nr 1/2014 (7) s o c i a l s p a c e j o u r n a l. e u

Transkrypt

1 nr 1/2014 (7) s o c i a l s p a c e j o u r n a l. e u Rzeszów 2014

2

3 Obowi¹zkiem uczonego jest niepos³uszeñstwo myœlenia Disobedience of thought is the scholar s duty Stanis³aw Ossowski

4

5 pó³rocznik nr 1/2014 (7) semi-annual Rzeszów s o c i a l s p a c e j o u r n a l. e u

6 Rada Programowa (w kolejnoœci chronologicznej) Editorial Board (chronological order) Bohdan Ja³owiecki, Marian Golka, Kazimiera Wódz, Janusz Mucha, Ewa Malinowska, Hermanus S. Geyer Marek S. Szczepañski, Siniša Maleševiæ, Jurij Miedwiedkow, Zygmunt Bauman, Michael Gentile, Frank Eckardt, Horacio Capel, Alcida Rita Ramos, Andrzej Sadowski, John Eyles, John Eade, Maroš Finka, Wilson Trajano Filho, Zenonas Norkus, Anna Karwiñska, Zlatko Skrbiš, Ronan Paddison, Ian Woodward, Laura Verdi. Redakcja Editors Redaktor Naczelny Zbigniew Rykiel Sekretarz Redakcji Jaros³aw Kinal Editor-in-Chief Managing Editor Redaktorzy Merytoryczni Style Editors Gabriela Brzozowska Monika Gruba Barbara Lubicz-Miszewska Steve Matthewman Dominik Porczyñski Redaktor Statystyczny Statistical Editor Jerzy Michno Moderator Forum Forum Moderator Tomasz Ziembicki Redaktor Jêzykowy Steve Matthewman Redaktorzy Techniczni Hubert Kawalec Rafa³ Waœko Language Editor Technical Editors Siedziba Redakcji Registered Seat of the Editors Zak³ad Socjologii Zbiorowoœci Terytorialnych i Wirtualnych Instytut Socjologii Uniwersytet Rzeszowski al. Rejtana 16C Rzeszów Polska Wydawca Publisher Department of Sociology of Territorial and Virtual Collectivities Institute of Sociology Rzeszów University al. Rejtana 16C Rzeszów Poland Rzeszów, al. Rejtana 16C socialspacejournal@gmail.com s o c i a l s p a c e j o u r n a l. e u

7 SPIS TREŒCI Contents nr 1/2014 (7) Od Redaktora Editioral Humanistyka a semiperyferializacja - Zbigniew Rykiel 7 Humanities vs semi-peripherialisation - Zbigniew Rykiel 29 Artyku³y Articles Changes in personal social space in a transition society - Anu Masso, Signe Opermann, Viivika Eljand 53 Miejscy wieœniacy" w metropolii. Przypadek œwiêtoch³owickiej dzielnicy Lipiny - Kazimiera Wódz, Monika Szpoczek-Sa³o 91 Eseje Essays Aesthetics in urban space: architecture and art for sustainable cities - Laura Verdi Optyka w³adzy. Wokó³ wspó³czesnych technik panoptycznych - Micha³ Sikora Notatki naukowe Progress reports Social media as a new area of teaching in higher education - Jaros³aw Kinal, Zbigniew Rykiel 161 Recenzje ksi¹ ek Book reviews Ideological and banal rather than normative nationalism - Zbigniew Rykiel Ekonomia polityczna jako socjologia rozwoju miast - Zbigniew Rykiel Teoria systemów spo³ecznych - Gabriela Brzozowska Socjologiczne aspekty mitu - Monika Gruba Podzia³ spo³eczeñstwa polskiego - Justyna Krasowska

8

9 s o c i a l s p a c e j o u r n a l. e u Od Redaktora Editorial

10 s o c i a l s p a c e j o u r n a l. e u

11 Od Redaktora Editorial Humanistyka a semiperyferializacja Zbigniew Rykiel socialspacejournal@gmail.com Statystyka do etyki ma się tak, jak rachunek prawdopodobieństwa do rachunku sumienia W dniu 5 grudnia 2013 r. Sąd Najwyższy uchylił postanowienie sądów niższych instancji o wpisaniu do rejestru stowarzyszeń Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej. W uzasadnieniu swego wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że nazwa stowarzyszenia wprowadza w błąd, sugerując prawne uznanie narodowości śląskiej. We wcześniejszym orzeczeniu Sądu Najwyższego stwierdzono bowiem, że nie można deklarować przynależności do narodu [podkr. ZR], który nie istnieje (Snarski 2014). Krytycy wyroku wskazują, że w jego uzasadnieniu nie przeprowadzono wywodu obejmującego ochronę [ ] prawa poczucia odrębnej tożsamości narodowej (Snarski 2014), podczas gdy wnioskodawcy emanują swoją tożsamoś[cią], pragną[c] zapewnić sobie należną im [ ] podmiotowość (tamże). Co jednak ważniejsze, sąd próbuje zastąpić socjologów w kształtowaniu poję[cia] narodu (tamże), mimo że wiedzy socjologicznej w uzasadnieniu wyroku sądu brakuje, czego widomym wskaźnikiem jest arbitralne decydowanie o istnieniu bądź nieistnieniu danego narodu (Snarski 2014) oraz mylenie pojęć narodowości (w nazwie stowarzyszenia) i narodu (w uzasadnieniu sądu). W dalszej części swego uzasadnienia sąd stwierdza, że Unitarna forma państwa stanowi konsekwencję faktu, że społeczeństwo polskie jest pod wieloma względami jednolite. Tak można go określać w sensie narodowym, gdyż ogromna większość obywateli Polski to osoby narodowości polskiej, inne grupy narodowościowe stanowią [zaś] znikomą mniejszość (Snarski 2014). Stwierdzenie to opiera się socialspacejournal.eu 7

12 Humanistyka a semiperyferializacja jednak na apriorycznym założeniu jednolitości społeczeństwa polskiego, nie wskazano bowiem, pod jakim względem jednolitość tę się rozpatruje. Co gorsza, uwikławszy się w nieznaną sobie materię socjologiczną, sąd wikła się także w materię politologiczną, w której jest równie mało kompetentny. Merytorycznie błędne jest bowiem stawiane w uzasadnieniu iunctim między monoetnicznością społeczeństwa a unitarnością państwa. Warto dodać, że w spisie ludności z 2011 r. umożliwiono mieszkańcom Polski zadeklarowanie dowolnych tożsamości narodowych i etnicznych, w tym złożonych. Tożsamość śląską zadeklarowało osób, z czego dla była to jedyna deklarowana tożsamość (Ludność, 2013), który to fakt Sąd Najwyższy z sobie tylko znanych powodów zignorował. W rezultacie więc sąd, nie mając dostatecznej wiedzy socjologicznej i politologicznej, usiłuje rozstrzygać odpowiednie kwestie na gruncie definicji prawnych (Snarski 2014). W tym kontekście procesy społeczne, w tym ewentualne procesy narodotwórcze, próbuje się regulować rozwiązaniami prawnymi. Poza tym w analizie uzasadnienia wyroku sądu wskazano błąd logiczny polegający na tym, że możliwość zarejestrowania podmiotu noszącego nazwę określonego bytu wywiedziono z konieczności obiektywnego istnienia tego bytu (Snarski 2014), to zaś oznaczałoby niemożność rejestracji wielu stowarzyszeń z nazwami nie tylko fikcyjnymi (tamże), lecz nawet z nazwami bytów empirycznie nieweryfikowalnych, w tym eschatologicznych. Generalnie więc trudno oprzeć się wrażeniu niedostatków wiedzy humanistycznej sędziów. Biorąc zaś pod uwagę, że mowa tu o sędziach Sądu Najwyższego, trudno nie zadać sobie pytania o ewentualne przyczyny strukturalne tego stanu rzeczy. Podejrzenie, że przyczyny te mogą być strukturalne, zdają się potwierdzać obserwacje innych dziedzin życia społecznego w Polsce. Na początku bieżącego roku polską opinią publiczną wstrząsnęły dwie wiadomości o skandalicznych zaniedbaniach w szpitalach, czego rezultatem były wypadki śmiertelne. Przyczyny tych zaniedbań wiązano z infrastrukturą organizacyjną i moralną służby zdrowia, w tym instrumentalnego traktowania pacjentów. W 2007 roku lekarze strajkami wywalczyli sobie znaczne podwyżki płac, głównie jednak poza szpitalami publicznymi (Kublik 2014). Nigdy wcześniej lekarze 8 socialspacejournal.eu

13 Humanistyka a semiperyferializacja w Polsce nie zarabiali tyle co obecnie (Szulc 2014). Skutkiem niewydolności publicznej służby zdrowia jest rozwój prywatnych klinik, przychodni i szpitali, które zwiększają popyt na wykwalifikowanych lekarzy ze specjalizacją. Rezultatem tego jest praca lekarzy na kilku etatach. Normą jest praca w publicznym szpitalu, prywatnej klinice, we własnym gabinecie oraz na nocnych dyżurach. Lekarze pracują obecnie więcej niż kiedykolwiek, więcej też zarabiają. Większe pensje nie oznaczają [jednak] wyższej wrażliwości czy bardziej rozwiniętego poczucia odpowiedzialności moralnej (Kublik 2014). Strukturalnie uwarunkowane limity przyjęć pacjentów w szpitalach skutkują ogromnymi kolejkami pacjentów, co zwiększa popyt na niepubliczne placówki służby zdrowia, tym bardziej że lekarze w szpitalach publicznych zarabiają mało. Rezultatem jest nie tylko przemęczenie lekarzy pracujących na kilku etatach, ale i zaniedbywanie przez nich swych obowiązków w jednym miejscu pracy, aby zdążyć do drugiego. To zaniedbywanie obowiązków naraża na szwank zdrowie i życie pacjentów. Naczelną wartością staje się pieniądz, nie zaś pacjent (Szulc 2014). Zmienił się etos zawodu lekarza. Kiedyś o pieniądzach lekarzom nie wypadało mówić, dziś wręcz przeciwnie (tamże). Kondycja moralna profesji lekarskiej nie jest dobra, a rokowania są raczej niepomyślne. Kryzys zaufania do lekarzy jest oczywisty, a jego objawy wręcz dramatyczne. [ ] W wielu [prz]ypadkach interes lekarza bierze górę nad dobrem pacjenta (Kublik 2014). [P]acjent się nie liczy, bo przegrywa z lojalnością wobec systemu, grupy i korporacji zawodowej (tamże), chyba że może sobie pozwolić na doskonałych adwokatów (tamże). Uwarunkowania strukturalne tego stanu rzeczy wiążą się z urynkowieniem służby zdrowia i związanym z tym pogłębianiem się dehumanizacji zawodu lekarza, a także z załamaniem się tradycyjnych wzorców nauczania w relacjach między mistrzem a uczniem. Postępuje selekcja negatywna do zawodu lekarza (Kublik 2014), podobnie zresztą jak do zawodu pracownika naukowego. Kluczowy jest brak odpowiednio wykwalifikowanych kadr do zarządzania systemem służby zdrowia (Kublik 2014), podobnie jak systemem nauki. Wybitni lekarze nie sprawdzają się w roli ministrów zdrowia, ministrami nauki wybitni uczeni zaś nie zostają. Jak jednak twierdzi Z. Szawarski, podstawową sprawą jest szkolenie lekarzy w komunikacji z pacjentem, tj. wyposażenie ich w wiedzę humanistyczną, socialspacejournal.eu 9

14 Humanistyka a semiperyferializacja w tym kulturę filozoficzną (Kublik 2014). W Oksfordzie większość ludzi zaangażowanych w politykę kończy studia filozoficzne z naukami politycznymi i ekonomicznymi. To im daje podstawę do całościowego myślenia o systemie, którym zarządzają. Są przygotowani do wszelkiego rodzaju debat, w tym także do dyskusji o konflikcie wartości i możliwości rozwiązywania takich konfliktów. My o tym nigdy nie myślimy, a kształcenie umiejętności debatowania stanowi co najwyżej hobby bardziej inteligentnych i zaangażowanych studentów (Kublik 2014). Znika więc empatia, wrażliwość i współczucie, pozostaje zaś sposobność do urządzenia się, do zarobienia (tamże). Empatii można się nauczyć przez czytanie dobrej literatury, oglądanie dobrych filmów, obcowanie ze sztuką, przez dyskusje, studiowanie i wnikliwe rozpatrywanie różnego rodzaju trudnych moralnie przypadków. [ ]. Ale jeśli tego się nie czyta, jeśli o tym się nie myśli, [to] tego się nie doświadcza (Kublik 2014). Taki trening intelektualny pozwala pozbyć się arogancji moralnej, a często poczucia nieomylności, jaką daje bycie lekarzem, sędzią, prokuratorem [ ] kapłanem (tamże) lub ministrem. Obecnie jednak mamy ogromny kryzys szkoły i nauczania. Kładąc nacisk na bezrefleksyjne zapamiętywanie coraz większego zbioru informacji, zapomnieliśmy o wartościach moralnych i estetycznych. Szkoła trenuje pamięć, nie kształci [zaś] charakterów. Tego nie da się odwrócić w ciągu dziesięciu [ani] piętnastu lat (Kublik 2014). Zaprzepaściliśmy naukę o wartościach i umiejętność kształtowania charakterów. [ ] Nie uczymy wrażliwości na wartości[ ]. Liczą się wartości tylko w wymiarze ekonomicznym (tamże). Medycyna była powołaniem i służbą. Dziś to praca jak każda inna. [ ] Nie ma już etosu polskiego inteligenta. W Cambridge uczą, jak zadawać pytania, u nas uczą, jak na nie odpowiadać, bo to jest najłatwiejsze. Nasz inteligent nie umie myśleć. Nasz inteligent przestaje także czuć. I to jest dopiero przerażające (Kublik 2014). W tym kontekście fakt, że młodzi lekarze nie znają łaciny, ponieważ się ich jej nie uczy, jest zupełnym drobiazgiem. Wskazane wyżej zjawiska wynikają ze sposobu, w jaki potraktowano humanistykę i nauki społeczne w procesie reformowania nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce (List otwarty, 2014). Innowacyjność humanistyki różni się zasadniczo od innowacyjności nauk ścisłych i przyrodniczych, gdyż objawia się ona w dyskursie 10 socialspacejournal.eu

15 Humanistyka a semiperyferializacja publicznym w demokratycznym państwie, w którym nikt rozsądny [podkr. ZR] nie powinien wątpić w wartość dobrze funkcjonującej sfery publicznej (tamże). Nadszedł więc już czas, by przestać tłumaczyć, a zacząć żądać od władz państwowych docenienia wkładu humanistyki w kształtowanie tej sfery zamiast prostackiego oczekiwania na dostosowanie się za wszelką cenę do reguł gry dyktowanych przez gospodarkę i rynek pracy (List otwarty, 2014). Polsce są bowiem potrzebni kulturowo kompetentni obywatele, nie zaś producenci wskaźników dających dobre samopoczucie rządzącym. Reformowanie i unowocześnianie nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce powierzono urzędnikom różnych szczebli, którzy kiepsko sobie radzą z rozumieniem sposobu funkcjonowania tych dziedzin. Jest paradoksem, że stare i nowe instytucje nadzoru nad nauką (w tym Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych), często kierowane przez byłych uczonych, a obecnych biurokratów, funkcjonują w imię wygody nadzorujących i oceniających, w zupełnym zaś oderwaniu od praktyki życia naukowego (Trzy twarze, 2014). Wprowadzone zmiany fatalnie łączą najgorsze cechy systemu anglosaskiego i kontynentalnego. Z tego pierwszego zaczerpnięto przede wszystkim nacisk na konkurencyjność naukowców i przedsiębiorczość w zdobywaniu środków, z drugiego rozrastającą się biurokrację i system formalnej ewaluacji (List otwarty, 2014). Najwyraźniej przeoczono fakt, że w świecie anglosaskim w zamian za wieczną niepewność uzyskuje się wolność od zbytniego zbiurokratyzowania, a w kontynentalnym konieczność poddania się administracyjnemu nadzorowi (tamże) rekompensuje się stabilnością zatrudnienia i wysokim poziomem strukturalnych dotacji na działalność badawczą (tamże). W Polsce natomiast zastosowano hybrydę bezwzględnej konkurencji i wszechobecnej biurokracji (List otwarty, 2014). Trudno nie zauważyć, że jest to skuteczny sposób nie tyle dochodzenia do innowacyjności nauki polskiej, ile raczej jej zniszczenia (tamże). Dotyczy to w szczególności nauk humanistycznych i społecznych, których paradygmatem są studia interdyscyplinarne. Przepisy ministerialne wprowadzają natomiast faktycznie, tj. przy pominięciu retoryki, nakaz ograniczenia studiów uniwersyteckich do jednego kierunku pod sankcją kary pieniężnej (List otwarty, 2014) socialspacejournal.eu 11

16 Humanistyka a semiperyferializacja dla najbardziej ambitnych studentów (tamże), którym każe się płacić za studiowanie więcej niż jednego kierunku. Generalnie zaś Ministerstwo mimo swej retoryki próbuje zrzucić z siebie obowiązek finansowania nauki, sprowadzając faktycznie szkoły wyższe do ich funkcji dydaktycznych. Pracowników uczelni zatrudnia się tylko w przypadku możliwości powierzenia im odpowiednio dużej liczby godzin dydaktycznych, rozliczając natomiast przydatność tych pracowników na podstawie ich dorobku naukowego. Na prowadzenie badań nie ma pieniędzy i każdy naukowiec musi szukać ich sobie sam (List otwarty, 2014), za główny filar codziennego funkcjonowania instytucji naukowych i ich działalności badawczej uznaje się bowiem system grantowy. Tymczasem na całą Polskę przyznaje się w dziedzinie socjologii i nauk politycznych około 60 grantów raz na pół roku (Baczko-Dombi i inni, b.d.), a pracownicy naukowi, od których wymaga się indywidualnego zaangażowania finansowego w rozwój kariery i badań, zarabiają skandalicznie mało (tamże) w porównaniu z niemal każdym innym sektorem wynagrodzeń, bez którego to faktu trudno zrozumieć, co dzieje się w polskiej Akademii (tamże). Przykładowo, w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego na potencjał badawczy na cały rok 2014 przyznano 610,87 PLN (około 146 EUR) na pracownika naukowo-dydaktycznego, każdemu z pięciu najbardziej płodnych naukowo (według oceny parametrycznej) naukowców przyznano zaś dodatkowo po 203,62 PLN (około 48,70 EUR), przy czym alokacji środków dokonano dopiero pod koniec czwartego miesiąca roku budżetowego. Pewnym wyjaśnieniem polityki Ministerstwa wobec instytucji naukowych jest fakt, że podstawą tej polityki miały być dwa raporty o stanie polskiej Akademii. Jeden z nich, przygotowany przez konsorcjum dwóch instytucji prywatnych międzynarodowego koncernu świadczącego profesjonalne usługi doradcze i audytorskie oraz polskiego niezależnego pozarządowego ośrodka analityczno-badawczego został przedstawiony jako strategia ekspercka, która została poddana druzgocącej krytyce przez wolontariacki zespół młodych socjologów (Baczko-Dombi i inni, b.d.). W krytyce tej wskazano, że ekspertyza ta bazuje nie na pogłębionych badaniach, lecz na stereotypowych opiniach, nie spełnia więc ona podstawowych kryteriów rzetelnej diagnozy. Po pierwsze, jest ona bowiem oparta na wątłych podstawach (tamże), gdyż jej autorzy oparli się niemal wyłącznie na [darmowych] danych dostępnych 12 socialspacejournal.eu

17 Humanistyka a semiperyferializacja bez wychodzenia z domu, a nawet bez wysyłania a (Baczko-Dombi i inni, b.d.). Po drugie, zabrakło dociekliwości w szukaniu i zbadaniu pozytywnego przykładu (tamże) wzorcowych jednostek naukowych w Polsce, których doświadczenia mogłyby pomóc w wypracowaniu [rodzimej] strategii reformy szkolnictwa wyższego [lep]iej niż przykłady zagranicznych uniwersytetów (tamże), funkcjonujących w odmiennym kontekście społecznym i instytucjonalnym. Po trzecie, kwestie powiązań między rynkiem a nauką w Polsce na tle międzynarodowym przedstawiono bezrefleksyjnie i wybiórczo. Po czwarte, poddano się fetyszowi rankingów szkół wyższych, nie rozumiejąc istoty i metodologii tych rankingów. Po piąte, w diagnozie zabrakło pytań badawczych związanych z adresatami reformy (Baczko-Dombi i inni, b.d.), którymi są nie tylko instytucje, ale i ludzie, a więc nie tyle uczelnie [i] Ministerstwo [ ], [i]le studenci i pracownicy uczelni (tamże), zwłaszcza zaś studenci. Po szóste, populację naukowców potraktowano jako homogeniczną bez zróżnicowań według wieku, płci, etapu kariery (tamże) i uprawianej dyscypliny. Po siódme, brakuje pogłębionej diagnozy zjawiska wieloetatowości pracowników naukowych. Po ósme, pominięto analizę dochodów pracowników naukowych. Po dziewiąte, nie przeprowadzono kalkulacji kosztów uprawiania nauki ponoszonych przez naukowców (Baczko-Dombi i inni, b.d.), w tym zakupu laptopów, literatury, licencji na programy komputerowe, wyjazdów na konferencje, weryfikacji językowej tekstów anglojęzycznych, a niekiedy także publikacji. Ogólnie można więc stwierdzić, że przedstawione informacje służyły bardziej udowodnieniu z góry przyjętych tez (tamże) niż diagnozie, nie przedstawiono natomiast informacji o żadnej grupie, której reforma szkolnictwa wyższego ma dotyczyć (Baczko-Dombi i inni, b.d.). W tym kontekście interesująca jest wiadomość, że opracowanie to wyceniono na 5555 PLN (około 1323 EUR) za jedną stronę tekstu, Ministerstwo zaś najwyraźniej świadome stopnia przydatności tego dokumentu nie korzysta zeń, mimo że zań zapłaciło. Istotne jest bowiem spostrzeżenie, że jeśli chce się skłonić uczelnie do dostosowania się do wymagań rynku, należy najpierw dobrze ów rynek zdiagnozować i poznać (Baczko-Dombi i inni, b.d.). Można bowiem odnieść wrażenie graniczące z pewnością, że większych zmian potrzebuje właśnie rynek i polityka gospodarcza państwa (tamże). Jeśli więc zaczyna się wprowadzanie zmian od poziomu uczelni, socialspacejournal.eu 13

18 Humanistyka a semiperyferializacja ryzykuje się, że uda się je wprawdzie dostosować do rynku, ale kosztem pogorszenia ich jakości, co się właśnie dzieje. Dostosowując bowiem naukę i szkolnictwo wyższe do potrzeb rynku w kraju semiperyferyjnym, jakim jest Polska, skazuje się je i ją na pogłębianie peryferyjności (Baczko-Dombi i inni, b.d.). Coraz lepsze w skali międzynarodowej wyniki badania kompetencji polskich piętnastolatków zderzają się z realiami rynku pracy, który nie potrafi wykorzystać tego kapitału. Nie potrafiono bowiem stworzyć systemu, który zachęci polskie firmy do inwestowania w badania i rozwój (Bukowski i inni, 2014), a na polskich uczelniach uruchomi mechanizmy zapewniające szybkie dołączenie do europejskiej elity naukowej (tamże). W tej sytuacji nawiązanie produktywnej współpracy między nauką a biznesem jest [ ] niemożliwe. Odwrócenie tego negatywnego trendu wymaga stworzenia dla młodych naukowców warunków pracy porównywalnych [z tymi], z jakimi mają [oni] do czynienia na Zachodzie, a więc wzrostu publicznego finansowania badań w stopniu gwarantującym osiągnięcie konkurencyjności płacowej i naukowej na poziomie europejskim (Bukowski i inni, 2014). W debacie o potrzebie wzmocnienia badań naukowych w Polsce nie dostrzega się kluczowego faktu, że pracownicy naukowi uczelni wyższych od lat prowadzą swoje badania naukowe [ ] za darmo, gdyż pieniądze, jakie Ministerstwo przeznacza dla uczelni publicznych [ ] są [ ] podstawową dotacją dydaktyczną (Cieśliński 2014). Badania naukowe na uniwersytetach nie mają zaś w zasadzie źródła finansowania, granty są bowiem rozliczane odrębnie, stanowiąc zresztą niewielki składnik budżetu uczelni (tamże). Paradoksalnie, pracownicy naukowo-dydaktyczni są rozliczani ze swej nieopłacanej działalności naukowej. Stoi to w sprzeczności z deklaracjami rządu o kluczowej roli nauki dla rozwoju kraju, a posiadanie wydziałów prowadzących działalność naukową na wysokim poziomie jest dla uczelni znacznym obciążeniem finansowym (Cieśliński (2014). Obecny system finansowania publicznych uczelni (algorytm) premiuje niezatrudnianie nowych pracowników, zwalnianie kadry i umowy śmieciowe (tamże). Rozpowszechnianie się tych ostatnich powoduje, że gwarantowany przez Ustawę sabbatical jest fikcją. W ramach rynkowego podejścia do nauki proponuje się nawet, żeby opłaty reprograficzne przyznawano wydawcom, nie zaś autorom, co oznacza, że ci ostatni zamiast otrzymywania honorariów autorskich musieliby ponosić koszty swych fanaberii, jakimi są publikacje naukowe. 14 socialspacejournal.eu

19 Humanistyka a semiperyferializacja Dotychczasowa neoliberalna polityka edukacyjna w Polsce jest obłudna. Najpierw bowiem puszczono wszystko na żywioł, twierdząc, że uczelnia to taki sam biznes jak inne, należy więc zarabiać na poszukiwaczach łatwych dyplomów, których należy ukryć w szkołach wyższych jako przechowalniach przed bezrobociem. Potem jednak przystąpiono z moralizatorskim zapałem (Karwat 2014) do kontrataku pod hasłem jakości kształcenia, powodując, że wykładowcy zaczynają [ ] zajmować się wypełnianiem formularzy zamiast samokształceniem, badaniami i kontaktem ze studentami (Karwat 2014), przy czym owa jakość kształcenia jest utożsamiana z jakością sprawozdawczości za pomocą bezsensownych merytorycznie biurokratycznych formularzy. Uczelniom, także publicznym, stawia się takie wymagania, jak gdyby były samofinansującymi się przedsiębiorstwami (tamże) nastawionymi na zysk i ponoszącymi odpowiednie ryzyko gospodarcze, nie zaś instytucjami uzależnionymi od polityki budżetowej (tamże). Kiedy zaś ratują się one beznadziejnym, skazanym na porażkę pościgiem za popytem edukacyjnym, poucza się je, że nie można tak gonić za forsą (Karwat 2014). Odpowiada to meandrom neoliberalnej polityki, w której ciasny pragmatyzm rynkowy łączy się z ucieczką przed odpowiedzialnością za własne decyzje (Karwat 2014). Polityka rządu ignoruje fakt, że to nie profil studiów generuje miejsca pracy, lecz interesy i stereotypy pracodawców oraz polityka rządu (podatkowa i inwestycyjna) (Karwat 2014). To nie szkoły i uczelnie są więc winne bezrobociu (Hartman 2013). Skoro rząd nie potrafił stworzyć mechanizmów współfinansowania przez przedsiębiorców takich kierunków studiów, które zdaniem tych przedsiębiorców są im potrzebne, to znaczy to, że nie potrafi on pełnić dobrze nawet roli stróża nocnego, w jakiej obsadza go ideologia liberalizmu. Co ciekawe, bezkrytyczne powtarzanie bzdurnych stereotypów, że poziom nauki polskiej jest taki, jakie jest miejsce uczelni w osławionych rankingach (Karwat 2014), wskazuje, że jeśli nawet przyjąć za dobrą monetę kryteria tych rankingów, to właśnie te kryteria kompromitują polskie władze[,] gdyż o wysokich ocenach uczelni w znacznej mierze decyduje ich infrastruktura, nakłady na badania, budżety uczelni [oraz] materialny i techniczny komfort pracy uczonych. Istnieje ścisła zależność między wyposażeniem uczonych, ich zarobkami, liczbą studentów i godzin dydaktycznych przypadających na jednego wykładowcę a jakością kształcenia i poziomem ba- socialspacejournal.eu 15

20 Humanistyka a semiperyferializacja dań. Finansowej nędzy polskiej nauki nie da się zagadać reformatorskim pustosłowiem (Karwat 2014). Uczelnie wyższe są biedne, dzięki ministerstwu zajmują[c] się sylabusami a nie nauką (tamże). W debacie o przyszłości nauki polskiej trzeba więc koniecznie uwzględnić związek dialektyczny między umiędzynarodowieniem i światowością, z jednej strony, a prowincjonalizmem i kolonizacją kulturową z drugiej. W Polsce dokonuje się cicha rewolucja w nauce, której nie należy mylić z rewolucją naukową w rozumieniu Thomasa Kuhna (1968). Rewolucja ta to pogłębiający się podział na dziedziny, które można w krótkim czasie pożenić z biznesem, i takie, z którymi nie da się tego zrobić (Grabarczyk 2014). Mariaż ten może obejmować badania, które owocują dającą się natychmiast zaimplementować i sprzedać technologią (tamże) lub wyprodukowanie gotowego pracownika, którego nie trzeba będzie w nic wdrażać (tamże). Ważne, żeby dało się to zrobić i żeby dało się to zrobić szybko (tamże). Ten warunek krótkoterminowości, odpowiadający zasadzie szybkiego zużycia moralnego, albo satysfakcji z konsumpcji natychmiastowej (Bauman 2000), wyklucza utylitarnie rozumianą użyteczność humanistyki, w tym filozofii, ta bowiem jest dobrą inwestycją, tyle że niestety długoterminową. Filozofowie stworzyli logikę, bez której nie udałoby się zrobić komputerów (Grabarczyk 2014), ale to się już stało i nikogo to już nie obchodzi, najmniej zaś pseudoreformatorów nauki polskiej. Redukowanie uniwersytetu do bieżących potrzeb usług edukacyjnych dla biznesu stoi w opozycji do sposobu uprawiania nauki w Europie przez ostatnie dwa i pół tysiąclecia. Tradycyjny, arystotelesowski model nauki jako ciekawości świata zastępuje [ się] modelem nauki jako reakcji na bieżące potrzeby (Grabarczyk 2014). Ten pierwotny model okazał się jednak bardzo efektywny. Dzięki temu bowiem, że nie kierowano się wyłącznie bieżącymi potrzebami, udało się stworzyć idee i technologie, które okazały się przydatne setki lat później. Co ciekawe, wie o tym każda duża korporacja, która, chcąc wytyczać nowe trendy, a nie jedynie za istniejącymi trendami podążać, finansuje w swoich laboratoriach projekty, które jako niepraktyczne mogłyby nie uzyskać finansowania na polskich uniwersytetach (Grabarczyk 2014). Paradoks, że strategia, którą Polska przyjmuje dla uczelni wyższych, pasuje co najwyżej do niewielkich firm, które[,] nie mając większych ambicji, [są] na- 16 socialspacejournal.eu

21 Humanistyka a semiperyferializacja stawione [ ] jedynie na zaspokojenie istniejącego już popytu (tamże), jest więc jedynie pozorny, wynika on bowiem nie tylko z semiperyferyjności Polski, lecz w jeszcze większym stopniu z zaściankowości jej polityków, błędnie utożsamianych z elitami przywódczymi. Trzeba być zatem bardzo naiwnym, żeby sądzić, że te same zarzuty, które obecnie wykorzystuje się przeciw filozofii, nie zostaną niebawem skierowane przeciwko matematyce, fizyce, biologii lub chemii (Grabarczyk 2014). Już niedługo może się więc okazać, że trudno zdobyć pieniądze na badanie Wielkiego Wybuchu[,] skoro z samej tej teorii wynika, że w najbliższym roku fiskalnym kolejny taki wybuch najprawdopodobniej się nie wydarzy (tamże). Paradoksalnie lub nie, skutkiem zbędności humanistyki są desperackie próby uczelni ratowania ich przez chwyty marketingowe. Zwiększają one[,] co prawda[,] na jakiś czas liczbę studiujących, lecz przy okazji kompromitują tradycyjne kierunki [ ] oraz drastycznie obniżają jakość kształcenia (Łagosz 2014). Otwarcie szerokiego dostępu do możliwości uzyskania stopnia doktora sprawiło, że już dawno przestał on być synonimem uczonego (tamże). Masowe studia doktoranckie poskutkowały postępującą degradacją i deprecjacją stopnia doktora. Kryzys nadprodukcji ludzi wiedzy powoduje ich wykluczenie finansowe, a więc i społeczne (tamże). Za dewaluacją stopnia doktora postępuje dewaluacja stopnia doktora habilitowanego. Presja wywierana na adiunktów, aby jak najszybciej [ ] przygotowywali swoje rozprawy habilitacyjne, [ ] skutkuje obniżeniem ich jakości (Łagosz 2014), pisanie habilitacji jako przełomowej pracy w karierze naukowej wymaga bowiem czasu. Przed laty standardowym pytaniem na kolokwiach habilitacyjnych było[,] jaki istotny wkład do wiedzy światowej na dany temat wnosi rozprawa (tamże), od wielu już jednak lat takie pytania nie padają. Nie ulega wątpliwości, że skutki takiego podejścia do szkolnictwa wyższego, zwłaszcza zaś do humanistyki, będą bardzo długotrwałe, z tym że diametralnie odmienne od deklarowanych przez pseudoreformatorów. W tym kontekście warto odświeżyć pojęcie pożytecznych idiotów, przypisywane W. I. Leninowi, a oznaczające kawiorowych filokomunistów i publicystów Zachodu, skłonnych w dobrej wierze pochwalać, wychwalać, a nawet zachwalać nie tylko cele, ale i metody budowania przemyślnie zaprojektowanego idealnego systemu społecznego oraz negować, umniejszać lub usprawiedliwiać wszelkie relacje odbiegające od socialspacejournal.eu 17

22 Humanistyka a semiperyferializacja oficjalnej propagandy (Judt 2012). W interesującym tu kontekście termin ten trafnie opisuje postawę tej części środowiska akademickiego, która twierdzi, że biurokratyczne reformy wprowadzone przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego mają na celu poprawę jakości polskiej nauki (Trzcionkowski 2014). Istotnym elementem argumentacji pożytecznych idiotów jest przekonanie, że czas wolny nie jest warunkiem niezbędnym uprawiania nauki, lecz przywilejem leniwych humanistów, który i których trzeba więc kontrolować sprawozdawczością (tamże) oraz rozbudowaną strukturą instytucjonalną i organizacyjną. Struktura ta, wdrożona w czasach stalinowskich, nie została zasadniczo podważona w procesie zmian systemowych, obejmując instytucje nieznane w krajach anglosaskich. Cios, jaki zadały nauce polskiej arbitralnie narzucone przez minister B. Kudrycką zmiany modelu kariery naukowej i w ścieżce awansów, jest bolesny, reforma została zaś oparta na błędnej diagnozie, złej koncepcji i jej fatalnej realizacji (Tadeusiewicz 214). Będzie to miało długofalowe negatywne skutki dla polskiej nauki i szkolnictwa wyższego. Konsekwencje tych nieprzemyślanych działań dotknęły nauk humanistycznych jako pierwszych (tamże), ale jak się wkrótce okaże nie jedynych. Podstawowym problemem polskich szkół wyższych jest faktyczny brak autonomii, ograniczanej przez monstrualną ingerencję administracji. Ideałem systemu są nowi naukowcy, tj. pracownicy korporacji naukowej, zdobywcy rekordowej liczby punktów z nieustannie modyfikowanego zestawu ministerialnego (Trzcionkowski 2014). Całe pokolenia polskiej inteligencji w wieku kilkunastu lub dwudziestu lat kształcił[o] się[,] czytając [ ] prace stworzone po polsku dla polskiego inteligenta, nie dla punktów, lecz z poczucia elementarnego obowiązku wobec prawdy i współobywateli (tamże). Te pokolenia jednak przeminęły, na scenę dziejową wchodzi zaś groźne pokolenie Barbary Kudryckiej. Zgodnie bowiem z systemem zaprojektowanym pod jej kierownictwem, [n]ajwyżej punktuje się artykuły, zwłaszcza publikowane w międzynarodowych czasopismach, najlepiej po angielsku [ ], a najgorzej jest wydać książkę, nie daj Boże, po polsku. Za wielki trud włożony w przygotowanie dzieła filologicznego czy historycznego poszerzającego stan wiedzy, [ ] dostaje się ułamek punktacji przyznawanej za krótką publikację w piśmie z tzw. listy filadelfijskiej (Krzemiński 2014). [S]ystem, jaki stworzył[a] minister Kudrycka [ ], działa jak biurokratyczny Matrix, w którym wartości niemierzalne nie mają znaczenia 18 socialspacejournal.eu