Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według Międzynarodowych Standardów Rachunkowości

Transkrypt

1 Cyryl Kotyla * Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według Międzynarodowych Standardów Rachunkowości Wstęp Dynamiczny rozwój międzynarodowych rynków finansowych zaowocował korzystaniem przez przedsiębiorstwa z wielu rodzajów instrumentów finansowych 1, zarówno pierwotnych, jak i pochodnych. Postępująca globalizacja gospodarki światowej w tym międzynarodowych rynków finansowych bardziej aniżeli kiedykolwiek dotąd wywołuje konieczność dostosowywania do niej podstawowego narzędzia komunikowania się ludzi w biznesie, jakim jest rachunkowość [Surdykowska, 1999, s.42]. Inwestorzy są zainteresowani minimalizacją ponoszonego ryzyka, a głównym i często jedynym dostępnym sposobem jest odczytywanie informacji zawartych w sporządzanych przez jednostki gospodarcze sprawozdaniach finansowych. Użytkownicy sprawozdań oczekują, iż będą one rzetelnie i wiernie odzwierciedlać sytuację majątkową i finansową oraz wynik finansowy jednostki. W ślad za tymi oczekiwaniami powinna podążać rachunkowość instrumentów finansowych, kompleksowo regulująca zagadnienia ich wyceny, prezentacji i zakres ujawnień. Wszystkie przewodnie organizacje prowadzą dalsze prace nad standardami związanymi z instrumentami finansowymi. International Accounting Standards Committee (dalej IASC) we współpracy z krajowymi organizacjami ustanawiającymi standardy z całego świata stworzyła tzw. Joint Working Group of Standard Setters (dalej JWG) 2, która zajmuje się udoskonalaniem standardów dotyczących instrumentów finansowych 3 i ich ujednolicaniem w skali ogólnoświatowej 4. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie możliwych zmian w zakresie rachunkowości zabezpieczeń. * Dr, Katedra Rachunkowości Wydziału Zarządzania UG. 1 Instrument finansowy w polskim prawie bilansowym został zdefiniowany poprzez art. 3 ust. 1 pkt 23 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości jako kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter warunkowy lub bezwarunkowy. 2 Podłoże powołania i podstawowe zadania JWG zob. [IASC, 1999, s ]. 3 Dotychczasowe standardy MSR 32 i 39 są przejściowymi, do czasu uchwalenia jednego standardu dotyczącego instrumentów finansowych. Projekt takiego standardu ukazał się już, w formie materiału dyskusyjnego, w marcu 1997 r., aczkolwiek rozwiązanie wszystkich problemów związanych z przedstawionymi propozycjami, z których najważniejsze to: propozycja wyceny wszystkich aktywów i zobowiązań finansowych według wartości godziwej, uwzględnianie w wyniku okresu wszystkich niezrealizowanych zysków, wymaga czasu. 4 Więcej na temat harmonizacji rachunkowości zob. [Jaruga, 1999, s ].

2 90 Cyryl Kotyla 1. Pojęcie rachunkowości zabezpieczeń Zabezpieczeniem dla celów rachunkowości zabezpieczeń określa się wyznaczenie jednego lub kilku instrumentów zabezpieczających, tak aby ich zmiana wartości godziwej w całości lub w części kompensowała zmianę wartości godziwej zabezpieczanej pozycji albo przyszłe przepływy środków pieniężnych z jej tytułu. Wartość godziwa instrumentu finansowego zdefiniowana została w paragrafie 9 MSR 5 32, jako kwota za jaką na warunkach rynkowych składnik aktywów mógłby zostać wymieniony a zobowiązanie zaspokojone, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi stronami transakcji. Pozycją zabezpieczaną nazywany zaś został składnik aktywów, zobowiązanie lub planowana przyszła transakcja 6, która: 1) naraża jednostkę gospodarczą na ryzyko zmian wartości godziwej lub zmian przyszłych przepływów pieniężnych, 2) dla celów rachunkowości zabezpieczeń została wyznaczona jako pozycja zabezpieczana. Instrumentem zabezpieczający jest to wyznaczony instrument pochodny lub (w ograniczonych przypadkach) inny składnik aktywów finansowych albo zobowiązanie finansowe, którego wartość godziwa lub wynikające zeń przepływy środków pieniężnych służą skompensowaniu zmiany wartości godziwej lub przepływów środków pieniężnych zabezpieczanej pozycji. Dotychczasowe podejście rachunkowości zabezpieczeń co do zasady ogólnej polega na tym, aby przeciwstawianie zmiany wartości rynkowych pozycji zabezpieczającej i instrumentu zabezpieczającego było uwzględniane w wynikach tego samego okresu. 2. Możliwe zmiany w ujęciu rachunkowym zabezpieczeń Dalszy kierunek rozwoju rachunkowości zabezpieczeń jest ściśle uzależniony od akceptacji przez profesjonalne środowiska rachunkowości propozycji regulacji dotyczących instrumentów finansowych przedstawionych przez Financial Accounting Standards Board (dalej FASB) i JWG. Po uwzględnieniu komentarzy i zakończeniu dyskusji można oczekiwać wydania nowych narodowych i ponadnarodowych standardów, które wprowadzą prawdopodobnie daleko idące zmiany dotyczące uznawania i wyceny instrumentów finansowych [Lisiecka-Zając i in., 2002, s.338]. Fakt, iż polskie prawo bilansowe w dziedzinie zabezpieczeń wzorowane jest na MSR 32 i 39 powoduje, że zmiany standardów międzynarodowych skutkować mogą kolejną nowelizację ustawy o rachunkowości i zmiany rozporządzenia Ministra Finansów w zakresie rachunkowości zabezpieczeń. Nowe propozycje standardów wprowadzają dwie fundamentalne zmiany dotyczące szeroko rozumianych instrumentów finansowych, a przez to są powiązane z rachunkowością zabezpieczeń: 5 Międzynarodowe Standardy Rachunkowości. 6 Nieujęte uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie lub wysoce prawdopodobna przewidywana przyszła transakcja, co do której nie powzięto jeszcze zobowiązania [paragraf 127 MSR 39].

3 Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według ) obowiązek wyceny wszystkich aktywów i zobowiązań finansowych według wartości godziwej, 2) obowiązek prezentacji skutków aktualizacji wyceny do wartości godziwej w okresie, w którym wycena taka została dokonana [JWG, 2000, paragraf 136 oraz FASB, 1999, paragraf 85]. Według JWG i FASB kilka istotnych powodów przemawia za tym, aby skutki wyceny do wartości godziwej były uwzględniane w okresie ich powstania. Pierwszy powód jest związany z koncepcją kapitału 7, która została przyjęta przez większość przedsiębiorstw przy przygotowywaniu sprawozdań finansowych. Zgodnie z finansową koncepcją kapitału kapitał, tj. zainwestowane pieniądze lub siła nabywcza zainwestowanego kapitału, jest synonimem aktywów netto lub kapitału własnego przedsiębiorstwa. Koncepcja zachowania kapitału dotyczy metod definiowania kapitału, który ma zostać zachowany, przy czym istnieje ścisły związek pomiędzy koncepcją kapitału a koncepcją zysku. Zysk jest osiągany wówczas, jeżeli finansowa lub pieniężna wartość aktywów netto na koniec roku obrachunkowego jest wyższa niż analogiczna wartość aktywów na początku okresu, po wyłączeniu wkładów od właścicieli i środków pomiędzy nimi rozdzielonych w ciągu całego okresu obrachunkowego. Tak więc każda kwota zwiększenia aktywów netto, przewyższająca tę, która jest wymagana dla zachowania kapitału z początku okresu obrachunkowego, z punktu widzenia omawianej koncepcji stanowi zysk 8. Z perspektywy rynku finansowego wzrost wartości godziwej aktywów finansowych spełnia wymogi uznania za zysk, przez co może zostać także podzielony pomiędzy udziałowców, przy jednoczesnym zachowaniu siły nabywczej zainwestowanego kapitału rozumianego w tym przypadku jako obecna wartość oczekiwań rynkowych co do przyszłych przepływów pieniężnych generowanych przez aktywa finansowe [JWG, 2000, paragraf 6.4]. Przykład Ujęcie zysku z aktualizacji wyceny do wartości godziwej Przedsiębiorstwo XYZ dokonało zakupu obligacji trzyletnich o wartości nominalnej zł za kwotę zł, która reprezentuje wartość emisyjną przy stopie bieżącej oprocentowania obligacji 8% w skali roku. Po upływie pierwszego roku, przy tej stopie oprocentowania, wartość bieżąca obligacji wynosić będzie zł i odpowiednio zł na koniec drugiego roku i zł na dzień wykupu obligacji przy założeniu, iż przyszłe stopy zwrotu wynosić będą 8%. Zakładając, iż na koniec pierwszego roku stopa bieżąca oprocentowania dla tego typu obligacji uległa zmianie i wzrosła do 10%, jeżeli przedsiębiorstwo wykaże na koniec pierwszego roku zysk w wysokości 635 zł ( ), nie zostanie za- 7 Koncepcja kapitału i utrzymania kapitału stanowią część Ramowej koncepcji przygotowania i prezentacji sprawozdań finansowych dokumentu stworzonego przez IASC. 8 W tym rozumieniu zysk jest określany jako kwota pozostająca po potrąceniu kosztów z przychodów, przy czym jeżeli koszty przewyższają przychody, mamy do czynienia ze stratą [IASC, 2001, Założenia koncepcyjne..., paragraf ].

4 92 Cyryl Kotyla chowana aktualna siła nabywcza zainwestowanego kapitału. Ujęcie zysku w wysokości 635 zł spowoduje, iż inwestycja będzie przynosić w zysk w wysokości 8%, podczas gdy na rynku finansowym zysk ten wynosi 10% w skali roku. W celu poprawnej prezentacji siły nabywczej zainwestowanego kapitału jednostka powinna dokonać aktualizacji wyceny obligacji do jej wartości godziwej, rozumianej w tym przypadku jako aktualna wartość oczekiwanych przepływów pieniężnych związanych z obligacją, która wynosi zł. Poprawna prezentacja wyniku powinna uwzględniać zysk na obligacji w wysokości 635 zł oraz stratę w wysokości 309 zł ( ) odzwierciedlającą zmiany stóp oprocentowania tego typu obligacji na koniec roku. Drugim powodem zmiany podejścia do prezentacji skutków aktualizacji wyceny do wartości godziwej jest konieczność odzwierciedlenia w sprawozdaniu finansowym skutków zmian warunków ekonomicznych na rynku już w momencie, kiedy zmiany takie mają miejsce, a nie odkładanie ich w czasie do momentu, kiedy zmiany te wpływają na realizowane transakcje. Taki sposób pozwala na przeprowadzenie szeregu analiz przyczyn ekonomicznych (np. zmiany stóp oprocentowania) i ich bezpośredniego wpływu na wynik danego okresu, przez co zapewni poprawę sprawozdawczości finansowej [FASB, 1999, paragraf 85]. Ujmowanie zysków i strat z aktualizacji wyceny instrumentów finansowych w momencie, kiedy się pojawiają, pozwoli także na dokonanie odpowiedniej oceny zarządu jednostki, w kontekście podejmowanych decyzji związanych z instrumentami finansowymi. Prezentacja odłożona w czasie często powoduje, iż kolejny zarząd ponosi negatywne konsekwencje decyzji podjętych przez poprzedni zarząd. Podstawowym zadaniem sprawozdawczości finansowej jest umożliwienie użytkownikom dokonania szacunków i prognoz na podstawie aktualnych sprawozdań finansowych co do możliwości generowania przyszłych zysków i przepływów środków pieniężnych. Wartość godziwa także została uznana za przydatną w procesie prognozowania, lecz powstał problem, gdzie powinna zostać umieszczona, aby zapewnić najwięcej korzyści użytkownikom sprawozdań finansowych. Przeciwnicy prezentacji skutków wyceny w rachunku zysków i strat danego okresu uważają, iż powstające zyski i straty na aktualizacji wyceny są bardzo często rezultatem nieoczekiwanych i przejściowych zmian na rynku, co powoduje ich małą wartość dla celów prognozowania i zniekształca ostateczny obraz wyniku finansowego. Według tej grupy dużo wyższą wartość dla użytkowników miałoby umieszczanie skutków aktualizacji w bilansie. JWG nie zaakceptowało tego stanowiska, gdyż sam wynik na aktualizacji wyceny instrumentów finansowych nie może stanowić podstawy do prognozowania przyszłości. W przypadku instrumentów finansowych nie ma możliwości prognozowania przyszłych wyników na podstawie zysków i strat, które miały miejsce

5 Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według w przeszłości, a prezentacja bezpośrednio w rachunku zysków i strat okresu, w którym zdarzenie zaszło, ma inne zalety. Nowe propozycje standardów instrumentów finansowych eliminują konieczność i możliwość specjalnych zasad rozliczeń dla powiązań zabezpieczających [JWG, 2000, paragraf 153 oraz FASB, 1999, paragraf 88]. Twórcy standardów uważają, iż te same zasady powinny dotyczyć wszystkich instrumentów finansowych, a cel posiadania danego instrumentu nie powinien mieć wpływu na sposób ujęcia i zasady rozliczeń. Wprowadzenie specjalnych zasad związane było z koniecznością korekty niekonsekwencji w rachunkowości: 1) w przypadku ryzyka związanego z istniejącymi aktywami lub zobowiązaniami finansowymi ujmowania i wyceny w różnych okresach skutków zmiany wartości zabezpieczanej pozycji i instrumentu zabezpieczającego 9, 2) w przypadku planowanych transakcji odłożenie w czasie zysków lub strat na instrumencie zabezpieczającym do momentu, kiedy planowana transakcja wpływa na wynik finansowy. W przypadku gdy skutki wyceny do wartości godziwej wszystkich instrumentów finansowych ujmowane będą w okresie, kiedy wycena taka miała miejsce, pierwsza sytuacja nigdy nie wystąpi, stąd też nie ma podstaw do wprowadzania specjalnych zasad rozliczeń powiązań zabezpieczających wartości godziwej. Dotychczasowe podejście do zabezpieczenia oczekiwanych przepływów środków pieniężnych uległo zmianie także z następujących powodów [JWG, 2000, paragraf 7.11]: 1) zmiana wartości godziwej instrumentu finansowego i związane z tym odkładane w czasie straty i zyski nie spełniają wymagań rachunkowości wobec traktowania ich jako aktywów i zobowiązań, co powoduje, iż powinny stanowić wynik danego okresu, 2) odkładanie w czasie zmian wartości instrumentu zabezpieczającego powoduje sytuację, iż zabezpieczana transakcja nie jest ujmowana w księgach według jej wartości godziwej; korygowanie wartości godziwej podstawowej transakcji poprzez jej korektę o dotychczasowe wyniki na zabezpieczającym transakcję instrumencie powoduje, iż w księgach pojawia się wartość godziwa transakcji z dnia, kiedy jednostka weszła w posiadanie instrumentu zabezpieczającego, a nie z dnia, kiedy transakcji dokonano, 3) intencja zarządu jednostki jest niewystarczającym czynnikiem dla tworzenia przyszłych praw lub zobowiązań. Jednostka może wejść w posiadanie instrumentu finansowego dla celów zabezpieczenia przyszłej transakcji, jednakże sam zamiar zrealizowania przyszłej transakcji nie jest wystarczający dla ustalenia stałej ceny lub powstania zobowiązania przeprowadzenia tej transakcji i ujęcia oczekiwanych zmian wartości jako wyników w przyszłości. 9 Mowa o sytuacji, w której zmiana wartości godziwej pozycji zabezpieczanej byłaby ujmowana w kapitale własnym do momentu realizacji transakcji, a zmiana wartości instrumentu zabezpieczającego bezpośrednio w wyniku danego okresu.

6 94 Cyryl Kotyla Zakończenie Likwidacja specjalnych zasad rozliczeń powiązań zabezpieczających spowodować może rozwiązanie kilku problemów praktycznych, m.in.: 1) dowolności w uznaniu zarządu jednostki, które zabezpieczenia będą podlegać specjalnym zasadom rozliczeń, a które, pomimo pełnienia tych samych funkcji, nie będą takim zasadom podlegać, 2) kłopotów z ustalaniem bieżącej i oczekiwanej skuteczności zabezpieczenia, 3) problemów z rozpoznaniem, co stanowi zabezpieczenie, a co jest spekulacją, gdyż to, co jest spostrzegane przez jedną jednostkę jako zabezpieczenie, przez drugą jednostkę może być traktowane jako spekulacja 10. Zmiany w ponadnarodowych standardach rachunkowości zabezpieczeń (MSR 32 i 39) spowodują kolejne zmiany w polskim prawie bilansowym, które jest wzorowane na tych standardach. Literatura 1. FASB (1999), Preliminary view on major issues related to reporting financial instruments and certain related assets and liabilities at fair value, No- 204B 2. IASC (1999), Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 1999, SKwP, Warszawa 3. IASC (2001), Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, SKwP, Warszawa 4. Jaruga A. (1999), Perspektywy rozwoju rachunkowości międzynarodowej, materiały z konferencji Perspektywy rozwoju rachunkowości, auditingu i analizy finansowej, Sopot. 5. JWG (2000), Special report Recommendations on accounting for financial instruments and similar items, No-215A 6. Lisiecka-Zając B, Walińska E., Hrynuk J. (2002), Komentarz do znowelizowanej ustawy o rachunkowości, FRRwP, Warszawa 7. Surdykowska S. (1999), Rachunkowość Międzynarodowa, Zakamycze, Kraków Streszczenie Aktualnie obowiązujące standardy rachunkowości zabezpieczeń (MSR 32 i 39) pomimo tego, że stosunkowo niedawno obowiązujące są już przedmiotem rozważań, co do ich możliwości ich zmiany. Rozważane zmiany w zakresie szeroko rozumianej rachunkowości instrumentów finansowych skutkować mogą w ogóle likwidacją specjal- 10 Przykładowo jeden podmiot może zabezpieczyć poprzez derywaty planowaną przyszłą transakcję zakupu lub sprzedaży danego towaru, podczas gdy inny podmiot, mający zobowiązanie do zakupu tego samego towaru po określonej, stałej cenie obawiając się obniżki ceny w przyszłości, także może zastosować taki sam instrument. W tej sytuacji obydwa podmioty, mające zupełnie przeciwne cele, mogą chcieć stosować specjalne zasady rozliczeń powiązań zabezpieczających.

7 Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według nych zasad rachunkowości zabezpieczeń. W opracowaniu przedstawiono argumentację rozważanych zmian i ich wpływ na rachunkowość zabezpieczeń. Development of hedge accounting (Summary) Hedge accounting rules (accounting treatment for hedge activities) even though there are quite new it s very possible will be changed. Both leading accounting organisations i.e. International Accounting Standards Committe and Financial Accounting Standards Board are considering to improve current accounting treatment for financial instruments. It s very possible, that when new proposals become accounting standards in force, there will be not special hedge accounting at all. Change in international standards influences polish accounting treatment for financial instruments as it s based on International Accounting Standards No 32 and 39.