Przegl d Polsko-Polonijny * * * * * The Poland-Polonia Review

Transkrypt

1

2

3 Przegl d Polsko-Polonijny Pó rocznik Nr 7 8 * * * * * The Poland-Polonia Review Half-yearly No 7 8 Gorzów Wielkopolski 2014

4 Stowarzyszenie Naukowe Polska w wiecie w Gorzowie Wielkopolskim przy wspó pracy Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczy nie w Londynie Instytutu Historii i Archiwistyki Polonijnej w Chicago Redakcja: Eugeniusz Janu a, Piotr Godlewski (z-ca redaktora naczelnego), Grzegorz Wieczorek, Krzysztof Wasilewski (redaktor naczelny) Rada naukowa: Andrzej Chodubski (Gda sk), Jolanta Chwastyk-Kowalczyk (Kielce), Kazimierz Dopiera a (Pozna ), Edmond Gogolewski (Lille), Wies aw H adkiewicz (Zielona Góra), Eugeniusz S. Kruszewski (Kopenhaga), Piotr Majer (Olsztyn), Roman Nir (Chicago), Joanna Ochocka (Edmonton), Edward Olszewski (Lublin), Danuta Pi tkowska (Nowy Jork), Wies awa Pi tkowska-stepaniak (Opole), Krzysztof Rowi ski (Londyn), Marek Szczerbi ski (Gorzów Wlkp.) przewodnicz cy, Edward Walewander (Lublin) Redaktor techniczny: Beata Bia aszczyk Opracowanie graficzne: Krzysztof Wikarski Recenzenci: Janusz Fary Piotr Majer Adres redakcji: Stowarzyszenie Naukowe Polska w wiecie, ul. Krzywa 5, Gorzów Wlkp., tel / , poskawswiecie@gmail.com Periodyk wydano ze rodków finansowych przyznanych przez Senat RP Copyright by Stowarzyszenie Naukowe Polska w wiecie ISSN: Sk ad i druk: S.I. Warta Gorzów Wielkopolski, tel ;

5 SPIS TRE CI Od Redakcji...11 I. Z DZIEJÓW POLSKIEJ KSI KI I PRASY NA OBCZY NIE Oskar S. Czarnik Z dzia alno ci wydawniczej Armii Polskiej na Wschodzie oraz 2. Korpusu Polskiego we W oszech ( )...15 Andrzej Chodubski Czasopi miennictwo polonijne w Holandii w latach 80. XX wieku...27 Wies aw Kukla, Marian Miszczuk Biuletyn Informacyjny Naczelnictwa kronik dziejów ZHP poza granicami Kraju...41 Rados aw Domke Polska emigracja polityczna wobec problemów kraju w latach 70. XX wieku...53 Mirela Mazurkiewicz Rozg o nia Polska Radia Wolna Europa wobec wprowadzenia stanu wojennego w Polsce w grudniu 1981 roku...69 Roman Nir Zarys biografii Artura Leonarda Waldo ( )...97 Magdalena Rzadkowolska, Agata Walczak-Niewiadomska Biogramy polskich twórców na emigracji w S owniku pracowników ksi ki polskiej Marcelina Janisz Prolegomena do opowiada Piotra Guzego Adam Sudo Dzia alno literacka i spo eczna na obczy nie Zbigniewa Mieczkowskiego II. MEDIA POLONIJNE WOBEC WSPÓ CZESNYCH WYZWA Magdalena Bierzy ska-sudo Rola nowych mediów w integracji polskich imigrantów w Wielkiej Brytanii i Irlandii Jolanta Chwastyk-Kowalczyk Nowy Czas ( New Time ) Czy nowa jako na polskim rynku prasowym w Wielkiej Brytanii? Maria Kalczy ska Stan bada nad mediami polonijnymi w Niemczech...217

6 Anna Chudzi ska-parkosadze Publikacje Zwi zku Kulturalno- O wiatowego Polonia w Gruzji u progu XXI wieku Kamila Zacharuk Polskie radio we Lwowie III. VARIA El bieta Later Chody owa Integracyjna rola Sprawozda Instytutu Polsko-Skandynawskiego Czes aw Bugdalski, S awomir Gi ycki Spo eczne i polityczne tre ci encyklik Jana Paw a II Anna Lew-Machniak Towarzystwo Szkolne w Szczecinie w wietle raportów policyjnych z lat Grzegorz Piwnicki Bohater narodów polskiego i tureckiego porucznik marynarki Zbigniew Ksi opolski ( ) Marek Jedli ski Prokatolicki, propolski g os z carskiej Rosji Tomasz Nakoneczny Kilka s ów o nauczaniu j zyka polskiego w Uzbekistanie Dominik Kubicki Kulturowo polska w globalizowanym spo ecze stwie obywatelskim Zachodu S awomir Gi ycki - Uwagi o badaniach nad emigracj i Poloni w Gorzowie Wielkopolskim w latach

7 IV. SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI Krzysztof Wasilewski, Sprawozdanie z mi dzynarodowej konferencji naukowej Informuj i edukuj ksi ka i prasa polska na obczy nie w XXI wieku, Gorzów Wlkp., listopada Dominik Kubicki, Wschodnie i zachodnie emigracyjne szlaki Polaków. lady polonijnej obecno ci w kulturach wiata dziedzictwo duchowe: kulturowe i cywilizacyjne, Pozna : listopada 2014 roku Adam Sudo, Aleksandra Jankowska - Jubileuszu 15. lecia Muzeum Dyplomacji i Uchod stwa Polskiego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy V. RECENZJE Mieczys aw Rokosz, Les aw Dall, Harcerstwo zakopia skie w latach , Stowarzyszenie Muzeum Harcerskie im. Olgi i Andrzeja Ma kowskiego, Zakopane 2013, ss. 326, ISBN , (Pawe Iwaniuk) Marian Miszczuk, Naczelnik Adolf Zbigniew Heidrich ( ). Biografia harcerska, Warszawa 2013, ss. 96, ISBN (Dariusz Karpi ski) Tomasz Sikorski, Krzy harcerski , Warszawa 2014, ISBN , , (Pawe Iwaniuk) LVI Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczy nie, Rok 2012/2013, Londyn, wrzesie 2014, ss. 368, ISBN (S awomir Gi ycki) Zeszyty Naukowe. Seria trzecia: nr 1. Rozprawy, artyku y, recenzje. Polski Uniwersytet na Obczy nie. Londyn 2013, nak ad 300 egz., ss.199, ISSN (S awomir Gi ycki)

8 25 lat pracy odrodzonego Senatu na rzecz Polonii i Polaków za granic. Zarys problematyki. Kancelaria Senatu. Warszawa 2014 r., Wydanie I, ss. 168, ISBN (S awomir Gi ycki) Henryk Kocój, Dyplomaci sascy o powstaniu listopadowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello skiego, Kraków 2014, ss. 384, ISBN (Krzysztof Wasilewski) Tomasz Jacek Lis, Polskie osadnictwo i duchowie stwo w Bo ni i Hercegowinie od 1894 roku do 1920 roku, Toru 2014, ss. 287 ISBN (Grzegorz Wieczorek) NASI AUTORZY 6

9 CONTENTS From the Editorial board...12 I. FROM THE HISTORY OF THE POLISH BOOK AND PRESS ABROAD Oskar S. Czarnik From the publishing activity of the Polish Army in the East and the 2 nd Polish Corps in Italy ( )...15 Andrzej Chodubski Polish periodicals in the Netherlands in the 1980s...27 Wies aw Kukla, Marian Miszczuk Biuletyn Informacyjny Naczelnictwa a chronicle of the history of the Polish Scouting Association...41 Rados aw Domke Polish political immigration on the country s problems in the 1970s...53 Mirela Mazurkiewicz Radio Free Europe s Polish Service and the introduction of the martial law in Poland in December Roman Nir A biographical sketch of Artur Leonard Waldo ( )...97 Magdalena Rzadkowolska, Agata Walczak-Niewiadomska Biographs of Polish artists in exile in the S ownik pracowników ksi ki polskiej Marcelina Janisz Prolegomena to Piotr Guzy s stories Adam Sudo Literary and social activity in exile of Zbigniew Mieczkowski II. POLONIA MEDIA AND CONTEMPORARY CHALLENGES Magdalena Bierzy ska-sudo The role of new media in the integration of Polish immigrants in Great Britain and Ireland Jolanta Chwastyk-Kowalczyk Nowy Czas ( New Time ) A new quality on the Polish press market in Great Britain? Maria Kalczy ska State of research on the media of the German Polonia...217

10 Anna Chudzi ska-parkosadze Publications of the Zwi zek Kulturalno-O wiatowy Polonia in Georgia at the onset of the 21st century Kamila Zacharuk Polish Radio in Lviv III. VARIA El bieta Later Chody owa The Integration role of the Sprawozdania Instytutu Polsko-Skandynawskiego Czes aw Bugdalski, S awomir Gi ycki Social and political contents of the encyclicals of John Paul II Anna Lew-Machniak Towarzystwo Szkolne w Szczecinie in the light of the police records Grzegorz Piwnicki A hero of Polish and Turkish nations, navy lieutenant Zbigniew Ksi opolski ( ) Marek Jedli ski Pro-Catholic, pro-poland voice from tsarist Russia Tomasz Nakoneczny A few words on the teaching of the Polish language in Uzbekistan Polish medicine doctors in Kazakhstan Dominik Kubicki Polish culture in the globalized citizen society of the West S awomir Gi ycki - Some thoughts on the research on immigration and Polonia conducted in Gorzów Wielkopolski in the years

11 IV. REPORTS FROM CONFERENCES Krzysztof Wasilewski, Report on the international conferencje Inform and educate - the Polish book and press abroad in the 21st century, Gorzów Wielkopolski, November Dominik Kubicki, Report on the conference "Eastern and Western immigration paths of Poles. The traces of the Polonia in the world cultures - spiritual, cultural and civilzation heritage", Pozna, November Adam Sudo, Aleksandra Jankowska - The 15 th anniversary of the Muzeum Dyplomacji i Uchod stwa Polskiego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy V. REVIEWS Mieczys aw Rokosz, Les aw Dall, Harcerstwo zakopia skie w latach , Stowarzyszenie Muzeum Harcerskie im. Olgi i Andrzeja Ma kowskiego, Zakopane 2013, ss. 326, ISBN , (Pawe Iwaniuk) Marian Miszczuk, Naczelnik Adolf Zbigniew Heidrich ( ). Biografia harcerska, Warszawa 2013, ss. 96, ISBN (Dariusz Karpi ski) Tomasz Sikorski, Krzy harcerski , Warszawa 2014, ISBN , , (Pawe Iwaniuk) LVI Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczy nie, Rok 2012/2013, Londyn, wrzesie 2014, ss. 368, ISBN (S awomir Gi ycki) Zeszyty Naukowe. Seria trzecia: nr 1. Rozprawy, artyku y, recenzje. Polski Uniwersytet na Obczy nie. Londyn 2013, nak ad 300 egz., ss.199, ISSN (S awomir Gi ycki)

12 25 lat pracy odrodzonego Senatu na rzecz Polonii i Polaków za granic. Zarys problematyki. Kancelaria Senatu. Warszawa 2014 r., Wydanie I, str. 168, ISBN (S awomir Gi ycki) Henryk Kocój, Dyplomaci sascy o powstaniu listopadowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello skiego, Kraków 2014, ss. 384, ISBN (Krzysztof Wasilewski) Tomasz Jacek Lis, Polskie osadnictwo i duchowie stwo w Bo ni i Hercegowinie od 1894 roku do 1920 roku, Toru 2014, ss. 287 ISBN (Grzegorz Wieczorek) OUR AUTHORS 10

13 Od Redakcji Najnowszy, podwójny numer Przegl du Polsko-Polonijnego zosta zdominowany przez tematyk medioznawcz. Zamieszczone artyku y s w przewadze pok osiem zorganizowanej przez nasze rodowisko mi dzynarodowej konferencji naukowej pt. Informuj i edukuj ksi ka i prasa polska na obczy nie w XXI wieku, która odby a si w dniach listopada 2013 r. w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wlkp. Cieszymy si, e gorzowska ksi nica zgodzi a si podj trud organizacyjny tak du ego przedsi wzi cia, które zgromadzi o naukowców z wiod cych o rodków badawczych w kraju i zagranicy. Fakt, e tak wiele osób wci analizuje ró ne formy medialnej dzia alno ci skupisk polonijnych musi cieszy, zwa ywszy na niekwestionowan rol mediów w budowaniu to samo ci i podtrzymywaniu wi zi z ojczyzn. Zamieszczone w niniejszym tomie artyku y prezentuj zarówno dotychczasowy stan bada nad wybranymi elementami polonijnych mediów, jak i podejmuj zupe nie nowe, wr cz pionierskie zagadnienia. Niniejszy numer Przegl du Polsko-Polonijnego zawiera ponadto teksty niezwi zane z tematyka medioznawcz, cho nadal odnosz ce si do ycia Polonii. Ich autorzy przedstawili problem polskiej emigracji w szerszym kontek cie, dzi ki czemu w pe ni mo emy realizowa postawiony sobie wcze niej cel, a mianowicie, aby nasz periodyk czy w sobie analiz problemów Polonii i Polski na ró nych p aszczyznach, z wykorzystaniem perspektywy globalnej. Zach camy naszych Autorów i Czytelników do aktywnego kszta towania struktury i tre ci Przegl du Polsko-Polonijnego, by utrzyma on wysok pozycj w ród czasopism zajmuj cych si tematyk polonijn. Uwagi i sugestie prosimy przesy a na adres Redakcji.

14 From the Editorial Board The latest double issue "Review of Polish-Polonia" is dominated by the articles from the field of media studies. They are the aftermath of an international scientific conference Informuj i edukuj. Ksi ka i prasa polska na obczy nie w XXI w., which was held on November 2013 in the Zbigniew Herbert Provincial and Municipal Public Library in Gorzow Wielkopolski. We are pleased that the Gorzow library agreed to take the trouble of organizing such a large event, which brought together academicians from leading research centers in the country and abroad. The fact that so many people still analyzes different forms of the media presence of Polish migrants, is a welcoming one, given the undisputed role of the media in the construction of identity and maintaining ties with their homeland. Articles published in this volume represent both the current state of research on certain aspects of the Polish media as well as present new, even pioneering issues. This issue of "The Poland-Polonia Review" also includes texts unrelated to the subject of media studies, but are still related to the life of the Polish diaspora. The authors present the problem of Polish emigration in a broader context in order that we can fully realize the main purpose of our periodical, namely, to combine the analysis of the problems of Poland and Polish people at various levels, using a global perspective. We encourage our readers and authors to actively work on the periodical. Should they have any comments or proposal, please send an the Editor. 12

15 I Z dziejów polskiej ksi ki i prasy na obczy nie From the history of the polish book and press abroad

16

17 Oskar S. Czarnik Z DZIA ALNO CI WYDAWNICZEJ ARMII POLSKIEJ NA WSCHODZIE ORAZ 2. KORPUSU POLSKIEGO WE W OSZECH ( ) Przypominiana historia instytucji w ci gu sze ciu lat dzia a a rzeczywi cie pod siedmioma kolejnymi nazwami. Zorganizowano j latem 1940 r. jako komórk wydawnicz Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich. Placówka nie mia a jeszcze swej odr bnej nazwy. Podlega a O rodkowi Szkolenia Oficerów, nast pnie funkcjonowa a w ramach Oddzia u Szkolnego O rodka Zapasowego SBSK. Kierowa ni pp k Stanis aw Tworzyd o. Dnia 22 listopada 1940 r. ukaza si jej pierwszy powielony tekst. Miejscem d u szego postoju placówki by obóz wojskowy El-Almiryia pod Aleksandri w Egipcie. Komórka wydawnicza wspó pracowa a z Referatem Kultury i O wiaty SBSK kierowanym przez majora Mieczys awa M otka. Kontynuowa a sw dzia alno w 1941 r. Oddzia y pierwszoliniowe SBSK uczestniczy y wówczas, od sierpnia 1941 r., w obronie obl onego Tobruku, a nast pnie w operacjach na Pustyni Libijskiej 1. Po wycofaniu SBSK z pozycji na pierwszej linii frontu nast pi a reorganizacja ca ej tej formacji. Wiosn 1942 r. nap ywa y te do Palestyny jednostki Armii Polskiej gen. W adys awa Andersa, ewakuowane z ZSRR w pierwszym rzucie w kwietniu 1942 r. Rozrasta y si struktury Polskich Si Zbrojnych na rodkowym i Bliskim Wschodzie. W zwi zku z tym bezimienna dotychczas komórka od 8 maja 1942 r. wyst powa a pod oficjaln nazw Komisja Wyszkoleniowo-Wydawnicza Wojska Polskiego na rodkowym Wschodzie. Pod tym mianem funkcjonowa a nadal w obozie El-Almiryia w Egipcie, a nast pnie w obozie Beit-Jirja w okolicach Gazy w Palestynie. Na pocz tku pa dziernika 1942 r. przeniesiono j do Jerozolimy. By a ju wtedy instytucj rozbudowan. Dzia a a w jej ramach redakcja, sekretariat, czystopisownia (zespó przepisywania tekstów na maszynie wraz z korekt ), kre larnia, powielarnia, introligatornia, magazyn, spedycja oraz biblioteka. Zatrudnia a kilkadziesi t osób. Prace redakcyjne i poligraficzne koordynowa 1 J. Oktawiec, Zarys historii Sekcji Wydawniczej 2. Korpusu za okres od 8 maja 1942 do 7 listopada Italia, Bari, dnia 8 listopada Maszynopis. Biblioteka Polska w Londynie, sygn. 516/Rps.

18 nadal pp k Stanis aw Tworzyd o. W adze brytyjskie przyzna y Komisji odr bny budynek w Jerozolimie w dzielnicy Nashashibi Quarter 2. Dnia 9 stycznia 1943 r. nadano instytucji now nazw Komisja Regulaminowo-Wydawnicza Armii Polskiej na Wschodzie. Obsada i g ówne kierunki jej dzia alno ci nie uleg y zasadniczym zmianom 3. W zwi zku z dalszymi przekszta ceniami w strukturach wojskowych placówka od 7 czerwca 1943 r. funkcjonowa a pod kolejnym szyldem: Sekcja Wydawnicza Dowództwa Bazy i Etapów Armii Polskiej na Wschodzie, a od 19 wrze nia 1943 r. jako Sekcja Wydawnicza Armii Polskiej na Wschodzie. Jesieni 1943 r. wydzielono z formacji polskich na Wschodzie 2. Korpus Polskich Si Zbrojnych, obejmuj cy jednostki, które planowano przerzuci na front w oski. Oddzia y 2. Korpusu l dowa y na Pó wyspie Apeni skim na pocz tku 1944 r. W lad za nimi pod y a tak zwana 2. Dru yna Drukarska, wydzielona z dotychczasowej Sekcji Wydawniczej APW. Dru yna wykonywa a dora ne prace poligraficzne na ty ach walcz cych formacji. W pierwszej po owie sierpnia 1944 r. wyruszy a z Palestyny do W och wi ksza cz Sekcji Wydawniczej APW. Znacznie mniejszy zespó pozosta w Palestynie i kontynuowa poprzedni dzia alno pod innymi nazwami 4. W a ciwa Sekcja Wydawnicza dotar a do Taranto 23 sierpnia 1944 r., a jej sta siedzib sta o si inne po udniowow oskie miasto Bari. Wkrótce nast pi y dalsze zmiany w nazewnictwie tej pielgrzymiej placówki edytorskiej. Od 19 wrze nia 1944 wyst powa a jako Sekcja Wydawnicza, a od 1 stycznia 1945 jako Sekcja Wydawnicza 2. Korpusu. Nosi a t nazw stosunkowo do d ugo, jednak Tam e, zw aszcza s Sekretariatem kierowa sier ant Jan Oktawiec, czystopisowni (wraz z korekt ) plutonowy Dymitr Buben, kre larni starszy strzelec Tadeusz Piotrowski, a nast pnie podporucznik Stefan Mazurek, powielarni kapitan Franciszek Pustelniak, nast pnie plutonowy Marian Pluci ski, introligatorni równie kpt. Franciszek Pustelniak, nast pnie plut. Jan Romanowski, ekspedycj sier ant Jan Oktawiec, a nast pnie starszy sier ant Franciszek Grenadier, bibliotek i tymczasow sk adnic wydawnictw J. Oktawiec, dalej kpt. Stanis aw ukowski, nast pnie ochotniczka z Pomocniczej S u by Kobiet Natalia Bietkowska. Siedziba Komisji znajdowa a si przy ulicy prowadz cej obok nowego Domu Polskiego do Uniwersytetu Hebrajskiego. Od czasu przenosin do Jerozolimy Komisja uzyska a mo liwo korzystania z us ug drukarni prywatnych i zleca a im wykonanie cz ci swych tekstów. Tam e, zw aszcza s Obsad oficersk instytucji stanowi y nast puj ce osoby: podpu kownik Stanis aw Tworzyd o przewodnicz cy, kpt. Franciszek Pustelniak zast pca przewodnicz cego, kpt. Stanis aw ukowski sekretarz. Korekt tekstów przekazywanych do drukarni zajmowali si kpt. Marian Welk i ppor. Józef Banerek. T umaczenia z j zyka rosyjskiego wykonywa dla Komisji kpt. W adys aw Migdalski, a z j zyka angielskiego ppor. Jerzy Majmen i ppor. Mieczys aw Karczewski. Komisja korzysta a z ochrony jej obiektów przez wartowników. Zatrudnia a te pracowników cywilnych, w tym ochotniczki z Pomocniczej S u by Kobiet. Dzia a a w Palestynie w latach przej ciowo pod nazw Sekcja Wydawnicza 2. Korpusu Polskiego, a nast pnie jako Sekcja Wydawnicza Jednostek Wojska na rodkowym Wschodzie. Kierowa ni kpt. Wiktor Romanow. 16

19 w kwietniu 1946 r. przemianowano t w drown instytucj na 476 Sekcj Wydawnicz. Pod tym w a nie mianem zako czy a sw dzia alno w drugiej po owie 1946 r., gdy wi kszo o nierzy 2. Korpusu przewo ono z W och do Wielkiej Brytanii, gdzie weszli w sk ad tak zwanego Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. Trafi a tam równie wi kszo o nierzy i oficerów omawianej instytucji kulturalnej 5. Czy tak cz ste zmiany nazwy i równie cz ste przemieszczenia wi za y si z repertuarem edytorskim omawianej placówki, z jej preferencjami w doborze tekstów? Jakie g ówne cele przy wieca y podejmowanym przedsi wzi ciom wydawniczym? Kto by najcz ciej adresatem publikowanych ksi ek? Mo na by s dzi, e odpowied jest stosunkowo prosta. Us ugowa placówka edytorska publikowa a masowo teksty, które by y wojsku potrzebne, wr cz niezb dne. Dlatego jej repertuar zawiera ró ne instrukcje, regulaminy, poradniki, przewodniki i podr czniki, rysunki i szkice, plany i mapy, formularze oraz inne druki. S u y y one szkoleniu o nierzy i oficerów, wyja nia y zasady prowadzenia nowoczesnej wojny, zaznajamia y odbiorców ze sprz tem militarnym, cz sto dot d nieznanym w Polsce, opisywa y czynno ci techniczne podejmowane w toku operacji zaczepnych lub obronnych. Informowa y równie o wojskach nieprzyjaciela, o stosowanej przez niego strategii i technice. Z my l o potrzebach o nierzy publikowano równie s owniki dwuj zyczne specjalistyczne i ogólne, samouczki j zyków obcych, poradniki z zakresu higieny, medycyny wojskowej. Kierowano do odbiorców piewniki i modlitewniki oraz opracowania dotycz ce wychowania fizycznego, zw aszcza regu ró nych gier sportowych. wiadectwem tej ró norodno ci tematycznej s takie tytu y, jak np. Terenoznawstwo (1942), Regulamin s u by wewn trznej (1942), Rola broni pancernej i trakcji samochodowej w pierwszej wojnie wiatowej i obecnie (1942, Popularny przewodnik po armii niemieckiej (1942), Polsko-angielski i angielskopolski s ownik techniczny pancerno-samochodowy Zdzis awa Hiszpa skiego i Wac awa Michalskiego (1943), Podr cznik higieny wojskowej (1944), Skrócony podr cznik j zyka w oskiego. Gramatyka, rozmówki, s owniczek (1944), W marszu. Zbiór pie ni o nierskich (1944), Pi ka no na. Historia, technika 5 Por. J. Oktawiec, Czterolecie istnienia 467 Sekcji Wydawniczej. Gazeta o nierza 1946, nr 113, 14 V, s. 6; Por. O. S. Czarnik, W drodze do utraconej Itaki. Prasa, ksi ki i czytelnictwo na szlaku Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich ( ) oraz Armii Polskiej na Wschodzie i 2. Korpusu ( ), Warszawa 2012, s Warto doda, e w zwi zku z cz stymi zmianami nazwy dorobek edytorski omawianej placówki rejestrowano w bibliografiach jako publikacje kilku odr bnych instytucji. 17

20 i przepisy gry Jerzego Grabowskiego (1944). Mo na by tu wymieni setki innych tytu ów reprezentuj cych powy sze zakresy tematyczne 6. Wspomniane preferencje stanowi tylko cz dorobku omawianej instytucji kulturalnej. Uczestniczy a ona zarazem w najwi kszej akcji o wiatowej ówczesnej polskiej diaspory, w najwi kszym jej przedsi wzi ciu wydawniczym, które obj o o rodki wychod cze w kilkudziesi ciu krajach w pi ciu cz ciach wiata. W okresie II wiatowej dzia a a w Jerozolimie placówka Urz du O wiaty i Spraw Szkolnych, wyst puj ca nast pnie jako Delegatura Ministerstwa Wyzna Religijnych i O wiecenia Publicznego Rz du RP w Londynie. Kierowa Delegatur Józef Follprecht, a pracowa w niej m.in. Leon Bernacki, Micha Zawadzki i Juliusz Scharf 7. W kr gu jerozolimskiej Delegatury i jej wspó pracowników przygotowano program systematycznej publikacji i rozpowszechniania podr czników i lektur szkolnych dla tysi cy uczniów polskich w ró nych o rodkach wychod czych, zw aszcza dla dzieci i m odzie y ewakuowanej w 1942 r. z ZSRR na rodkowy i Bliski Wschód wraz z Armi Polsk pod dowództwem gen. W adys awa Andersa. Powo ano tym celu w Jerozolimie Komisj Wydawnicz, kierowan bezpo rednio przez doc. dr ukasza Kurdybach (by on pocz tkowo przewodnicz cym Podkomisji dla Oceny Podr czników Szkolnych na Wschodzie). Minister Stanis aw Kot zleci Komisji kierowanej przez. Kurdybach, by dokona a rewizji podr czników, przeznaczonych dla polskich szkó cywilnych i wojskowych zorganizowanych na rodkowym i Bliskim Wschodzie. Komisja Wydawnicza formalnie podlega a jerozolimskiej Delegaturze Urz du O wiaty i Spraw Szkolnych, nast pnie Delegaturze Ministerstwa Wyzna Religijnych i O wiecenia Publicznego. W praktyce doc.. Kurdybacha, powo any oficjalnie na stanowisko przewodnicz cego Komisji Wydawniczej, uzyska niezale no w doborze i publikacji ksi ek. Tylko w uzasadnionych merytorycznie przypadkach 6 7 W latach staraniem placówki wydano 200 instrukcji, regulaminów oraz innych opracowa ogólnoinformacyjnych, a tak e podr czniki i poradniki dotycz ce dzia a piechoty (96 tytu ów), broni przeciwpancernej (26), artylerii (90), artylerii przeciwlotniczej (52), broni pancernej i motoryzacji (103), saperów (93), czno ci (87), uzbrojenia (40), kwatermistrzostwa i intendentury (45), s u by zdrowia (34), andarmerii (7), kartografii (16). Do publikacji wojskowych o innej tematyce zaliczono 107 tytu ów, a do wydawnictw wykonanych w SBSK przed wyodr bnieniem komórki wydawniczej 15 tytu ów. cznie stanowi o to 1031 publikacji ró nej tre ci i obj to ci od jedno czy kilkustronicowych ulotek do obszernych, kilkusetstronicowych podr czników. Por. J. Oktawiec, Bibliografia wydawnictw wojskowych w Palestynie i we W oszech 8 V V Bari Leon Bernacki by wizytatorem szkolnym, Micha Zawadzki inspektorem o wiatowym, natomiast Juliusz Scharf, wydawca krakowski, kierowa w Jerozolimie Sk adnic Ksi ek Szkolnych. W Delegaturze pracowa o te kilka innych osób. Por. J. Pietrzak, Polscy uchod cy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny wiatowej. O rodki, instytucje, organizacje, ód 2012, s

21 uzupe nia zawarto niektórych podr czników wydanych w II Rzeczypospolitej 8. Realizacja tak rozleg ego planu przerasta a jednak mo liwo ci organizacyjne i techniczne polskich instytucji cywilnych dzia aj cych na rodkowym i Bliskim Wschodzie. Niezb dna by a pomoc wojska. Okaza a j omawiana placówka, wyst puj ca m.in. pod nazw Sekcja Wydawnicza APW. Zapewni a ona przede wszystkim papier na druk przysz ych ksi ek. Wskutek dzia a wojennych by to wówczas na Bliskim Wschodzie towar reglamentowany. Zakup wi kszej ilo ci tego produktu wymaga zezwolenia brytyjskich w adz wojskowych. W toku d ugotrwa ych negocjacji, prowadzonych przez kierownictwo Sekcji Wydawniczej z przedstawicielami brytyjskiej Kwatery G ównej Si Zbrojnych na rodkowym Wschodzie (z siedzib w Kairze), uda o si uzgodni we wrze niu 1942 r. dodatkowe bezp atne przydzia y papieru na druk ksi ek o wiatowych. Kierownictwo Sekcji Wydawniczej uzasadnia o swe postulaty potrzebami wojska, kszta ceniem o nierzy oraz uczniów szkó wojskowych. Otrzymywane sukcesywnie zasoby papieru wykorzystywano jednak zarówno na druk ksi ek dla szkó junackich, podleg ych bezpo rednio Armii Polskiej na Wschodzie, jak i dla wychod czych szkó cywilnych, rozsianych w wielu krajach wiata. W toku spotkania roboczego, zorganizowanego dnia 8 grudnia 1942 r. w Jerozolimie mi dzy przedstawicielami polskich w adz cywilnych i wojskowych, ustalono zarazem, i zespó kierowany przez doc.. Kurdybach b dzie nadal zajmowa si doborem tytu ów i przygotowaniem ksi ek do druku, natomiast placówki wojskowe b d nadzorowa produkcj i dystrybucj ksi ek, w tym u atwi ich wysy k do ró nych krajów w 4 cz ciach wiata. By o to jednak rozgraniczenie ogólne. Niejednokrotnie sytuacja wymaga a, by podejmowa czynno ci dodatkowe niezale nie od przyj tego podzia u kompetencji. Tak np. pracownicy wojskowej placówki edytorskiej podejmowali inne pilne zadania, jak np. korekta drukowanych tekstów. Dzi ki temu mo na by o przyspieszy publikacj i wysy k ksi ek, oczekiwanych przez nauczycieli i uczniów w ca ej polskiej diasporze 9. cis a wspó praca instytucji cywilnych i wojskowych przynios a bogate rezultaty. Dzi ki pomocy Sekcji Wydawniczej APW, o rodek o wiatowy Jerozolimie, kierowany przez doc. dr. Kurdybach, opublikowa w latach cznie 205 tytu ów ksi ek w globalnym nak adzie Tam e, s J. Oktawiec, Zarys historii, Maszynopis, s

22 egzemplarzy 10. W doborze podr czników uwzgl dniono wszystkie przedmioty w zakresie szko y powszechnej (podstawowej), gimnazjum i liceum oczywi cie zgodnie z programami nauczania, które obowi zywa y w latach trzydziestych XX w. w szkolnictwie II Rzeczypospolitej. Starano si równie zaspokoi w pewnym stopniu potrzeby ksi kowe szkolnictwa zawodowego. Publikowana przy tym seria Szkolna Biblioteczka na Wschodzie ( cznie 102 tytu y) obj a podstawowy kanon literatury narodowej od prze omu redniowiecza i renesansu a do II wojny wiatowej. Upowszechniano zatem w tym wyborze dzie a wszystkich klasyków literatury narodowej, jak np. Jan Kochanowski, Ignacy Krasicki, Franciszek Karpi ski, Adam Mickiewicz, Juliusz S owacki, Zygmunt Krasi ski, Cyprian Kamil Norwid, Boles aw Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka, Stanis aw Wyspia ski, Stefan eromski oraz wielu innych twórców. Zas uguje przy tym na podkre lenie zjawisko, i dobór tytu ów i publikacja kolejnych ksi ek stanowi a konsekwentn realizacj przemy lanego, spójnego programu. Jest to cecha szczególna ówczesnych przedsi wzi o wiatowych i edytorskich. Wyró nia si te w dziejach o wiaty polskiej na obczy nie masowo ówczesnej produkcji ksi kowej. Do 205 tytu ów, wydrukowanych w globalnym nak adzie egzemplarzy, nale a oby doliczy dorobek uzyskany poza ramami opisywanej tu wspó pracy cywilno-wojskowej. Trudno by oby tu poda dalsze ustalone dok adnie liczby. Mo na jednak szacunkowo do potwierdzonego ju dorobku doliczy ostro nie oko o 50 dalszych tytu ów o cznym nak adzie do egzemplarzy. W ci gu zaledwie kilku lat wydrukowano zatem na Wschodzie co najmniej egzemplarzy ksi ek o wiatowych. Trafi y one do licznych szkó polskich cywilnych i wojskowych w Iranie, Palestynie, Libanie i w Egipcie. Adresowano je równie do o rodków polskich w Indiach (np. osiedle Valivade ko o Kolhapur), do osiedli polskich w Afryce Wschodniej w takich krajach, jak ówczesna Kenia, Uganda, Tanganika, Rodezja Pó nocna i Rodezja Po udniowa. Kierowano je równie do Zwi zku Po udniowej Afryki oraz do Nowej Zelandii i Meksyku. Po zako czeniu dzia a wojennych ksi ki z Bliskiego Wschodu rozpowszechniano te w niektórych krajach Europy Zachodniej. Warto zatem podkre li dwa donios e zjawiska. Wytwórczo rodzimych ksi ek o wiatowych na Bliskim Wschodzie uzyska a w ci gu zaledwie kilku lat rozmiary masowe, przewy szaj ce ilo ciowo publikacj podr czników i lektur szkolnych na obczy nie w innych okresach historii. Wydrukowane nak ady mia y 10 Por.. Kurdybacha, Placówka wydawnicza by ego Ministerstwa Wyzna Religijnych i O wiecenia Publicznego oraz Interim Treasury Committee for Polish Questions. Educational Branch. Katalog. Jerozolima W powy szym podsumowaniu uwzgl dniono równie ksi ki opublikowane po odej ciu Sekcji Wydawniczej APW na front w oski latem Ukazywa y si one nadal dzi ki wspó pracy mi dzy Sekcj Wydawnicz Jednostek Wojska na Wschodzie a jerozolimsk Delegatur MWRiOP. Po likwidacji Delegatury latem 1945 jej zadania o wiatowe i edytorskie przej a wymieniona powy ej instytucja brytyjsko-polska: Interim Treasury Committee for Polish Questions. 20