawczej K'AL- k'al- prezetować, podosić, wiązać, zawiązywać, brać, umocowywać, chwytać, zamykać (vt) K'AK'-k'a, k'a-k'ak', k'a-k'a, 2 k'a, 2 K'AK' k'a-la- K'AN k'a (1) Ŝółty (adj) (2) dojrzały (adj) K'AN-a 82

85 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: K'AN k'a[h] ława, siedzisko, podstawa () rówieŝ odosi się do podstawy steli, schodów glificzych i w ogólości płaskich pomików K'AN-a K'AWIL k'awiil k'awil K'awiil () (imię bóstwa) K'AWIL-la, K'AWIL-li, K'AWIL-wi-la, k'a-wi-la K'IN-i k'i k'i[h]? (1) słońce, dzień () (2) ciepło, giew () K'IN K'INICH k'iich słońce z sufiksem ich, ozaczające dosł. wystawioy a słońce, w odiesieiu do bóstwa słońca, boga G, określaego miaem K'iich Ajaw K'INICH k'iich słońce z sufiksem -ich ozaczające dosł. wystawioy a słońce w zaczeiu lśiący w zwrotach tytularych K'IN-i-chi, [K'IN]chi-i K'IN-i-chi K'UH k'uh bóg, bóstwo () k'u-hu, k'u, K'U'-u K'UH k'uh[ul] dosł. podoby do boga w zaczeiu boski, święty (adj) K'UH-tzi k'uuhtz tytoń () k'u-hu-lu, k'u-ju-lu, K'UH-HUL, K'UH-JUL-lu, K'UH-JUL, K'U'-u-lu, K'UH-hu-lu la-ka lak laak talerz () lub w ogólości płaskie przedmioty, jak cegiełki ceramicze lub awet rzeźbioe plakietki kościae la-ki LAK? LAKAM lakam (1) sztadar, wielki ( / adj) (2) tytuł () la-ka-ma, LAKAM-ma, LAKAM 83

86 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: ma-xi maax małpa czepiak () zwłaszcza czepiak z Ameryki Środkowej (Ateles geoffroyi) MAX MIJIN?-a mijii? dziecko ojca () MIJIN? MO' mo' moo'? papuga ara () zwłaszcza ara Ŝółtoskrzydła (Ara Macao) MO'-o, mo-o, mo-o-o MUYAL?-ya-la muyal? muyaal? chmura () mu-muyal?-la, MUYAL?-la, MUYAL? MUYAL?-li, NAB a[h]b lagua, sadzawka (aturala), jezioro () w szczególości, a ogólie zboriki świeŝej wody a-bi, NAB-bi NAL al -al (1) dosł. młoda kukurydza () (2) sufiks -al określający miejsce a-la, NAL-la, a-nal a-wa a'- / aw- przedstawiać, okazywać (tv) NAH-wa OCH-chi och- wchodzić, wkraczać (iv) OCH, o-chi OCH-K'IN-i ochk'i zachód () stroa świata; stosoway a Niziach Majów w okresie klasyczym; zastąpioy przez chik'i w okresie postklasyczym OL-la o[h]l serce () zawsze w formie dzierŝawczej (y)o-otot-ti (y)otoot dom (miejsce zamieszkaia () OCH-K'IN o-la, OL, 2 o-la, (y)o-ol-la OTOT, OTOT-ti, o-to-ti, yo-to-ti 84

87 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: PAKAL pakal tarcza () PAKAL-la, pa-ka-la PAS pas[aj] świt, brzask () pa-sa-ja, PAS-sa-ja PAT- pat- (1) robić, tworzyć, budować, formować (tv) (2) tworzyć się (pv) pi-bi-nah-a pibaah dosł. dom pieca / dom kąpieli, odosi się szczególie do łaŝi parowej () pa-ta-, PAT-ta-, pa-pat- pi-bi-nah, pi-bi-nah-li pi-tzi pi-tzi- pitz pitz- gra w piłkę (); z odpowiedim prefiksem czasowikowym ozacza rówieŝ grać w piłkę sa-ja-la sajal tytuł o ieustaloym zaczeiu () sa-ja, sa[ja], sa[ja]-la, sa SAK sak biały, czysty (adj) SAK-ka, SAK-ki, sa-ku SIH- SIY?- sihsiy- urodzić się (ivd) su-ku-winik-ki suku[] wiik starszy brat () sa-ku-wi-winik-ki TAJ taj sosa, pochodia () zwłaszcza sosa karaibska zaa teŝ jako ocote i zrobioe z iej pochodie ta-ja 85

88 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: TAN ta[h] (1) wewątrz, w środku, w cetrum (czegoś), przypuszczalie takŝe przed (czymś) w odiesieiu do miejsca (2) pierś () lub przedia część ciała TAN-a, ta-a TE' te' te'el drewo, drzewo () odosi się rówieŝ ogólie do rośli TE'-e te-mu tem? temul? tro () ti ti (1) w, do, a, z, przez, dla, jako (prep) (2) zak foetyczy TOK' to[o]k' to[']k' tok' kwarc, krzemień () i wykoae z ich przedmioty to-k'a, to-k'o, TOK'-k'o, to-tok' TUN-i tuu tu (1) kamień () (2) rok (liczący 360 di) () TUN, tu-tun, tu-tun-i, tu-i, tu-u tu-pa tup tuup, tu'p tu'up zauszica () ozdoba usza lub ogólie ozdoba TZAK- tzak- przywoływać, zakliać, chwytać (rzeczy śliskie, wymykające się) (tv) tu-pa-ja, TUP, tu-tup, tu-pi TZUTZ tzutz- kończyć, zakończyć, wypełić (tv) 2 tzu-, tzu-tza- TZ'AK tz'ak- ustawiać, uporządkować, gromadzić (tv) TZ'AK-ka, tz'a-ka tz'a-pa- tz'ap- (1) zasadzić, wkopać w ziemię, postawić (tv) (2) wzieść (stelę) (tv) tz'a[pa]- 86

89 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: tz'i-bi tz'i[h]b pismo/malowidło () tz'i-ba- tz'i[h]ba- pisać/malować (tvd?) tz'i-bi- a/aj-tz'ib-ba a[j] tz'i[h]b malarz, pisarz, skryba () u- u- (1) o / oa / oo / jego / jej (proe) (2) zak foetyczy a/aj-tz'i-ba, a/aj-tz'i-bi, (y)a-tz'i-bi, a/aj-tz'ib (przed słowami zaczyającymi się spółgłoską) u-ti u[h]t- zdarzyć się, wydarzyć się (iv) UH-ti, u-tu? (y)u-e (y)ue[] dziecko / sy / córka) () yu- 2 e, u-e wa-waj-ji waaj tamal, chleb, masa kukurydziaa () oraz ie, wyrabiae z iej potrawy WAY way / wahy? awal, alter ego, duchowy towarzysz () zawsze w formie dzierŝawczej WAJ-ji, wa-waj, WAJ WAY-ya, WAY-wa-ya, wa-way-ya, wa-ya WINAK? WINIK? K'AL? wiaak? wiik? k'aal k'al dwadzieścia (um) WINAK?-ki WINIK?-ki K'AL-li, K'AL-la WINIK wiik (1) człowiek, osoba, istota ludzka () (2) okres 20-diowy () WINIK-ki, wi-winik-ki, wi-i-ki wi-witz witz góra, wzgórze () WITZ, wi-tzi 87

90 Glify: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: xa-man-a xama półoc () stroa świata; uŝyway a Niziach Majów w okresie klasyczym; zastąpioy przez al w postklasyku XOK-ki xook reki () być moŝe odosi się do gatuku rekiów Ŝyjących w rzece Usumacita YAX yax (1) iebiesko-zieloy (adj) (2) czysty, jasy (adj) (3) pierwszy (adj) xa-ma-man-a, xa-man XOK ya-yax, ya-xa???? (1) być pokoaym/ ziszczoym? (2) upadać, spadać (iv) 88

91 SŁOWNIK TEMATYCZNY MAJAŃSKO POLSKI CZASOWNIKI Rdzeń/temat 58 : Trasliteracja 59 : Traskrypcja 60 : KG 61 : Tłumaczeie 62 : ah- a-ha-la a-ha-li ah-al ah-aal iv tworzyć, budzić ahk'- / ahk'u ya-k'a-wa ya-ak'-wa ya-k'u-tu-u y-a[h]k'-aw y-a[h]k'-[a]w y-a[h]k' u-tu' tv dawać, wręczać; proszę zwrócić uwagę, Ŝe yahk'utu' odgrywa rolę rzeczowika ozaczającego podaruek, prezet ahk't- a[ak']-ta-ja AK'-ta-ja AK'-ta-ji a-ak'-ta AK'-ta i-ak'-taj-ja AK'-TAJ a[h]k't-aj a[h]k't-aj a[h]k't-aaj a[h]k't-a[j] a[h]k't-a[j] i-a[h]k't-aj a[h]k't-aj ivd tańczyć derywat rzeczowika ahk'vt (ahk'ot? / ahk'ut?) taiec, w którym w formie czasowikowej wewętrza samogłoska jest usuięta akt- ya-ka-ta-ji y-ak-t-aaj *tv opuszczać, zrzekać się, abdykować al- ya-la-ja ya-la-ji ya-la-ji-ya ya-la-[ji]ya ya-a-la-i ya-le-je y-al-aj y-al-aaj y-al-j-iiy y-al-j-iiy y-al-aa y-al-ej tv mówić a' a-u AN-u a-an-a a-an AN a' a' a / a['] a / a['] a / a['] iv być, istieć, mieć stosowae jako część wyraŝeń określających persoifikację (uosobieie) bóstwa 58 Słowik te jest opracoway zgodie z porządkiem alfabetyczym trasliteracji rdzeia/tematu (awet wówczas gdy day glif poprzedzoy jest, czasami lub zawsze, prefiksem zaimka ergatywego u- / y-). 59 Jest to trasliteracja ogóla, wykluczająca zrekostruowae foemy (długość samogłoski, zwarcie głośi i /h/ [przedspółgłoskowe krtaiowe głoski szczeliowe]), które ie staowią itegralej części hieroglifów, lecz zostały wskazae przez zasady dysharmoii, odmiaę gramatyczą, a w przypadku elizji (wyrzuti foemowej) ustaloe przez rdzeych lektorów/czytelików. Układ pisowi oboczej jest oparty przede wszystkim a pracach: Boot 2009, Lacadea & Wichma 2004, Lacadea & Zeder 2001 i Lacadea (iformacje prywate, ). 60 Jest to traskrypcja szczegółowa, obejmująca foemy zrekostruowae (podae w [awiasach kwadratowych]), oparta a dowodach historyczych, wewętrzych i paleograficzych. 61 KG kategoria gramatycza. Skróty: czasowiki: iv: czasowik ieprzechodi, ivd: czasowik ieprzechodi (derywat), pv: czasowik pozycyjy tv: czasowik przechodi, tvd: czasowik przechodi (derywat); rzeczowiki i przymiotiki: adj: przymiotik, c: rzeczowik złoŝoy, : rzeczowik; ie: adv: przysłówek, cop: łączik, dem: zaimek wskazujący, ip: zaimek iezaleŝy, cl: klasyfikator liczebikowy, um: liczba, part: partykuła, poss: prefiks ozaczający przyaleŝość, prep: przedrostek, proa: sufiks zaimka absolutywego, proe: prefiks zaimka ergatywego. W polskim przekładzie pozostawioo skróty kategorii gramatyczych stosowae w języku agielskim. Po pierwsze dlatego, Ŝe zacząca większość literatury dotyczącej epigrafiki Majów jest dostępa w języku agielskim, a po drugie z powodu braku odpowiedich skrótów iektórych kategorii (p. zaimków ergatywych i absolutywych). 62 W rzeczywistości jest to raczej glosa iŝ tłumaczeie. Glosa ozacza krótkie ogóle tłumaczeie słowa lub morfemu, ie uwzględiające kotekstu, w którym się pojawia. Tym iemiej, jeśli istieje kilka dobrze udokumetowaych zaczeń słowa, to zostały oe podae w kolejości od ajbardziej dosłowej do ajbardziej metaforyczej. W przypadku tej ostatiej (oczywiście tylko w pewym stopiu) wzięto pod uwagę róŝe zaczeia w zaleŝości od kotekstu, w którym występuje. 89

92 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ah- a-i a-e-la a-an-e-la AN-ya aa? ah-el / -e'l ah-el / -e'l ah-iiy iv biec, chodzić at- ya-ti-ji ya-ta-ji ya-at-ji y-at-ij y-at-[i]j / -aaj y-at-[i]j tv kąpać się bak- BAK-a-ja BAK-wa-ja u-bak-wa ba[a]k--aj ba[a]k-w-aj u-bak-[a]w tvd pojmać jeńca, pojmać w iewolę bal- / bahl- ba-la-ja u-ba-la-wa ba-la-ma BALAM-ma bal-aj u-bal-aw ba[h]l-am ba[h]l-am tv ukrywać, przykrywać, zakrywać bixabih-xa- [bi]xan?-a [bi]xan?-i-ya bi-xi-e bi[h]-xabi[h]-xa-iiy bixe[l]? iv dosł. ruszać w drogę, iść drogą lub iść, podróŝować ; przypuszczalie pochodzi od bih ( droga ) + xa ( biec, iść ) bik'- bi-k'i bik'- tv gryzmolić, bazgrać buch- bu-buch-wa-i buch-waa pv być posadzoym/osadzoym, siadać buk- bu-ku-yi buk-uuy tv ubierać, odziewać but'- u-bu-t'u-wa u-but'-uw tv wypełiać, zapełiać, przykrywać butz'- bu-tz'a-ja bu[h]tz'-aj iv dymić cham- / kam- CHAM CHAM-mi CHAM-mi-ya cham cham-i cham-iiy iv umierać che'- / cheh- che-e-a che-a che-he-a che'-e' / che'-e che['-e]' / che['-e] cheh-e-' / cheh-e tv? / iv? mówić (+ mówi, powiedział, mówi się?) chok- cho-ko-wa u-cho-ko-wa CHOK-wa u-chok-wa u-chok-ko-wa u-chok-wi u-chok-ji chok-ow u-chok-ow chok-[o]w u-chok-[o]w u-chok-ow u-chok-[oo]w? u-chok-[oo]j? tv roztrząsać, rozsiewać, rozrzucać, rozpryskiwać, siać 90

93 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chuk- chu-ka chu-ka-ja chu[ku]-ja / CHUK-ja chu-ku-ka-ja u-chu-ku-wa u-chu[ku]-ya / u-chuk-ya chu[ku]-ji-ya / CHUK-ji-ya chu[h]k-a[j] chu[h]k-aj chu[h]k-[a]j chu[h]k-aj u-chu[h]k-uw u-chuk-[ii]y chu[h]k-j-iiy tv pojmać, złapać, schwytać chum- CHUM[mu]-li-ya CHUM[mu]-li CHUM[mu]-la-ja CHUM-la-ji-ya CHUM[mu]-la-ji-ya CHUM[mu]wa-i CHUM[mu]-wa-i-ya CHUM[mu]-ji-ya CHUM[mu]-ja chum-l-iiy chum-l-i[iy] chum-l-aj chum-l-aj-iiy chum-l-aj-iiy chum-waa chum-waa-iiy chum-j-iiy chu[h]m-[a]j pv siedzieć, siadać chu- chu-i chu- / -[i] iv siedzieć, siadać (wariat chum-) chuy- chu-yu u-chu-yu chuy u-chuy tv tkać, szyć ch'ahb- u-ch'a-ba-wa ch'a-ch'ab-wi u-ch'ab-aw ch'ab-[aa]w? tv 1) pościć, pokutować, odprawiać pokutę 2) tworzyć, kreować ch'ak- ch'a-ka-ja CH'AK-ka-ja CH'AK-ka CH'AK ch'a[h]k-aj ch'a[h]k-aj ch'a[h]k-a[j] ch'a[h]k- tv obciać uderzeiem, odrąbywać, ściać (głowę) ch'am- / k'am- ch'a-ma ch'a-ch'am CH'AM-ma CH'AM-wa CH'AM-wi u-ch'am-wa CH'AM-ya k'a-ma ch'amch'amch'am ch'am-aw ch'am-aaw u-ch'am-[a]w ch'am-[ii]y k'am tv chwytać, brać, otrzymywać ch'om- ch'o-ma ch'om tv uderzać ek- e-ke-wa-i-ya ek-waa-iiy pv umieszczać, wchodzić, wsadzać, wbijać, kłaść, wstawiać el- EL-le EL el el tv palić, okadzać 91

94 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ehm- e-mi e-mi-ya EM-ye EM[ye] EM ye-ma-la ye-em-la e[h]m-i e[h]m-iiy e[h]m-[ee]y? e[h]m-[ee]y? e[h]m y-e[h]m-al y-e[h]m-[a]l iv zstępować, schodzić ham- ha-ma-li-ya ham-l-iiy tv? / pv? otwierać, rozwiązywać hil- hi-li hil-i iv spocząć, zakończyć hul- / (h)ul- / ul- hu-li HUL-li hu-li-ya HUL-li-ya HUL-ya HUL-ye HUL-le-li-[ji]ya hul-i hul-i hul-iiy hul-iiy hul-[ii]y hul-[e]y hul-el-ij-iiy iv przybyć (tutaj), przychodzić il- i-la-ja i-il-ji IL-la IL-ja IL-ya yi-la-ji yi-li-a-ji yi-li-ji yi-il-ji yi-il-la-ja yi-il-a yi-li-a-[ji]ya il-aj il-[i]j il-a['] il-[a]j il[ii]y y-il-aaj y-il-aaj y-il-[i]j y-il-[i]j y-il-aj y-il-a['] y-il-aj-iiy tv widzieć, ujrzeć, być świadkiem jal- JAL JAL-ji-ya jaljal-j-iiy tv pokazywać, okazywać jas- ja-sa-wa jas-aw tv rozjaśiać (?) jatz'- ja-tz'a-yi ja-tz'o-ma jatz'-[a]y jatz'-om tv zadać cios, uderzać, wbijać jaw- ja-wa-te' ja-te' jaw-a[]-te' ja[w]-[a]-te' pv mieć otwarte/rozwarte usta; głęboki talerz jel- u-je-le-wa u-jel-ew tv 1) zdobić, ubierać 2) zmieiać, zastępować joch'- jo-ch'a jo-ch'a-ja jo-ch'o jo-ch'o-ja jo-ch'o-ji-ya u-jo-ch'o-wa jo-ch'o-li jo[h]ch'-a[j] jo[h]ch'-aj joch' jo[h]ch'-[a]j joch'-j-iiy u-joch'-ow joch'-ol / -l-i- tv wiercić, perforować krzesać (ogień) jom- jo-mo-yi jom-oy tv upadać, zagłębiać się, kończyć się 92

95 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: jop- jo-po-la-ja jo-po-la jo-po-wo jop-l-aj jop-l-a[j] jop-ow iv rozpalać (ogień), wypełiać joy jo-joy-ja JOY-ja JOY[ja] JOY-ya-ja JOY[ja]-ji-ya [jo]joy-ji-ji-ya jo[h]y-[a]j jo[h]y-[a]j jo[h]y-[a]j jo[h]y-aj jo[h]y-[a]j-iiy jo[h]y-[a]j-ij-iiy tv wiązać, zatwierdzać, odsłaiać, ujawiać, debiutować jub- ju-bu-yi jub-uy tv zwycięŝać, rozbijać, wywracać, przechylać, apadać, powalać, usuwać jul- JUL u-jul-lu u-jul-wa julu-julu-jul-[u]w tv przeszywać, przekłuwać, rzucać (włóczią, oszczepem, dzidą, strzałą), miotać, ciskać kab- u-kab-ji u-[kab]ji u-kab-ya u-kab-ji-ya u-kab-[ji]ya u-kab-[i]j u-kab-[i]j u-kab-[ii]y u-kab-j-iiy u-kab-j-iiy tv adzorować, doglądać kach- u-ka-cha-wa u-kach-aw tv wiązać, zawiązywać, plątać kal- ka-lo-ma ka-[kal]ma [KAL]ma KAL kal-om kal-[o]m kal-[o]m kal tv otwierać, rozbić a kawałki kam zobacz: cham- kob- u-ko-bo u-ko-bo-wa u-kob u-kob-ow? przyrówywać do (kogoś, czegoś), upodabiać rzeczy, powtarzać koj- ko-jo-yi i-ko-jo-yi ko-ji-ya koj-oy i-koj-oy koj-iiy tv? / iv? uderzać, zadawać (cios), burzyć, walić, rozbijać, łamać kohk- ko-ko-o-ma ko[h]k--om tvd? / iv? pilować, czuwać, chroić kotz'- ko-tz'o-la ko-tz'o-ma kotz'-ol kotz'-om? zwijać, skręcać, zawijać kuch- ku-cha-ja u-ku-chu KUCH?-chi KUCH? ku[h]ch-aj u-kuch kuch-i kuch tv osić, dźwigać k'a'- k'a-a-yi k'a-yi K'A'-yi k'a'-[a]y /-[aa]y k'a[']-[a]y /-[aa]y k'a'-[a]y /-[aa]y tv? / iv? dosł. zmiejszać, kończyć, więdąć, ulatiać się, przemijać, umierać k'ahk'- k'a-k'a-bi-li k'a[h]k'-bil tv palić, okadzać 93

96 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: k'al- k'a-la-ja u-k'al-wa K'AL-ja K'AL-[ji]ya K'AL-wa K'AL-wi k'a[h]l-aj u-k'al-[a]w k'a[h]l-[a]j k'a[h]l-j-iiy k'al-[a]w k'al-[aa]w? tv przedstawiać, prezetować, wzosić, opasywać, mocować, wiązać, łączyć, zamykać k'am zobacz: ch'am- k'as- k'a-sa-ja k'a-sa-ya k'a[h]s-aj k'as-ay tv łamać, poruszać, łupać, roztrzaskiwać k'at- k'a-ti k'at-i tv chcieć, pragąć k'ay- k'a-yo-ma K'AY k'ay-om k'ay iv śpiewać k'ub- k'u-ba-ja k'u[h]b-aj tv prezetować, darować, depoować, dostarczać k'uh- K'UH-a K'UH-hu-a K'UH-HUN-a K'UH-HUN k'uh-[u] / k'uh-[u'] k'uh-u / k'uh-u' k'uh-u / k'uh-u' k'uh-u / k'uh-u['] tv czcić, wielbić k'ux- k'u-xa-ja k'u-xa-ji K'UH-xu-ja k'u[h]x-aj k'u[h]x-aaj k'uhx-[a]j tv 1) gryźć (chrupiące potrawy), raić, torturować 2) kończyć, zakończyć lam- la-ma la-ma-wa LAM-wa LAM lamlam-aw lam-[a]w lam iv zmiejszać, wydychać, wygasać, redukować, obiŝać lek'- u-le-k'a u-lek' tv wzosić lok'- u-lo-k'o-la u-lok' lo-lok' LOK' LOK'-yi u-lok'-ol u-lok'-[ol] lok'-[ooy] lok'-[ooy] lok'-ooy iv wyłaiać się, wychodzić, uciekać mach- ma-cha-ja ma-chi-ta ma[h]ch-aj ma[h]ch-iit / -t-a[j] tv łapać, chwytać mak- ma-ka-ja ma-ak-ja-ji-ya ma-ka-xa ma[h]k-aj ma[h]k-aj-iiy ma[h]k-ax tv 1) przykrywać, zamykać 2) zaręczać się, obiecać mak'- u-ma-k'a u-ma-k'a-wa u-mak'- / -a[j] u-mak'-aw tv jeść (miękkie potrawy) 94

97 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: mek'- u-me-k'e-ji-ya u-me-k'e-[ji]ya u-mek'-j-iiy u-mek'-j-iiy * obejmować (?) mis- mi-si mis tvd? czyścić, oczyszczać muk- mu-ka-ja mu-ku-ja u-mu-ku mu-ku-yi mu[h]k-aj mu[h]k-[a]j u-muk muk-uuy tv grzebać, chować ahb- NAB-ja a[h]b-[a]j ivd? wypełiać wodą (jak morze), gromadzić wodę aj- a-ja-yi aj-ay? apełiać (?) ak- u-a-ka-wa u-ak-aw tv podbijać, pokoywać, zawojować a'- / aw- a-wa-ja NAH-wa-ja a[']-w-aj / a[h]w-aj a[']-w-aj? / ahw-aj tv przedstawiać, prezetować (?) up- u-pa-ja u[h]p-aj tv łączyć, połączyć, zlewać och- / ok- o-chi o-chi-ya OCH-chi-ya OCH-chi OCH och-i och-iiy och-iiy och-i och[-i] iv wchodzić, wkraczać otoot- OTOT-NAH-ja* oto[o]t--aj iv być zamieszkaym, umieszczoym pach- pa-chi pach-i / pach? tv wybierać, selekcjoować pak- pa-ka-la-ja u-pa-ka-ba pak-l-aj u-pak-ab pv odwracać, przewracać, leŝeć twarzą w dół pak- pa-ka-xa pa-ka-xi pak-ax pak-aax? tv? / iv? wracać pak'- pa-k'a u-pa-k'a pa-k'a-ji-ya pak' u-pak' pak'-j-iiy tv stawiać, umieszczać, wyzaczać, sadzić, siać pa- pa-a-wa-i pa-waa pv wykopywac, kopać (?) pas- pa-sa-ja u-pa-sa-wa pa[h]s-aj u-pas-aw tv otwierać, ujawiać, ekspoować, ekshumować pat- pa-ta-wa-i PAT-wa-i PAT-ta-wa-i PAT-la-ja PAT-[la]ja pat-waa pat-waa pat-waa pat-l-aj pat-l-aj pv kształtować, formować 95

98 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: pat- u-pa-ti-ji u-pat-ji u-pat-ta-wa u-pat-ij u-pat-[i]j u-pat-aw tv robić, kształtować, formować, tworzyć, budować pek- u-pe-ka-ja u-pek-aj?? pet- PET-te PET-ja PET-ta-ja-la PET-ji-ya pet pet-[a]j pet-j-al pet-j-iiy tv okrąŝać, adawać okrągły kształt, stawać się okrągłym pich- pi-chi pich tv dziurkować, perforować, akłuwać pitz- pi-tzi-ja pi-tzi-la-ja pi-tzi-ji-ya pitz-iij pitz-iil-[a]j pitz-j-iiy ivd grać w piłkę pok- u-po-ko-lo u-pok-ol tv myć, oczyszczać, płukać puk- PUK PUK-ki puk / puk-[i] puk-i iv rozsypywać, rozpraszać, roziecać (w odiesieiu do ogia) pul- pu-lu-yi PUL-yi pul-uy / -uuy pul-uy / -uuy tv? / iv? palić, podpalać, podkładać ogień sat- sa-ta-yi sat-aay tv 1) iszczyć 2) tracić sih- / siy?- SIH?-ja SIH?-ya-ja SIH?-ja-[ji]ya SIH?-ji-ja si[h]y-[a]j si[h]y-aj si[h]y-[a]j-iiy si[h]y-j-iiy ivd urodzić się si- si-a-ja si-a u-si-a si[h]-aj si[h]-a[j] u-si[h]-a[j] tv rozpościerać, rozciągać, szerzyć sus- su-sa-ja su[h]s-aj tv skrobać, łuszczyć, zdzierać tak'- tal- ta-k'a u-ta-k'a ta-k'a-i ta-li ta-li-ya TAL- tak' u-tak' tak'-aa tali['] tal-iiy tal tv iv powlekać, oblepiać, pokrywać (stiukiem) przychodzić, przybywać (skądś) tap- / tahp- ta-pa-la u-ta-pa-wa tap-al / ta[h]p-al u-tap-aw tv 1) gasić, iszczyć 2) zdobić, dekorować tek'- te-k'a-ja te[h]k'-aj tv adepąć (a coś), deptać, stąpać til- ti-li-wi TIL-wi til-iw til-[i]w tv? palić, rozpalać ogień 96

99 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: tihm- ti-ma-ja u-ti-mi-wa u-ti-mi-je-la ti[h]m-aj u-tim-[i]w u-ti[h]m-ij-el / -e'l / -eel? zadowalać, łagodzić, zaspokajać, uspokoić tut- tu-ta-ja tu-tu-yi tut-aj tut-uy tv odwiedzać, mijać t'ab- t'a?-ba-yi T'AB?-yi T'AB?[yi] t'ab-aay t'ab-aay t'ab-aay iv 1) wzosić, wyosić, podieść 2) poświęcać, dedykować t'ox- t'o-xa-ja t'o[h]x-aj? perforować, dziurkować, akłuwać (?) tzak- u-tzak-wa TZAK-wa TZAK-wi TZAK-wi-ya TZAK-ja u-tzak-[a]w tzak-[a]w tzak-[aa]w tzak-[aa]w-[ii]y tza[h]k-[a]j tv przywoływać, zakliać, chwytać (rzeczy śliskie, wymykające się) tzik- tzi-ka-ja tzi[h]k-aj tv czytać, liczyć, obliczać tzutz- tzu-tza-ja 2 tzu-ja 2 tzu-ji-ya TZUTZ-tza-ja TZUTZ-ja u-tzutz-wa u-tzutz-yi TZUTZ-yi TZUTZ-jo-ma tzu[h]tz-aj tzu[h]tz-[a]j tzu[h]tz-j-iiy tzu[h]tz-aj tzu[h]tz-[a]j u-tzutz-[u]w u-tzutz-[u]y tzutz-[u]y tzutz-j-om tv kończyć, zakończyć się, skompletować tz'ak- u-tz'ak u-tz'ak-ka u-tz'ak-a u-tz'a-ka u-tz'ak-ka-a u-tz'ak-bu-ji-li u-tz'ak[-a'] u-tz'ak-a['] u-tz'ak-a['] u-tz'ak-a['] u-tz'ak-a' u-tz'ak-bu-j-il / -buuj-[i]l tv ustawiać, porządkować, kumulować, ustawiać (w szereg), wytyczać, układać tz'ap- u-tz'a-pa-wa tz'a-pa-wa tz'a-pa-ja tz'a[pa]-ja tz'a-pa-pa-ja tz'a-pa-[ji]ya u-tz'ap-aw tz'ap-aw tz'a[h]p-aj tz'a[h]p-aj tz'a[h]p-aj tz'a[h]p-j-iiy tv 1) sadzić, zamieszczać, podosić, wbijać w ziemię 2) wzosić (stelę) tz'ay- tz'a-ya-ja tz'a[h]y-aj tv schodzić, wygrywać (?) tz'ihba- u-tz'i-ba tz'i-bi-a-ja u-tz'i-bi-a-ja u-tz'i-bi-a-ja-la u-tz'i[h]b-a tz'i[h]b--aj u-tz'i[h]b--aj u-tz'i[h]b--aj-al tvd? malować, pisać ub- yu-bi yu-bi-la y-ub y-ub-iil iv słyszeć, słuchać 97

100 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: uk'- u-uk'-i yu-uk'-bi uk'-u / uk'-uu y-uk'-[i]b iv pić uht- u-ti u-ti-ya UH-ti UH-ti-ya u-to-ma u-to-mo u-u-ti u[h]t- / u[h]t-i['] u[h]t-iiy u[h]t- / u[h]t -i['] uht-iiy u[h]t-om u[h]t-om u-u[h]t-i['] iv zdarzyć się, wydarzyć się, astąpić ux- / uxul- u-xu-lu yu-xu-lu yu-xu-lu-ji yu-xu-li yu-xu-lu-li yu-xu-lu-wa-ja-la u-xu-lu-a-ja ux-ul y-ux-ul y-ux-ul-[i]j / -uuj? y-ux-uul? y-ux-ul-uul? y-ux-ul-w-aj-al ux-ul--aj tvd rzeźbić, ryć, aciać wa'- wa-a-wa-i wa-wa'-la-ja WA'-la-ja wa-wa'-ji-ya WA'-ji-ya WA'-ja wa-[i]ja wa'-waa wa'-l-aj wa'-l-aj wa'-j-iiy wa'-j-iiy wa'-[ii]j wa[']-iij pv być wziesioym, ustawiać (coś) pioowo, podpierać wal- wa-wal-la-ja WAL-la-ja wa-wal-ji-ya WAL-ji-ya WAL-ja wal-aj wal-aj wal-j-iiy wal-j-iiy wal-[ii]j / wal-[a]j tv ustawiać, stawiać (coś) a ogi, podosić way- WAY-bi u-way u-way-ya u-way-bi u-way-bi-li way-ib u-wa[h]y? u-wa[h]y? u-way-ib u-way-bil iv spać, śić, przemieiać we'- WE' u-we'-ya u-we'-ji-ya WE'-ji WE'-i-bi WE'-bi WE'-ma WE'-la we' u-we'-[e]'y / -[ii]y u-we'-j-iiy we'-eej we'-ib we'-[i]b we'-em we'-el tv jeść (potrawy przygotowae z kukurydzy/ mięsa) wi'- WI'-ja wi'-[a]j tv jeść (w wyraŝeiach wojeych) przypuszczalie wywodzi się od we'-aj (czas przeszły czasowika jeść ) witz- wi-tz-ja WITZ-ja witz-iij witz-[ii]j ivd ustawiać (w stos), gromadzić a stos (iczym góra) 98

101 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: wol- wo-lo-yi wol-oy tv zawijać, owijać, adawać okrągłą formę xok- xo-ko xok-i tv liczyć, czytać yal- ya-la-ja ya-la-ji-ya YAL-la-ja yal-aj yal-aj-iiy yal-aj tv rzucać, wyrzucać, zrzucać yip- yi-pi-la-ja yi-pi-ya-ja yi-pi-ya-je-la yip-l-aj yip-y-aj yip-y-aj-el iv apełiać, wypełiać yuhk- yu-ku-[la]ja yu-ku-o-ma yu-[ku]o yu[ku] yu[h]k-l-aj yu[h]k--om yu[h]k--o[m] yu[h]k tv 1) łączyć, jedoczyć 2) trząść, drŝeć, poruszać yul- yu-lu yul tv polerować, adawać połysk 99

102 RZECZOWNIKI I PRZYMIOTNIKI Rdzeń/temat 63 : Trasliteracja 64 : Traskrypcja 65 : KG 66 : Tłumaczeie 67 : abak zobacz sabak ach ACH?-cha ach peis przypuszczalie forma z języka ch'ola (ziemie wschodie) lub jukateckiego. ahal a-ha-la a-ha-li ahal ahaal 1) świt, brzask, stworzeie, kreacja 2) podbój, kokwista ajaw a-ja-wa a-ajaw-wa a-ajaw AJAW-wa AJAW ajaw ajaw ajaw ajaw ajaw / tytuł 1) dosł. sprawca + mówić > mówca lub awet krasomówca 2) tytuł pa, władca, król ajawil AJAW-wa-li AJAW-li ajaw-[i]l ajaw-[i]l paowaie, władaie, królestwo ajawlel AJAW-le-le AJAW-le 2 AJAW-wa-le AJAW-le ajaw-lel ajaw-lel ajaw-le[l] ajaw-le[l] paowaie, władaie, królestwo ajawte' AJAW-TE' AJAW[TE'] ya-ajaw-te' ya-ajaw[te'] ajaw-te' ajaw-te' y-ajaw-te' y-ajaw-te' c tytuł pa drzewa lub król drzewa (geealogiczego) w zaleŝości od przekładu ajtz'ihb a/aj-tz'i-bi ya-tz'i-bi a/aj-tz'ib aj-tz'i[h]b y-a[j]-tz'i[h]b aj-tz'i[h]b malarz, pisarz, skryba 63 Słowik te jest opracoway zgodie z porządkiem alfabetyczym trasliteracji rdzeia/tematu (awet wówczas gdy day glif poprzedzoy jest, czasami lub zawsze, prefiksem zaimka ergatywego u- / y-). 64 Jest to trasliteracja ogóla, wykluczająca zrekostruowae foemy (długość samogłoski, zwarcie głośi i /h/ [przedspółgłoskowe krtaiowe głoski szczeliowe]), które ie staowią itegralej części hieroglifów, lecz zostały wskazae przez zasady dysharmoii, odmiaę gramatyczą, a w przypadku elizji (wyrzuti foemowej) ustaloe przez rdzeych lektorów/czytelików. Układ pisowi oboczej jest oparty przede wszystkim a pracach: Boot 2009, Lacadea & Wichma 2004, Lacadea & Zeder 2001 i Lacadea (iformacje prywate, ). 65 Jest to traskrypcja szczegółowa, obejmująca foemy zrekostruowae (podae w [awiasach kwadratowych]), oparta a dowodach historyczych, wewętrzych i paleograficzych. 66 KG kategoria gramatycza. Skróty: czasowiki: iv: czasowik ieprzechodi, ivd: czasowik ieprzechodi (derywat), pv: czasowik pozycyjy tv: czasowik przechodi, tvd: czasowik przechodi (derywat); rzeczowiki i przymiotiki: adj: przymiotik, c: rzeczowik złoŝoy, : rzeczowik; ie: adv: przysłówek, cop: łączik, dem: zaimek wskazujący, ip: zaimek iezaleŝy, cl: klasyfikator liczebikowy, um: liczba, part: partykuła, poss: prefiks ozaczający przyaleŝość, prep: przedrostek, proa: sufiks zaimka absolutywego, proe: prefiks zaimka ergatywego. W polskim przekładzie pozostawioo skróty kategorii gramatyczych stosowae w języku agielskim. Po pierwsze dlatego, Ŝe zacząca większość literatury dotyczącej epigrafiki Majów jest dostępa w języku agielskim, a po drugie z powodu braku odpowiedich skrótów iektórych kategorii (p. zaimków ergatywych i absolutywych). 67 W rzeczywistości jest to raczej glosa iŝ tłumaczeie. Glosa ozacza krótkie ogóle tłumaczeie słowa lub morfemu, ie uwzględiające kotekstu, w którym się pojawia. Tym iemiej, jeśli istieje kilka dobrze udokumetowaych zaczeń słowa, to zostały oe podae w kolejości od ajbardziej dosłowej do ajbardziej metaforyczej. W przypadku tej ostatiej (oczywiście tylko w pewym stopiu) wzięto pod uwagę róŝe zaczeia w zaleŝości od kotekstu, w którym występuje. 100

103 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ahk a-ka AK-ka AK a[h]k a[h]k a[h]k Ŝółw zwłaszcza Ŝółw z rzek Ameryki Środkowej (Dermatemys mawii) ahkul ahku'l a-ku-u-lu a-ku-lu a-ku-la a-ku AK-lu AK-la AK a[h]k-ul / a[h]k-u[']l a[h]k-ul / a[h]k-u[']l a[h]k-ul / a[h]k-u[']l a[h]k-ul / a[h]k-u['l] a[h]k-[u]l / a[h]k-[u]'l a[h]k-[u]l / a[h]k-[u']l a[h]k-[ul] / a[h]k-[u'l] / top 1) Ŝółw patrz powyŝej 2) ajprawdopodobiej słuŝy jako wyraŝeie topoimicze określające miejsce obfitujące w Ŝółwie, uŝywae jako część królewskich atropoimów ahka [ya]akan-a a/aj-akan-a AKAN-a AKAN y-a[h]ka a[h]ka a[h]ka a[h]ka / imię bóstwa 1) ryk, wycie, jęk 2) imię boga A' ahk'ab ya-k'a-ba a-k'a-ba AK'AB-li AK'AB y-a[h]k'ab a[h]k'ab a[h]k'ab-aal a[h]k'ab 1) oc, ciemość 2) kiedy pojawia się w jedym wyraŝeiu wraz z ch'ahb, pokuta, ofiara i zaimkiem dzierŝawczym, wówczas moŝe odosić się do siły, mocy, potęgi ahk'(u)tu' ya-k'u-tu-u y-a[h]k'-(u)tu' / c podaruek, prezet (dosł. rzecz do podarowaia, aalizowae jako 3SE-dać-NOM/INST?) al ya-la ya-al-la ya-al AL y-al y-al y-al al dziecko, potomstwo (matki) aaab / a'aab a-a-bi ya-a-bi-li ya-a-a-bi-li aaab y-aaab-[i]l y-a[j]-aaab-[i]l / y-a'aab-[i]l rzeźbiarz (?) at AT-ti AT-ta aat at peis ata ya-ta-a ya-at-a a-at-a ya-tan-li y-ata y-ata ata y-ata-[i]l / y-ata-[aa]l małŝoek, małŝoka, mąŝ, Ŝoa, parter, parterka, towarzyszka 101

104 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: atot ya-to-te ya-atot-te(') ya-atot ya-atot-ti y-atot-e y-atot-e y-atot y-atoot dom (w zaczeiu mieszkaie lub miejsce zamieszkaia ) forma z wczesego okresu, zastąpioa późiej a Niziach Majów przez otoot, a a Jukataie przez otooch atz'aam a-tz'a-mi atz'aam sól ayii / ahii a-ayin/ahin-a AYIN/AHIN-a AYIN/AHIN-i AYIN/AHIN ayii / ahii ayii / ahii ayii / ahii ayi[i] / ahi[i] (duŝa) jaszczurka, kajma, krokodyl (Crocodylus acutus & Crocodylus moreleti) bah ba-hi ba-hi-ja ba-ji-ja [BAH]hi BAH ba baah baah-[ii]j baaj-[ii]j / baa[h]-[ii]j baah bah / ba[a]h ba[h] / ba[ah] / adj 1) suseł, gryzoń 2) główy, przywódca (adj) jako wyróŝik w wyraŝeiach tytularych dla ajwyŝszych ragą osób oszących poszczególe tytuły 3) wizeruek, własa osoba zawsze w formie dzierŝawczej 4) po dodaiu sufiksu il i rdzeia czasowikowego a' ( być, istieć ) uŝywae jako część zwrotów związaych z uosobieiem/persoifikacją baak ba-ki ba-ki-li BAK-ki ba-ka BAK baak baak-[i]l baak bak bak / ba[a]k 1) kość, szkielet (zawsze w formie dzierŝawczej) 2) jeiec (pojmay podczas wojy) bahlam ba-la-ma BALAM-la-ma BALAM-ma BALAM ba[h]lam ba[h]lam ba[h]lam ba[h]lam jaguar (Pathera oca) lub ogólie kot ; rdzeń słowa pochodzi od czasowika bal- ukrywać się, któremu towarzyszy sufiks am, dając razem dosłowie te który się ukrywa batu ba-tun-u batu korzeń jakiejś rośliy (?) ba'tz' ba-tz'u BATZ' ba'tz' ba[']tz' (czara) małpa wyjec (Alouatta pigra) bay ba-ya bay adj gruby (?) bih / bij bi-hi bi-ji bi bih bij bi[h]/ bi[j] droga ; porówaj z sak-bih, dosłowie biała droga, które to określeie w okresie klasyczym odosiło się do dróg zaych a Jukataie jako sakbe. bij ta-ta-bi tat bij liia (tekstu) bihtuu bi-tun-i [bi]tun-i bih-tuu bih-tuu c dosł. kamiea droga odosi się do powierzchi pokrytych kamieiem, a w szczególości do tereu boiska do gry w piłkę 102

105 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: bolaay / bola'y bo?-la-yi BOL?-la-yu bolaay bola'y drapieŝe zwierzę odosi się zwłaszcza do kotów ale moŝe dotyczyć teŝ węŝy; pojawia się zazwyczaj z przymiotikiem określającym kolor (jak chak, k'a lub ik') bubul 2 bu-lu-ha' bubul-ha' isekt wody bubul 2 bu-lu bubul adj cylidryczy, w formie kolumy buhk bu-ku bu[h]k odzieie, ubraia, tkaia bukuutz bu-ku-tzi bukuutz odosi się do szczególego sposobu przygotowywaia kakao w rejoie Acaceh a Jukataie bu'ul / bu'l bu-la bu'[u]l / bu'l (czara i brązowa) fasola (Phaseolus vulgaris) butz' bu-tz'a-ja butz'-aj dym przypuszczalie zawsze pojawia się w formie dzierŝawczej cha' 2 cha' adv zów, iym razem, po raz drugi chaab cha-bi chaab pszczoła, ul, miód ; zobacz teŝ kab chaach cha-chi chaach kosz chahk cha-ki CHAK-ki CHAK cha[h]k / chaak cha[h]k / chaak cha[h]k / cha[a]k / imię bóstwa 1) deszcz, opady 2) imię boga B zobacz poiŝej chahuk chab zobacz kab chahuk cha-hu-ku chahuk grzmot słowo spokrewioe z chahk (powyŝej) chak CHAK CHAK-ka cha-ka chak adj 1) czerwoy 2) wielki chakte' CHAK-TE'-e chak-te' c dosł. czerwoe drzewo, określeie tropikalego cedru chakal CHAK-ka-la chak-al adj dosł. czerwoy, czerwoawy chakjal CHAK-ja-la CHAK-ja[la] chak-jal adj dosł. czerwoy, czerwoa kryjówka lub zaczerwieieie chakalte' CHAK-ka-la-TE' chak-al-te' c dosł. czerwoawe drzewo, określeie drzewa chicozapote (pigwicy) (Mailkara zapota) chak ek' CHAK-EK' chak ek' c dosł. wielka gwiazda, określeie plaety Weus 103

106 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chakat CHAK-AT-ta CHAK-AT chakat chakat przedmiot uŝyway w tańcu lub przypuszczalie azwa tańca wprowadzoego w rejoie rzeki Usumacita (w wyraŝeiach wspomiających laskę z koszem ) cha CHAN-a CHAN CHAN-a-i cha cha / um 1) iebo 2) wąŝ 3) cztery chaal CHAN-NAL CHAN-la chaal cha[a]l adj dosł. jak iebo w zaczeiu iebiański cha ch'e' CHAN-a-CH'EN-a CHAN-a-CH'EN CHAN-CH'EN-a CHAN-CH'EN cha-ch'e' cha-ch'e['] cha-ch'e' cha-ch'e['] c dosł. grota ieba, przypuszczalie w szerszym zaczeiu dotyczy królestwa, terytorium cha' / cha / chaa CHAN-u CHAN-a CHAN cha' cha['] / cha / cha[a] cha['] / cha / cha[a] straŝik jako zdobywca ; te, który pojmał, zobacz teŝ ka' chapaht / chapa't / chapaat cha-pa-ta CHAPAT-ti CHAPAT-tu CHAPAT cha-pa-tu chapa[h]t chapaa[h]t chapa'[h]t chapa[h]t / chapa['h/ah]t wij, krocioóg zazwyczaj odosi się do istot adprzyrodzoych o cechach zbliŝoych do wija chay / kay cha-ya CHAY / KAY ka-ya chay chay / kay kay ryba che' che-e che' drzewo jukatecka forma wyrazu te z języka ch'ola che'hb / che'hbul che-e-bu che-bu che'[h]b / che'[h]bu[l] che'[h]b / che'[h]bu[l] przybory do pisaia, pióro, pędzelek chel che-le CHEL? chel chel tęcza chiku' / chi'ik / chi'k chi-ku chi[ku] chiku['] / chi'[i]k / ch'ik chiku['] / chi'[i]k / ch'ik ostroos (coatimudi, pizote, aguti) chi' chi chi['] usta jukatecka forma słowa ti, które w jezyku ch'ola ozacza usta, wargi, brzeg, krawędź chi'iltuu chi-li-tun-i chi[']-[i]l-tuu c kamiee usta określeie obręczy kamieych a boiskach do gry w piłkę 104

107 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chich chi-chi chich słowo, racja chih chi-hi chih chicha apój alkoholowy wytwarzay w procesie fermetacji agawy (Agave) chij chi-ji chi CHIJ chij chi[j] chij jeleń zwłaszcza w odiesieiu do jeleia wirgiijskiego (Odocoileus virgiiaus); zobacz teŝ keej i may chijil CHIJ-ji-li chi-ji-li chijil adj podoby do jeleia, przypomiający jeleia chik'i chi-k'in-i chi-k'in chik'i chik'i zachód (stroa świata) słowo uŝywae jedyie w okresie postklasyczym a Jukataie; zastępuje wyraz ochk'i z języka ch'ola z okresu klasyczego chi'lam chi-la-ma chi[']lam iterpretator chilkay chi-li-ka-yu chil-kay-u[l] c maat, maat karaibski (Trichechus maatus), dosł. ryba-maat, w tym przypadku prawdopodobie wraz z sufiksem topoimiczym ul. Proszę zwrócić teŝ uwagę, Ŝe w języku jukateckim rekiy lub duŝe ryby określae są słowami chil-am lub chi'l-am chit chi-ti CHIT?-ti CHIT?-ta CHIT? chit chit chiit chit / chi[i]t ojciec, patro wyraz pokrewy z kit chitam CHITAM-ma CHITAM chitam chitam pekari, pekari białobrode (Tayassu pekari) lub pekari obroŝe (Tayassu tajacu) chiti chi-ti-i chiti piec lub przypuszczalie ogisko (domowe) ; zobacz: ku chiwoj chi-wo-ja chi-wo-jo CHAK-chi-wo chiwoj chiwoj chak-chiwo[j] taratula lub wielki pająk chubal chu-ba-la chub-al rodzaj pojemika a pióra, rylce lub ie przybory do pisaia chuch chu-chu u-chu-chu chuch u-chuch kroso, warsztat tkacki chumib CHUM[mu]-bi CHUM[mu-bi] chum-ib chum-ib siedzeie, ława i przypuszczalie awet tro wyraz oparty a rdzeiu chum- ( siedzieć ) z sufiksem istrumetalym -ib. 105

108 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chuwe CHUWEN-a CHUWEN-e CHUWEN chuwe chuwe chuwe artysta ch'ah ch'a-ha ch'ah adj gorzki, uŝyway w przepisach a przyrządzaie apoju atole ch'ahb ch'a-ch'ab CH'AB-ba CH'AB CH'AB-li ch'a[h]b ch'a[h]b ch'a[h]b ch'a[h]b-[i]l 1) pokuta, post, ofiara 2) kiedy pojawia się w jedym wyraŝeiu wraz z ahk'ab ( ciemość ) i zaimkiem dzierŝawczym, wówczas moŝe odosić się do mocy, potęgi ch'aaj / ch'aj / ch'ah ch'a-ji ch'a-ja ch'a-ha ch'a ch'aaj ch'aj / ch'a[a]j ch'ah / ch'a[j] kropla, kropelka, przypuszczalie w odiesieiu do kropli krwi lub grudek kadzidła uŝywaych podczas rytuału symboliczego zasiewu ch'aat / ch'at ch'a-ti ch'a-ta ch'aat ch'at / ch'a[a]t karzeł, garbus ch'ahom ch'a-ho-ma CH'AH?-ma ch'a-ho ch'ah-om ch'ah-[o]m ch'ah-o[m] młodzieiec, męŝczyza ch'amak ch'a-ma-ka? ch'a-ch'amak ch'amak ch'amak lis (Urocyo ciereoargetus) ch'e' CH'EN-a CH'EN-i CH'EN-e CH'EN ch'e' ch'ee ch'e / ch'e['] ch'e['] grota, jaskiia, studia, otwór ch'e'al [CH'EN]NAL-la [CH'EN]NAL ch'e[']-al / ch'e[']-al ch'e[']-al / ch'e[']-al dosł. iczym grota lub miejsce jaskie dla określeia grobu, grobowca ch'o' ch'o / CH'O' ch'o['] / ch'o' szczur ch'ok ch'o-ko CH'OK CH'OK-ko ch'ok ch'ok ch'ok młodzik, dziecko, latorośl ch'ok ch'o-ko CH'OK CH'OK-ko ch'ok ch'ok ch'ok adj młody ch'oklel CH'OK-ko-le-le CH'OK-ko-le ch'ok-lel ch'ok-le[l] dosł. młodość, dzieciństwo ebe't / ebet ye-be-ta ye-be-te y-ebe't y-ebet posłaiec 106

109 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ehb e-bu ye-bu ye-ba ye-ba-la e[h]b-u[l] y-e[h]b-u[l] y-e[h]b-a[l] / -a['] y-e[h]b-al stopień, schody, drabia ehte' / ajte' ye-te'-je [ye]te'-je ye-he-te' ye-te' ya-te'-aj? y-ejte' y-ejte' y-ehte' y-e[h]te' y-ajte' (?) czy, wyczy (?), wraz z towarzyszącym mu zaimkiem dzierŝawczym, słowo to jest uŝywae przy wprowadzaiu sprawcy działań wojeych; po im pojawiają się imioa pojmaych jeńców i imię zdobywcy eklib e-ke-li-bi ek-lib rzecz umieszczoa/wstawioa, przypuszczalie w odiesieiu do paeli ścieych ek' EK' e-k'e ek' ek' gwiazda ekaatz e-ka-tzi ekaatz pakuek, tobołek, daia, haracz ek'te' EK'-TE' ek'te' c azwa własa drzewa elk'i EL-K'IN EL-K'IN-i elk'i elk'i wschód (stroa świata) słowo uŝywae a Niziach Majów w okresie klasyczym; zastąpioe wyrazem lak'i w okresie postklasyczym emal ye-ma-la y-emal schodzący, zejście, zstąpieie ha' / -a' HA'-a HA' a ha' ha' a['] woda w ogólości moŝe odosić się zarówo do płyów, rzek i jezior, jak i do zbiorików wodych w szerszym zaczeiu tego słowa ha'al HA'-a-la HA'-la HA'AL ha'al ha'al ha'al dosł. wodisty lub jak woda, ale szczególie odosi się do deszczu ha'ha'al HA'-HA'AL ha'-ha'al dosł. woda deszczowa lub bardzo deszczowy, odosi się zwłaszcza do pory deszczowej haab HAB-bi HAB[bi] HAB-ba? HAB haab haab hab / ha[a]b hab / ha[a]b rok (liczący 365 di) haabil HAB-li ha[a]b-[i]l / hab-[i]l czas, okres halaw HALAW?-la-wa HALAW?-wa ha-halaw?-wa HALAW? halaw halaw halaw halaw boisko do gry w piłkę 107

110 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: hamlib ha-ma-li-bi ham-lib leŝąca lub połoŝoa rzecz w odiesieiu do iezaego am jeszcze przedmiotu hix hi[hix] HIX hix hix określeie iezaego kota, przypuszczalie ocelota (Leopardus pardalis) lub margaja (Leopardus wiedii) huh / juj hu HUH ju hu[h] huh ju[j] iguaa (Iguaa iguaa lub Cteosaura similis) hu' / hu? hu-a HUN-a HUN hu' / hu? hu' / hu? hu['] / hu? 1) kora drzewa, łyko, papier, księga 2) diadem, opaska a głowę, akrycie głowy (wykoae z papieru) hu'al / hual? hu-a-la HUN-la hu'-[a]l / hu-al hu[']-[a]l hu-[a]l diadem, opaska a głowę, akrycie głowy, a w szerszym zaczeiu koroa hut / ut HUT / UT u-ti hut / ut uut twarz, oblicze i' I i['] jastrząb, sokół (Falco) ibach i-ba-cha ibach pacerik, pacerik długoogoowy (Dasypus ovemcitus) ich i-chi ich chile (Capsicum) ichaa yi-cha-i y-ichaa brat matki, wuj ichal yi-chi-a-la yi-chi-nal yi-[chi]nal-la yi-[chi]nal a-wi-[chi]nal y-ich-al y-ich-al y-ich-al y-ich-al aw-ich-al cop? dosł. przód, frot lub w szerszym zaczeiu w polu widzeia, w zasięgu wzroku, co tłumaczymy jako z (kimś), razem lub w obecości (kogoś) ihch'aak yi-ch'a-ki ICH'AK-ki ICH'AK y-i[h]ch'aak i[h]ch'aak i[h]ch'a[a]k pazur, łapa, wyraz uŝyway główie w odiesieiu do kocich łap z wyciągiętymi pazurami ihtz'ii / ihtz'i i-tz'i-a yi-tz'i-i i-tz'i i[h]tz'ii y-i[h]tz'i i[h]tz'i[] / i[h]tz'i[i] młodszy brat ikaatz / ikitz / ekatz i-ka-tzi i-ki-tzi e-ka-tzi ikaatz ikitz eekatz pakuek, daia, tobołek lub w iektórych przypadkach w odiesieiu do isygiów królewskich jako daiy ik' IK' ik' wiatr, powietrze, powiew ik' IK' ik' adj czary, ciemy 108

111 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ik'il adj ciemość, ciemy ik'jal adj ciemiejący, czeriejący (?) itz'aat / itz'at i-tz'a-ti ITZ'AT?-ti i-tz'a-ta ITZ'AT?-ta ITZ'AT? itz'aat itz'aat itz'at itz'at itz'a[a]t / itz'at mędrzec ixik IXIK-ki IXIK ixik ixik pai, kobieta jahch ja-hi-chi ja-chi ja-cha jahch jaa[h]ch ja[h]ch wyryty przedmiot, określeie rzeźbioych przedmiotów, zwłaszcza wykoaych z muszli jaay / jay ja-yi ja-ya jaay jay waza, misa gliiaa ja ja-a JAN ja ja określeie iezidetyfikowaego gatuku drapieŝego ptaka jaaab ja-a-bi ja-nab JANAB jaaab jaa[a]b jaa[a]b określeie iezidetyfikowaego gatuku kwiatu jawte' / jawate' ja-wa-te' ja-te' jawte' / jawa[]te' ja[w]te' / ja[wa]te' c talerz/aczyie a trójogu, wyraz pochodzi przypuszczalie od rdzeia jaw z rozwartymi ustami z przyrostkiem a i sufiksem te' jol / jool / jo'l jo-lo JOL-lo JOL-mi JOL-li JOL-la JOL-le JOL jol jol jol-[oo]m / jol-[o]m jool jo'l jol-e jol głowa, czaszka joy JOY JOY-ye-la joy joy-e l debiut, prezetacja, premiera jub / ju'b ju-bi ju-ba juub ju'b? muszla, kocza, przypuszczalie trąbka wykoaa z muszli juuhch ju-chi ju-chu juu[h]ch ju[h]ch muszla (ślimaka) jukuub ju-ku-bi jukuub kaoa, kajak, przystań juj zobacz huh jul ju-lu jul perforator, dziryt, oszczep, dzida 109

112 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: julbaak ju-li-ba-ki ju-lu-bak juul-baak jul-ba[a]k c perforator wykoay z kości juta / jutah 1-ta-a 1-TAN-a 1-TAN juta / jutah juta / jutah juta / jutah umiłoway, ukochay, drogi kaab / kab ka-bi ka-ba KAB kaab kab kab / ka[a]b ziemia kabal KAB-la kab-[a]l adj ziemski kabal pitziil ka-ba-la pi-tzi-la kab-al pitz-iil c dosł. gra w piłkę aziemą lub gracz w piłkę aziemą ; zob. pitziil i zwrot luumil pitziil o podobym zaczeiu kab KAB-ba KAB kab kab pszczoła, ul, miód kakaw ka-ka-wa 2 ka-wa 2 ka-ka-wa ka-wa ka kakaw kakaw kakaw ka[ka]w ka[kaw] kakao kakawal ka-ka-wa-la ka-wa-la kakaw-al ka[ka]w-[a]l adj kakaowy, jak kakao, o smaku/zapachu zbliŝoym do kakao w zaczeiu czekoladowy, o smaku czekolady kaletuu ka-le-tun kal-e-tuu c kamiee pomieszczeie lub kamiey wizeruek (?) kalomte' KAL?-ma-TE' ka-lo-ma-te' ka-kal?-ma-te' ka-kal?-te' ka-kal?-ma-te'-te kal[o]mte' kalomte' kal[o]mte' kal[om]te' c tytuł królewski wysokiej ragi ka ka-a KAN-a ka-kan KAN ka ka ka ka 1) iebo 2) wąŝ 3) cztery zobacz cha ka' / ka / kaa KAN-u KAN-a KAN ka' ka['] / ka / ka[a] ka['] / ka / ka[a] straŝik jako te, który pojmał ; zobacz teŝ cha' kay zobacz chay kayom ka-yo-ma kay-om rybak, pochodzi od słowa kay ( ryba ) z dodaym sufiksem osobowym om (ryba-k) 110

113 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: kaywak ka-ya-wa-ka kaywak c wyraz o ieokreśloym zaczeiu, odoszący się do toporków (bez asady) i przedmiotów o zbliŝoym kształcie keej ke-ji KEJ keej ke[e]j / kej jeleń, zwłaszcza jeleń wirgiijski (Odolcoileus virgiiaus); jukatecki odpowiedik słowa chij w języku ch'ola kelem / kelom ke-le-ma ke-le ke-kel KEL kelem kel[em] kel[em] kel[em] adj / sily lub przypuszczalie w szerszym zaczeiu młody, młodzieiec, młodość kimiil ki-kim-la kim-iil śmierć lub bardziej dosłowie miejsce śmierci kit / kiit ki-ti ki-ta kit kiit ojciec, patro kiwi' ki-wi' kiwi' achiote (Bixa orellaa) kobal ko-ba-la kobal atole (?) koh ko KOH? ko[h] koh puma, kuguar (Puma cocolor) kohaw / ko'haw ko-o-ha-wa ko-ha-wa KOHAW-wa ko'haw ko[']haw / kohaw ko[']haw / kohaw hełm, akrycie głowy, zwłaszcza w odiesieiu do przejętych z Teotihuaca hełmów pokrytych płytkami z muszli kokom ko-ko-ma kok-om audytor (?) kohkom ko-ko-o-ma ko[h]k--om straŝik, opieku, protektor, wyraz uŝyway w szczególym odiesieiu do bóstw patroów Copa kuch ku-chu KUCH? kuch kuch pakuek, cięŝar lub w przypadku, gdy słowo to rozpoczya wyraŝeie złoŝoe: sprzęt/przyrząd, który coś podtrzymuje ku ku-u ku-u-li ku ku-[i]l piec lub przypuszczalie ogisko (domowe) ; zobacz chiti kutz ku-tzu kutz idyk, zwłaszcza idyk pawi (Agriocharis ocellata) kuy ku-yu KUY kuy kuy sowa ; ieokreśloy gatuek wielkiej sowy, podobej do puchacza k'ab k'a-ba K'AB-ba K'AB k'ab k'ab k'ab ręka, czasami odosi się ogólie do ramieia w przypadku osób lub gałęzi w przypadku drzew; występuje zawsze w formie dzierŝawczej 111

114 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: k'aba' k'a-ba K'ABA'-ba-a K'ABA'-a K'ABA'-ba K'ABA' k'aba['] k'aba' k'aba' k'aba' k'aba' imię, azwa k'ahk' k'a-k'a 2 K'AK' / 2 k'a K'AK'-k'a k'a-k'ak' K'AK' k'a[h]k' k'a[h]k' k'a[h]k' k'a[h]k' k'a[h]k' ogień, rytuał ogia, czasami wyraz te występuje w formie dzierŝawczej k'ahk'al K'AK'-la k'a[h]k'-al adj dosł. jak ogień, podoby do ogia lub w szerszym zaczeiu płomiey, płoący, ogisty k'ahk'aab K'AK'-NAB k'a[h]k'-a[a]b c dosł. lagua/rozlewisko ogia w zaczeiu ocea, morze lub w ogólości duŝy zbiorik słoej wody k'ahkte' K'AK'-TE' k'a[h]k'-te' c azwa iezidetyfikowaego gatuku rośliy lub drzewa k'aal k'a-li k'a-le k'aal k'al-e / k'a[a]l-e pokój, pomieszczeie, zaułek k'ah K'AN-a K'AN k'ah] k'a[h] ława, siedzeie, podstawa, odosi się rówieŝ do podstaw/piedestałów stel, schodów glificzych i w ogólości płaskich pomików k'ate'/ k'ahte' K'AN-TE' k'a-te'/ k'ah-te' c 1) azwa iezidetyfikowaego gatuku rośliy lub drzewa 2) dosł. ława/siedzisko-drewo, odosi się to siedziska lub ławy wykoaych z drewa k'ahtu K'AN-a-TUN-i k'a[h]-tuu c dosł. ława/siedzisko-kamień, odosi się to siedziska lub ławy wykoaych z kamieia; zobacz rówieŝ k'ah w iych zaczeiach k'a K'AN-a K'AN k'a k'a adj 1) Ŝółty 2) dojrzały k'aal K'AN-la k'a[a]l adj Ŝółtawy, jak Ŝółty k'ajal K'AN-ja-la k'ajal adj Ŝółkący, zŝółkiały k'at K'AT? k'at dosł. glia, ceramika, przypuszczalie w odiesieiu do wszelkich aczyń ceramiczych k'ay k'a-yo K'AY k'ay k'ay pieśń, pioseka 112

115 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: k'ayom k'a-yo-ma K'AY k'ay-om k'ay-[om] pieśiarz, śpiewak k'ih K'IN-i K'IN k'i[h] ciepło, Ŝar, giew k'i K'IN-i K'IN k'i k'i słońce, dzień k'iich K'IN-i-chi K'INICH k'iich słońce z astępującym po im sufiksem ich, dającym dosłowie określeie wystawioy a słońce, w odiesieiu do bóstwa słońca (boga G), zaego teŝ jako K'iich Ajaw k'iich K'IN-i-chi K'INICH k'iich adj słońce z astępującym po im sufiksem ich, dającym dosłowie określeie wystawioy a słońce, powio być rozumiae jako błyszczący, świecący w wyraŝeiach dotyczących tytułów k'iil K'IN-i-li K'IN-li k'i-il k'i-[i]l czas k'itu K'IN-TUN-i K'IN-TUN k'i-tuu k'i-tuu c dosł. słońce-kamień w zaczeiu pory suchej, suszy k'oh(baah) ko-ho k'o-ba koh k'o[h]-ba[ah] c dosł. własa maska do ozaczeia maski k'o'b k'o-ba k'o'b kamień paleiska, w tekstach mitologiczych odosi się jedego z trzech kamiei pierwotego paleiska k'uh k'u-hu K'UH K'UH-li K'U'-u k'uh k'uh k'uh-[uu]l bóg k'uhul / k'ujul / k'u'ul k'u-hu-lu k'u-ju-lu K'UH-HUL K'UH-JUL-lu K'UH-JUL K'U'-u-lu k'uh-ul k'uj-ul k'uh-ul k'uh-ul / k'uj-ul k'uh-ul / k'uj-ul k'u'-ul adj dosł. iczym bóg, podoby do boga w zaczeiu boski k'uk' k'u-k'u 2 k'u K'UK' k'uk' k'uk' k'uk' kwezal, zwłaszcza samce kwezala herbowego (Pharomachrus mocio) k'uk'um K'UK'-ma k'u-k'uk'um k'uk'[u]'m k'uk'u[']m pióro, upierzeie k'uuch k'u-chi k'uuch sęp 113

116 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: k'uuhtz K'UH-tzi k'uuhtz tytoń lak / laak la-ka LAK? la-ki lak lak laak talerz, półmisek lub w ogóle płaskie przedmioty, jak cegiełki ceramicze lub awet rzeźbioe plakietki kościae lakam la-ka-ma LAKAM-ma LAKAM lakam lakam lakam / adj sztadar, proporzec / wielki lakamtuu la-ka-ma-tun-i LAKAM-ma-TUN-i LAKAM-TUN-i LAKAM-TUN LAKAM[TUN] lakam-tuu lakam-tuu lakam-tuu lakam-tu[u] lakam-tu[u] c dosł. kamiey sztadar lub wielki kamień, odosi się zwłaszcza do steli lub stojących rzeźbioych moolitów kamieych lak'i la-k'in-i la-k'in lak'i lak'i wschód (stroa świata) uŝywae w okresie postklasyczym a Jukataie; zastąpiło słowo elk'i z okresu klasyczego lam la-ma LAM lam lam połowa okresu (?) laatz la-tzi laatz sterta, stos le' le-e le le' le['] pętla, węzeł, lasso le'k le-ku le'k tykwa (?) luk' lu-k'u luk' błoto, tyk, stiuk luum / lu'm lu-mi lu-ma luum lu'm ziemia, gleba luumil pitziil lu-mi-li pi-tzi-la luum-[i]l pitz-iil c dosł. gra w piłkę aziemą lub gracz w piłkę aziemą ; zob. pitziil i zwrot kabal pitziil o podobym zaczeiu maak ma-ki maak osoba, wariat słowa wiik, występujący w języku ch'ola z ziem wschodich lub w języku jukateckim maax ma-xi MAX maax ma[a]x / max małpa czepiak, zwłaszcza czepiak z Ameryki Środkowej (Ateles geoffroyi) mam ma-ma MAM-ma MAM mam mam mam dziadek ze stroy matki lub ogólie przodek, czczoy człoek starszyzy ma's ma-su ma's karzeł, chochlik mat ma-ta ma-mat MAT mat mat mat kormora 114

117 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: mata ma-ta-a ma-ta mata mata[] podaruek, datek, przywilej matz ma-tza matz mędrzec, osoba wykształcoa may ma-ya MAY?-ya MAY? may may may jeleń, zwłaszcza mazama ruda (Mazama americaa) mahy ma-ya ma-yi MAY-yi MAY-ya ma[h]y ma[h]y ma[h]y ma[h]y tytoń, zwłaszcza tytoń przygotowyway jako kleista masa i wciągay przez os jak tabaka mayil u-ma-yi u-may-yi-ji u-may-ji u-may-ij u-may-ij u-may[i]j podaruek, dar, ofiarowaie mayuy ma-yu-yu ma-yu mayuy mayu[y] mgła, mglistość mijii? MIJIN?-a MIJIN mijii? miji[i]? dziecko (ojca) mim mi-mi mim dziadek/babcia ze stroy ojca, prababcia ze stroy matki (?) miyaatz mi-ya-tzi miyaatz / adj mędrzec, osoba wykształcoa lub mądry, uczoy mo' mo-o-o mo-o MO'-o MO' moo'/ mo' mo' mo' mo' papuga ara, zwłaszcza ara Ŝółtoskrzydła (Ara Macao) mukal [MUK]NAL muk-al c dosł. miejsce grzebaia, odosi się do pochówku, grobowca mukuy mu-ku-yi mukuuy gołąb mut MUT-tu mu-mut MUT mut mut mut dosł. wstąŝka, wiązka, ale ajwidocziej odosi się do trzciowego wizeruku krokodyla mu'k mu-ka mu'k ome, przepowiedia, zobacz teŝ muut muut mu-ti muut 1) ptak 2) ome, przepowiedia muwaa mu-wa-i MUWAN-i MUWAN-a MUWAN muwaa muwaa muwa muwa[a] / muwa przypuszczalie krogulec lub sowa syczek, odosi się zazwyczaj do wyimagiowaego ptaka drapieŝego 115

118 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: muyal / muyaal MUYAL-ya-la mu-muyal-la MUYAL-la MUYAL MUYAL-li muyal muyal muyal muyal / muya[a]l muyaal chmura a' a a['] pai, matka ah NAH ah adj pierwszy ahb a-ba NAB-ba NAB a[h]b a[h]b a[h]b rozpiętość dłoi wyraz uŝyway do obliczaia wymiarów, zwłaszcza obwodu gumowych piłek do gry ahb a-bi NAB-bi NAB a[h]b a[h]b lagua, rozlewisko, jezioro w szczególości, a ogóliej zbioriki wody aah NAH-hi NAH-hi-la NAH aah aah-[ii]l a[a]h / ah dom, budyek, budowla al a-la NAL-la a-nal NAL al al al al 1) dosł. młoda kukurydza 2) półoc (stroa świata) zobacz teŝ xama 3) sufiks -al ozaczający miejsce aal a-li NAL aal a[a]l tubylec lub osoba pochodząca z kokretego regiou e'/ eh NE' / NEH e'/ eh ogo e'h e-a NE'-a e'[h] e'[h] lustro, zwierciadło, zwłaszcza wykoae z mozaiki pirytu lub hematytu a łupkowych lub drewiaych podkładkach ik NIK?-ki i-nik? NIK? ik ik ik odosi się do iezidetyfikowaego gatuku kwiatu ikte' NIK-TE' ikte' c kwiecie majowe oh NOH? oh adj wielki, duŝy ohol / oho'l o-noh?-la o-noh?-lo ohol / oho'l ohol połudie (stroa świata) uhkul u-ku u[h]ku[l] dosł. skóra, ale uŝywae szczególie w odiesieiu do warstwy zaprawy a budowlach, stiuku uu / u'? u-a NUN? uu / u'? u[u] / u[']? pośredik, mówca rytualy lub w odiesieiu do osoby, która mówi z przerwami, załamującym się głosem (?) 116

119 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: upul u-pu-lu upul adj rodziy, dobrze zay (?) ochk'i OCH-K'IN-i OCH-K'IN ochk'i ochk'i zachód (stroa świata) słowo uŝywae w okresie klasyczym a Niziach Majów; zastąpioe wyrazem chik'i w okresie postklasyczym ook / ok yo-ko OK-ko OK-ki yo-ok-ki y-ok ok ook y-ook stopa, ale w szerszym zaczeiu podstawa lub podparcie wszelkich przedmiotów ieoŝywioych okib / ookib o-ki-bi yo-ki-bi yo-ki-bi-li ok-ib / ook-[i]b y-ok-ib / y-ook-[i]b y-ok-ib-il / y-ook-[i]b-[i]l dosł. w formie stopy, w ogólości określeie piedestału, podstawy, w iektórych wypadkach ławy, ołtarza, trou ohl o-la OL OL-la OL-la-si OL-si o-la-si 2 o-la a-wo-la a-ol-la o-ol o[h]l o[h]l o[h]l o[h]l-[i]s o[h]l-[i]s o[h]l-[i]s o[h]l? aw-o[h]l a[w]-o[h]l o[h]l serce, zawsze w formie dzierŝawczej olom o-lo-mo olom krew, rodowód o' o-a o' adj liczi, wielu, duŝo otoch yo-to-che y-otoch-e dom (mieszkaie, miejsce zamieszkaia) otoot o-to-ti yo-to-ti yo-otot-ti yo-otot OTOT-ti OTOT otoot y-otoot y-otoot y-otot / y-oto[o]t otoot otot / oto[o]t dom (mieszkaie, miejsce zamieszkaia) pa' pa-a PA' pa pa' pa' pa['] parów, kaio, wąwóz, rozpadlisko, pękięcie pa'al pa-a-la pa'[a]l lagua paach / pach pa-chi PACH?-cha paach pach / cl 1) tył, grzbiet, plecy 2) klasyfikator umeryczy/liczebikowy paat / pat pa-ti PAT? paat pat / pa[a]t / cl 1) tył, grzbiet, plecy 2) klasyfikator liczebikowy 117

120 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: pakab tuu pa-ka-ba TUN-i pak-ab tuu dosł. kamień odwrócoy w dół lub przewrócoy kamień, odosi się zwłaszcza do kamieych adproŝy pakal pa-ka-la PAKAL-la PAKAL pakal pakal pakal tarcza pasaj pa-sa-ja PAS-sa-ja PAS pasaj pasaj pas[aj] świt, brzask pasil pa-si-li pasil otwór, drzwi, wejście patah pa-ta-ha pa-ta patah pata[h] guawa, gruszla (Psidium guajava) pata pa-ta-a pa-ta pata pata[] daia, słuŝba payaal pa-ya-li pa-ya payaal paya[al] przewodik, lider pete PET-e pet[e] wyspa pibaah pi-bi-nah pi-bi-nah-li pib-aah pib-aah-il c dosł. dom z piecem, dom kąpieli, odosi się zwłaszcza do łaźi parowej pik pi-ki PIK-ki PIK pik pik pik spódiczka, okrycie odosi się do strojów, którymi ozdabiao wizeruki bóstw w Paleque pitz pi-tzi pitz gra w piłkę ; słuŝy takŝe jako rdzeń rzeczowikowy czasowika grać w piłkę pitziil / pitzil pi-tzi-la pi-tzi-li pitz-iil pitz-[i]l / adj dosł. gra w piłkę z odoszącym się do miejsca sufiksem iil jako określeie boiska do gry w piłkę lub z sufiksem il dla określeia przymiotika jak gracz w piłkę / jak gra w piłkę pixom pi-xo-ma pix-om akrycie głowy pokol po-ko-lo pok-ol sprzęt do mycia, zwłaszcza aczyie ceramicze do płukaia pędzelków uŝywaych do malowaia pom po-mo pom w szerszym zaczeiu kadzidło, w szczególości kopal pohp po-po po[h]p mata, zwłaszcza maty plecioe z liści palmowych lub iych włókie puj pu pu[j] trzcia, sitowie 118

121 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: puutz' pu-tz'i [pu]tz'i pu puutz' puutz' pu[utz'] igła/szpila tkacka wykoaa z kości; proszę zawrócić uwagę a przykład: puutz' baak kościaa igła puw pu-wa puw dmuchawka sa' SA' sa' atole, gęsty apój kukurydziay sabak sa-ba-ka SABAK? sabak sabak farba, barwik, sadza ; zobacz teŝ abak sajal sa-ja-la sa-ja sa[ja] sa[ja]-la sa sajal saja[l] saja[l] sajal sa[jal] tytuł o iezaym zaczeiu sak SAK SAK-ki sa-ku sak sak? sak? adj biały, czysty sakal SAK-la sak[a]l adj białawy, podoby do białego sakjal SAK-ja-la sakjal adj bieloy, wybielay saklaktuu SAK-la-ka-TUN-i SAK-LAK-TUN-i SAK-LAK-TUN sak-lak-tuu sak-la-tuu sak-lak-tu[u] c dosł. talerz z białego kamieia lub sztuczy płaski talerz, odosi się zwłaszcza do pewego rodzaju kamieych kadzielic z Copa saku sa-ku-a sa-ku saku / saku'? saku[]/ saku['] starszy brat, zobacz suku sas sa-sa sas stiuk, wyprawa wapiea sakkab SAK-KAB-ba sak-kab c dosł. biała ziemia, odosi się do marglu zaego jako saskab w okresie koloialym a Jukataie sa'y sa-yu sa'y mrówka (iezaego gatuku) sayhu / sayhu sa-ya-hun say-hu / say-hu['] c dosł. zewętrza część księgi lub w szerszym zaczeiu okładka księgi sibik zobacz abak lub sabak sihom SIH?-ma SIH? sih-[o]m sih-[om] gatuek iezaego kwiatu o płatkach w kolorze białym, czerwoym, Ŝółtym i iebiesko-zieloym sia si-a-a sia skorpio sitz' si-tz'i sitz' ochota, chęć 119

122 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: suk'i su-k'in-i su-k'in suk'i suk'i brak, iedostatek, pozbawieie suhuy su-hu-yu suhuy adj czysty, dziewiczy suku / suku'? su-ku-a su-ku suku / suku'? suku[] /suku['] starszy brat, zobacz saku / saku' suutz' su-tz'i SUTZ'-tz'i SUTZ' suutz' suutz' su[u]tz' ietoperz iezidetyfikowaego gatuku taaj ta-ji taaj obsydia i arzędzia z iego wykoae tah ta-a TAN-a TAN ta[h] ta[h] ta[h] 1) wewątrz, w środku, przypuszczalie teŝ jako przyimek dotyczący miejsca przed (czymś) 2) pierś, klatka piersiowa lub przedia, środkowa część ciała taj ta-ja TAJ taj taj sosa, pochodia, zwłaszcza sosa karaibska zaa teŝ jako ocote, i wyrabiae z tego drewa pochodie tajal TAJ-la taj[a]l adj podoby do pochodi, jak pochodia tah lamaw TAN-a-LAM-wa TAN-a-LAM [TAN]LAM-wa [TAN]LAM ta[h] lam[a]w ta[h] lam[aw] ta[h] lam[a]w ta[h] lam[aw] c dosł. zmiejszoy o połowę lub miioy w połowie, w odiesieiu do kaledarzowego okresu dziesięciu haab lub tu (czyli połowy 20 lat) tat ta-ta tat adj gruby, gęsty, szeroki te' te-e TE' te' te' drzewo, drewo, słuŝy rówieŝ do ogólego określaia rośli te'el TE'-e-le TE'-le te'el te'[e]l dosł. z drzewa lub z drewa, słowo określające las, drzewa, drewo tem / temul te-me te-mu te-ma tem tem / tem-u[l] tem / tem-a[l] tro ti' ti-i TI' ti' ti' 1) usta, wargi 2) otwarcie, otwór, drzwi 3) krawędź, brzeg til ti-li TIL-li TIL til til til tapir, zwłaszcza tapir paamski (Tapirus bairdii) tojol / tojool to-jo-la to-jo-li tojol tojool daia, zapłata tokal to-ka-la tokal chmura 120

123 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: to'k' / took' / tok' to-k'a to-k'o TOK'-k'o to-tok' TOK' to'k'/ took' tok' tok' tok' tok' / to'k' krzemień i przedmioty z iego wykoae tuku tu-ku-u tuku gołąb tuu / tu tu-tun-i TUN-i TUN tu-tun tu-i tu-u tuu tuu tu[u] / tu tu[u] / tu tuu tu 1) kamień, zwłaszcza tuu 2) rok (liczący 360 di), zwłaszcza tu tuich TUN-i-chi tu-ich kamień, tutaj z sufiksem wzmaciającym -ich tup / tuup / tu'p? tu-pa tu-pa-ja tu-pi tu-tup TUP tup / tu'[u]p tup-aj / tu'[u]p-[a]j tup / tuup tup / tu[u]p / tu['u]p tup / tu[u]p / tu['u]p zauszica, w ogólości ozdoby uszu i klejoty t'ul t'u-lu T'UL? t'ul t'ul królik ieokreśloego gatuku tzijil / tzih tzi-ji-li tzi-ji tzi-hi tzij-il tzij tzih adj świeŝy, owy tzu' tzu TZU' tzu['] tzu' tykwa, kalabasa ieokreśloego gatuku, ale ajbardziej zbliŝoego do butelki tykwy (Lagearia sicerariais) tzuk tzu-ku TZUK tzuk tzuk część, podział, prowicja tzul tzu-lu tzul pies (Cais familiaris) tz'am tz'a-ma TZ'AM? tz'am tz'am tro, siedzisko tz'i' tz'i-i TZ'I'-i TZ'I' tz'i' tz'i' tz'i' pies (Cais familiaris) tz'i'hk tz'i-ku tz'i[h]k glia i wykoae z iej przedmioty tz'ihb tz'i-bi TZ'IB tz'i[h]b pisaie, malowaie tz'ihbaal / tz'ihbal tz'i-ba-li tz'i-ba-la tz'i[h]b-aal tz'i[h]b-al rysuek, barwa, dekoracja, ozdoba 121

124 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: tz'uu tz'u- 2 u tz'u-u TZ'UNUN-u tz'u-u-a tz'uu tz'uu[] tz'uu tz'uu koliber ieokreśloego gatuku tz'uutz' tz'u-tz'i tz'uutz' ostroos, zwłaszcza ostroos białoosy (Nasua arica) uh /uj UH / UJ uh / uj księŝyc u'ch' / uch' yu-ch'a y-u'ch' / y-uch' wesz głowowa u'h / uh yu-ha u-ha-ja yu-uh-li yu-la-li y-u'h / y-uh-a[l] u'h-[a]j / uh-aj y-u['h]-[i]l / y-uh-[i]l y-u[h]-[a]l-[i]l paciorek, aszyjik, klejot uku'm / ukum u-ku-ma uku'm / ukum gołąb ieokreśloego gatuku, chociaŝ jeśli słowo pojawia się z przedrostkiem określającym kolor yax ( zieloy ), to moŝe odosić się do gołębia róŝowawego (Columba cayeesis) uk'ib ul ulum uu ue usiij u-k'i-bi yu-k'i-bi yu-k'i-ba u-lu u-lu-mu u-i UN-i UN yu- 2 e yu-e u-e u-si-ja u-si uk'-ib y-uk'-ib y-uk'-iib / y-uk'-[a]b ul ulum uu uu u[u] / u y-ue y-ue[] ue[] usiij usi[ij] dosł. przedmiot/sprzęt do picia lub dzba, aczyie (do picia) atole, gęsty apój kukurydziay idyk, zwłaszcza idyk pawi (Agriocharis ocellata) awokado (Persea americaa) dziecko/sy/córka (ojca) sęp ieokreśloego gatuku, chociaŝ gdy słowo pojawia się z przedrostkiem określającym kolor k a Ŝółty jako Ŝółty sęp, to ajprawdopodobiej odosi się do kodora królewskiego (Sarcoramphus papa) ut yu-ta-la yu-tal yu-ta y-ut-al y-ut-al y-ut owoc, pokarm 122

125 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: uut / ut u-ti UT-ti UT u-ti-si uut uut u[u]t / ut ut-is twarz, oblicze ; zobacz teŝ hut; zawsze w formie dzierŝawczej utz yu-tzi y-utz adj dobry utzil u-tzi-li yu-tzi-li utz-il y-utz-il / adj dobroć, dobro, dobry uxul u-xu-lu yu-xu-lu yu-xu-li yu-xu-lu-li uxul y-uxul y-uxuul y-uxul-[i]l rzeźbieie, rzeźba waaj wa-waj-ji WAJ-ji wa-waj WAJ waaj waaj wa[a]j / waj wa[a]j / waj tamal, ciasto kukurydziae i artykuły Ŝywościowe wykoae z tego ciasta way / wahy? wa-ya wa-way-ya WAY-wa-ya WAY-ya WAY way / wahy? way / wahy? way / wahy? / wayway? way / wahy? awal, współistieie, alter ego ; zawsze w formie dzierŝawczej way WAY-ya WAY way way 1) studia ceote, przedstawia kleszcze wija ze świata podziemego; ozacza rówieŝ powierzchię wód świata podziemego 2) spać, drzemać, jak w przypadku way-haab drzemiący rok w odiesieiu do miesiąca wayeb kończącego rok wayil WAY-ya-li WAY-li way-[i]l way-[i]l pokój, pomieszczeie, izba wayib / wayab WAY-bi WAY[bi] wa-ya-ba way-[i]b way-[i]b way-ab dosł. rzecz do spaia w odiesieiu do sypiali, miejsca oclegowego lub mieszkaia we'em WE'-ma we'-[e]m dosł. jedzeie zakończoe sufiksem em dla słowa zjadacz, osoba, która je lub po prostu aczyie do jedzeia do określaia ceramiczych aczyń stołowych we'ib WE'-i-bi we'-ib dosł. sprzęt do jedzeia lub po prostu aczyie do jedzeia ; do określaia ceramiczych aczyń stołowych 123

126 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: wi' WI' wi wi' wi' korzeń, bulwa wiak wi-a-ke wiak człowiek, osoba, istota ludzka, zobacz teŝ maak i wiik wiik wi-i-ki wi-winik-ki WINIK-ki wi-winik WINIK wiik wiik wiik wiik wiik 1) człowiek, osoba, istota ludzka ; zobacz teŝ maak i wiak 2) okres 20 di witz wi-tzi wi-witz WITZ witz witz witz góra, wzgórze woj / wooj / wo'j wo-jo wo-jo-li wo-jo-le wo-hi wo-o-ja wo-ja woj woj-[i]l woj-[e]l wooj woj / wo'j woj / wo'j glif, zak, moŝe odosić się teŝ do symbolu i grafemu xama xa-ma-man-a xa-man-a xa-man xama xama xama półoc (stroa świata) słowo uŝywae w okresie klasyczym a Niziach Majów; w okresie postklasyczym zastąpioe przez al xib xi-bi XIB xib xib osoba, człowiek xoktuu xo-ko-tun-i xok-tuu c kamień do liczeia xook XOK-ki XOK xook xo[o]k reki przypuszczalie w odiesieiu do gatuków rekiów Ŝyjących w rzece Usumacita xo(l)te' xo-te' xo[l]te' c laska, buława, podpora xu' xu xu['] iezay gatuek mrówki, słowo moŝe określać teŝ cechy jakiegoś isektu xukpi'? xu?-ku-pi xukpi[']? przedmiot uŝyway w tańcu lub określeie tańca z rejou rzeki Usumacita, w którym wykorzystywao przedmiot w kształcie krzyŝa zway ptasią buławą yatik ya-ti-ki YATIK-ki YATIK yatik yatik yatik iezay gatuek kwiatu (?) yax ya-xa ya-yax YAX yax yax yax adj 1) iebiesko-zieloy 2) jasy, czysty 3) pierwszy 124

127 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: yaxjal YAX-ja[la] ya-yax-ja-la yax-jal yax-jal / yayaxjal adj iebiesko-zielokawy yaxte' YAX-te-e YAX-TE' yax-te' yax-te' c dosł. iebiesko-zieloe drzewo, odosi się zwłaszcza do drzewa kapokowego, puchowca (Ceiba petadra) yaxu? / yaxu'? / yaxuu? ya-xu?-u ya-xu?-a ya-yaxun? YAXUN? ya-xu?-i yaxu? yaxu? / yaxu'? yaxu? / yaxu[']? / yaxu[u]? yaxu? / yaxu[']? / yaxu[u]? yaxu? / yaxuu? ptak bławatik, zwłaszcza bławatik meksykański (Cotiga amabilis) yokib yo-ki-bi y-ok-ib wąwóz, kaio yubte' yu-bu-te' y-ub-te' tkaiy, arzuty (jako daia) yuhklaj kab yu-ku-[la]ja KAB y-u[h]k-laj kab c dosł. drŝąca ziemia w zaczeiu trzęsieie ziemi yul / yu'l yu-lu yu-la yul yu'l poleroway przedmiot yum yu-mu yum ojciec, patro, wódz 125

128 INNE CZĘŚCI MOWY I AFIKSY GRAMATYCZNE Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: przysłówki / partykuły bay cha' ka' lat ma' aach sa'miiy xa' i ba-ya CHA' ka la-ta ma / ma-a a-chi sa-mi-ya / sa-a-mi-ya xa i bay cha' ka' lat ma' aach sa miiy xa' i adv adv adv adv adv adv adv part rzeczywiście? drugi raz, powtórie wtedy, wówczas, zatem potem, późiej ie, Ŝade daleko dzisiaj o wcześiejszej porze juŝ, takŝe, rówieŝ, zowu, poowie, jeszcze raz (i) wówczas przyimki ti ta tu ti' ichil tah ti ta tu / tu-u TI' i-chi-la TAN / TAN-a / ta-a ti ta tu ti' ichiil tah prep prep prep prep prep prep w, a, do, z (ti + u) w, wewątrz wewątrz, w środku, w cetrum (czegoś), przed (czymś)? afiksy zaimkowe i- / i- a- / aw- u- / y- ka- i- / iw- u- / y- -e ~ -e'- ~ -ee i a / a-wv u / yv ka i / i-wv u / yv Ce-a 68 i- / i- a- / aw- u- / y- ka- i- / iw- u- / y- -e ~ -e' ~ -ee proe (1SE) proe (2SE) proe (3SE) proe (1PE) proe (2PE) proe (3PE) proa (1SA) ja/mój/moja/moje ty/twój/twoja/twoje o/oa/oo/jego/jej my/asz/asza/asze/asi wy/wasz/wasza/wasze/wasi oi/oe/ich ja/mie -at / -et - Ø -o ~ -o' -? / -*ox (-ob ~ -o'b) ta / te? --- Co-a? -Co-ba -at / -et -Ø -o ~ -o' -? / -*ox (-ob ~ -o'b) proa (2SA) proa (3SA) proa (1PA) proa (2PA) proa (3PA) ty/ciebie o/oa/oo/jemu/jej my/am wy/wam oi/oe/im 68 Uwaga: począwszy od tego miejsca litera C ozacza ogólie spółgłoskę (z ag. C cosoat). 126

129 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: zaimki iezaleŝe ha'i'? ha-i ha'i'? dem zaimek wskazujący 3-ej osoby liczby pojedyczej (o, oa, oo, te, ta, to, tamte, tamta, tamto, ów, owa, owo) ha' ha-a ha' dem zaimek wskazujący 3-ej osoby liczby pojedyczej (o, oa, oo, te, ta, to, tamte, tamta, tamto, ów, owa, owo) hat ha-ta hat dem zaimek wskazujący 2-ej osoby liczby pojedyczej (ty) ha'ob ~ ha'o' b ha-o-ba / ha-o-bo ha'ob ~ ha'o'b dem zaimek wskazujący 3-ej osoby liczby mogiej (oi, oe, ci, te, tamci, tamte, owi, owe) hii hi-a / hi-i hii dem zaimek wskazujący 1-ej? osoby liczby pojedyczej (ja) afiksy ozaczające miejsce (lokatywe) -al -ha' -a' ti'- -NAL / -a-la -HA' -a' TI'- -al -ha' -a' ti'- przyrostek ozaczający miejsce przyrostek ozaczający miejsce (a bazie rzeczowika woda ) przyrostek ozaczający miejsce (a bazie wariatu rzeczowika woda ) przyrostek ozaczający miejsce (a bazie rzeczowika usta ) sufiksy istrumetale -aab -ib -uub sufiksy liczby mogiej -Ca-bi -bi / -i-bi -aab -ib -uub przyrostek istrumetaly zmieiający czasowik w rzeczowik przyrostek istrumetaly zmieiający czasowik w rzeczowik przyrostek istrumetaly zmieiający czasowik w rzeczowik -taak ta-ka / ta-ki / TAK / TAK-ki -taak sufiks liczby mogiej -ob o-bo / o-ba / ba(?) -ob sufiks liczby mogiej sufiksy abstrahujące -lel -le-le / 2 le -lel przyrostek abstrahujący 127

130 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: sufiksy deiktycze -ij / -iij -iiy -ijiiy -jiiy -ji / -Ci-ji -ya -ji-ya / -Ci-ji-ya -ji-ya -ij / -iij -iiy -ijiiy -jiiy sufiksy absolutywe -aj -is klasyfikatory liczebikowe: -ja -si -aj -is sufiks absolutywy (zwł. dla rzeczy oszoych przez osobz przyrostek absolutywy w przypadku części ciała -bix bi-xi / BIX -bix cl klasyfikator liczebikowy: dla liczb 5 lub 7 -mul mu-lu -mul cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu ustawioych przedmiotów -ak a-ka -ak cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu tytułów iŝszej ragi paach / pach pa-chi PACH?-cha paach pach cl klasyfikator liczebikowy -pet PET -pet cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu okrągłych przedmiotów -pik pi-ki -pik cl klasyfikator liczebikowy: przy rachowaiu 8000 (20x20x20) -pis pi-si -pis cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu jedostek czasu -tal TAL / ta-la / TAL-la -tal cl klasyfikator liczebikowy: dla liczebików porządkowych -te' TE' / TE'-e -te' cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu jedostek czasu -tikil ti-ki-li -tikil cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu osób -tuk tu-ku -tuk cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu stosów, stert -tz'ak TZ'AK / TZ'AK-ka / tz'a-ka -tz'ak cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu ustawioych przedmiotów -ye? ye -ye cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu przedmiotów boskich (o boskiej aturze)? 128

131 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ozaczeie przyaleŝości: -el -e-le / Ce-le / le -el sufiks stosoway w przypadku części ciała afiksy / klasyfikatory rodzajów: aj- a aj- mcl klasyfikator (przedrostek) rodzaju ijakiego lub męskiego; proklityka lub klasyfikator, który ozacza osobę, wykoawcę, zawód, sprawcę lub cechę ix- IX / i-xi ix- fcl klasyfikator rodzaju Ŝeńskiego -om -Co- ma -om ag sufiks określający wykoawcę jakiejś czyości 129

132 GLOSARIUSZ TERMINOLOGII LINGWISTYCZNEJ 69 absolutyw Przypadek gramatyczy RZECZOWNIKÓW w językach ergatywo-absolutywych, który zazwyczaj określa PATIENSA w zdaiach przechodich i jedyy ARGUMENT w zdaiach ieprzechodich. Warto dodać, Ŝe przypadek absolutywy ie jest tak wyraźie wskazay jak ergatywy. afiks Cząstka słowotwórcza (MORFEM) wyrazu [występująca: (1) przed RDZENIEM PREFIKS, przedrostek; (2) po rdzeiu SUFIKS, przyrostek; (3) wewątrz rdzeia INFIKS, wrostek)], tworząca wraz z im wyraz złoŝoy (p. w słowie przechodzić prze- jest przedrostkiem, a w słowie domek ek jest przyrostkiem). W piśmie hieroglificzym Majów afiksami są rówieŝ dopełieia foetycze, a ifiksami mogą być pełe słowa. W przeciwieństwie do stadardowych reguł ligwistyczych, ze względu a aturę pisma, w epigrafice Majów afiksy są dzieloe a: prefiksy (przed), superfiksy (ad), subfiksy (pod), postfiksy (za) i ifiksy (wewątrz). afrykata SPÓŁGŁOSKA złoŝoa, zwarto-szczeliowa, a którą składa się SPÓŁGŁOSKA ZWARTA z astępującą po iej SPÓŁGŁOSKĄ SZCZELINOWĄ. Zarówo spółgłoska zwarta, jak i szczeliowa mają a ogół to samo miejsce artykulacji. Na przykład afrykata [č] (lub [t š ]) jako grafem (DWUZNAK) <ch> w agielskim słowie child składa się ze spółgłoski zwartej alweolarej [t] i spółgłoski szczeliowej palatalo-alweolarej [š]. W językach Majów afrykaty zachowują się pod względem foologiczym jak jedostki i ie moŝa dzielić ich a dwa osobe foemy, czyli w CZASOWNIKU PRZECHODNIM tzutz ( kończyć, zakończyć ) foemami są odpowiedio: /t s /, /u/ i /t s /. W języku majańskim klasyczym występują cztery afrykaty: bezdźwięcze <tz> i <ch> (lub odpowiedio [t s ] i [č]) i dźwięcze <tz'> i <ch'> (lub odpowiedio [[t s, ] i [č, ]). ages Rzeczowik lub grupa rzeczowikowa występujące zwykle jako PODMIOT zdaia z czasowikami wyraŝającymi akcję. akcet Zjawisko foetycze polegające a wyróŝieiu SYLABY w wyrazie poprzez zwiększeie siły artykulacyjej (akcet dyamiczy, ekspiracyjy, przycisk), zmiay wysokości tou (akcet toiczy) lub wydłuŝeia czasu jej trwaia. Słowo to jest rówieŝ uŝywae do określaia zaku akcetu w piśmie i (w języku codzieym) dla rozróŝieia acisku w mowie osób posługujących się tym samym językiem. Zobacz teŝ NACISK. aproksymaty Głoski powstające, gdy powietrze z płuc uchodzi przez jamę ustą i/lub osową, bez Ŝadego zwarcia. Pod względem artykulacji aproksymaty są zbliŝoe do SAMOGŁOSEK, ale fukcjoują jak spółgłoski. argumet czasowika Dopełieie ORZECZENIA spełiające fukcję sematyczą. Typowe czasowiki przechodie mają zazwyczaj dwa argumety (AGENS i PATIENS), a typowe czasowiki ieprzechodie mają tylko jede argumet, określay w języku polskim jako podmiot zdaia ieprzechodiego. Fukcje sematycze róŝią się od fukcji sytaktyczych (p. PODMIOT i DOPEŁNIENIE) w te sposób, Ŝe pierwsze są pojęciowe, a drugie morfosytaktycze: 69 Oparty częściowo a: Attila 1972, Bickford & Tuggy (eds.) 2001, Bricker 1986, 1992, 2000b, Carr 1993, Do, Kerstes & Ruys 1999, Iivoe, Horppila, Heikkoe & Rissae 2000, Kettue 2002b, Kosue & Väisäe 2001, Lacadea & Zeder 2000, Loos, Aderso, Day, Jorda &Wigate (eds.) 1999; Nodie 1996 i Richards, Platt & Platt Poadto w polskim przekładzie wykorzystao astępujące pozycje bibliograficze: Słowik języka polskiego PWN, tomy I-III, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; Słowik wyrazów obcych, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997; Wiktor Jassem Podstawy foetyki akustyczej, PWN, Warszawa Przy hasłach zajdują się odośiki podae MAŁYMI KAPITALIKAMI. Grafemy są podae w <awiasach kątowych>, foemy w /awiasach ukośych/, a brzmieie foetycze w [awiasach kwadratowych], p. litera c w agielskim słowie ca zapisaa jest grafemowo jako <c>, foemowo jako /k/ i foetyczie jako [k h ]. 130

133 Zdaie: Fukcja sytaktycza: Fukcja sematycza: Piotr otworzył drzwi Klucz otworzył drzwi Drzwi otworzyły się Piotr = podmiot drzwi = dopełieie klucz = podmiot drzwi = dopełieie drzwi = podmiot Piotr = ages drzwi = paties klucz = arzędzie drzwi = paties drzwi = paties W języku majańskim klasyczym róŝicę tę moŝemy zobaczyć a astępującym przykładzie: Zdaie: Fukcja sytaktycza: Fukcja sematycza: uchukuw Aj Ukul Yaxuu Bahlam ( Yaxuu Bahlam pojmał Aj Ukul ) Yaxuu Bahlam = podmiot Aj Ukul = dopełieie Yaxuu Bahlam = ages Aj Ukul = paties chuhkaj Aj Ukul ( Aj Ukul został pojmay ) chuhkaj Aj Ukul ukabjiiy Yaxuu Bahlam ( Aj Ukul został pojmay za sprawą Yaxuu Bahlam ) Aj Ukul = podmiot Aj Ukul = podmiot Yaxuu Bahlam = dopełieie pośredie Aj Ukul = paties Aj Ukul = paties Yaxuu Bahlam = ages aspekt Kategoria gramatycza CZASOWNIKA lub grupy czasowikowej określająca sposób odiesieia czyości w stosuku do wewętrzego kotekstu, wyraŝająca jego dokoaie lub iedokoaie. Najczęściej spotykae aspekty to: przeszły (dokoay): odoszący się do czyości miioej (zakończoej) lub w pełi wykoaej; zwykły (występuje w j. agielskim): odoszący się do czyości zwyczajowej, typowej lub powtarzaej progresywy (ciągły): odoszący się do wydarzeia, które miało miejsce przed, po lub w czasie trwaia iego przeszły (uŝyway bez róŝicy zarówo w przypadku wydarzeń zwyczajowych jak i ciągłych): odoszący się do czyości ie skończoej (iedokoaej) Nie wszystkie czasowiki mają takie same własości aspektów i mogą aleŝeć do róŝych klas aspektów. Do dziś trwają dyskusje ad tym, czy aspekt (lub CZAS) występuje w piśmie hieroglificzym Majów. asymilacja Proces foetyczy polegający a artykulacyjym przystosowaiu się daej głoski do swego sąsiedztwa w obrębie wyrazu lub a pograiczu dwóch wyrazów w toku mowy; upodobieie. Na przykład // w jukateckim słowie chila' (iterpretator) zmieia się w /m/ przed słowem balam (jaguar), czyli w miejscu artykulacji // asymiluje się z astępującym po im /b/. W te sposób głoski jakby łączą się, prowadząc do wymowy chila'm balam (/čila mbalam/). czas Forma i kategoria gramatycza określające stosuek czasowy chwili odbywaia się jakiejś czyości (stau) do mometu wypowiedzi. Czasy dzieli się a: przeszły, teraźiejszy i przyszły. Sprawą dyskusyją adal pozostaje istieie czasów (lub ASPEKTÓW) w piśmie hieroglificzym Majów. czasowik Część mowy ozaczająca zwykle czyość, wydarzeie lub sta. Czasowiki odmieiają się ajczęściej p. przez osoby, aspekty, stroy i czasy. 131

134 czasowik ichoatywy Postać czasowików odoszących się do stawaia się, pojawiaia się lub rozpoczyaia. Czasowiki ichoatywe wyraŝają rozpoczęcie jakiejś czyości, procesu lub stau, p. budzić się, zasypiać czy dojrzewać. Odoszą się do zmiay stau podmiotu, która to zmiaa moŝe być przypadkowa, czasowa lub stała. W językach majańskich wszystkie czasowiki ichoatywe wywodzą się z RZECZOWNIKÓW lub PRZYMIOTNIKÓW. czasowik kauzatywy Czasowik kauzatywy jest czasowikiem wyraŝającym powodowaie czyości lub stau ozaczoych przez jego rdzeń, p. sadzać w stosuku do siedzieć. W pewej klasie czasowików istieje alteracja pomiędzy odczytem kauzatywym a ichoatywym, p. ichoatywy: Naczyie zbiło się kauzatywy: Ja zbił aczyie czasowik ieprzechodi Nieprzechodie kostrukcje czasowikowe ie mają DOPEŁNIENIA bliŝszego, czyli czasowikami ieprzechodimi są czasowiki, które ie wymagają lub ie mogą mieć dopełieia bliŝszego (p. spać lub umierać ). czasowik przechodi Czasowik rządzący bezpośredio (bez pośredictwa przyimków) dopełieiem bliŝszym. czasowik statyczy Czasowik, który wyraŝa bardziej sta (czyli ie zmieioe waruki) jakichś spraw iŝ akcję (Richards et al. 1997). Np. w języku agielskim takie czasowiki jak be ( być ), have ( mieć ) i kow ( wiedzieć ) są czasowikami statyczymi. derywacja Derywacja staowi procedurę MORFOLOGICZNĄ polegającą a tworzeiu wyrazów pochodych od iych, podstawowych; dokouje się zwykle za pomocą dodawaia afiksów (przyrostków i przedrostków) i prowadzi do zmiay zaczeia wyrazu. Na przykład w języku majańskim klasyczym przymiotik chaal ( iebiański ) pochodzi od rzeczowika cha ( iebo ). Zasadiczo derywacja i FLEKSJA są odróŝiale, chociaŝ trudo je wyraźie od siebie oddzielić. Istieje jedak przyajmiej jeda róŝica: fleksja igdy ie prowadzi do zmia w kategorii gramatyczej, podczas gdy jest to zjawisko typowe w przypadku derywacji. dopełieie Składik odoszący się w zdaiach do PATIENSA. Czasowiki i zdaia proste mające dopełieie są PRZECHODNIE, a te które są ich pozbawioe NIEPRZECHODNIE. W językach majańskich dopełieie pojawia się przed PODMIOTEM, czyli zdaie uchukuw Aj Ukul Yaxuu Bahlam tłumaczoe Yaxuu Bahlam pojmał Aj Ukul, w rzeczywistości brzmi: Pojmał Aj Ukul (,) Yaxuu Bahlam. Dopełieia dzielą się a bliŝsze i dalsze (pośredie). dopełieie bliŝsze Dopełieie, które przy zamiaie orzeczeia a stroę bierą staje się podmiotem zdaia. dopełieie dalsze (pośredie) DOPEŁNIENIE pośredie jest związkiem gramatyczym, którego cechy i zachowaie moŝa logiczie wyjaśić w termiach bardziej sematyczych iŝ składiowych. W zdaiu Adam został ugryzioy przez kleszcza część składowa przez kleszcza jest dopełieiem pośredim. dwuzaczość leksykala Rodzaj dwuzaczości, który pojawia się gdy słowo ma kilka zaczeń. Majański wyraz cha ( iebo, wąŝ, cztery ) jest często podaway jako przykład dwuzaczości leksykalej. Zobacz teŝ HOMOFON. dwuzak Dźwięk wyraŝoy dwiema głoskami. Zak podwójy, składający się z dwóch elemetów; w szczególości połączeie dwóch liter ozaczające jedą głoskę; digraf. W języku polskim dwuzakami są a przykład: sz, cz, dz. W trasliteracji (i traskrypcji) hieroglifów majańskich występują cztery dwuzaki: <tz>, <tz'>, <ch> i <ch'> wymawiae odpowiedio: [t s ], [t s, ], [č] i [č, ]. 132

135 efekt koktajl party Dwuuszy słuch pozwala am wydzielić iteresujące dźwięki z otaczającego as i ie związaego z tematem hałasu. Podczas warsztatów hieroglifów Majów, kiedy to w salach toczą się róŝe rozmowy, moŝa skupić się a dyskusji dotyczącej form ergatywych lub eklityk deiktyczych, ie zwracając uwagi a dowole tematy poruszae przez iych uczestików. ergatyw Przypadek gramatyczy RZECZOWNIKÓW w językach ergatywo-absolutywych. Zazwyczaj ozacza AGENSA w zdaiach przechodich i jedyy ARGUMENT w zdaiach ieprzechodich. Pełi teŝ fukcję zaimka dzierŝawczego. Przypadek ergatywy rzeczowika jest zazaczoy wyraźiej iŝ absolutywy. etymologia Dział językozawstwa zajmujący się badaiem historyczego pochodzeia wyrazów lub iych struktur językowych. Na przykład słowo kakao pochodzi od hiszpańskiego el cacao, które zostało zapoŝyczoe z majańskiego kakaw, mającego z kolei swój źródłosłów w językach mihe-soke ( kakawa ) eufemizm Eufemizm jest słowem lub zwrotem uŝywaym zastępczo w celu złagodzeia wyraŝeń drastyczych, dosadych lub obraźliwych. Na przykład wyraŝeia takie jak wydał ostatie tchieie, jest sześć stóp pod ziemią czy wącha kwiatki od spodu są eufemizmami odoszącymi się do śmierci. fleksja Fleksja (czyli odmiaa) wyrazów jest jedym z ajwiększych rodzajów procesów MORFOLOGICZNYCH i polega a dodaiu do słowa AFIKSU. Afiks fleksyjy adaje wyrazowi szczególą fukcję gramatyczą, ie zmieiając jego kategorii. Zazwyczaj fleksja róŝi się od DERYWACJI. foem Najmiejszy elemet systemu dźwiękowego języka pełiący fukcję dystyktywą, czyli fukcję róŝicowaia zaczeń wyrazów i form wyrazowych. W daym języku głoska ta róŝi się od iych (zobacz KONTRAST) dając odmiee elemety ligwistycze. RóŜice pomiędzy foemami zwae są róŝicami foemowymi (a ie róŝicami foetyczymi). Głoski wymawiae iaczej róŝią się pod względem foetyczym, lecz jeśli głoski te ie kotrastują ze sobą, to mamy do czyieia z róŝicą alofoów, a ie foemów. Na przykład w języku polskim litera /b/ ozacza jede foem w wyrazie Ŝaba, lecz iy foem w wyrazie Ŝabka. Ta sama litera moŝe więc w jedym języku reprezetować kilka róŝych foemów. Z kolei określoy foem moŝe w pewych przypadkach być oddaway jedą, a w iych drugą literą. Określoy zespół liter moŝe teŝ odpowiadać bądź kombiacji foemów, bądź jedemu foemowi. Na przykład w wyrazie marząć litery rz ozaczają dwa koleje foemy, atomiast litery rz w wyrazie burza sygalizują tylko jede foem. foetyka Dział językozawstwa zajmujący się badaiem dźwiękowej stroy języka. Foetykę moŝa podzielić a artykulacyją, akustyczą i słuchową. foologia Dział językozawstwa, auka o foemach i relacjach między foemami w daym języku. fraza Fraza (wyraŝeie, zwrot) jest strukturą SKŁADNIOWĄ utworzoą przez więcej iŝ jedo słowo, ale pozbawioą układu PODMIOT PREDYKAT, które tworzą pełe ZDANIE PROSTE. glosa Krótkie, ogóle tłumaczeie bądź objaśieie SŁOWA lub MORFEMU, ie uwzględiające kotekstu, w którym występuje. głoska Najmiejsza jedostka foetycza języka wymawiaa przy określoym stałym układzie arządów mowy; dźwięk mowy. głoska dźwięcza Głoska, przy której artykulacji wiązadła głosowe przybierają pozycję zwartą, wprawiae są w drgaia. 133

136 głoska krtaiowa Głoska wymawiaa przez zwarcie w GŁOŚNI (powietrze przechodzi przez krtań pomiędzy wiązadłami głosowymi). Najbardziej zaymi głoskami krtaiowymi są: zwarcie głośi (lub plozja) ['] 70 i krtaiowa głoska szczeliowa <trąca> [h]. Zwarcie głośi pociąga za sobą zamkięcie wiązadeł głosowych, po którym astępuje ich zwolieie. Natomiast przy wymawiaiu spółgłosek szczeliowych <trących> dochodzi do zbliŝeia się wiązadeł głosowych. W przypadku kilku agielskich akcetów, zwarcie głośi moŝa usłyszeć w takich słowach, jak bottle [bo'l] i czasami zastępuje oo spółgłoskę zwartą ostatiej sylaby, jak w słowie Scotlad [sko'lad], chociaŝ częściej występuje w słowach a początku zdań, rozpoczyających się samogłoską, jak w zwrotach typu uh-uh (zwrot potoczy określający opiię egatywą lub odmowę) i oh-oh ( oops, zwrot potoczy odoszący się do iespodziaek). głoska przejściowa Głoska wymawiaa podobie jak SAMOGŁOSKA, lecz z cechami SPÓŁGŁOSKI. Głoski te są częściej określae jako samogłoski iezgłoskotwórcze lub spółgłoski półotwarte. W języku majańskim klasyczym mamy dwie takie głoski (lub samogłoski iezgłoskotwórcze): [j] i [w] (zapisywae grafemowo odpowiedio jako <y> i <w> i wymawiae bardzo podobie do agielskich foemów /y/ i /w/ w słowach takich jak year i wie ; w przypadku /w/ jest oo wymawiae jak /u/ w polskim słowie autor ). głośia Szczelia w krtai między brzegami wiązadeł głosowych. grafem Grafem staowi strukturalą jedostkę systemu pisma mającą zaczeie językowe i typową formę graficzą. Jest to litera w alfabecie lub symbol przedstawiający sylabę w sylabariuszu. Na przykład w piśmie Majów symbol sylaby ba jest pojedyczym grafemem, bez względu a róŝe formy uŝyte do jego zapisaia. W alfabecie łacińskim grafemem jest jakakolwiek litera, ie mająca bezpośrediego związku z wymową. Zobacz teŝ DWUZNAK. gramatyka Metoda, w której łączy się podstawowe elemety języka w celu utworzeia bardziej złoŝoych struktur, umoŝliwiając w te sposób przekazaie myśli w sposób jasy, prosty i systematyczy. grupa omiala Ogóly termi ozaczający fakt, Ŝe a przykład RZECZOWNIKI, CZASOWNIKI i ZAIMKI mogą aleŝeć do róŝych grup MORFOLOGICZNYCH. W iektórych językach (w tym w języku polskim) rzeczowiki mogą mieć dwa lub trzy rodzaje: męski, Ŝeński i ijaki, z których kaŝdy ma odmieą FLEKSJĘ. W językach majańskich jedyą taką grupą gramatyczą, związaą z rodzajem, są klasyfikatory: -aj (męskoosobowy) i -ix (Ŝeńskoosobowy). śade z ich ie odosi się do rodzaju męskiego lub Ŝeńskiego per se: klasyfikator męski jest w istocie klasyfikatorem ijakim i moŝe być dołączoy do azw rośli i zwierząt, a klasyfikator Ŝeński moŝe teŝ określać formę zdrobiałą. W języku polskim mamy zaimki osobowe trzeciej osoby ( o, oa, oo, oi, oe ) oraz zaimki dzierŝawcze pierwszej, drugiej i trzeciej osoby ( mój, moja, moi, moje, twój, twoja, twoi, twoje, jej, jego, asi, asze, wasi, wasze, ich ), ale wiele iych języków, p. języki majańskie ich ie mają. W języku majańskim klasyczym zaimek u- (przed słowami rozpoczyającymi się spółgłoską) i y- (przed słowami zaczyającymi się samogłoską) stosoway jest zarówo w przypadku męŝczyz, jak i kobiet ( o, oa, oo, jego, jej ). W językach majańskich rodzaj (płeć) osoby, o której mówimy jeśli jest to koiecze wskazay jest iaczej, a miaowicie poprzez podaie klasyfikatora (aj- / ix-) lub rzeczowika takiego jak m.i.: męŝczyza, ojciec, kobieta. homofo Wyraz (lub w szerszym ujęciu grupa liter) wymawiay idetyczie jak iy wyraz, odmiey jedak pod względem pisowi i zaczeia. W języku polskim homofoami są a przykład morze i moŝe. 70 Odpowiediejszym symbolem zwarcia głośi jest zak podoby do zaku zapytaia, ale ze względów drukarskich uŝywa się zamiast iego symbolu <'>. Taka praktyka zachowuje poza tym ogóle stadardy wprowadzoe przez epigrafików Majów, a takŝe jest zgoda z zasadami sformułowaymi i ustaloymi późiej przez rząd Gwatemali w 1987 i 1988 r. (Zobacz: Iformacje a temat ortografii a początku podręczika. 134

137 homogram Słowo o idetyczej pisowi z iym w tym samym języku, lecz róŝiące się wymową, pochodzeiem i zaczeiem. Na przykład w języku agielskim: miute [ miit] (jedostka czasu lub miara kąta) i miute [mī:yüt] ( małych rozmiarów lub o iewielkim zaczeiu ). W języku polskim homogramami są, a przykład, cis (gatuek krzewu) i cis (dŝwięk C podwyŝszoy o półto). ideograficzy system pisma Ideograficzy system pisma przedstawia słowa i idee ie wyraŝające głosek daego języka. W rzeczywistości ie spotykamy a świecie prawdziwych systemów pisma ideograficzego i większość systemów pisma stosujących prima facie ideogramy, posługuje się obecie logografami, czyli zakami, które ie zawsze wykazują bezpośredią korelację lub związek z ideą lub rzeczą faktyczie istiejącą. Słowa ideogram (lub ideograf ) i logogram (lub logograf ) są czasami uŝywae wymieie, ale obecie preferuje się te drugie. Z kolei piktogram (lub piktograf ) jest zakiem przedstawiającym prawdziwe lub kokrete przedmioty lub istoty: zak przedstawiający realistyczą postać jaguara (lub łeb jaguara) mógłby być piktogramem (gdyŝ faktyczie ozacza jaguara), ale zak przedstawiający łeb ropuchy jest w rzeczywistości logogramem, poiewaŝ ozacza czasowik urodzić się. idiom Szczególe wyraŝeie wielowyrazowe właściwe tylko daemu językowi, ie dające się przetłumaczyć dosłowie a iy język. Poszczególe elemety idiomu są rozpozawale jako jedostka SEMANTYCZNA i zazwyczaj odoszą się do zwrotów potoczych (w języku polskim idiomami są a przykład takie wyraŝeia jak: spać jak suseł, trafiła kosa a kamień czy piąte koło u wozu). Zaczeia idiomu ajczęściej ie moŝa wyprowadzić z jego elemetów. Zobacz teŝ EUFEMIZM. imiesłów Forma gramatycza utworzoa od czasowika, uŝywaa w fukcjach przymiotikowych lub przysłówkowych. Imiesłowy mogą być odmieiae przez przypadki i przez iektóre czasy, a takŝe pojawiać się w stroie bierej, p.: (1) Piotr piszący list; (2) Hieroglify arysowae przez Filipa; (3) Ogień (jest) ugaszoy. W językach ch'ola często występują imiesłowy biere. W piśmie Majów jedym z imiesłowów (bierych) jest słowo hamliiy (haml-iiy-ø), które tłumaczymy zajdowało się w staie otwartym. klityka Klityka jest elemetem gramatyczym, który posiada sytaktycze i sematycze cechy wyrazu, lecz ie moŝe występować osobo (w SKŁADNI), a zatem wymaga gospodarza, czyli jest MORFEMEM graiczym. Klityki mogą być rówieŝ dołączoe do wyrazów odmieiaych, co odróŝia je od AFIKSÓW. Klityki dzielimy a dwie klasy: proklityki i eklityki; proklityki są dołączae przed gospodarzem daego słowa, a eklityki za im. W piśmie hieroglificzym Majów istieje wiele klityk. Jedą z ajczęściej spotykaych jest czasowa eklityka DEIKTYCZNA jiiy ( przed, w zaczeiu wcześiej ). kostrukcja omiala Kostrukcja, która pod względem gramatyczym jest porówywala z rzeczowikami. Kostrukcje rzeczowikowe obejmują RDZENIE rzeczowikowe, RZECZOWNIKI, ZAIMKI, grupy rzeczowikowe i zdaia proste rzeczowikowe. Wraz z kostrukcjami czasowikowymi staowią oe ajbardziej podstawowe kategorie w tworzeiu złoŝeń sytaktyczych. kotrast Dwie głoski kotrastują ze sobą (lub róŝica FONETYCZNA jest kotrastowa), jeśli zamiaa jedej a drugą (w przypadku idetyczego kotekstu foetyczego) zmieia zaczeie daego słowa. Na przykład w języku agielskim /l/ i /r/ są dwoma odrębymi FONEMAMI: jeśli /l/ w wyrazie lock zamieimy a /r/, to otrzymamy ie słowo, rock (p. w języku japońskim ie ma róŝicy pomiędzy tymi foemami). Takie pary słów, których zaczeie moŝe być kotrastowe w oparciu o foem, zwae się MINIMALNYMI PARAMI. W języku majańskim klasyczym istiały róŝice foemowe. Jedą z ich jest przeciwieństwo pomiędzy SPÓŁGŁOSKAMI ZWARTYMI (BI)LABIALNYMI, zębowymi/alweolarnymi i WELARNYMI (czyli /p/, /t/ i /k/) z jedej stroy, a z drugiej zwarciem głośi lub spółgłoskami plozywymi (/p'/, /t'/ i /k'/) (obejmuje to rówieŝ przeciwieństwo słów, w których przed spółgłoskami lub wewątrz samogłosek moŝe pojawić się zwarcie głośi ( )). Spójrzmy a astępujące przykłady: kab ( ziemia, ląd ) i k'ab ( ręka ); cha ( iebo, wąŝ, cztery ) i cha ( straŝik ). Ia róŝica jest widocza pomiędzy samogłoskami krótkimi i długimi: chak ( czerwoy, duŝy ) w przeciwieństwie do cha[h]k (imię bóstwa). Jeszcze ia róŝica występuje w słowach, w których przed spółgłoską moŝe pojawić się krtaiowa spółgłoska szczeliowa: k'a ( dojrzały, Ŝółty ) i k'ah ( stopień, 135

138 ława ). Długość samogłosek i przedspółgłoskowe krtaiowe spółgłoski szczeliowe ie są wykrywale bezpośredio w tekstach glificzych i dlatego trzeba je rekostruować. leksem Termi stosoway do wyraŝeia idei, Ŝe FLEKSYJNE formy słów (które same są słowami) staowią wariaty jedego wyrazu. Na przykład w języku polskim słowa podręczy, leworęczy, wyręczyć czy rękodzieło są wariatami leksemu ręka. liczba Kategoria ligwistycza RZECZOWNIKÓW i ZAIMKÓW, które określają ilość podawaych jedostek. W języku majańskim klasyczym mamy dwie liczby: POJEDYNCZĄ (ozaczaą symboliczie jako sg. lub S) i MNOGĄ (pl. lub P), przy czym liczba pojedycza dotyczy główie zaimków. PoiewaŜ w językach majańskich ie obowiązuje uŝycie SUFIKSU liczby mogiej zazwyczaj pojawia się tylko wówczas, gdy aleŝy szczególie podkreślić liczbę mogą zatem i w piśmie moŝa zaobserwować jego brak. W zbiorze glifów spotykamy jedak kilka przypadków, kiedy sufiks liczby mogiej ob (-o'b) towarzyszy zaimkowi wskazującemu ha'i' ( tamte ), dając ha'ob / ha'o'b ( tamci ), jak w podaym poiŝej przykładzie ze Świątyi 11 w Copa 71 ha-o-bo ha'o'b ha'-o'b-ø DEM.PRO-PL-3PA oi są ko-ko-o-ma ko[h]kom ko[h]k--om-ø straŝik-apas-ag-3pa straŝikami Iym sufiksem liczby mogiej spotykaym w piśmie Majów jest taak. Jego stosowaie ograiczoe jest jedak do osób, jak w słowie ch'oktaak (ch'ok-taak) czyli młodzi. liczba moga Forma gramatycza ozaczająca, Ŝe day wyraz odosi się ie do jedej osoby lub jedego przedmiotu, lecz do większej ich liczby. Zobacz teŝ LICZBA. liczba pojedycza Forma gramatycza ozaczająca, Ŝe day wyraz odosi się do jedej osoby lub jedego przedmiotu. Zobacz teŝ LICZBA. metafora Metafora, czyli przeośia, jest wyraŝeiem, którego ie aleŝy rozumieć dosłowie (lecz które odosi się do podobej kocepcji). Jest językowym środkiem stylistyczym, w którym obce zaczeiowo wyrazy są ze sobą składiowo zestawioe, tworząc związek frazeologiczy o iym zaczeiu iŝ dosłowy ses wyrazów. Metafora stosuje odmiee, lecz zbliŝoe pojęcia w odiesieiu do iych pojęć lub idei, p. w tej chwili jestem rzeczywiście wyczerpay i doszczętie wypaloy, starając się wchłoąć iformacje ligwistycze. metoimia Procedura, w której jedo słowo (będące określeiem iego, bardziej złoŝoego lub abstrakcyjego) zastępuje ie słowo lub pojęcie. Na przykład w zdaiu Pióro jest siliejsze od miecza, pióro i miecz ozaczają siłę/moc odpowiedio pisma/publikacji i wojy/armii. UŜywamy rówieŝ takich zwrotów, jak a przykład: dobre pióro zamiast dobry pisarz, czytać Mickiewicza zamiast czytać dzieła Mickiewicza, cały Pozań zamiast wszyscy mieszkańcy Pozaia. miimala para Grupa dwóch wyrazów lub iych struktur, które róŝią się zaczeiem i tylko jedą głoską w brzmieiu. Zobacz tez KONTRAST. 71 Pragiemy podziękować Markowi Zederowi za zwróceie uwagi a tę wzmiakę i podaie daych ligwistyczych. 136

hieroglifów Majów Wprowadzenie do Podręcznik dla uczestników warsztatów 14-ta Europejska Konferencja Majanistyczna Kraków, 9-14 listopada 2009 r.

hieroglifów Majów Wprowadzenie do Podręcznik dla uczestników warsztatów 14-ta Europejska Konferencja Majanistyczna Kraków, 9-14 listopada 2009 r. Wprowadzeie do hieroglifów Majów Podręczik dla uczestików warsztatów Wydaie pierwsze, 2009 14-ta Europejska Koferecja Majaistycza Kraków, 9-14 listopada 2009 r. Harri Kettue Uiversity of Helsiki & Christophe

Bardziej szczegółowo

Znajdowanie pozostałych pierwiastków liczby zespolonej, gdy znany jest jeden pierwiastek

Znajdowanie pozostałych pierwiastków liczby zespolonej, gdy znany jest jeden pierwiastek Zajdowaie pozostałych pierwiastków liczby zespoloej, gdy zay jest jede pierwiastek 1 Wprowadzeie Okazuje się, że gdy zamy jede z pierwiastków stopia z liczby zespoloej z, to pozostałe pierwiastki możemy

Bardziej szczegółowo

PODSTAWY OPRACOWANIA WYNIKÓW POMIARÓW Z ELEMENTAMI ANALIZY NIEPEWNOŚCI POMIAROWYCH

PODSTAWY OPRACOWANIA WYNIKÓW POMIARÓW Z ELEMENTAMI ANALIZY NIEPEWNOŚCI POMIAROWYCH PODSTAWY OPRACOWANIA WYNIKÓW POMIARÓW Z ELEMENTAMI ANALIZY NIEPEWNOŚCI POMIAROWYCH POMIAR FIZYCZNY Pomiar bezpośredi to doświadczeie, w którym przy pomocy odpowiedich przyrządów mierzymy (tj. porówujemy

Bardziej szczegółowo

Metrologia: miary dokładności. dr inż. Paweł Zalewski Akademia Morska w Szczecinie

Metrologia: miary dokładności. dr inż. Paweł Zalewski Akademia Morska w Szczecinie Metrologia: miary dokładości dr iż. Paweł Zalewski Akademia Morska w Szczeciie Miary dokładości: Najczęściej rozkład pomiarów w serii wokół wartości średiej X jest rozkładem Gaussa: Prawdopodobieństwem,

Bardziej szczegółowo

Jak skutecznie reklamować towary konsumpcyjne

Jak skutecznie reklamować towary konsumpcyjne K Stowarzyszeie Kosumetów Polskich Jak skuteczie reklamować towary kosumpcyje HALO, KONSUMENT! Chcesz pozać swoje praw a? Szukasz pomoc y? ZADZWOŃ DO INFOLINII KONSUMENCKIEJ BEZPŁATNY TELEFON 0 800 800

Bardziej szczegółowo

Projekt z dnia 24.05.2012 r. Wersja 0.5 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dnia..

Projekt z dnia 24.05.2012 r. Wersja 0.5 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dnia.. Projekt z dia 24.05.2012 r. Wersja 0.5 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dia.. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązku uzyskaia i przedstawieia do umorzeia świadectw efektywości eergetyczej i uiszczaia

Bardziej szczegółowo

Metoda analizy hierarchii Saaty ego Ważnym problemem podejmowania decyzji optymalizowanej jest często występująca hierarchiczność zagadnień.

Metoda analizy hierarchii Saaty ego Ważnym problemem podejmowania decyzji optymalizowanej jest często występująca hierarchiczność zagadnień. Metoda aalizy hierarchii Saaty ego Ważym problemem podejmowaia decyzji optymalizowaej jest często występująca hierarchiczość zagadień. Istieje wiele heurystyczych podejść do rozwiązaia tego problemu, jedak

Bardziej szczegółowo

ma rozkład złożony Poissona z oczekiwaną liczbą szkód równą λ i rozkładem wartości pojedynczej szkody takim, że Pr( Y

ma rozkład złożony Poissona z oczekiwaną liczbą szkód równą λ i rozkładem wartości pojedynczej szkody takim, że Pr( Y Zadaie. Łącza wartość szkód z pewego ubezpieczeia W = Y + Y +... + YN ma rozkład złożoy Poissoa z oczekiwaą liczbą szkód rówą λ i rozkładem wartości pojedyczej szkody takim, że ( Y { 0,,,3,... }) =. Niech:

Bardziej szczegółowo

SYSTEM OCENY STANU NAWIERZCHNI SOSN ZASADY POMIARU I OCENY STANU RÓWNOŚCI PODŁUŻNEJ NAWIERZCHNI BITUMICZNYCH W SYSTEMIE OCENY STANU NAWIERZCHNI SOSN

SYSTEM OCENY STANU NAWIERZCHNI SOSN ZASADY POMIARU I OCENY STANU RÓWNOŚCI PODŁUŻNEJ NAWIERZCHNI BITUMICZNYCH W SYSTEMIE OCENY STANU NAWIERZCHNI SOSN ZAŁĄCZNIK B GENERALNA DYREKCJA DRÓG PUBLICZNYCH Biuro Studiów Sieci Drogowej SYSTEM OCENY STANU NAWIERZCHNI SOSN WYTYCZNE STOSOWANIA - ZAŁĄCZNIK B ZASADY POMIARU I OCENY STANU RÓWNOŚCI PODŁUŻNEJ NAWIERZCHNI

Bardziej szczegółowo

Chemia Teoretyczna I (6).

Chemia Teoretyczna I (6). Chemia Teoretycza I (6). NajwaŜiejsze rówaia róŝiczkowe drugiego rzędu o stałych współczyikach w chemii i fizyce cząstka w jedowymiarowej studi potecjału Cząstka w jedowymiarowej studi potecjału Przez

Bardziej szczegółowo

TRANSFORMACJA DO UKŁADU 2000 A PROBLEM ZGODNOŚCI Z PRG

TRANSFORMACJA DO UKŁADU 2000 A PROBLEM ZGODNOŚCI Z PRG Tomasz ŚWIĘTOŃ 1 TRANSFORMACJA DO UKŁADU 2000 A ROBLEM ZGODNOŚCI Z RG Na mocy rozporządzeia Rady Miistrów w sprawie aństwowego Systemu Odiesień rzestrzeych już 31 grudia 2009 roku upływa termi wykoaia

Bardziej szczegółowo

STATYSTYKA OPISOWA WYKŁAD 1 i 2

STATYSTYKA OPISOWA WYKŁAD 1 i 2 STATYSTYKA OPISOWA WYKŁAD i 2 Literatura: Marek Cieciura, Jausz Zacharski, Metody probabilistycze w ujęciu praktyczym, L. Kowalski, Statystyka, 2005 2 Statystyka to dyscyplia aukowa, której zadaiem jest

Bardziej szczegółowo

Jarosław Wróblewski Analiza Matematyczna 1A, zima 2012/13. Ciągi.

Jarosław Wróblewski Analiza Matematyczna 1A, zima 2012/13. Ciągi. Jarosław Wróblewski Aaliza Matematycza 1A, zima 2012/13 Ciągi. Ćwiczeia 5.11.2012: zad. 140-173 Kolokwium r 5, 6.11.2012: materiał z zad. 1-173 Ćwiczeia 12.11.2012: zad. 174-190 13.11.2012: zajęcia czwartkowe

Bardziej szczegółowo

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO 1) z dnia 21 października 2011 r.

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO 1) z dnia 21 października 2011 r. Dzieik Ustaw Nr 251 14617 Poz. 1508 1508 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO 1) z dia 21 paździerika 2011 r. w sprawie sposobu podziału i trybu przekazywaia podmiotowej dotacji a dofiasowaie

Bardziej szczegółowo

Kolorowanie Dywanu Sierpińskiego. Andrzej Szablewski, Radosław Peszkowski

Kolorowanie Dywanu Sierpińskiego. Andrzej Szablewski, Radosław Peszkowski olorowaie Dywau ierpińskiego Adrzej zablewski, Radosław Peszkowski pis treści stęp... Problem kolorowaia... Róże rodzaje kwadratów... osekwecja atury fraktalej...6 zory rekurecyje... Przekształcaie rekurecji...

Bardziej szczegółowo

INWESTYCJE MATERIALNE

INWESTYCJE MATERIALNE OCENA EFEKTYWNOŚCI INWESTYCJI INWESTCJE: proces wydatkowaia środków a aktywa, z których moża oczekiwać dochodów pieiężych w późiejszym okresie. Każde przedsiębiorstwo posiada pewą liczbę możliwych projektów

Bardziej szczegółowo

O liczbach naturalnych, których suma równa się iloczynowi

O liczbach naturalnych, których suma równa się iloczynowi O liczbach aturalych, których suma rówa się iloczyowi Lew Kurladczyk i Adrzej Nowicki Toruń UMK, 10 listopada 1998 r. Liczby aturale 1, 2, 3 posiadają szczególą własość. Ich suma rówa się iloczyowi: Podobą

Bardziej szczegółowo

D. Miszczyńska, M.Miszczyński KBO UŁ, Badania operacyjne (wykład 6 _ZP) [1] ZAGADNIENIE PRZYDZIAŁU (ZP) (Assignment Problem)

D. Miszczyńska, M.Miszczyński KBO UŁ, Badania operacyjne (wykład 6 _ZP) [1] ZAGADNIENIE PRZYDZIAŁU (ZP) (Assignment Problem) D. Miszczyńska, M.Miszczyński KBO UŁ, Badaia operacyje (wykład 6 _ZP) [1] ZAGADNIENIE PRZYDZIAŁU (ZP) (Assigmet Problem) Bliskim "krewiakiem" ZT (w sesie podobieństwa modelu decyzyjego) jest zagadieie

Bardziej szczegółowo

x 1 2 3 t 1 (x) 2 3 1 o 1 : x 1 2 3 s 3 (x) 2 1 3. Tym samym S(3) = {id 3,o 1,o 2,s 1,s 2,s 3 }. W zbiorze S(n) definiujemy działanie wzorem

x 1 2 3 t 1 (x) 2 3 1 o 1 : x 1 2 3 s 3 (x) 2 1 3. Tym samym S(3) = {id 3,o 1,o 2,s 1,s 2,s 3 }. W zbiorze S(n) definiujemy działanie wzorem 9.1. Izomorfizmy algebr.. Wykład Przykłady: 13) Działaia w grupach często wygodie jest zapisywać w tabelkach Cayleya. Na przykład tabelka działań w grupie Z 5, 5) wygląda astępująco: 5 1 3 1 1 3 1 3 3

Bardziej szczegółowo

Elementy modelowania matematycznego

Elementy modelowania matematycznego Elemety modelowaia matematyczego Wstęp Jakub Wróblewski jakubw@pjwstk.edu.pl http://zajecia.jakubw.pl/ TEMATYKA PRZEDMIOTU Modelowaie daych (ilościowe): Metody statystycze: estymacja parametrów modelu,

Bardziej szczegółowo

MINIMALIZACJA PUSTYCH PRZEBIEGÓW PRZEZ ŚRODKI TRANSPORTU

MINIMALIZACJA PUSTYCH PRZEBIEGÓW PRZEZ ŚRODKI TRANSPORTU Przedmiot: Iformatyka w logistyce Forma: Laboratorium Temat: Zadaie 2. Automatyzacja obsługi usług logistyczych z wykorzystaiem zaawasowaych fukcji oprogramowaia Excel. Miimalizacja pustych przebiegów

Bardziej szczegółowo

Wpływ religijności na ukształtowanie postawy wobec eutanazji The impact of religiosity on the formation of attitudes toward euthanasia

Wpływ religijności na ukształtowanie postawy wobec eutanazji The impact of religiosity on the formation of attitudes toward euthanasia Ewelia Majka, Katarzya Kociuba-Adamczuk, Mariola Bałos Wpływ religijości a ukształtowaie postawy wobec eutaazji The impact of religiosity o the formatio of attitudes toward euthaasia Ewelia Majka 1, Katarzya

Bardziej szczegółowo

Jak obliczać podstawowe wskaźniki statystyczne?

Jak obliczać podstawowe wskaźniki statystyczne? Jak obliczać podstawowe wskaźiki statystycze? Przeprowadzoe egzamiy zewętrze dostarczają iformacji o tym, jak ucziowie w poszczególych latach opaowali umiejętości i wiadomości określoe w stadardach wymagań

Bardziej szczegółowo

Kluczowy aspekt wyszukiwania informacji:

Kluczowy aspekt wyszukiwania informacji: Wyszukiwaieiformacjitoproceswyszukiwaiawpewymzbiorze tychwszystkichdokumetów,którepoświęcoesąwskazaemuw kweredzietematowi(przedmiotowi)lubzawierająiezbędedla Wg M. A. Kłopotka: użytkowikafaktyiiformacje.

Bardziej szczegółowo

Rachunek prawdopodobieństwa i statystyka W12: Statystyczna analiza danych jakościowych. Dr Anna ADRIAN Paw B5, pok 407 adan@agh.edu.

Rachunek prawdopodobieństwa i statystyka W12: Statystyczna analiza danych jakościowych. Dr Anna ADRIAN Paw B5, pok 407 adan@agh.edu. Rachuek prawdopodobieństwa i statystyka W12: Statystycza aaliza daych jakościowych Dr Aa ADRIAN Paw B5, pok 407 ada@agh.edu.pl Wprowadzeie Rozróżia się dwa typy daych jakościowych: Nomiale jeśli opisują

Bardziej szczegółowo

STATYSTYKA I ANALIZA DANYCH

STATYSTYKA I ANALIZA DANYCH TATYTYKA I ANALIZA DANYCH Zad. Z pewej partii włókie weły wylosowao dwie próbki włókie, a w każdej z ich zmierzoo średicę włókie różymi metodami. Otrzymao astępujące wyiki: I próbka: 50; średia średica

Bardziej szczegółowo

Stwierdzenie 1. Jeżeli ciąg ma granicę, to jest ona określona jednoznacznie (żaden ciąg nie może mieć dwóch różnych granic).

Stwierdzenie 1. Jeżeli ciąg ma granicę, to jest ona określona jednoznacznie (żaden ciąg nie może mieć dwóch różnych granic). Materiały dydaktycze Aaliza Matematycza Wykład Ciągi liczbowe i ich graice. Graice ieskończoe. Waruek Cauchyego. Działaia arytmetycze a ciągach. Podstawowe techiki obliczaia graic ciągów. Istieie graic

Bardziej szczegółowo

Pierwiastki z liczby zespolonej. Autorzy: Agnieszka Kowalik

Pierwiastki z liczby zespolonej. Autorzy: Agnieszka Kowalik Pierwiastki z liczby zespoloej Autorzy: Agieszka Kowalik 09 Pierwiastki z liczby zespoloej Autor: Agieszka Kowalik DEFINICJA Defiicja : Pierwiastek z liczby zespoloej Niech będzie liczbą aturalą. Pierwiastkiem

Bardziej szczegółowo

Materiał ćwiczeniowy z matematyki Marzec 2012

Materiał ćwiczeniowy z matematyki Marzec 2012 Materiał ćwiczeiowy z matematyki Marzec 0 Klucz puktowaia do zadań zamkiętych oraz schemat oceiaia do zadań otwartych POZIOM PODSTAWOWY Marzec 0 Klucz puktowaia do zadań zamkiętych Nr zad 3 5 6 7 8 9 0

Bardziej szczegółowo

Dlaczego potrzebna jest reforma ochrony danych w UE?

Dlaczego potrzebna jest reforma ochrony danych w UE? Dlaczego potrzeba jest reforma ochroy daych w UE? Uija dyrektywa o ochroie daych z 1995 r. staowiła kamień milowy w historii ochroy daych osobowych. Jej podstawowe zasady, zapewiające fukcjoowaie ryku

Bardziej szczegółowo

5. Zasada indukcji matematycznej. Dowody indukcyjne.

5. Zasada indukcji matematycznej. Dowody indukcyjne. Notatki do lekcji, klasa matematycza Mariusz Kawecki, II LO w Chełmie 5. Zasada idukcji matematyczej. Dowody idukcyje. W rozdziale sformułowaliśmy dla liczb aturalych zasadę miimum. Bezpośredią kosekwecją

Bardziej szczegółowo

ANALIZA MATEMATYCZNA 1 (MAP 1024) LISTY ZADAŃ

ANALIZA MATEMATYCZNA 1 (MAP 1024) LISTY ZADAŃ ANALIZA MATEMATYCZNA (MAP 0) LISTY ZADAŃ Listy zadań przezaczoe są dla studetów którzy program matematyki szkoły poadgimazjalej zają jedyie a poziomie podstawowym Obejmują iezbęde do dalszej auki zagadieia

Bardziej szczegółowo

Matematyka finansowa 06.10.2008 r. Komisja Egzaminacyjna dla Aktuariuszy. XLVII Egzamin dla Aktuariuszy z 6 października 2008 r.

Matematyka finansowa 06.10.2008 r. Komisja Egzaminacyjna dla Aktuariuszy. XLVII Egzamin dla Aktuariuszy z 6 października 2008 r. Komisja Egzamiacyja dla Aktuariuszy XLVII Egzami dla Aktuariuszy z 6 paździerika 2008 r. Część I Matematyka fiasowa WERSJA TESTU A Imię i azwisko osoby egzamiowaej:... Czas egzamiu: 00 miut . Kredytobiorca

Bardziej szczegółowo

UKŁADY RÓWNAŃ LINOWYCH

UKŁADY RÓWNAŃ LINOWYCH Ekoeergetyka Matematyka. Wykład 4. UKŁADY RÓWNAŃ LINOWYCH Defiicja (Układ rówań liiowych, rozwiązaie układu rówań) Układem m rówań liiowych z iewiadomymi,,,, gdzie m, azywamy układ rówań postaci: a a a

Bardziej szczegółowo

Runda 5: zmiana planszy: < < i 6 rzutów.

Runda 5: zmiana planszy: < < i 6 rzutów. 1. Gry dotyczące systemu dziesiętnego Pomoce: kostka dziesięciościenna i/albo karty z cyframi. KaŜdy rywalizuje z kaŝdym. KaŜdy gracz rysuje planszę: Prowadzący rzuca dziesięciościenną kostką albo losuje

Bardziej szczegółowo

3. Funkcje elementarne

3. Funkcje elementarne 3. Fukcje elemetare Fukcjami elemetarymi będziemy azywać fukcję tożsamościową x x, fukcję wykładiczą, fukcje trygoometrycze oraz wszystkie fukcje, jakie moża otrzymać z wyżej wymieioych drogą astępujących

Bardziej szczegółowo

POMIARY WARSZTATOWE. D o u ż y t k u w e w n ę t r z n e g o. Katedra Inżynierii i Aparatury Przemysłu Spożywczego. Ćwiczenia laboratoryjne

POMIARY WARSZTATOWE. D o u ż y t k u w e w n ę t r z n e g o. Katedra Inżynierii i Aparatury Przemysłu Spożywczego. Ćwiczenia laboratoryjne D o u ż y t k u w e w ę t r z e g o Katedra Iżyierii i Aparatury Przemysłu Spożywczego POMIARY WARSZTATOWE Ćwiczeia laboratoryje Opracowaie: Urszula Goik, Maciej Kabziński Kraków, 2015 1 SUWMIARKI Suwmiarka

Bardziej szczegółowo

LOGIKA Semiotyka. Robert Trypuz. 8 października 2013. Katedra Logiki KUL. Robert Trypuz (Katedra Logiki) Semiotyka 8 października 2013 1 / 42

LOGIKA Semiotyka. Robert Trypuz. 8 października 2013. Katedra Logiki KUL. Robert Trypuz (Katedra Logiki) Semiotyka 8 października 2013 1 / 42 LOGIKA Semiotyka Robert Trypuz Katedra Logiki KUL 8 paździerika 2013 Robert Trypuz (Katedra Logiki) Semiotyka 8 paździerika 2013 1 / 42 Pla wykładu 1 Semiotyka jako auka 2 Zak 3 Język (w semiotyce) 4 Semiotycze

Bardziej szczegółowo

Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych z przedmiotu: Badania operacyjne. Temat ćwiczenia: Problemy transportowe cd, Problem komiwojażera

Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych z przedmiotu: Badania operacyjne. Temat ćwiczenia: Problemy transportowe cd, Problem komiwojażera Istrukcja do ćwiczeń laboratoryjych z przedmiotu: Badaia operacyje Temat ćwiczeia: Problemy trasportowe cd Problem komiwojażera Zachodiopomorski Uiwersytet Techologiczy Wydział Iżyierii Mechaiczej i Mechatroiki

Bardziej szczegółowo

Fundamentalna tabelka atomu. eureka! to odkryli. p R = nh -

Fundamentalna tabelka atomu. eureka! to odkryli. p R = nh - TEKST TRUDNY Postulat kwatowaia Bohra, czyli założoy ad hoc związek pomiędzy falą de Broglie a a geometryczymi własościami rozważaego problemu, pozwolił bez większych trudości teoretyczie przewidzieć rozmiary

Bardziej szczegółowo

Estymacja przedziałowa

Estymacja przedziałowa Metody probabilistycze i statystyka Estymacja przedziałowa Dr Joaa Baaś Zakład Badań Systemowych Istytut Sztuczej Iteligecji i Metod Matematyczych Wydział Iformatyki Politechiki Szczecińskiej Metody probabilistycze

Bardziej szczegółowo

WYZNACZANIE WSPÓŁCZYNNIKA ZAŁAMANIA ŚWIATŁA METODĄ SZPILEK I ZA POMOCĄ MIKROSKOPU. Wprowadzenie. = =

WYZNACZANIE WSPÓŁCZYNNIKA ZAŁAMANIA ŚWIATŁA METODĄ SZPILEK I ZA POMOCĄ MIKROSKOPU. Wprowadzenie. = = WYZNACZANIE WSPÓŁCZYNNIKA ZAŁAMANIA ŚWIATŁA METODĄ SZPILEK I ZA POMOCĄ MIKROSKOPU Wprowadzeie. Przy przejśiu światła z jedego ośrodka do drugiego występuje zjawisko załamaia zgodie z prawem Selliusa siα

Bardziej szczegółowo

Struktura czasowa stóp procentowych (term structure of interest rates)

Struktura czasowa stóp procentowych (term structure of interest rates) Struktura czasowa stóp procetowych (term structure of iterest rates) Wysokość rykowych stóp procetowych Na ryku istieje wiele różorodych stóp procetowych. Poziom rykowej stopy procetowej (lub omialej stopy,

Bardziej szczegółowo

Scenariusz zajęć z wykorzystaniem TIK klasa IIc Temat dnia: Jak to się zaczęło?

Scenariusz zajęć z wykorzystaniem TIK klasa IIc Temat dnia: Jak to się zaczęło? Scenariusz zajęć z wykorzystaniem TIK klasa IIc Temat dnia: Jak to się zaczęło? Cel: 1. Uczeń potrafi opowiedzieć historię powstania alfabetu; 2. Układa i pisze zdania; 3. Odczytuje hasło z zaszyfrowanych

Bardziej szczegółowo

Podstawowe cechy podzielności liczb.

Podstawowe cechy podzielności liczb. Mariusz Kawecki, Notatki do lekcji Cechy podzielości liczb Podstawowe cechy podzielości liczb. Pamiętamy z gimazjum, że istieją reguły, przy pomocy których łatwo sprawdzić, czy kokreta liczba dzieli się

Bardziej szczegółowo

Wykład. Inwestycja. Inwestycje. Inwestowanie. Działalność inwestycyjna. Inwestycja

Wykład. Inwestycja. Inwestycje. Inwestowanie. Działalność inwestycyjna. Inwestycja Iwestycja Wykład Celowo wydatkowae środki firmy skierowae a powiększeie jej dochodów w przyszłości. Iwestycje w wyiku użycia środków fiasowych tworzą lub powiększają majątek rzeczowy, majątek fiasowy i

Bardziej szczegółowo

ROZDZIAŁ 5 WPŁYW SYSTEMU OPODATKOWANIA DOCHODU NA EFEKTYWNOŚĆ PROCESU DECYZYJNEGO

ROZDZIAŁ 5 WPŁYW SYSTEMU OPODATKOWANIA DOCHODU NA EFEKTYWNOŚĆ PROCESU DECYZYJNEGO Agieszka Jakubowska ROZDZIAŁ 5 WPŁYW SYSTEMU OPODATKOWANIA DOCHODU NA EFEKTYWNOŚĆ PROCESU DECYZYJNEGO. Wstęp Skąplikowaie współczesego życia gospodarczego powoduje, iż do sterowaia procesem zarządzaia

Bardziej szczegółowo

System finansowy gospodarki

System finansowy gospodarki System fiasowy gospodarki Zajęcia r 5 Matematyka fiasowa Wartość pieiądza w czasie 1 złoty posiaday dzisiaj jest wart więcej iż 1 złoty posiaday w przyszłości, p. za rok. Powody: Suma posiadaa dzisiaj

Bardziej szczegółowo

Geometrycznie o liczbach

Geometrycznie o liczbach Geometryczie o liczbach Geometryczie o liczbach Łukasz Bożyk Dodatią liczbę całkowitą moża iterpretować jako pole pewej figury składającej się z kwadratów jedostkowych Te prosty pomysł pozwala w aturaly

Bardziej szczegółowo

Metody badania zbieżności/rozbieżności ciągów liczbowych

Metody badania zbieżności/rozbieżności ciągów liczbowych Metody badaia zbieżości/rozbieżości ciągów liczbowych Ryszard Rębowski 14 grudia 2017 1 Wstęp Kluczowe pytaie odoszące się do zagadieia badaia zachowaia się ciągu liczbowego sprowadza się do sposobu opisu

Bardziej szczegółowo

Wykład 2. Kombinacje. Twierdzenie. (Liczba k elementowych podzbiorów zbioru n-elementowego) C(n,k) =, gdzie symbol oznacza liczbę i n k.

Wykład 2. Kombinacje. Twierdzenie. (Liczba k elementowych podzbiorów zbioru n-elementowego) C(n,k) =, gdzie symbol oznacza liczbę i n k. Wykład 2. Krzyś wiedział a pewo, Ŝe to miejsce jest zaczarowae, bo igdy ikt ie mógł się doliczyć, ile rosło tam drzew, sześćdziesiąt trzy czy sześćdziesiąt cztery, awet kiedy po przeliczeiu przywiązywało

Bardziej szczegółowo

Teoria. a k. Wskaźnik sumowania można oznaczać dowolną literą. Mamy np. a j = a i =

Teoria. a k. Wskaźnik sumowania można oznaczać dowolną literą. Mamy np. a j = a i = Zastosowaie symboli Σ i Π do zapisu sum i iloczyów Teoria Niech a, a 2,..., a będą dowolymi liczbami. Sumę a + a 2 +... + a zapisuje się zazwyczaj w postaci (czytaj: suma od k do a k ). Zak Σ to duża grecka

Bardziej szczegółowo

Projekt Inżynier mechanik zawód z przyszłością współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Projekt Inżynier mechanik zawód z przyszłością współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zajęcia wyrówawcze z fizyki -Zestaw 5 -Teoria Optyka geometrycza i optyka falowa. Prawo odbicia i prawo załamaia światła, Bieg promiei świetlych w pryzmacie, soczewki i zwierciadła. Zjawisko dyfrakcji

Bardziej szczegółowo

Twoja firma. Podręcznik użytkownika. Aplikacja Grupa. V edycja, kwiecień 2013

Twoja firma. Podręcznik użytkownika. Aplikacja Grupa. V edycja, kwiecień 2013 Twoja firma Podręczik użytkowika Aplikacja Grupa V edycja, kwiecień 2013 Spis treści I. INFORMACJE WSTĘPNE I LOGOWANIE...3 I.1. Wstęp i defiicje...3 I.2. Iformacja o możliwości korzystaia z systemu Aplikacja

Bardziej szczegółowo

Prawdopodobieństwo i statystyka r.

Prawdopodobieństwo i statystyka r. Zadaie 1 Rzucamy 4 kości do gry (uczciwe). Prawdopodobieństwo zdarzeia iż ajmiejsza uzyskaa a pojedyczej kości liczba oczek wyiesie trzy (trzy oczka mogą wystąpić a więcej iż jedej kości) rówe jest: (A)

Bardziej szczegółowo

profi-air 250 / 400 touch Nowoczesne centrale rekuperacyjne do wentylacji pomieszczeń mieszkalnych

profi-air 250 / 400 touch Nowoczesne centrale rekuperacyjne do wentylacji pomieszczeń mieszkalnych profi-air 250 / 400 touch Nowoczese cetrale rekuperacyje do wetylacji pomieszczeń mieszkalych SYSTEMY ODWADNIAJĄ CE SYSTEMY ELEKTRYCZNE INSTALACJE WEWNĘTRZNE PRODUKTY DLA PRZEMYSŁU Nowoczesa techologia

Bardziej szczegółowo

Artykuł techniczny CVM-NET4+ Zgodny z normami dotyczącymi efektywności energetycznej

Artykuł techniczny CVM-NET4+ Zgodny z normami dotyczącymi efektywności energetycznej 1 Artykuł techiczy Joatha Azañó Dział ds. Zarządzaia Eergią i Jakości Sieci CVM-ET4+ Zgody z ormami dotyczącymi efektywości eergetyczej owy wielokaałowy aalizator sieci i poboru eergii Obeca sytuacja Obece

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY Z INFORMATYKI MAJ 2011 POZIOM ROZSZERZONY WYBRANE: CZĘŚĆ I. Czas pracy: 90 minut. Liczba punktów do uzyskania: 20 WPISUJE ZDAJĄCY

EGZAMIN MATURALNY Z INFORMATYKI MAJ 2011 POZIOM ROZSZERZONY WYBRANE: CZĘŚĆ I. Czas pracy: 90 minut. Liczba punktów do uzyskania: 20 WPISUJE ZDAJĄCY Cetrala Komisja Egzamiacyja Arkusz zawiera iformacje prawie chroioe do mometu rozpoczęcia egzamiu. Układ graficzy CKE 2010 KOD WISUJE ZDAJĄCY ESEL Miejsce a aklejkę z kodem EGZAMIN MATURALNY Z INORMATYKI

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA NR 06-2 POMIARY TEMPA METABOLIZMU METODĄ TABELARYCZNĄ

INSTRUKCJA NR 06-2 POMIARY TEMPA METABOLIZMU METODĄ TABELARYCZNĄ LABORATORIUM OCHRONY ŚRODOWISKA - SYSTEM ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ - INSTRUKCJA NR 06- POMIARY TEMPA METABOLIZMU METODĄ TABELARYCZNĄ 1. Cel istrukcji Celem istrukcji jest określeie metodyki postępowaia w celu

Bardziej szczegółowo

ZESZYTY NAUKOWE NR 11(83) AKADEMII MORSKIEJ W SZCZECINIE. Analiza dokładności wskazań obiektów nawodnych. Accuracy Analysis of Sea Objects

ZESZYTY NAUKOWE NR 11(83) AKADEMII MORSKIEJ W SZCZECINIE. Analiza dokładności wskazań obiektów nawodnych. Accuracy Analysis of Sea Objects ISSN 1733-8670 ZESZYTY NAUKOWE NR 11(83) AKADEMII MORSKIEJ W SZCZECINIE IV MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWO-TECHNICZNA E X P L O - S H I P 2 0 0 6 Adrzej Burzyński Aaliza dokładości wskazań obiektów

Bardziej szczegółowo

sin sin ε δ Pryzmat Pryzmat Pryzmat Pryzmat Powierzchnia sferyczna Elementy optyczne II sin sin,

sin sin ε δ Pryzmat Pryzmat Pryzmat Pryzmat Powierzchnia sferyczna Elementy optyczne II sin sin, Wykład XI Elemety optycze II pryzmat kąt ajmiejszego odchyleia powierzchia serycza tworzeie obrazów rówaie soczewka rodzaje rówaia szliierzy i Gaussa kostrukcja obrazów moc optycza korekcja wad wzroku

Bardziej szczegółowo

Parametryzacja rozwiązań układu równań

Parametryzacja rozwiązań układu równań Parametryzacja rozwiązań układu rówań Przykład: ozwiąż układy rówań: / 2 2 6 2 5 2 6 2 5 //( / / 2 2 9 2 2 4 4 2 ) / 4 2 2 5 2 4 2 2 Korzystając z postaci schodkowej (środkowa macierz) i stosując podstawiaie

Bardziej szczegółowo

Wytwarzanie energii odnawialnej

Wytwarzanie energii odnawialnej Adrzej Nocuñ Waldemar Ostrowski Adrzej Rabszty Miros³aw bik Eugeiusz Miklas B³a ej yp Wytwarzaie eergii odawialej poprzez współspalaie biomasy z paliwami podstawowymi w PKE SA W celu osi¹giêcia zawartego

Bardziej szczegółowo

PODSTAWY MATEMATYKI FINANSOWEJ

PODSTAWY MATEMATYKI FINANSOWEJ PODSTAWY MATEMATYKI INANSOWEJ WZORY I POJĘCIA PODSTAWOWE ODSETKI, A STOPA PROCENTOWA KREDYTU (5) ODSETKI OD KREDYTU KWOTA KREDYTU R R- rocza stopa oprocetowaia kredytu t - okres trwaia kredytu w diach

Bardziej szczegółowo

Konica Minolta Optimized Print Services (OPS) Oszczędzaj czas. Poprawiaj efektywność. Stabilizuj koszty. OPS firmy Konica Minolta

Konica Minolta Optimized Print Services (OPS) Oszczędzaj czas. Poprawiaj efektywność. Stabilizuj koszty. OPS firmy Konica Minolta Koica Miolta Optimized Prit Services (OPS) Oszczędzaj czas. Poprawiaj efektywość. Stabilizuj koszty. OPS firmy Koica Miolta Optimized Prit Services OPS Najlepszą metodą przewidywaia przyszłości jest jej

Bardziej szczegółowo

Podstawy opracowania wyników pomiarów z elementami analizy niepewności pomiarowych (w zakresie materiału przedstawionego na wykładzie organizacyjnym)

Podstawy opracowania wyników pomiarów z elementami analizy niepewności pomiarowych (w zakresie materiału przedstawionego na wykładzie organizacyjnym) Podstawy opracowaia wyików pomiarów z elemetami aalizepewości pomiarowych (w zakresie materiału przedstawioego a wykładzie orgaizacyjym) Pomiary Wyróżiamy dwa rodzaje pomiarów: pomiar bezpośredi, czyli

Bardziej szczegółowo

a n 7 a jest ciągiem arytmetycznym.

a n 7 a jest ciągiem arytmetycznym. ZADANIA MATURALNE - CIĄGI LICZBOWE - POZIOM PODSTAWOWY Opracowała mgr Dauta Brzezińska Zad.1. ( pkt) Ciąg a określoy jest wzorem 5.Wyzacz liczbę ujemych wyrazów tego ciągu. Zad.. ( 6 pkt) a Day jest ciąg

Bardziej szczegółowo

Testowanie hipotez. H 1 : µ 15 lub H 1 : µ < 15 lub H 1 : µ > 15

Testowanie hipotez. H 1 : µ 15 lub H 1 : µ < 15 lub H 1 : µ > 15 Testowaie hipotez ZałoŜeia będące przedmiotem weryfikacji azywamy hipotezami statystyczymi. KaŜde przypuszczeie ma swoją alteratywę. Jeśli postawimy hipotezę, Ŝe średica pia jedoroczych drzew owej odmiay

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY Z INFORMATYKI MAJ 2012 POZIOM PODSTAWOWY CZĘŚĆ I WYBRANE: Czas pracy: 75 minut. Liczba punktów do uzyskania: 20 WPISUJE ZDAJĄCY

EGZAMIN MATURALNY Z INFORMATYKI MAJ 2012 POZIOM PODSTAWOWY CZĘŚĆ I WYBRANE: Czas pracy: 75 minut. Liczba punktów do uzyskania: 20 WPISUJE ZDAJĄCY Cetrala Komisja Egzamiacyja Arkusz zawiera iformacje prawie chroioe do mometu rozpoczęcia egzamiu. Układ graficzy CKE 2010 KOD WPISUJE ZDAJĄCY PESEL Miejsce a aklejkę z kodem EGZAMIN MATURALNY Z INFORMATYKI

Bardziej szczegółowo

1. Granica funkcji w punkcie

1. Granica funkcji w punkcie Graica ukcji w pukcie Deiicja Sąsiedztwem o promieiu r > 0 puktu a R azywamy zbiór S ( a ( a r ( a a Deiicja Sąsiedztwem lewostroym o promieiu r > 0 puktu a R azywamy zbiór S ( a ( a r Deiicja Sąsiedztwem

Bardziej szczegółowo

Zasada indukcji matematycznej. Dowody indukcyjne.

Zasada indukcji matematycznej. Dowody indukcyjne. Zasada idukcji matematyczej Dowody idukcyje Z zasadą idukcji matematyczej i dowodami idukcyjymi sytuacja jest ajczęściej taka, że podaje się w szkole treść zasady idukcji matematyczej, a astępie omawia,

Bardziej szczegółowo

Modele wzrostu populacji w czasie dyskretnym

Modele wzrostu populacji w czasie dyskretnym Temat wykładu: Modele wzrostu populacji w czasie dyskretym Kody kolorów: Ŝółty owe pojęcie pomarańczowy uwaga kursywa kometarz * materiał adobowiązkowy Aa Rajfura, Matematyka a kieruku Biologia w SGGW

Bardziej szczegółowo

Wykªad 05 (granice c.d., przykªady) Rozpoczniemy od podania kilku przykªadów obliczania granic ci gów. n an = + dla a > 1. (5.1) lim.

Wykªad 05 (granice c.d., przykªady) Rozpoczniemy od podania kilku przykªadów obliczania granic ci gów. n an = + dla a > 1. (5.1) lim. Wykªad 05 graice cd, przykªady Rozpocziemy od podaia kilku przykªadów obliczaia graic ci gów Niech a > Ozaczmy a = c > 0 Mamy Poiewa» c = +, wi c tak»e a = + c + c c a = + dla a > 5 Poadto, zauwa»amy,»e

Bardziej szczegółowo

c 2 + d2 c 2 + d i, 2

c 2 + d2 c 2 + d i, 2 3. Wykład 3: Ciało liczb zespoloych. Twierdzeie 3.1. Niech C R. W zbiorze C określamy dodawaie: oraz możeie: a, b) + c, d) a + c, b + d) a, b) c, d) ac bd, ad + bc). Wówczas C, +, ) jest ciałem, w którym

Bardziej szczegółowo

Zeszyty naukowe nr 9

Zeszyty naukowe nr 9 Zeszyty aukowe r 9 Wyższej Szkoły Ekoomiczej w Bochi 2011 Piotr Fijałkowski Model zależości otowań giełdowych a przykładzie otowań ołowiu i spółki Orzeł Biały S.A. Streszczeie Niiejsza praca opisuje próbę

Bardziej szczegółowo

TRUDNA! ORTOGRAFIA JEST JAK ĆWICZYĆ ORTOGRAFIĘ?

TRUDNA! ORTOGRAFIA JEST JAK ĆWICZYĆ ORTOGRAFIĘ? ORTOGRAFIA JEST TRUDNA! JAK ĆWICZYĆ ORTOGRAFIĘ? INSTRUKCJA DLA UCZNIÓW I RODZICÓW Często słyszysz, Ŝe ortografia jest łatwa, Ŝe jeśli tylko się postarasz będziesz bardziej uwaŝny... uda Ci się pisać lepiej.

Bardziej szczegółowo

Aplikacyjne aspekty metody Six Sigma w kwalitatywnej ocenie funkcjonowania systemów logistycznych

Aplikacyjne aspekty metody Six Sigma w kwalitatywnej ocenie funkcjonowania systemów logistycznych Aplikacyje aspekty metody Six Sigma w kwalitatywej oceie fukcjoowaia systemów logistyczych Applicatio aspects of the Six Sigma method i qualitative ratig of the workig of logistic systems Moika Dopytalska*,

Bardziej szczegółowo

14. RACHUNEK BŁĘDÓW *

14. RACHUNEK BŁĘDÓW * 4. RACHUNEK BŁĘDÓW * Błędy, które pojawiają się w czasie doświadczeia mogą mieć włase źródła. Są imi błędy związae z błędą kalibracją torów pomiarowych, szumy, czas reagowaia przyrządu, ograiczeia kostrukcyje,

Bardziej szczegółowo

Ćwiczenie nr 1: Systemy liczbowe

Ćwiczenie nr 1: Systemy liczbowe Ćwiczenie nr 1: Systemy liczbowe Barbara Łukawska, Adam Krechowicz, Tomasz Michno Podstawowym systemem liczbowym uŝywanym na co dzień jest system dziesiętny. Podstawą tego systemu jest 10 cyfr 0, 1, 2,

Bardziej szczegółowo

WYGRYWAJ NAGRODY z KAN-therm

WYGRYWAJ NAGRODY z KAN-therm Regulami Kokursu I. POSTANOWIENIA OGÓLNE. 1. Regulami określa zasady KONKURSU p. Wygrywaj agrody z KAN-therm (dalej: Kokurs). 2. Orgaizatorem Kokursu jest KAN Sp. z o.o. z siedzibą w Białymstoku- Kleosiie,

Bardziej szczegółowo

Liczby pierwsze o szczególnym. rozmieszczeniu cyfr:

Liczby pierwsze o szczególnym. rozmieszczeniu cyfr: Liczby pierwsze o szczególym rozmieszczeiu cyfr Adrzej Nowicki Wydział Matematyki i Iformatyki, Uiwersytetu M. Koperika w Toruiu. (aow @ mat.ui.toru.pl) 30 paździerika 1999 M. Szurek w książce [4] podaje

Bardziej szczegółowo

obie z mocy ustawy. owego.

obie z mocy ustawy. owego. Kwartalik Prawo- o-ekoomia 3/015 Aa Turczak Separacja po faktycza lub prawa obie z mocy ustawy cza, ie ozacza defiitywego owego 1 75 1 61 3 Art 75 88 Kwartalik Prawo- o-ekoomia 3/015 zaspokajaia usp iedostatku

Bardziej szczegółowo

WYBRANE METODY DOSTĘPU DO DANYCH

WYBRANE METODY DOSTĘPU DO DANYCH WYBRANE METODY DOSTĘPU DO DANYCH. WSTĘP Coraz doskoalsze, szybsze i pojemiejsze pamięci komputerowe pozwalają gromadzić i przetwarzać coraz większe ilości iformacji. Systemy baz daych staowią więc jedo

Bardziej szczegółowo

1. Wnioskowanie statystyczne. Ponadto mianem statystyki określa się także funkcje zmiennych losowych o

1. Wnioskowanie statystyczne. Ponadto mianem statystyki określa się także funkcje zmiennych losowych o 1. Wioskowaie statystycze. W statystyce idetyfikujemy: Cecha-Zmiea losowa Rozkład cechy-rozkład populacji Poadto miaem statystyki określa się także fukcje zmieych losowych o tym samym rozkładzie. Rozkłady

Bardziej szczegółowo

Wprowadzenie. metody elementów skończonych

Wprowadzenie. metody elementów skończonych Metody komputerowe Wprowadzeie Podstawy fizycze i matematycze metody elemetów skończoych Literatura O.C.Ziekiewicz: Metoda elemetów skończoych. Arkady, Warszawa 972. Rakowski G., acprzyk Z.: Metoda elemetów

Bardziej szczegółowo

POLITECHNIKA OPOLSKA

POLITECHNIKA OPOLSKA POLITCHIKA OPOLSKA ISTYTUT AUTOMATYKI I IFOMATYKI LABOATOIUM MTOLOII LKTOICZJ 7. KOMPSATOY U P U. KOMPSATOY APIĘCIA STAŁO.. Wstęp... Zasada pomiaru metodą kompesacyją. Metoda kompesacyja pomiaru apięcia

Bardziej szczegółowo

I. Podzielność liczb całkowitych

I. Podzielność liczb całkowitych I Podzielość liczb całkowitych Liczba a = 57 przy dzieleiu przez pewą liczbę dodatią całkowitą b daje iloraz k = 3 i resztę r Zaleźć dzieik b oraz resztę r a = 57 = 3 b + r, 0 r b Stąd 5 r b 8, 3 więc

Bardziej szczegółowo

PORADNIK DLA PRZEDSIĘBIORCÓW PROMUJ SWÓJ EKSPORT

PORADNIK DLA PRZEDSIĘBIORCÓW PROMUJ SWÓJ EKSPORT PORADNIK DLA PRZEDSIĘBIORCÓW PROMUJ SWÓJ EKSPORT URZĄD KOMITETU INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Wydawca URZĄD KOMITETU INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Al. Ujazdowskie 9, 00-918 Warszawa http://www.ukie.gov.pl e-mail:

Bardziej szczegółowo

Ciąg liczbowy. Granica ciągu

Ciąg liczbowy. Granica ciągu Temat wykładu: Ciąg liczbowy. Graica ciągu Kody kolorów: Ŝółty owe pojęcie pomarańczowy uwaga kursywa kometarz * materiał adobowiązkowy Aa Rajfura, Matematyka a kieruku Biologia w SGGW 1 Zagadieia 1. Przykłady

Bardziej szczegółowo

Niepewności pomiarowe

Niepewności pomiarowe Niepewości pomiarowe Obserwacja, doświadczeie, pomiar Obserwacja zjawisk fizyczych polega a badaiu ych zjawisk w warukach auralych oraz a aalizie czyików i waruków, od kórych zjawiska e zależą. Waruki

Bardziej szczegółowo

Przemysław Jaśko Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Przemysław Jaśko Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie MODELE SCORINGU KREDYTOWEGO Z WYKORZYSTANIEM NARZĘDZI DATA MINING ANALIZA PORÓWNAWCZA Przemysław Jaśko Wydział Ekoomii i Stosuków Międzyarodowych, Uiwersytet Ekoomiczy w Krakowie 1 WROWADZENIE Modele aplikacyjego

Bardziej szczegółowo

EURPLN. 3 opór 4,0600 2 opór 4,0200 1 opór 4,0000. 1 wsparcie 3,9600 2 wsparcie 3,9400 3 wsparcie - 3,9000

EURPLN. 3 opór 4,0600 2 opór 4,0200 1 opór 4,0000. 1 wsparcie 3,9600 2 wsparcie 3,9400 3 wsparcie - 3,9000 9:00- Rekordowo wysokie cey obligacji iemieckich, historyczie sily je, zyskujący amerykański dolar i szwajcarski frak są doskoałą ilustracją zjawiska odpływu kapitału od ryzykowych Iwestorzy ie mogą się

Bardziej szczegółowo

Ćwiczenie nr 14. Porównanie doświadczalnego rozkładu liczby zliczeń w zadanym przedziale czasu z rozkładem Poissona

Ćwiczenie nr 14. Porównanie doświadczalnego rozkładu liczby zliczeń w zadanym przedziale czasu z rozkładem Poissona Ćwiczeie r 4 Porówaie doświadczalego rozkładu liczby zliczeń w zadaym przedziale czasu z rozkładem Poissoa Studeta obowiązuje zajomość: Podstawowych zagadień z rachuku prawdopodobieństwa, Zajomość rozkładów

Bardziej szczegółowo

Jarosław Wróblewski Analiza Matematyczna 2 (LUX), lato 2017/18. a n n = 10.

Jarosław Wróblewski Analiza Matematyczna 2 (LUX), lato 2017/18. a n n = 10. Czy istieje ciąg (a ) taki, że (podać przykład lub dowieść, że ie istieje) : 576. a > 1 dla ieskończeie wielu, a > 0, szereg a jest zbieży. N 577. a = 1 2 dla ieskończeie wielu, a = 10. 578. a 2 = 1 N,

Bardziej szczegółowo

( 0) ( 1) U. Wyznaczenie błędów przesunięcia, wzmocnienia i nieliniowości przetwornika C/A ( ) ( )

( 0) ( 1) U. Wyznaczenie błędów przesunięcia, wzmocnienia i nieliniowości przetwornika C/A ( ) ( ) Wyzaczeie błędów przesuięcia, wzmocieia i ieliiowości przetworika C/A Celem ćwiczeia jest wyzaczeie błędów przesuięcia, wzmocieia i ieliiowości przetworika C/A. Zając wartości teoretycze (omiale) i rzeczywiste

Bardziej szczegółowo

Zagadnienia: Receptory (c.d.)

Zagadnienia: Receptory (c.d.) Receptory (c.d.) Gabriel Nowak, Małgorzata Dybała Zakład Cytobiologii i Histochemii, Pracowia Farmakobiologii Collegium Medicum Uiwersytet Jagielloński Zagadieia: Co zaczy Radioligad bidig assay? Działaie

Bardziej szczegółowo

Harmonogramowanie linii montażowej jako element projektowania cyfrowej fabryki

Harmonogramowanie linii montażowej jako element projektowania cyfrowej fabryki 52 Sławomir Herma Sławomir HERMA atedra Iżyierii Produkcji, ATH w Bielsku-Białej E mail: slawomir.herma@gmail.com Harmoogramowaie liii motażowej jako elemet projektowaia cyfrowej fabryki Streszczeie: W

Bardziej szczegółowo

2. Schemat ideowy układu pomiarowego

2. Schemat ideowy układu pomiarowego 1. Wiadomości ogóle o prostowikach sterowaych Układy prostowikowe sterowae są przekształtikami sterowaymi fazowo. UmoŜliwiają płya regulację średiej wartości apięcia wyprostowaego, a tym samym średiej

Bardziej szczegółowo

Warszawa, dnia 9 listopada 2012 r. Poz. 1229 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dnia 18 października 2012 r.

Warszawa, dnia 9 listopada 2012 r. Poz. 1229 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dnia 18 października 2012 r. DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dia 9 listopada 2012 r. Poz. 1229 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dia 18 paździerika 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskaia

Bardziej szczegółowo

ETAPY ROZWOJU MOWY. Rozwój mowy dziecka od narodzin do siódmego roku życia dzielimy na cztery okresy ( L. Kaczmarek) :

ETAPY ROZWOJU MOWY. Rozwój mowy dziecka od narodzin do siódmego roku życia dzielimy na cztery okresy ( L. Kaczmarek) : ETAPY ROZWOJU MOWY Rozwój mowy dziecka od narodzin do siódmego roku życia dzielimy na cztery okresy ( L. Kaczmarek) : - okres melodii - okres wyrazu - okres zdania - okres swoistej mowy dziecięcej OKRES

Bardziej szczegółowo