Finanse osobiste w niestabilnym otoczeniu dylematy i wyzwania

Transkrypt

1

2

3 prof. US dr hab. Beata Świecka Uniwersytet Szczeciński Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Katedra Bankowości i Finansów Porównawczych Finanse osobiste w niestabilnym otoczeniu dylematy i wyzwania Wprowadzenie Dzisiejszy świat stworzył wiele dylematów, z którymi musi się zmierzyć współczesny człowiek, (osoba prywatna, członek gospodarstwa domowego) jeżeli chce mieć rzeczywisty wpływ na własne finanse i być kreatorem kondycji finansowej, a tym samym posiadać satysfakcjonującą jakość i poziom życia. Refleksje nad wydarzeniami ostatnich lat skłaniają do przekonania, że człowiek nie w pełni panuje nad tym co dzieje się w jego niestabilnym otoczeniu. W warunkach kryzysu finansowego szczególnego znaczenia nabiera problematyka efektywnego gospodarowania finansami osobistymi. Istnieje potrzeba rozważań nad zmianami zachodzącymi na rynkach finansowych, w bankach komercyjnych, bezpośrednio zajmującymi się obsługą klientów indywidualnych. Celem artykułu jest próba identyfikacji oraz opis wybranych kluczowych dylematów i wyzwań, jakie stoją przed członkami gospodarstw domowych w zakresie finansów osobistych. Wyzwania i towarzyszące im dylematy mające wpływ na to, jak będzie wyglądała gospodarka finansowa osób prywatnych za kilka lat w Polsce, rozstrzygają się już dziś. Artykuł składa się z pięciu części (w tym: wstępu i zakończenia), w których zaprezentowano niestabilność i niepewność otoczenia oraz dylematy i wyzwania z niego wynikające, które wymuszają ewolucję strategii gospodarstw domowych w zakresie 1

4 zarządzania finansami oraz wykorzystanie odpowiednich narzędzi w celu minimalizacji negatywnych skutków tej niestabilności. Rozdział 1. Niestabilność i niepewność otoczenia Polska nie odczuła bezpośrednio skutków kryzysu finansowego, jednak w miarę pogłębiania się tendencji recesyjnych na świecie stopniowo zaczęło wpływać także na gospodarkę w Polsce. Obecnie jest to okres wysokiej zmienności i niepewności na rynkach finansowych, które wpływają zarówno na sferę gospodarki jak i sferę finansową gospodarstw domowych. W porównaniu z innymi krajami UE oraz krajami Europy Środkowowschodniej Polska relatywnie w niewielkim stopniu ucierpiała w wyniku kryzysu, a skutki spowolnienia były w naszym kraju mniej odczuwalne. W dalszym ciągu występują liczne źródła niepewności co do przyszłej sytuacji gospodarczej państw, a tym samym i ich obywateli. Opinie co do fazy rozwoju kryzysu są podzielone. Jednakże śmiało można powiedzieć, że żyjemy w niestabilnym otoczeniu, ciągle zmieniającym się, w pewien sposób też niepewnym jutra. Pierwszym, który mówił o konieczności zmian i niestabilności był Drucker, który trzydzieści lat temu pisał, że jedyną stałą rzeczą w gospodarce jest zmiana 1. Ciekawie niestabilność ujęli w swojej książce Roubini i Mihm twierdząc, że ostatni kryzys uświadomił wszystkim, że nadchodzące lata bardziej zasługują na miano <wielkiej niestabilności> niż <wielkiego umiarkowania.> 2 W Europie (i nie tylko) poważne reperkusje załamania gospodarczego Grecji, sytuacja gospodarcza Włoch, wątpliwości co do żywotności strefy euro generują niepewność oraz 1 P. Drucker: The age od discontinuity, NI Transatiom, New Brunswick 1994, w: W. Szymański: Niepewność i niestabilność gospodarcza. Gwałtowny wzrost i co dalej, Difin, Warszawa 2011, s N. Roubini, S. Mihm: Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 335, w: W. Szymański: op.cit., s

5 skłaniają do refleksji w zakresie przyszłych wydarzeń w sferze gospodarki i finansów. Takie rozważania powstają zarówno na szczeblach gospodarek światowych, krajowych, a także lokalnych i rodzinnych. Widoczna duża współzależność poszczególnych państw, instytucji finansowych, decydentów, bankierów i finansistów może w każdej chwili uruchomić kolejną lawinę konsekwencji również dla podmiotów, które całkowicie nie są związane z bezpośrednią przyczyną powstałych kosztów i strat, na co wskazuje przykład Lehman Brothers. Rozdział 2. Dylematy gospodarstw domowych Jednym z dylematów przed którym stoją gospodarstwa domowe to dylemat zaufania, w świetle którego można szukać odpowiedzi na pytania: Na ile banki są przedsiębiorstwami handlowymi, a na ile powinny być instytucjami zaufania publicznego? Na ile osoby prywatne mogą zaufać bankom, a na ile powinny traktować je jako specyficzne przedsiębiorstwa handlujące cudzymi pieniędzmi. W kontekście niestabilności finansowej, światowego kryzysu finansowego można mówić o zaufaniu w kontekście bank-bank, które nabrało szczególnego znaczenia po upadłości banków w Ameryce. Jednakże z uwagi na temat przewodni niniejszego artykułu zasadne wydaje się ukazanie relacji bank klient, klient-bank. Istotą rzeczy jest znalezienie, a w gruncie rzeczy znajdowanie stale na nowo, punktu równowagi między efektywnością (konkurencyjnością, dochodowością, etc.), a szeroko rozumianym bezpieczeństwem, w tym stabilnością i etyką. Kluczem do trwałego ożywienia jest powrót zaufania, nie tylko do rynków finansowych, ale też powrót wiary konsumentów w to, że nie stracą pracy, że ich oszczędności czy przyszłe emerytury są bezpieczne. 3

6 Nie przypadkowo kryzys subprime został nazwany kryzysem zaufania, albo też kryzysem braku zaufania. Z jednej strony był to kryzys zaufania pomiędzy instytucjami finansowymi, które miały obawy w zakresie wzajemnego pożyczania pieniędzy na rynku bankowym. Z drugiej zaś strony był i w pewien sposób jeszcze jest kryzys zaufania klientów wobec swoich banków, ich strategii pozyskiwania klientów za wszelką cenę, a tym samym ich postaw etycznych. Niepokojące pytanie zadaje L. Dziawgo (2010): Czy zaobserwowane nieprawidłowości, z uwagi na rozwiązania systemowe, są patologią, czy są może normą? W jednym z artykułów pisze, że cechą nowoczesnej instytucji finansowej jest bezwzględna pogoń za krótkoterminowym zyskiem za wszelką cenę oraz brak dbałości o los klienta. Standardem sukcesu menedżerskiego są już kwartalne i comiesięczne wyniki finansowe, co dramatycznie skraca horyzont czasowy racjonalnej oceny jakości biznesu. Jakie trwałe i efektywne relacje dla obu stron transakcji finansowej można kształtować w ten sposób? Niestety, można odnieść nieodparte wrażenie, iż współczesny model biznesowy bankowości staje się coraz bardziej niebezpieczny dla poszczególnych banków, całego rynku bankowego, a przez to także dla gospodarki i społeczeństwa. Mając na uwadze skalę zagrożeń, można określić tak działającą bankowość wręcz jako killer banking zabójczą bankowość 3. Problem zaufania do banków to problem ogólnoświatowy na co wskazują m.in. dane z Raportu Edelman Trust Barometer 2011, z którego wynika, że sektor usług finansowych, sektor usług bankowych i ubezpieczeniowych cieszą się najmniejszym zaufaniem przez klientów. Znajdują się najniżej w hierarchii 3 L. Dziawgo: Bankowość komercyjna: patologia czy norma?, w: J. Osiński (red.): Zrozumieć kryzys. Banki centralne wobec kryzysu ekonomicznego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2010, s

7 przedstawionych dziedzin, które kolejno były prezentowane (od najmniejszego poziomu zaufania; po trzech wcześniej wymienionych sektorach) media, służba zdrowia, przemysł energetyczny, farmaceutyczny, telekomunikacja i technologia. Według tego samego raportu opublikowanego rok wcześniej, w krajach UE, największą utratę wiarygodności zanotowały banki w Polsce - spadek o 28 punktów (31%). Największy spadek przez okres odnotowały Stany Zjednoczone o 39 punktów procentowych (z 68% na 29%). Według Raportu Edelman Trust 2011 polskie banki wydają się stopniowo odzyskiwać zaufanie, które utraciły w wyniku wydarzeń będących konsekwencją kryzysu. W 2011 r. prawie połowa badanych (48%) deklaruje, że ufa instytucjom bankowym w naszym kraju. W porównaniu z wynikami ze Stanów Zjednoczonych (25%), czy Wielkiej Brytanii (16%), nasze wyniki zdają się pokazywać, że najgorszy okres banki w Polsce mają już za sobą. Sektor bankowy w Polsce dotknęły przede wszystkim zmiany właścicielskie na szczeblu europejskim, czy nawet globalnym. Kilka banków zostało poświęconych przez swoich zagranicznych właścicieli w celu szybkiego podreperowania ich wyników finansowych. Na szczęście nie doszło na naszym rynku do bardziej drastycznych sytuacji jak bankructwa, czy konieczność interwencji instytucji gwarantujących stabilność rynku. W kontekście zaufania banków do banków, jak i klientów wobec banków, warto rozważyć zjawisko społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. CSR Corporate Social Responsibility), na ile działania podejmowane przez banki w ramach CSR są społecznie odpowiedzialne, a na ile wyłącznie wizerunkowe, wpływające na zwiększenie konkurencyjności na rynku. Mając na uwadze, że CSR jako 5

8 koncepcja w ramach której banki dobrowolnie uwzględniają aspekty społeczne i ekologiczne w swoich działaniach handlowych to sposób w jaki tworzą zyski, CSR powinien być stylem i strategią zarządzania opartą na wielowymiarowych relacjach, a nie charytatywnym wybielaczem wizerunku 4. Kolejny dylemat to dylemat kredytowy. Można zadać pytanie czy i w jakim stopniu osoby prywatne powinny zaciągać kolejne zobowiązania z tytułu kredytów w niestabilnym otoczeniu? Zadłużenie jest obosiecznym mieczem. Używane mądrze i z umiarem wyraźnie zwiększa dobrobyt, ale użyte zuchwale i w nadmiarze, może doprowadzić do katastrofalnych skutków. Dla gospodarstw domowych nadmierne zadłużenie prowadzi do bankructwa i finansowej ruiny 5. W okresie poprzedzającym upadek Banku Lehman Brothers tempo wzrostu zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce i innych nowych krajach członkowskich UE było wyższe niż średnio w krajach strefy euro. Wynikało to m.in. z ekspansji międzynarodowych grup bankowych na rynkach krajów goszczących oraz z dużego popytu na kredyt, wspieranego oczekiwaniami na kontynuacje wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. W konsekwencji relacja kredytów dla gospodarstw domowych do PKB wzrosła w Polsce w latach z około 7% do 31%, zaś w grupie państw strefy euro z około 39% do 48%. Wzrost zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce wynikał przede wszystkim z rozwoju rynku kredytów mieszkaniowych. Średnia relacja wartości udzielonych kredytów mieszkaniowych do PKB wzrosła z około 4% w 2004 r. do około 21% na koniec 2010 r. Podobny wskaźnik dla portfela 4 Green paper, European Commision 2001; Społeczna odpowiedzialność biznesu, Raport Specjalny Magazynu Brief, 13 marca S. Cecchetti, M. Mohanty, F. Zampolli: The real effects of debt, BIS Working Paper, No 352, Bank for International Settlements, Monetary and Economic Department, Switzerland 2011, s. 1. 6

9 kredytów konsumpcyjnych wzrósł w tym okresie w mniejszym stopniu i osiągnął poziom około 10%, tj. powyżej średniej dla państw strefy euro, która wynosiła około 7%. Od 2006 r. kredyty mieszkaniowe są główną formą zadłużenia gospodarstw domowych. Ich udział w portfelu kredytów dla gospodarstw domowych wyniósł około 67% na koniec 2010 r. i w porównaniu z 2004 r. zbliżył sie do poziomu krajów strefy euro, gdzie średnia wartość tego wskaźnika w latach wynosiła około 85%. Zadłużenie polskich gospodarstw domowych jest w dalszym ciągu dużo niższe niż w krajach UE. W grupie państw strefy euro relacja wartości kredytów do aktywów finansowych netto gospodarstw domowych wynosi około 23%. Wskaźnik ten dla Polski istotnie wzrósł w ostatnich latach, jednak jego wartość nadal była niemal trzykrotnie niższa niż średnia dla strefy euro. Niższa niż w przypadku państw strefy euro jest również relacja wartości kredytu do dochodu. Negatywne skutki kryzysu finansowego, w tym przede wszystkim spowolnienie wzrostu gospodarczego i ograniczenie płynności rynków międzybankowych, jak również zaostrzenie polityki kredytowej banków wynikające z nowych krajowych regulacji nadzorczych i materializacji ryzyka kredytowego spowodowały spowolnienie wzrostu kredytów. Ryzyko wystąpienia nadmiernie szybkiego wzrostu kredytu dla gospodarstw domowych jest obecnie niskie. Wymaga jednak stałego monitorowania. 6 Rozdział 3. Wyzwania wobec których stoją gospodarstwa domowe Powyżej przedstawione dylematy nie wyczerpują tematu, a jedynie mają stanowić głos w dyskusji. Patrząc na gospodarstwa domowe z punktu widzenia wyzwań, przed jakimi stoją, to można przedstawić 6 Raport o stabilności systemu finansowego, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2011, s. 40 i dalsze. 7

10 syntetyczny wyraz tych wyzwań, jakim jest niestabilność, nieprzewidywalność i niepewność. Można również próbować analizować poszczególne wyzwania, które składają się na niestabilność. Współczesne gospodarstwa domowe stoją wobec wyzwań wynikających m.in. z: coraz szerszego rozprzestrzeniania sie technologii informacyjnych, globalizacji i tym samym działania rynku finansowego ponad granicami, skutków kryzysu, konieczności ciągłego doskonalenia i rozwoju, elastyczności w myśleniu i działaniu, utrzymania korzystnej sytuacji finansowej i równowagi finansowej gospodarstwa domowego. Koniec XX wieku to czas, kiedy świat obiegła rewolucja informacyjna, która dała olbrzymi potencjał i możliwości. Rozwój komputeryzacji, telefonii komórkowej i Internetu to nowa jakość w finansach, a przede wszystkim w bankowości. Skutki zastosowania elektronicznych mediów można rozpatrywać zarówno z punktu widzenia makro-, mezzo-, jak i mikroekonomicznego. Z uwagi na temat artykułu zasadne wydaje się spojrzenie z punktu widzenia gospodarstwa domowego i jego gospodarowania pieniądzem, w świetle którego korzystanie z usług bankowości elektronicznej może przynieść wymierne korzyści. Pełen monitoring, przejrzystość kosztów transakcyjnych, ponadto swobodny dostęp do informacji, ukazującej zróżnicowanie cenowe, pełen wachlarz oferty produktowej własnego banku i konkurencyjnych pozwalają przy odrobinie wiedzy ekonomicznej na właściwe podejmowanie decyzji w zakresie zarządzania finansami osobistymi. 7 Internet z jednej strony tworzy presję na obniżenie kosztów i poprawę jakości, wymusza jednak konieczność dostosowania się jego klientów do ciągłych zmian. Technologia rozwija się błyskawicznie, a jej 7 B. Świecka: Detaliczna bankowość elektroniczna, Cedewu, Warszawa 2007, s

11 odbiorcy zmuszeni są za nią nadążyć by móc korzystać z możliwości jakie daje rynek. Wyzwaniem jest również ponadnarodowość wydarzeń, globalizacja, która niesie za sobą działania rynku ponad granicami. Nikną granice, co sprawia, że członkowie gospodarstw domowych, mają dostęp do międzynarodowego rynku, mając przy tym możliwość wyboru produktu i ceny. Z drugiej strony ponadnarodowość rynku związana jest również z koniecznością podźwignięcia skutków wydarzeń, w tym globalnego kryzysu gospodarczego, finansowego, którego w mniejszym lub też większym zakresie konsekwencje ponosimy. Można oczywiście dyskutować, czy w Polsce kryzys jest, był, czy też będzie. Uważa się, że nasz kraj jest bardziej odporny na zewnętrzne wstrząsy niż reszta nowych państw UE. Jeśli jednak Polska przedstawiona w mediach, (które są w dużej mierze głównym opiniotwórczym medium pomocnym w zakresie zarządzania własnymi finansami) jest zieloną wyspą, to jak członkowie gospodarstw domowych mają traktować informacje agencji ratingowej Moody's Investors Service, która obniżyła perspektywę ratingów polskiego sektora bankowego do negatywnej ze stabilnej, co odzwierciedla przekonanie agencji, iż otoczenie operacyjne sektora pogorszy się. Wszystko oczywiście zależy od wiedzy i świadomości finansowej osób prywatnych. Członkowie gospodarstw domowych, albo żyją w błogiej nieświadomości, co dzieje się w kraju, gospodarce i sferze finansów, albo wiedzą dużo i reagują na wydarzenia na rynkach finansowych. Nasuwa się konieczność zwiększenia kwalifikacji i umiejętności w sferze finansów osobistych. Ksenofont już w czasach starożytnych twierdził, że zarządzanie własnością prywatną wymaga wiedzy, podobnie jak medycyna, kowalstwo czy stolarstwo. Zarządzanie 9

12 finansami można zatem traktować jak rzemiosło, które wymaga doskonalenia. Wydaje się to bezsporne i konieczne. Narastające zmiany powodują, ze zarówno wiedza i wykształcenie szybko się starzeją i w tej sytuacji wymaga to ciągłego rozwoju i doskonalenia się w tym zakresie. Zmienność i niestabilność otoczenia wymaga zmian w myśleniu i działaniu, w tym również w zakresie finansów. Wyzwaniem ery niestabilności jest więc bycie elastycznym, zdolnym do szybkich zmian. Brak stabilności objawiająca się gwałtownymi, niespodziewanymi wydarzeniami w sferze gospodarki, jak i świata finansów wymaga zwrotów w myśleniu i działaniu. W dobie rewolucji technologicznej, globalizacji, konieczności ciągłego doskonalenia wyzwaniem samym w sobie staje się utrzymanie korzystnej sytuacji finansowej, która obrazuje gospodarstwo domowe w stanie równowagi. W dobie konsumpcyjnego stylu życia, płatności typu kup teraz zapłać później, dostępności i różnorodności produktów na rynku, reklamy we wszelkich środkach przekazu, coraz trudniej jest zachować płynność finansową, nie przekredytować się, nie zadłużyć się ponad miarę i nie doprowadzić do nadmiernego zadłużenia i w czarnym scenariuszu do niewypłacalności. Skala zjawiska osób podwyższonego ryzyka stale rośnie. Pomimo coraz to nowych regulacji zaostrzających warunki kredytowania, to jednak skala zjawiska nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności zwiększa się. Wzorując się na krajach zachodnich polskie gospodarstwa domowe żyją coraz więcej na kredyt, który w wielu sytuacjach jest pomocny, pozwala zwiększyć zasobność gospodarstwa domowego i pozytywnie wpływa na jakość jego funkcjonowania. 10

13 Problem jednak pojawia się w sytuacji braku możliwości regulacji bieżących zobowiązań, o co w niestabilnych czasach nie trudno 8. Zakończenie Gospodarstwa domowe w Polsce jak również i na świecie stają w obliczu wielu dylematów i wyzwań. Aby jednak były w stanie stawić czoła wyzwaniom współczesnej gospodarki i świata finansów powinny cechować się elastycznością i zdolnością do szybkich zmian oraz otwartością na nowe możliwości jakie oferuje globalny rynek. Gwałtowność i szybkość zmian wymaga zmiany myślenia i nowego podejścia, a zarazem twórczej destrukcji. Niestabilne otoczenie przynosi wiele szans i zagrożeń, dlatego też zasadnym wydaje się ciągłe doskonalenie i rozwój w sferze finansów osobistych, tak by rzemiosło jakim jest zarządzaniem domem, o którym pisał już Ksenofont mogło być ciągle usprawniane i niestabilne otoczenie było bardziej szansą niż zagrożeniem. Bibliografia 1. Cecchetti S., Mohanty M., Zampolli F.: The real effects of debt, BIS Working Paper, No 352, Bank for International Settlements, Monetary and Economic Department, Switzerland Dziawgo L.: Bankowość komercyjna: patologia czy norma?, w: J. Osiński (red.): Zrozumieć kryzys. Banki centralne wobec kryzysu ekonomicznego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Green paper, European Commision Do sierpnia 2009 r., łączna liczba klientów podwyższonego ryzyka wynosiła około 1,5 mln osób, zaś w grudniu 2011 r. już prawie 2,1 mln osób Raport roczny InfoDług, BIG InfoMonitor Warszawa 2011, s

14 4. Raport Edelman Trust Barometer 2010 i Raport o stabilności systemu finansowego, Narodowy Bank Polski, Warszawa Raport roczny InfoDług, BIG InfoMonitor Warszawa Roubini N., Mihm S.: Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa Społeczna odpowiedzialność biznesu, Raport Specjalny Magazynu Brief, 13 marca Świecka B.: Detaliczna bankowość elektroniczna, Cedewu, Warszawa Szymański W.: Niepewność i niestabilność gospodarcza. Gwałtowny wzrost i co dalej, Difin, Warszawa Streszczenie W warunkach kryzysu finansowego szczególnego znaczenia nabiera problematyka efektywnego gospodarowania finansami osobistymi. Istnieje więc potrzeba refleksji nad zmianami zachodzącymi na rynkach finansowych, w działaniach banków komercyjnych bezpośrednio zajmujących się obsługą klientów indywidualnych. Celem artykułu jest próba identyfikacji oraz opis wybranych kluczowych dylematów i wyzwań, jakie stoją przed członkami gospodarstw domowych w zakresie finansów osobistych. Wyzwania i towarzyszące im dylematy mające wpływ na to, jak będzie wyglądała gospodarka finansowa osób prywatnych za kilka lat w Polsce, rozstrzygają się dziś. Artykuł składa się z pięciu części (w tym: wstępu i zakończenia), w których zaprezentowano niestabilność i niepewność otoczenia oraz dylematy i wyzwania z niego wynikające, które wymuszają ewolucję strategii gospodarstw domowych 12

15 w zakresie zarządzania finansami oraz wykorzystanie odpowiednich narzędzi w celu minimalizacji negatywnych skutków tej niestabilności. Personal finance in an unstable environment dillemas and challenges Problems of effective personal finance management, gain particular importance in a financial crisis environment. There is a necessity for reflection over changes happening on financial markets, in the actions of commercial banks that directly handle individual customers. The aim of the article is an attempt to identify and describe chosen key dilemmas and challenges, which appear before members of households in matters of personal finance. Key challenges and dilemmas that accompany them, that have direct influence on how will the financial management of private persons in Poland look like in a few years, are decided Today. Article is divided into four parts (including: introduction and ending), in which an instability and uncertainty as well as dilemmas and challenges are presented. They enforce an evolution of households strategies in matters of financial management and usage of proper tools by minimalizing negative results of instability. Tłumaczenie mgr Marta Zdanowska mgr Bartosz Musiał 13