SŁOWNIK ARCHEOLOGII PREHISTORYCZNEJ DICTIONARY OF PREHISTORIC ARCHAEOLOGY

Transkrypt

1

2

3 SŁOWNIK ARCHEOLOGII PREHISTORYCZNEJ DICTIONARY OF PREHISTORIC ARCHAEOLOGY

4 Romuald Schild, Sarunas Milisauskas Janusz Kruk DICTIONARY OF PREHISTORIC ARCHAEOLOGY (with natural sciences appendices) POLISH-ENGLISH ENGLISH-POLISH ed. Janusz Kruk Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Kraków 2013

5 Romuald Schild, Sarunas Milisauskas Janusz Kruk SŁOWNIK ARCHEOLOGII PREHISTORYCZNEJ (z aneksami przyrodniczymi) POLSKO-ANGIELSKI ANGIELSKO-POLSKI red. Janusz Kruk Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Kraków 2013

6 Copyright by Janusz Kruk, Sarunas Milisauskas, Romuald Schild Copyright by Instytut Archeologii i Etnologii PAN (I wydanie) Pracę do druku recenzowała Komisja Wydawnicza Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w składzie: dr hab. Andrzej Janeczek, prof. IAE PAN (przewodniczący); dr hab. Dariusz Główka, prof. IAE PAN; mgr Tomasz Herbich; prof. dr hab. Andrzej Klonder; dr Małgorzata Mogielnicka; dr hab. Zofia Sulgostowska, prof. IAE PAN; prof. dr hab. Piotr Taracha Konsultacja leksykograficzna Professor Ph.D. Barbara Tedlock, State University of New York, Buffalo, USA Adres redakcji Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn ul. Sławkowska 17, Kraków Redakcja techniczna, skład komputerowy Joanna Kulczyńska Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn w Krakowie Projekt okładki Agnieszka Kulczyńska Na fotografii: ozdoby z epoki brązu znalezione w Maćkówce koło Przeworska. Ze zbiorów Ośrodka Archeologii Gór i Wyżyn w Krakowie Dystrybucja Instytut Archeologii i Etnologii PAN Al. Solidarności 105, Warszawa, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn ul. Sławkowska 17, Kraków, tel , ISBN: Druk i oprawa Wydawnictwo-Drukarnia Ekodruk s.c. ul. Powstańców Wielkopolskich 3, Kraków Nakład: 1000 egz.

7 Spis treści Wprowadzenie... 7 Słownik polsko-angielski Słownik angielsko-polski Aneksy łacińsko-polsko-angielskie Osteologia Ssaki Ptaki Ryby Części i rodzaje szczątków roślin Drzewa i krzewy Rośliny zielne

8 Contents Introduction Polish-English Dictionary English-Polish Dictionary Appendices Latin-Polish-English Osteology Mammals Birds Fish Structure and Parts of Plants Trees and Shrubs Plants

9 Wprowadzenie Popularność angielskiego w literaturze naukowej sprawia, iż bardzo ważne jest, by polscy archeolodzy w tym języku jak najczęściej porozumiewali się bezpośrednio oraz publikowali wyniki swych badań. Także anglojęzyczni archeolodzy, sięgając po literaturę polską, muszą znać stosowaną w niej terminologię. Każda dyscyplina naukowa nie wyłączając archeologii posługuje się własnym, specyficznym nazewnictwem, którego nie można odnaleźć w zwykłych słownikach. Stosowanie właściwej terminologii jest niezbędne, bywa zaś trudne, szczególnie wówczas, gdy książki i artykuły albo ich streszczenia tłumaczone są przez osoby niebędące archeologami. Nierzadko w takich tekstach spotyka się określenia niewłaściwe lub wręcz niemożliwe do zaakceptowania. Czasem są to archaizmy, jak choćby często spotykany w przekładach wyraz relic zamiast artifact, co nawiązuje do sformułowań z archeologii XIX w. Chcielibyśmy, by nasz słownik pomagał unikać takich i wielu innych nieporozumień. Słownik nie jest tylko alfabetycznym spisem arbitralnie wybranych haseł, lecz przede wszystkim systematycznym uporządkowaniem i dwujęzycznym uzgodnieniem specjalistycznego słownictwa. Pełni on zatem zarówno rolę słownika archeologicznego, jak i opracowania porządkującego polską i angielską terminologię prehistoryczną. Wybór haseł uwzględnionych w słowniku został starannie przemyślany. Jest to oczywiście jak zresztą w większości tego rodzaju przedsięwzięć kwalifikacja arbitralna. Przeważa przy tym zgodnie z naszymi specjaliza-

10 Wprowadzenie cjami naukowymi terminologia europocentryczna i krzemieniarska. Posłużyły nam do tego własne doświadczenie i merytoryczne kompetencje. Przyjmujemy za ów wybór pełną odpowiedzialność. Z leksykograficznego punktu widzenia słownik jest specjalistyczny, naukowy i przekładowy. Staraliśmy się nadać mu formę przyjazną użytkownikowi. Korzystaliśmy przy tym z dobrych wzorów. Za takie mogą być bowiem uważane dwujęzyczne słowniki archeologiczne wydane w ramach serii Archaeologica Venatoria w Tybindze (L.R. Owen 1996, 1998, 2000). Słownik odnosi się zasadniczo do pradziejów Europy od paleolitu do epoki żelaza włącznie. Wśród uwzględnionych haseł są jednak takie, które przekraczają umowne granice starożytności. Odstępstwa te są uzasadnione przechodnim, albo uniwersalnym charakterem niektórych określeń. W słowniku znajdują się też nazwy ludów historycznych (np. Alemanowie, Achajowie, Filistyni, Hetyci, Jaćwingowie itp.). Posiadają one odniesienia w terminologii prehistorycznej, w wielu zaś wypadkach mają także wymiar geograficzny i w tym znaczeniu bywają używane. W ciągu ostatnich kilku dziesiątków lat doszło, szczególnie w archeologii anglosaskiej, do dużego postępu metodycznego oraz rozwoju refleksji teoretycznej. Przyniosło to między innymi znaczny rozwój terminologii specjalistycznej. Sporo nowych określeń trzeba było zatem przełożyć na język polski w sposób dobrze oddający ich sens. W słowniku musiało się oczywiście znaleźć wiele słów pospolitych, dotyczących różnych dziedzin aktywności ludzkiej. Dużo jest także terminów wziętych z innych niż archeologia, lecz pokrewnych jej i/lub z nią współpracujących dyscyplin nauki. W wielu wypadkach autorzy musieli mierzyć się z trudnościami związanymi ze znalezieniem właściwych odpowiedników określeń angielskich i polskich. Nierzadko niezbędne były decyzje arbitralne przy wyborze jednego spośród kilku możliwych znaczeń. Na przykład angielskie feature mogłoby być użyte jako polska cecha, czy też zmienna lub też w jeszcze innym znaczeniu. W naszym wypadku odnosimy je do archeologicznych obiektów nieruchomych, takich jak piece, rowy, jamy, ściany domostw, doły po słupach, paleniska itp. Niektóre zabytki mają więcej niż jedno anglojęzyczne

11 Wprowadzenie określenie. Na przykład mound, barrow i tumulus to polski kopiec ( kurhan, mogiła ). W literaturze amerykańskiej w tym znaczeniu używa się raczej terminu mound w brytyjskiej zaś barrow. W rezultacie więc na przykład kulturę kurhanów zachodniobałtyjskich można poprawnie tłumaczyć zarówno jako West Baltic Mound culture, jak i West Baltic Barrow culture. W polskiej literaturze archeologicznej jest wiele anglicyzmów. Siłą rzeczy musiały one znaleźć miejsce w naszym słowniku. Z niektórymi z nich są zresztą kłopoty, wynikające z wieloznaczności tego samego terminu w obu językach. Tak jest na przykład z artefaktem, który jako wyraz wzięty z angielskiego musi być rozumiany znacznie węziej niż jego (pozorny) polski równoznacznik zabytek, którym mogą być zarówno przedmioty kultury materialnej, jak i różnego rodzaju monumenty, a także inne jeszcze relikty. Niektóre wyrazy mają w języku angielskim więcej niż jedną poprawną formę ortograficzną. Przykładem może być archaeology i archeology. Zwykle używana jest ta pierwsza forma i tak też postąpiliśmy w naszym wypadku. W słowniku stosujemy pisownię amerykańską. Najczęściej nie ma pod tym względem różnic w stosunku do brytyjskiej. Niekiedy jednak odmienności takie istnieją. Dla wygody zatem tych użytkowników słownika, którzy chcą stosować pisownię angielską podajemy następujące zestawienie: pisownia amerykańska: analyze armor artifact behavior catalog center color coloring draftsman fiber mold pisownia brytyjska: analyse armour artefact behaviour catalogue centre colour colouring draughtsman fibre mould

12 Wprowadzenie ocher plow plowman plowmarks program ochre plough ploughman ploughmarks programme Specjalną uwagę poświęcono w słowniku terminologii krzemieniarskiej, ceramicznej, związanej z podziałem kulturowym, budownictwem, osadnictwem, obrządkiem pogrzebowym, metodami badań archeologicznych itd. Ważnym uzupełnieniem są aneksy przyrodnicze. Dotyczą one szczątków zwierząt i roślin znanych z prehistorycznych stanowisk europejskich oraz terminów osteologicznych, a także odnoszących się do części i rodzajów szczątków roślin oznaczanych w analizach archeobotanicznych. Aneksy są trójjęzyczne: łacińsko-polsko-angielskie. Nazwy gatunków zwierząt i roślin podane zostały w porządku linneuszowskim. W słowniku posługujemy się gniazdami (grupami) hasłowymi. Pełnią one rolę podstawowych uporządkowań terminologicznych. Gniazdo zawiera jednostki leksykalne powiązane ze sobą znaczeniowo. Układ haseł w gniazdach jest alfabetyczny. Słowo nagłówkowe w każdym z nich jednoznacznie wyraża określone znaczenie. Jest ono powtarzane (z dwukropkiem) przed każdym z wyrazów hasłowych. Taki sposób konstruowania gniazd (analogicznie zob. L.R. Owen 1996; 1998; 2001) powiększa wprawdzie objętość słownika, jest jednak znacznie bardziej czytelny niż częściej stosowane, ciągłe wymienianie haseł bezpośrednio za słowem nagłówkowym. W wypadku terminologii archeologicznej (np., krzemieniarskiej) taka budowa gniazd radykalnie utrudniałaby korzystanie ze słownika. Słownik wyposażony jest w rozbudowany system odsyłaczy oznaczanych strzałką. Stosowano je w odniesieniu do równoznaczników (synonimów) hasłowych (są one oznaczone strzałką po przecinku, ), przede wszystkim zaś w wypadku tych spośród wyrazów umieszczonych w gniazdach, które nie mają odniesienia leksykalnego do słowa nagłówkowego. 10

13 Wprowadzenie Posłużenie się odsyłaczami (strzałka po dwukropku : ) było w tych wypadkach niezbędne, inaczej bowiem liczne terminy ulegałyby zagubieniu w podstawowej siatce haseł słownika. Na przykład nazwy części miecza, znajdujące się w gnieździe hasłowym miecz, bez odsyłaczy nie istniałyby w porządku alfabetycznym. W takich wypadkach zastosowaliśmy następującą zasadę odesłania: w gnieździe hasłowym miecz miecz: bruzdka sword groove w porządku alfabetycznym bruzdka miecza groove W słowniku użyto objaśnień kwalifikujących (kwalifikatorów) informujących o tym, że dana jednostka leksykalna należy do słownictwa nacechowanego. Są one pisane kursywą zgodnie z następującym wykazem. Kwalifikatory gramatyczne: adj. przymiotnik v. czasownik Kwalifikatory językowe (nazwy miejscowe w hasłach pisane są bez oznaczeń językowych): fr.; Fr. francuski niem.; Ger. niemiecki łac.; Lat. łaciński 11

14 Wprowadzenie Kwalifikatory objaśniające: rzadkie: rare także w krzem.: also in ch.st. (także w krzemieniarstwie) termin niewłaściwy: incorrect term termin przestarzały: obsolete term Kwalifikatory przedmiotowe: czekan: knobbed shaft-hole axe element zdobniczy: ornamental element fortyfikacja: fortification garn.: pott. garncarstwo hełm: helmet krzem.: ch.st. krzemieniarstwo met.: met. metalurgia miecz: sword naczynie: vessel siekiera: axe stat.: stat. terminologia statystyczna topór: shaft-hole axe umocnienia ziemne i mieszane: ramparts wątek zdobniczy: ornamental motif włócznia: spear zapinka: fibula Jednostki leksykalne tworzące słownik występują w postaci wyrazów lub artykułów hasłowych. Te ostatnie mają nierzadko rozbudowaną postać. Oprócz wyrazu hasłowego w ich skład mogą wchodzić: odsyłacz, synonim (lub wyrażenie bliskoznaczne), kwalifikatory, objaśnienie dodatkowe i skróty. 12

15 Wprowadzenie Wyrazy hasłowe pisane są najczęściej w pierwszej osobie liczby pojedynczej; w formie rzeczownikowej, znacznie zaś rzadziej przymiotnikowej i czasownikowej. Dwie ostatnio wymienione formy zawsze oznaczane są kwalifikatorami gramatycznymi. Synonimy i wyrażenia bliskoznaczne pisano w nawiasach zwykłą czcionką. W skład artykułów hasłowych wchodzą nierzadko objaśnienia dodatkowe. Są one umieszczone w nawiasach i pisane czcionką normalną. Terminy łacińskie, przede wszystkim nazwy gatunków w aneksach przyrodniczych, pisane są kursywą. W słowniku zastosowano następujące skróty (pisane normalną czcionką): itd. (i tak dalej); etc. (et cetera) itp. (i tym podobne); sim. (similar to) np. (na przykład); e.g. (for example) także; a. (also) W pracy nad słownikiem korzystaliśmy z wielu publikacji, spośród których szczególnie pomocne były: Bahn P. (ed.) Collins Dictionary of Archaeology, Glasgow (Harper Collins). Böhm A., Zachariasz A Architektura krajobrazu i sztuka ogrodowa. Ilustrowany słownik angielsko-polski (vol. 1-3), Warszawa (Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków) Ginter B., Kozłowski J.K Technika obróbki i typologia wyrobów krzemiennych paleolitu i mezolitu, Kraków. Janik-Płocińska B., Sas M., Turczyn R Wielki słownik ortograficznofleksyjny, Warszawa (Świat Książki). Monkhouse F.J A Dictionary of Geography, Chicago (Adline). Owen L.R Dictionary of Prehistoric Archaeology. Prähistorisches Wörterbuch, English/German, Deutsch/Englisch, Archaeologica Venatoria, Band 14, Tübingen (Mo Vince Verlag). 13

16 Wprowadzenie Owen L.R Prähistorisches Wörterbuch. Dictionnaire d Archéologie Préhistorique, Deutsch/Französisch, Français/Allemand, Archaeologia Venatoria, Band 15, Tübingen (Mo Vince Verlag). Owen L.R Dictionnaire d Archéologie Préhistorique. Dictionary of Prehistoric Archaeology, Français/Anglois, Englisch/French, Archaeologia Venatoria, Band 16, Tübingen (Mo Vince Verlag). Parker S.P. (red.), McGraw-Hill Dictionary of Earth Science, New York (McGraw-Hill). Piotrowski T Z zagadnień leksykografii, Warszawa. Piotrowski T Zrozumieć leksykografię, Warszawa. Żmigrodzki P Wprowadzenie do leksykografii polskiej. Katowice (Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego), Żyłka R Słownik geologiczny. Geological Dictionary, Warszawa (Wydawnictwo Geologiczne). Przy pracy nad słownikiem bardzo pomogli nam: Peter Bogucki, Monique Boudreau, Halina Dobrzańska, Tomasz Herbich, Arkadiusz Klimowicz, Jerzy Kopacz, Joanna Kulczyńska, Maria Lityńska-Zając, Danuta Makowicz- Poliszot, Zbigniew Śnieszko oraz Vita Milisauskas, Marie-Lorraine Pipes, Kyle Somerville i Barbara Tedlock. Wszystkim wymienionym serdecznie dziękujemy. 14

17 Introduction The popularity of the English language in archaeology and other scientific fields made it essential that Polish archaeologists are able to communicate and publish their research results in English. In addition, English speaking archaeologists need Polish archaeological terminology if they attempt to read Polish language publications. Every scientific field, including archaeology, has its own specific vocabulary that does not appear in ordinary dictionaries. It is very important that scholars use proper terms. This is especially noticeable when non-archaeologists are translating Polish summaries into English, in journals or books, in which various outdated or unacceptable terms appear. For example, the usage of relic instead of artifact reflects 19 th century archaeology. Thus, this dictionary should facilitate communication among archaeologists. The dictionary is alphabetically and systematically arranged in two languages. Yet, it is not only a Polish-English phonetic dictionary but also a compendium of terms commonly used in prehistoric archaeology. We attempted to create a usable and attractive format for the reader. We followed the model established by Archaeologica Venatoria in Tübingen, Germany (L.R. Owen 1996, 1998, 2000). The dictionary deals mainly with terms associated with European prehistoric archaeology, from the Paleolithic to the Iron Age. There are some terms that extend outside prehistoric archaeology, but are universally used by archaeologists regardless of their temporal focus. In the dictionary, we

18 Introduction included the names of historic peoples such as the Alemans, Achaeans, Philistines, Hittites, and Jatwingians. There have been numerous methodological advances and new theoretical approaches in Anglo-American archaeology during the last thirty years. This is reflected by an influx of new terms in the archaeological literature. These terms must be adapted to the Polish language. A number of ordinary words, for example, people, house, etc., were included in the dictionary, since they have a significant usage in the archaeological literature. Furthermore, we included entries from other scientific fields, since they are relevant to contemporary archaeology. In numerous instances, the authors were confronted with a problem of finding an appropriate English or Polish term. We had to make arbitrary decisions on many words. Some words such as feature have many meanings in English. In this dictionary, feature refers to archaeological phenomena such as ovens, walls, pits, ditches, postholes, hearths, graves, etc. There is more than one term to describe some features in English. For example, mound, barrow and tumulus (plural tumuli ) have similar meanings in English. They all can be translated in Polish as kopiec. American archaeologists prefer to use the term mound and the British barrow. Thus archaeological culture names can include mound or barrow. For example, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich can be translated as the West Baltic Barrow culture or the West Baltic Mound culture. We translated it as the West Baltic Barrow culture, since European archaeologists used this term. Tumulus is usually used only for the Middle Bronze period mounds. There are numerous Anglicisms in Polish archaeological publications, thus we included these terms such as artefakt in the dictionary. It should be pointed out that artefakt has more limited meaning than the Polish zabytek which can refer to an artifact or a monument. In the English language, some words have more than one correct spelling. For example, archaeology can be likewise spelled as archeology. Most archaeologists prefer the more traditional spelling: archaeology. This latter spelling is the one used throughout this dictionary. We used the American 16

19 Introduction spelling of English language words. The great majority of words do not differ in American or the British spelling. For archaeologists who prefer the British spelling of some words in this dictionary, we present them here: American British analyze analyse armor armour artifact artefact behavior behaviour catalog catalogue center centre color colour coloring colouring draftsman draughtsman fiber fibre mold mould ocher ochre plow plough plowman ploughman plowmarks ploughmarks program programme A special emphasis is placed on flint and ceramic terminology, archaeological cultures, structures, settlements, burials and mortuary terminology, osteological terms, and archaeological methods. Also included are appendices of animal and plant remains that are found at European prehistoric sites. These appendices are included in three languages: English, Polish, and Latin. The names of animal and plant species are presented according to the Linnean system. All entries appear in alphabetical order. Cross references in the dictionary are indicated by an arrow ( ). These are used in reference to related terms. Crossreferences are essential; otherwise numerous terms would be overlooked. 17

20 Introduction We used a taxonomic analysis for some terms. To facilitate easy reference, such terms were presented as key words (or taxa). Ceramics, culture, analysis, assemblage, burial, fibula, axe, burin, and ornament are some of the key words. In addition, arrows indicate terms referring to parts or components of some artifacts or objects such as sword and vessel. These terms are listed in alphabetical order. Here is an example of the key word system, or taxa, in the dictionary: sword: miecz sword groove, miecz bruzdka in alphabetical order: groove of sword The following qualifying abbreviations and some key words in English were used in the dictionary, and are written in italics: Grammatical abbreviations: adj.: adjective (przymiotnik) v.: verb (czasownik) Linguistic qualifying abbreviations. Place names are written without linguistic association: Fr.; fr.: France (francuski) Ger.; niem.: German (niemiecki) Lat.; łac.: Latin (łaciński) Qualifying abbreviations for archaic/obsolete terms: also in ch.st.: chipped stone technology także w krzem. (krzemieniarstwie) rare: rzadkie 18

21 Introduction obsolete term: przestarzały termin incorrect term: termin niewłaściwy Qualifying terms for general objects and features: axe: siekiera ch. st.: chipped stone technology fibula: zapinka fortification: fortification helmet: hełm knobbed shaft-hole axe: czekan met.: metallurgy (met. metalurgia) ornamental element: element zdobiczny ornamental motif: wątek zdobiczny pott.: pottery (garn.: garncarstwo) ramparts: umocnienia ziemne i mieszane shalft-hole axe: topór spear: włócznia vessel: naczynie The following abbreviations, in standard font, were included: a.: also (także) e.g.: for example (np. na przykład) etc.: et cetera (itd. i tak dalej) sim.: similar to (itp. i tym podobne) Key words are usually singular nouns, and are in rare cases, are used as adjectives and verbs. Synonyms are written in parentheses. Some entries have additional explanations, and they are written in parentheses in standard font. Latin terms, mainly for names of species and botanical terms in the appendices, are written in italics. 19

22 Introduction The authors consulted the following publications: Bahn, P. (ed.) Collins Dictionary of Archaeology, Glasgow (Harper Collins). Böhm A., Zachariasz A Architektura krajobrazu i sztuka ogrodownictwa. Ilustrowany słownik angielsko-polski (vol. 1-3), Warszawa (Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków). Ginter B., Kozłowski J.K., Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu i mezolitu, Kraków Janik-Płocińska B., Sas M., Turczyn R Wielki słownik ortograficznofleksyjny, Warszawa (Świat Książki). Monkhouse, F.J A Dictionary of Geography, Chicago (Adline). Owen L.R Dictionary of Prehistoric Archaeology. Prähistorisches Wörterbuch, English/German, Deutsch/Englisch, Archaeologica Venatoria, Band 14, Tübingen (Mo Vince Verlag). Owen L.R Prähistorisches Wörterbuch. Dictionnaire d Archéologie Préhistorique, Deutsch/Französisch, Français/Allemand, Archaeologia Venatoria, Band 15, Tübingen (Mo Vince Verlag). Owen L.R Dictionnaire d Archéologie Préhistorique. Dictionary of Prehistoric Archaeology, Français/Anglois, Englisch/French, Archaeologia Venatoria, Band 16, Tübingen (Mo Vince Verlag). Parker S.P. (red.), McGraw-Hill Dictionary of Earth Science, New York (McGraw-Hill). Piotrowski T Z zagadnień leksykografii, Warszawa. Piotrowski T Zrozumieć leksykografię, Warszawa. Żmigrodzki P Wprowadzenie do leksykografii polskiej. Katowice (Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego). Żyłka R Słownik geologiczny. Geological Dictionary, Warszawa (Wydawnictwo Geologiczne). 20

23 Introduction Finally, we would like to thank Peter Bogucki, Monique Boudreau, Halina Dobrzańska, Tomasz Herbich, Arkadiusz Klimowicz, Jerzy Kopacz, Joanna Kulczyńska, Maria Lityńska-Zając, Danuta Makowicz-Poliszot, Zbigniew Śnieszko, Vita Milisauskas, Marie-Lorraine Pipes, Kyle Somerville and Barbara Tedlock who helped with this dictionary. 21

24