Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download ""

Transkrypt

1

2 Gie da Energii Strategie Zarz dzania Ryzykiem Aleksander Weron Rafa Weron Centrum Metod Stochastycznych im. Hugona Steinhausa Politechnika Wroc awska

3 Recenzent: Jacek Malko S owo wst pne: Marek Zerka Projekt ok adki: Bart omiej Puchowski Sk ad i amanie: Rafa Weron Rozdzia y: 1, dodatki { Aleksander WeroniRafa Weron 3, 4 { Aleksander Weron 2, 5, 6, 7 { Rafa Weron Celem niniejszej ksi ki jest przybli enie Czytelnikowi nowego podmiotu rynku energii jakim jest gie da energii oraz wprowadzenie go w problematyk nowoczesnych narz dzi i metod zarz dzania ryzykiem na tym rynku. Ksi ka jest adresowana do wszystkich zainteresowanych gie d energii, obrotem energi elektryczn oraz ocen i zarz dzaniem ryzykiem na tym rynku. Ksi ka jest bogato ilustrowana praktycznymi przyk adami i zawiera ponad 100 rysunk w, symulacji komputerowych oraz tabel. Szczeg owo om wiono te oryginalny, przyjazny dla u ytkownika pakiet komputerowy Financial Engineer, umo liwiaj cy tw rcze stosowanie metod zarz dzania ryzykiem i istotnie u atwiaj cy przyswojenie przedstawionego materia u. Tytu rekomendowany przez Gie d Energii SA. c Copyright by Aleksander Weron and Rafa Weron, Wroc aw 2000 Wszelkie prawa zastrze one. Utw r w ca o ci ani we fragmentach nie mo e by, bez uprzedniej zgody posiadacza praw autorskich, powielany ani rozpowszechniany za pomoc urz dze elektronicznych, mechanicznych, kopiuj cych, nagrywaj cych i innych. Wszelkie prawa autorskie do projektu ok adki zastrze one przez eproject Sp. z o.o. Wydawca: CIRE { Centrum Informacji o Rynku Energii [ eproject Sp. z o.o. [ ul. Bema 17, Wroc aw ISBN Wydanie I Druk: ANTEX, Sob tka, ul. Mickiewicza 53, tel. (071)

4 Spis tre ci Od wydawcy 9 S owo wst pne Wprowadzenie Rynek nansowy Kr tka historia rynk w nansowych : : : : : : : : : : : : : : : : : : Co to jest in ynieria nansowa? : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Struktura i uczestnicy rynku : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rynki regulowane : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Gie dy towarowe i terminowe : : : : : : : : : : : : : : : : : : Gie dy papier w warto ciowych : : : : : : : : : : : : : : : : : Organizacja i dzia anie gie dy : : : : : : : : : : : : : : : : : : Regulowany rynek pozagie dowy : : : : : : : : : : : : : : : : Indeksy : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Dow Jones Industrial Average : : : : : : : : : : : : : : : : : : Warszawski Indeks Gie dowy : : : : : : : : : : : : : : : : : : Swiss Electricity Price Index : : : : : : : : : : : : : : : : : : Central European Power Index : : : : : : : : : : : : : : : : : 48 Literatura : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rynek energii elektrycznej Wyj tkowo rynku energii elektrycznej : : : : : : : : : : : : : : : : Rozw j konkurencyjnych rynk w a ryzyko : : : : : : : : : : : : : : : Rozwi zania zagraniczne : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Ryzyko na rynku energii : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Struktura rynku : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Model rynku : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Operator systemu przesy owego : : : : : : : : : : : : : : : : : Rynek bilansuj cy : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Ryzyko operatora systemu przesy owego : : : : : : : : : : : : Gie da energii elektrycznej : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 77 Literatura : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 79

5 6 Spis tre ci 4. Gie da energii elektrycznej Gie da w pytaniach : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rynek natychmiastowy : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : California Power Exchange : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Nord Pool : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rynek bilansuj cy : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rynek terminowy : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rynek us ug : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Statystyka us ug systemowych : : : : : : : : : : : : : : : : : Gie da Energii SA : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Sk adanie ofert : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rozliczenia : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 123 Literatura : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kontrakty terminowe Wst p : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kontrakty forward : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Ceny terminowe : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Towarowe kontrakty forward : : : : : : : : : : : : : : : : : : Walutowe kontrakty forward : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kontrakty FRA : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kontrakty wymiany : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Wymiany walutowe i procentowe : : : : : : : : : : : : : : : : Modykacje podstawowych kontrakt w wymiany : : : : : : : Kontrakty futures : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Rozliczenie dzienne : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : System depozyt w : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Izba rozliczeniowa : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Zbie no cen terminowych i got wkowych : : : : : : : : : : : Towarowe kontrakty futures : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Finansowe kontrakty futures : : : : : : : : : : : : : : : : : : Opcje : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Instrumenty podstawowe : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Cena opcji : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Ograniczenia na cen opcji : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Przedterminowe wykonanie opcji ameryka skich : : : : : : : Parytet kupna-sprzeda y : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Model Blacka-Scholesa : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 173 Literatura : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Zarz dzanie ryzykiem Ryzyko nansowe : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Miary zmienno ci : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Miary wra liwo ci : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Miary zagro enia : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Warto nara ona na ryzyko : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Co to jest VaR? : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 193

6 Spis tre ci Zalety VaR jako miary ryzyka : : : : : : : : : : : : : : : : : : VaR dla pojedynczego kontraktu na energi elektryczn : : : VaR dla portfela kontrakt w na energi elektryczn : : : : : Alternatywne podej cia do liczenia VaR : : : : : : : : : : : : Przyk adowe strategie zabezpieczaj ce : : : : : : : : : : : : : : : : : Kr tkie zabezpieczenie : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : D ugie zabezpieczenie : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Syntetyczna d uga opcja kupna : : : : : : : : : : : : : : : : : Syntetyczna kr tka opcja kupna : : : : : : : : : : : : : : : : Ko nierz : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : In ynieria nansowa : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kombinacje opcji : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Instrumenty syntetyczne : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kontrakt break forward : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kontrakt range forward : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Opcja wyboru : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Opcja azjatycka : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Opcje barierowe : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 228 Literatura : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Narz dzia komputerowe Wst p : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Financial Engineer : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Kalkulator Blacka-Scholesa : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Implikowana zmienno : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Electricity Book : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Dost pne instrumenty : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Zarz dzanie ryzykiem : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Niezb dne dane : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Contango : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : POMAX Analyzer : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 250 Literatura : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 254 Dodatki 255 A. Elementy rachunku nansowego 257 A.1. Przysz a warto sumy pieni nej : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 257 A.2. Bie ca warto przysz ej sumy pieni nej : : : : : : : : : : : : : : : 258 A.3. Przysz a warto ci gu p atno ci : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 259 A.4. Bie ca warto ci gu p atno ci : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 260 A.5. Stopa zwrotu : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 260

7 8 Spis tre ci B. Papiery warto ciowe 263 B.1. Obligacje : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 263 B.2. Klasykacja d u nik w : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 265 B.3. Akcje : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 266 B.4. Krajowy Depozyt Papier w Warto ciowych : : : : : : : : : : : : : : 267 C. S owniczek 269 Indeks 279

8 Od wydawcy Ju prawie p tora roku min o od uruchomienia w styczniu 1999 r. serwisu internetowego Centrum Informacji o Rynku Energii ( Wzrastaj ca liczba odbiorc w serwisu potwierdza zainteresowanie, jakim ciesz si zagadnienia zwi zane z rynkami energii w Polsce i za granic. Ostatnie lata cechuje bowiem wzrost tempa dzia a zmierzaj cych dostworzenia w Polsce warunk w swobodnego handlu energi. Zwi kszenie liczby odbiorc w, kt rzy uzyskali dost p do sieci przesy owej, pojawienie si nowych po rednik w w handlu energi, a wreszcie powo anie sp ki Gie da Energii SA stanowi fakty tworz ce podstaw do uruchomienia krajowego rynku energii. W takiej sytuacji rodzi si zapotrzebowanie na specjalistyczn wiedz z tych dziedzin nauki, kt re s bezpo rednio zwi zane z funkcjonowaniem rynku energii. Odpowiedzi na te potrzeby jest uruchomienie przez Centrum Informacji o Rynku Energii serii wydawniczej pod wsp lnym tytu em CIRE { Rynek Energii. Celem Komitetu Redakcyjnego serii jest udost pnienie szerokiego zestawu publikacji zawieraj cych wiedz niezb dn do poznania i zrozumienia mechanizmu funkcjonowania rynk w energii. Nie przez przypadek seri otwiera ksi ka pt. Gie da Energii: Strategie zarz dzania ryzykiem". Ksi ka napisana przez prof. Aleksandra Werona i dra Rafa a Werona porusza zagadnienia gie dowego obrotu energi oraz zarz dzania ryzykiem w tym segmencie rynku energii. Problematyka ta ma fundamentalne znaczenie dla dzia ania rynk w energii. Jednocze nie, na podkre lenie zas uguje fakt, e moment ukazania si ksi ki inicjuj cej seri, zbiega si z rozpocz ciem funkcjonowania polskiej gie dy energii. Wierz c, e zapoznanie si z niniejsz ksi k dostarczy Pa stwu specjalistycznej wiedzy zwi zanej z gie dowym obrotem energi oraz zarz dzaniem ryzykiem nansowym, yczymy przyjemnej i owocnej lektury. Wroc aw, maj 2000 r. Redakcja CIRE

9 10 Od wydawcy

10 S owo wst pne Ci, kt rzy skracaj dzie a, czyni krzywd poznaniu i mi o ci, gdy mi o dla jakiego przedmiotu jest c rk tego poznania. Leonardo da Vinci Te s owa jednego z najwi kszych ludzi Renesansu w pe ni uwzgl dnili autorzy niniejszej ksi ki. Decyduje o tym nie tylko bardzo szeroki zakres przedmiotowy pracy, dotycz cej zar wno stosunkowo dobrze rozpoznanych rynk w nansowych, jak i kszta tuj cych si rynk w energii. Obejmuje ona r wnie wiele cennych i atrakcyjnie przedstawionych informacji dodatkowych, bez kt rych poznanie nowych obszar w wiedzy by oby z pewno ci znacznie trudniejsze i bardziej nu ce. Z pe nym przekonaniem mo na wi c poleci t prac jakoniezawodny przewodnik po trudnych, lecz zajmuj cych zagadnieniach gie dowego handlu energi i zarz dzania ryzykiem rynkowym. Korzysta z niej b d z pewno ci nie tylko energetycy ale tak e wszyscy poszukuj cy swojej szansy na ywio owo rozwijaj cych si rynkach energii. Jak dowodz do wiadczenia kraj w, kt re wdro y y konkurencyjne rynki energii, jednym z najpowa niejszych wyzwa, z jakim spotka y si przedsi biorstwa energetyczne, obj te procesami deregulacji i prywatyzacji, jest konieczno skutecznego zarz dzania ryzykiem rynkowym. W nowej sytuacji, nie znanej w takim stopniu w dotychczas zintegrowanych, znacjonalizowanych i silnie regulowanych sektorach energetyki, zarz dzanie ryzykiem w znacznym stopniu decyduje o pozycji konkurencyjnej przedsi biorstw na rynku, a tym samym o ich mo liwo ciach rozwojowych. Jednocze nie zagro- enia wynikaj ce z braku skutecznych system w zarz dzania ryzykiem nie zawsze s w pe ni zidentykowane, a znaczna cz przedsi biorstw ci gle jeszcze takich system w nie wprowadzi a. Nie jest r wnie w pe ni przygotowana do wykorzystania instytucji rynkowych, do kt rych nale mi dzy innymi gie dy energii. Poziom ryzyka jest szczeg lnie wysoki na tych rynkach towarowych, na kt rych zachodzi znaczna i szybka uktuacja cen oraz wielko ci zapotrzebowania. Jak s usznie wskazuj autorzy, do takich rynk w nale mi dzy innymi rynki energii. Na szybko i zakres uktuacji cen energii elektrycznej

11 12 S owo wst pne ma wp yw dodatkowo fakt, e praktycznie nie mo e by ona magazynowana i e zachodzi konieczno ci g ego bilansowania jej produkcji i zapotrzebowania. Wp ywaj na to r wnie ograniczenia w mo liwo ci swobodnego przemieszczania terytorialnego energii, wynikaj ce g wnie z ogranicze przesy owych w sieci. Cech charakterystyczn obrotu energi staje si wzrost znaczenia kontrakt w kr tkoterminowych kosztem kontrakt w d ugoterminowych, transakcji zawieranych na otwartych aukcjach (gie dach energii) w miejsce transakcji dwustronnych, a tak e coraz g bsze r nicowanie warunk w dostaw energii w zale no ci od charakterystyk grup odbiorc w. Dlatego te ksi k nale y uzna za istotny krok w kierunku lepszej edukacji i przygotowania podmiot w na rynku do stosowania in ynierii - nansowej g wnie do zarz dzania ryzykiem uktuacji cen. Takiego samego przygotowania jednak e wymaga zarz dzanie tak e innymi rodzajami ryzyk na rynku konkurencyjnym. Ponadto nale y wyra nie podkre li, e bez wdro enia okre lonych mechanizm w zarz dzania ryzykiem i powstania instytucji przejmuj cych cz ryzyka z podmiot w uczestnicz cych w rynku energii, do kt rych odwo- uje si r wnie ksi ka, rozw j tego rynku b dzie zdecydowanie ograniczony. Odnosi si to zw aszcza powstania gie d energii, izb rozrachunkowych i mechanizmu zapewniaj cego bie ce bilansowanie dostaw energii elektrycznej. Konieczne jest tak e coraz lepsze przygotowanie uczestnik w. Ponadto w zwi zku z procesami prywatyzacji i rozwoju swobody podejmowania dzia alno ci, r wnie w sektorze energetyki wzrasta rola system w oceny wiarygodno ci kredytowej podmiot w, a tak e zarz dzania ryzykiem kredytowym na rynku. Brak tego typu dzia a mo e stanowi trudn do likwidacji barier rozwoju konkurencyjnych rynk w energii w Polsce. Autorzy nale do tych, kt rzy skutecznie tego typu bariery prze amuj. Wroc aw, maj 2000 r. Marek Zerka

12 Rozdzia 1 Wprowadzenie Nie wiem dlaczego, ale podr czniki s fatalne. Co do jednego! Richard P. Feynman Dnia 19 grudnia 1996 r. Rada Unii Europejskiej przyj a ko cow wersj Dyrektywy 96/92/EC, dotycz cej liberalizacji rynku energii elektrycznej. 1 Formalnie, za rozpocz cie przez Polsk procesu liberalizacji rynku energii nale y uzna dat 4 grudnia 1997 r., kiedy to wprowadzono w ycie Prawo energetyczne". W dniu 23 lipca 1999 r. Ministerstwo Skarbu Pa stwa og osi o w Rzeczpospolitej przetarg nieograniczony na wy onienie konsorcjum do powo ania i prowadzenia sp ki akcyjnej pod nazw Gie da Energii z terminem 6 wrze nia 1999 r., a ju 7 grudnia 1999 r. zwyci skie konsorcjum Elektrimu zarejestrowa o sp k Gie da Energii SA. Pierwsze transakcje na rynku natychmiastowym maj pojawi si ju 30 czerwca 2000 r., a pierwsze transakcje na rynku terminowym maj zosta zawarte 30 czerwca 2001 r. Celem niniejszej ksi ki jest przybli enie Czytelnikowi nowego podmiotu rynku energii elektrycznej jakim jest niew tpliwie gie da energii oraz wprowadzenie go w problematyk podstawowych strategii zarz dzania ryzykiem na tym rynku, czyli jak nie straci na obrocie energi elektryczn. Na zdemonopolizowanym rynku paliw i energii ceny kszta tuj si pod wp ywem konkurencji. Urynkowienie cen poszczeg lnych rodzaj w paliw i energii w Polsce (w giel { 1992 r., paliwa p ynne { 1994 r., ciep o { 1998 r., energia elektryczna { 1999 r.) nie spowodowa o natychmiastowego zaistnienia konkurencji, co przyczyni o si do przed u enia administracyjnego kszta towania cen. Powszechne sta o si prze wiadczenie, e r wnie w przysz o ci podstaw cen b d koszty. Rozw j sytuacji w polskim g rnictwie 1 DyrektywaParlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w sprawie wsp lnych zasad wewn trznego rynku energii elektrycznej, patrz Fakty i Dokumenty PSE SA, nr 1, 1997.

13 14 1. Wprowadzenie wskazuje, e dopiero kilka lat po formalnym uwolnieniu cen zaczynaj dzia- a rzeczywiste si y rynkowe. Dramatyczny spadek cen w gla w 1999 r. jest dowodem na to, e na rynku koszty si nie licz, kiedy poda przekracza popyt. Prognozowanie cen paliw i energii kszta tuj cych si podwp ywem konkurencji oraz budowanie strategii rozwoju sektora energetycznego stosownie do przewidywanych cen napotyka na r ne trudno ci: I konieczno przezwyci ania nieprawid owej struktury cen krajowych I zbyt du y zakres subsydiowania ludno ci przez odbiorc w przemys owych I konieczno dostosowania si do wielkichspadk w cen energii elektrycznej dla odbiorc wko cowych, kt re nast puj w Europie w wyniku konsekwentnego wdra ania przez Uni Europejsk wewn trznych rynk w gazu i energii elektrycznej I uktuacje cen wiatowych. W zaistnia ej sytuacji, konkurencja wewn trz sektora elektroenergetycznego jest potrzebna po to, aby uzyska on zdolno do konkurowania z innymi sektorami kompleksu paliwowo-energetycznego, z opcj lepszego wykorzystania energii po stronie popytowej, a tak e z zagranicznymi przedsi biorstwami energetycznymi. Elektroenergetyka uchodzi a ju od lat 50-tych za sektor bardzo dobrze zorganizowany, a jedynym ujawnionym mankamentem zdawa a si by jej monopolistyczna pozycja wobec u ytkownik w energii elektrycznej. 2 Form zarz dzania elektroenergetyk sta y si hierarchicznie ukszta towane struktury. W wielu krajach, r wnie w Polsce, rozpowszechni si ci le scentralizowany typ organizacji i zarz dzania elektroenergetyk. Dopatrywano si w tym przejawu optymalizacji wynik w dzia ania tego sektora. Decyzje wielkie i drobne podejmowane by y wed ug kryterium optymalizacji globalnej z pomini ciem ekstrem w lokalnych. Okaza o si jednak, e taki typ zarz dzania nie przystaje do tendencji liberalnych i prorynkowych, jakie zarysowa y si w gospodarce wiatowej, a w tym tak e w krajach dawnego bloku wschodniego. 3 Skuteczno pr b prze amania centralizmu by a zale na od przyj tego stopnia uzale nienia decyzji na ni szych szczeblach od rozstrzygni systemowych. Mo na uzna, e tak silna centralizacja by a 2 Uznano, e jest to monopol naturalny" i nie istnieje si a, kt ra mo e to prze ama, a dublowanie sieci elektrycznej przez konkurencyjnych dostawc w energii elektrycznej by obyewidentnym marnotrawstwem i odbywa oby to si ze szkod dla rodowiska naturalnego i kosztem konsumenta. 3 Brak mechanizm w rynkowych w obrocie energi elektryczn powoduje, e ani kupuj cy, ani sprzedaj cy nie ponosz adnego ryzyka. Kupuj cy p aci bowiem sta cen (w okresie jej obowi zywania), natomiast sprzedaj cy jest chroniony przez regulatora.

14 1. Wprowadzenie 15 pozytywnym czynnikiem podczas odbudowy polskiego systemu elektroenergetycznego po zniszczeniach wojennych i nast pnie dalszej jego rozbudowy. Wynika to z faktu ogromnej kapita och onno ci inwestycji energetycznych, szczeg lnie w zakresie budowy du ych elektrowni. Jednak e w obszarze decyzji mikroekonomicznych centralizacja prowadzi a do wielu wypacze. Dwadzie cia lat transformacji elektroenergetyki w skali globalnej doprowadzi o do radykalnych przeobra e strukturalnych, si gaj cych samej - lozoi funkcjonowania tego podsektora infrastruktury energetycznej. Liberalizacji i zwi kszonej konkurencyjno ci towarzysz procesy prywatyzacji, zwi kszona troska o rodowisko oraz zmiany w formie i istocie regulacji rynkowych. Sektor energii jest szczeg lnie interesuj cy, takzuwagi na sw wielko i znaczenie we wsp czesnej cywilizacji, jak i bogactwo mo liwych rozwi za strukturalnych: od ca kowicie na og zliberalizowanego i mi dzynarodowego podsektora ropy naftowej po, do niedawna ca kowicie zintegrowane pionowo, pa stwowe monopole energii elektrycznej. Wyj ciowy model integracji pionowej, ukszta towany w wyniku do wiadcze pa stw uczestnicz cych w drugiej wojnie wiatowej, wykaza sw skuteczno w fazie powstawania nowoczesnych narodowych i autarkicznych system w (okre lanych obrazowo mianem narodowych fortec"), wykaza wsp cze nie szereg typowych wad centralistycznych monopoli. Pierwszym historycznie wy omem w tej monolitycznej strukturze elektroenergetyki okaza o si dopuszczenie w USA, na mocy ustawy o polityce regulacyjnej (PURPA, 1978), tzw. wytw rc w kwalikowanych 4 (Qualied Facilities, QFs). Ustawa na o y a na lokalne przedsi biorstwa energetyczne (utilities) obowi zek zakupu energii z tych r de zgodnie z formu koszt w unikni tych. Uruchomi o to efektywny mechanizm konkurencyjno ci w podsektorze wytwarzania, kreuj c klas wytw rc w niezale nych(independent Power Producers, IPPs) idoprowadzaj c do dezintegracji sektora przez wyodr bnienie wytwarzania, przesy u i dystrybucji oraz ukszta towanie podsektora obrotu energi wraz z odej ciem od tradycyjnej koncepcji u yteczno ci publicznej sektora. Fizykalna natura elektroenergetyki stwarza skomplikowany uk ad podsektor w, zdolnych do konkurowania (wytwarzanie, dostawa us ug energetycznych) i monopolistycznych (naturalny monopol sieciowych struktur przesy u i dystrybucji), za sama energia elektryczna utraci a status dobra u yteczno ci publicznej, staj c si towarem rynkowym. Ten z o ony hybrydowy uk ad konkurencji i regulacji wygenerowa ca kowicie nowe podmioty na powstaj cych rynkach energii elektrycznej, modykuj c r wnocze nie zakresy dzia ania i wzajemne powi zania podmiot w ju istniej cych. Za 4 Czyli producent w energii elektrycznej wykorzystuj cych zasoby odnawialne (renewables) i r d askojarzone (combined heat and power, CHP).

15 16 1. Wprowadzenie dobr ilustracj tego zjawiska mo e pos u y przyj te w Kalifornii (USA), a cz sto cytowane w literaturze, rozwi zanie modelowe. Przypadek kalifornijski daje si uog lni na inne rodz ce si rynki energii, b d ce zjawiskiem ca kowicie jeszcze nowym i znajduj cym si dopiero w fazie kszta towania. Wiele element w tej struktury istnia o w systemie elektroenergetycznym od jego zarania, ale nawet intuicyjnie oczywisty agregat poj ciowy wytw rcy" zmieni istotnie sw tre. 5 R wnie wytworzony na drugim kra cu podsektor dystrybucji zmieni istotnie sw j charakter { od przedsi biorstwa dostawy energii elektrycznej do przedsi biorstwa us ug energetycznych, a nawet przedsi biorstwa wielous ugowego (multiutility). Specy- czn rol odgrywa nadal podsektor przesy u (transmisji): na jego stykach zwytwarzaniem i dystrybucj powsta y nowe podmioty { przedsi biorstwa obrotu hurtowego i detalicznego (maklerzy, brokerzy), dzia aj ce b d na rzecz przedsi biorstw tych podsektor w, b d te samodzielnie. Opisujemy to szczeg owo w rozdzia ach 3-4, analizuj c rozwi zania innych kraj w, kt re wyprzedzi y Polsk wtym procesie. W szczeg lno ci, staramy si wyci gn wnioski z do wiadcze skandynawskich { Nord Pool oraz ameryka skich { CalPX. Rynek energii wpisuje si w schemat (nansowych) rynk w towarowych i dlatego celowym wydaje si poznanie struktury i podstawowych zasad dzia ania rynk wnansowych. Rozdzia 2. zawiera kr tk histori rynk wnansowych, identykuje najwa niejsze struktury i uczestnik wtychrynk w. Szczeg owo omawia gie dy towarowe, gie dy terminowe, gie dy papier w warto ciowych oraz indeksy gie dowe. Wprowadza w ten spos b Czytelnika w niezb dn dla dalszej lektury terminologi ekonomiczn. Rozdzia 3. zawiera systematyczny opis rodz cego si na naszych oczach rynku energii elektrycznej. Om wiono jego g wne sk adowe: gie d energii, operatora systemu i rynek bilansuj cy. Struktura ta wyr nia zdecydowanie rynek energii elektrycznej spo r d innych rynk w towarowych nawet w sektorze energetycznym (gaz ziemny czy ropa naftowa). W rozdziale 4. przedstawiono przegl d najwa niejszych gie d energii elektrycznej na wiecie, ze szczeg lnym uwzgl dnieniem CalPX i Nord Poolu. Om wiono szczeg owo tzw. rynek natychmiastowy (transakcje dzie przed" i godzina przed") oraz rynek terminowy. Dla zwr cenia uwagi Czytelnika na du zmienno cen przedstawiono statystyk cen zar wno na 5 Jest to obecnie zbi r niezale nych i samodzielnych podmiot w, grupuj cych zar wno tradycyjne elektrownie systemowe i przemys owe, systemowe ikomunalne elektrociep ownie, jak i nies ychanie zr nicowane pod wzgl dem mocy zainstalowanej i technologii r d a niesystemowe. To zr nicowanie ma cechy trwa o ci pomimo zarysowuj cych si tendencji do konsolidacji, bowiem ten proces scalania (na og kapita owego) znajduje si pod kontrol zar wno organ w regulacji, jak i urz d w antymonopolowych, zapewniaj cych funkcjonowanie mechanizm w konkurowania.

16 1. Wprowadzenie 17 rynku natychmiastowym energii/mocy, jak i na rynku us ug. W pogl dowy spos b (ilustracje komputerowe oparte na danych empirycznych) udokumentowano du zmienno proces wceny, co wymusza stosowanie zaawansowanych metod zarz dzania ryzykiem. Zawarto te aktualne informacje na temat tworzonej obecnie polskiej Gie dy Energii SA. Wieloletnie do wiadczenia sektora nansowego doprowadzi y do powstania sprawdzonej ju metodologii w postaci tzw. kontrakt w terminowych 6, kt rym po wi cono ca y rozdzia 5. Kontrakty te (na dostaw energii w p niejszym terminie ni to ma miejsce na rynku natychmiastowym { doba czy godzina przed) s u nie tyle do bezpo redniego obrotu energi, co do zabezpieczenia pozycji (hedging) przez uczestnik w rynku. W rozdziale tym om wiono konstrukcj i wycen czterech podstawowych, z punktu widzenia zarz dzania ryzykiem, typ w instrument w terminowych: kontrakt w forward, futures i wymiany (swaps) oraz opcji. J zykiem nans w jest angielski. Prawie wszystkie wprowadzone terminy s podawane zar wno w j zyku polskim (pogrubiona czcionka) jak i w angielskim (kursywa). Zdarza si jednak, e podano tylko terminy angielskie aby unikn wprowadzania na si zwrot w w j zyku polskim. Dotyczy to wy cznie przypadk w gdy nie ma do tej pory dobrych odpowiednik w polskoj zycznych. Rozdzia 6. jest po wi cony zarz dzaniu ryzykiem na rynku energii elektrycznej. Wprowadza Czytelnika w niezb dne elementy in ynierii nansowej: analiz zmienno ci, analiz wra liwo ci, metodologi warto ci nara onej na ryzyko (VaR) oraz w podstawowe strategie zabezpieczaj ce. Problematyka in ynierii nansowej, a zw aszcza metod wyceny instrument wpochodnych konstruowanych pod potrzeby klienta, nie jest niestety atwa. Dlatego dla wygody Czytelnika zastosowano metod wprowadzania z o onych poj in ynierii nansowej na konkretnych osadzonych w realiach przyk adach, wspomagan licznymi ilustracjami gracznymi i komputerowymi. Dodatkowo, rozdzia 7. zawiera prezentacj pakiet w komputerowych z zakresu zarz dzania ryzykiem na rynkach energii elektrycznej. Om wiono najlepsze pakiety komercyjne: ameryka ski EPRI Electricity Book, skandynawski OM POMAX Analyzer oraz brytyjski FSD Contango. Niestety, nie s one jednak popularne na polskim rynku, a dodatkow barier jest ich wysoka cena. Dlatego integraln cz ci tego rozdzia u jest prezentacja oryginalnego polskiego pakietu edukacyjnego Financial Engineer. Ten atwy w u yciu pakiet, dzia aj cy w rodowisku Windows, umo liwia Czytelnikowi praktyczne testowanie prezentowanego w ksi ce materia u. 6 Nie nale y myli tych kontrakt w z popularnymi kontraktami d ugoterminowymi zawartymi pomi dzy elektrowniami i PSE SA.

17 18 1. Wprowadzenie W dodatku A znajduje si om wienie podstawowych zagadnie z rachunku nansowego, a w dodatku B przegl d podstawowych papier w warto ciowych: akcji i obligacji. Dodatek C zawiera s owniczek wa niejszych termin w. Niniejsza ksi kapowsta a na podstawie wyk ad w, jakie prowadzimyod roku akademickiego 1994/95 na Wydziale PPT Politechniki Wroc awskiej, zar wno na studiach magisterskich, jak i na studiach podyplomowych z zakresu in ynierii nansowej 7. Szczeg lnie gor co dzi kujemy Beacie Przyby- owicz i Sylwii Sta kiewicz, naszym tegorocznym magistrantkom, oraz Ma gorzacie Bany, dealerowi Banku Zachodniego SA, kt rych entuzjazm oraz zaanga owanie przyczyni y si do ulepszenia wielu fragment w tej ksi ki. Ksi ka jest te wynikiem naszych kilkuletnich do wiadcze ze wsp pracy z sektorem energetycznym. 8 Jeste my wielce zobowi zani wobec Profesor w Jana Bujko (IASE), Jacka Malko (Politechnika Wroc awska) oraz Jana Popczyka(Politechnika l ska) za zach t i wprowadzenie nas w praktyczne aspekty restrukturyzacji polskiego rynku energii elektrycznej. Przy tej okazji pragniemy podzi kowa r wnie uczestnikom r nych seminari w bran owych i kurs w szkoleniowych z zakresu gie dy energii elektrycznej za ich yw reakcj w czasie naszych zaj, czasami trudne pytania, a przede wszystkim za celne uwagi. Last but not least, jeste my wdzi czni Prezesowi Markowi Zerce (PSE SA) za napisan przedmow iokazan yczliwo naszym poczynaniom z zakresu zarz dzania ryzykiem. Wroc aw, kwiecie 2000 r. Aleksander Weron Rafa Weron 7 Informacje o studium SPIF mo na znale na stronie internetowej Centrum im. Hugona Steinhausa: 8 Mi dzy innymi w ramach projektu badawczego KBN 8 T10B pt. Analiza i symulacje gry ekonomicznej na rynkach energii elektrycznej i us ug" oraz projekt w realizowanych na zam wienie PSE SA, ESP SA oraz IASE.

18 Rozdzia 6 Zarz dzanie ryzykiem lepy i nierozwa ny jest ten, kto zdaje si na ask przypadku. Seneka 6.1. Ryzyko nansowe Niepewno i z o ona natura otaczaj cego nas wiata powoduj, e podejmowanie decyzji nansowych jest zwi zane z podejmowaniem ryzyka. Jednak poj cie ryzyko" nie jest w nansach jednoznacznie zdeniowane. Dla niekt rych ma wy cznie negatywny wyd wi k i oznacza po prostu mo liwo poniesienia straty. Dla innych za ma du o szersze znaczenie iodnosi si nie tylko do mo liwo ci poniesienia strat ale r wnie do osi gni cia ponadprzeci tnych zysk w. 1 Nie tylko sama denicja ryzyka jest niejednoznaczna, ale r wnie jego klasykacja. Cech wsp ln r nych opracowa jest jednak wyr nianie ryzyka rynkowego (market risk) jako g wnego sk adnika ryzyka. Ryzyko rynkowe wynika z faktu, e doch d z tytu u posiadania instrument w - nansowychzale yodpewnychczynnik w, kt re ustala rynek. Z regu y tymi czynnikami s : stopy procentowe (mamy wtedy do czynienia z tzw. interest rate risk), kursy walutowe (exchange rate risk), ceny akcji (stock price risk) orazcenytowar w (commodity price risk). Cz sto ryzyko rynkowe nazywane jest tak e ryzykiem ceny (price risk), gdy kszta towanie si cen nansowych wp ywanadoch d z inwestycji. Drug, cz sto wyr nian klas jest ryzyko niedotrzymania warunk w (default risk) nazywane r wnie ryzykiem kontrpartnera (counterparty risk). Zwi zane jest ono z faktem, e ka dy instrument nansowy 1 Termin ryzyko" pochodzi od starow oskiego risico i oznacza mo liwo zysk w lub strat towarzysz c jakiej czynno ci.

19 Zarz dzanie ryzykiem jest kontraktem zawartym mi dzy dwoma stronami, a zawsze si mo e zdarzy, e druga strona nie dotrzyma warunk w umowy. W efekcie doch d z takiej inwestycji b dzie mniejszy od spodziewanego lub wr cz mo e przynie strat. Szczeg lnym przypadkiem ryzyka niedotrzymania warunk w jest ryzyko kredytowe (credit risk). Tradycyjnie przyjmuje si, e istnieje ono wtedy, gdy instrument nansowy jest instrumentem wierzycielskim, tzn. gdy jedna strona udziela drugiej kredytu. Wtedy pojawia si ryzyko niedotrzymania warunk w przez kredytobiorc. Obecnie oba poj cia s cz sto stosowane zamiennie, nawet gdy nie mamy bezpo rednio do czynienia z instrumentem wierzycielskim. O wzro cie ryzyka kredytowego m wi si r wnie, gdy spada wiarygodno kredytowa strony kontraktu. Wpor wnaniu z analiz ryzykarynkowego, analiza ryzyka kredytowego jest du o trudniejsza. Wynika to mi dzy innymi z indywidualnego charakteru (ryzyko kredytowe trzeba szacowa dla ka dego kontraktu oddzielnie, podczas gdy ryzyko rynkowe zale y od wsp lnych dla wszystkich instrument w cen rynkowych), trudniejszego dost pu do obiektywnych danych oraz du- ej sko no ci rozk adu zwrot w (tradycyjne metody szacowania ryzyka przy pomocy rozk ad w gaussowskich nie maj zastosowania). Kolejne klasy to ryzyko p ynno ci (liquidity risk), czyli ryzyko zwi zane z niemo no ci zamkni cia pozycji na rynku nansowym, ryzyko operacyjne (operational risk) wynikaj ce z b d w w funkcjonowaniu wewn trznych system w instytucji (w tym b d w pope nianych przez ludzi) oraz ryzyko prawne (legal risk) powodowane zmianami regulacji prawnych w otaczaj cym nas wiecie. Jednym z kluczowych element w procesu zarz dzania ryzykiem jest jego pomiar. W kolejnych punktach om wimy trzy podstawowe grupy miar ryzyka Miary zmienno ci Zmienno (volatility)ceny instrumentu jest miar niepewno ci co do przysz ych zmian tej ceny. Empirycznie wyznacza si j najcz ciej jako odchylenie standardowe stopy zwrotu Z t z tego instrumentu: vu u = t 1 nx ; Zt ; 2 Z (6.1) n ; 1 t=1 gdzie Z = 1 n P nt=1 Z t, lub jako odchylenie bezwzgl dne stopy zwrotu s = 1 n P nt=1 Zt ; Z, gdy ta warto lepiej ni odchylenie standardowe oddaje korelacje i sezonowo danych. Istnieje jeszcze wiele innych miar zmienno ci jednak adna z nich nie jest tak popularna, jak czy nawet s.

20 6.1. Ryzyko nansowe 183 Z kolei stop zwrotu (rate of return), potocznie nazywan r wnie zwrotem 2 (return), na odcinku czasowym t deniuje si jako: Z t =ln U t+t U t lub Z t = U t+t ; U t U t = U t U t (6.2) gdzie U t jest cen instrumentu w chwili t. Obie powy sze denicje s powszechnie akceptowane w praktyce, jednak e tylko pierwsza z nich, bazuj ca na funkcji logarytmicznej, ma interesuj c w asno, pozwalaj c na obliczanie zwrotu na odcinku czasowym (0 T) w postaci sumy zwrot w na odcinkach 3 (t t +1),t =0 ::: T ; 1, tzn.: Z (0 T ) = ln U T U 0 = (6.3) = ln U1 U 0 U 2 U 1 ::: U T ;1 U T ;2 U T = U T ;1 = ln U 1 +ln U 2 + :::+ln U T ;1 +ln U T = U 0 U 1 U T ;2 U T ;1 = Z 0 + Z 1 + :::+ Z T ;2 + Z T ;1 : Zauwa my ponadto, e obydwie denicje st p zwrotu s r wnowa ne, je eli r nice mi dzy U t+1 i U t s ma e. Wynika to z rozwini cia w szereg funkcji ln(1 + x)=x x2 + ::: Wielko p T przyjmuje si cz sto za przybli enie 4 zmienno ci T w okresie (0 T). Na przyk ad, je li zmienno cen akcji wynosi 1% w skali dziennej (obliczona jako odchylenie standardowe dziennych zwrot w), to w skali roku { przyjmijmy, e mamy 256 dni roboczych w roku { wynosi 1% p 256 = 16%. Niestety w przypadku energii elektrycznej zastosowanie takiego algorytmu zawy a warto rocznej zmienno ci. Odpowiedzialna jest za to tzw. w asno powracania do redniej" procesu ceny energii Miary wra liwo ci Miary wra liwo ci (sensitivity measures) odzwierciedlaj wp yw czynnik w ryzyka na ceny instrument w nansowych. Im wi ksza wra liwo na te czynniki, tym wi ksze jest ryzykorynkowe danego instrumentu nansowego. Podstawowa r nica mi dzy miarami wra liwo ci i miarami zmienno ci jest 2 Chocia poprawnie zwrot jest zdeniowany jako zmianaceny: z t = U t+t ; U t,anie jako procentowa zmiana ceny. 3 Dla uproszczenia przyjmijmy t =1. 4 R wno, tzn. T = p T, otrzymamy, je li za o ymy niezale no i jednakowy rozk ad gaussowski N(0 2 )kolejnych zwrot w. 5 Patrz Weron i Przyby owicz (2000).

Warszawska Giełda Towarowa S.A.

Warszawska Giełda Towarowa S.A. KONTRAKT FUTURES Poprzez kontrakt futures rozumiemy umowę zawartą pomiędzy dwoma stronami transakcji. Jedna z nich zobowiązuje się do kupna, a przeciwna do sprzedaży, w ściśle określonym terminie w przyszłości

Bardziej szczegółowo

Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych

Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych Jesteś tu: Bossa.pl Kurs giełdowy - Część 10 Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych Kontrakt terminowy jest umową pomiędzy dwiema stronami, z których jedna zobowiązuje się do nabycia a druga do

Bardziej szczegółowo

Informacja dotycząca adekwatności kapitałowej HSBC Bank Polska S.A. na 31 grudnia 2010 r.

Informacja dotycząca adekwatności kapitałowej HSBC Bank Polska S.A. na 31 grudnia 2010 r. Informacja dotycząca adekwatności kapitałowej HSBC Bank Polska S.A. na 31 grudnia 2010 r. Spis treści: 1. Wstęp... 3 2. Fundusze własne... 4 2.1 Informacje podstawowe... 4 2.2 Struktura funduszy własnych....5

Bardziej szczegółowo

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 Wykonawcy ubiegający się o udzielenie zamówienia Dotyczy: postępowania prowadzonego w trybie przetargu nieograniczonego na Usługę druku książek, nr postępowania

Bardziej szczegółowo

Eugeniusz Gostomski. Ryzyko stopy procentowej

Eugeniusz Gostomski. Ryzyko stopy procentowej Eugeniusz Gostomski Ryzyko stopy procentowej 1 Stopa procentowa Stopa procentowa jest ceną pieniądza i wyznacznikiem wartości pieniądza w czasie. Wpływa ona z jednej strony na koszt pozyskiwania przez

Bardziej szczegółowo

II. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których:

II. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których: Warszawa, dnia 25 stycznia 2013 r. Szanowny Pan Wojciech Kwaśniak Zastępca Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego Pl. Powstańców Warszawy 1 00-950 Warszawa Wasz znak: DRB/DRB_I/078/247/11/12/MM W

Bardziej szczegółowo

SYSTEM FINANSOWANIA NIERUCHOMOŚCI MIESZKANIOWYCH W POLSCE

SYSTEM FINANSOWANIA NIERUCHOMOŚCI MIESZKANIOWYCH W POLSCE SYSTEM FINANSOWANIA NIERUCHOMOŚCI MIESZKANIOWYCH W POLSCE Wstęp Rozdział 1 przedstawia istotę mieszkania jako dobra ekonomicznego oraz jego rolę i funkcje na obecnym etapie rozwoju społecznego i ekonomicznego.

Bardziej szczegółowo

PRÓG RENTOWNOŚCI i PRÓG

PRÓG RENTOWNOŚCI i PRÓG PRÓG RENTOWNOŚCI i PRÓG WYPŁACALNOŚCI (MB) Próg rentowności (BP) i margines bezpieczeństwa Przychody Przychody Koszty Koszty całkowite Koszty stałe Koszty zmienne BP Q MB Produkcja gdzie: BP próg rentowności

Bardziej szczegółowo

OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356

OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356 OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356 w celu wszczęcia postępowania i zawarcia umowy opłacanej ze środków publicznych 1. Przedmiot zamówienia:

Bardziej szczegółowo

DANE MAKROEKONOMICZNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja V

DANE MAKROEKONOMICZNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja V DANE MAKROEKONOMICZNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja V Inflacja (CPI, PPI) Wszelkie prawa zastrze one. Kopiowanie i rozpowszechnianie ca ci lub fragmentu niniejszej publikacji w

Bardziej szczegółowo

Statystyka finansowa

Statystyka finansowa Statystyka finansowa Rynki finansowe Rynek finansowy rynek na którym zawierane są transakcje finansowe polegające na zakupie i sprzedaży instrumentów finansowych Instrument finansowy kontrakt pomiędzy

Bardziej szczegółowo

ZASADY REKLAMOWANIA USŁUG BANKOWYCH

ZASADY REKLAMOWANIA USŁUG BANKOWYCH Załącznik do uchwały KNF z dnia 2 października 2008 r. ZASADY REKLAMOWANIA USŁUG BANKOWYCH Reklama i informacja reklamowa jest istotnym instrumentem komunikowania się z obecnymi jak i potencjalnymi klientami

Bardziej szczegółowo

INFORMACJE O INSTRUMENTACH FINANSOWYCH WCHODZĄCYCH W SKŁAD ZARZADZANYCH PRZEZ BIURO MAKLERSKIE PORTFELI Z UWZGLĘDNIENIEM ZWIĄZANYCH Z NIMI RYZYK

INFORMACJE O INSTRUMENTACH FINANSOWYCH WCHODZĄCYCH W SKŁAD ZARZADZANYCH PRZEZ BIURO MAKLERSKIE PORTFELI Z UWZGLĘDNIENIEM ZWIĄZANYCH Z NIMI RYZYK INFORMACJE O INSTRUMENTACH FINANSOWYCH WCHODZĄCYCH W SKŁAD ZARZADZANYCH PRZEZ BIURO MAKLERSKIE PORTFELI Z UWZGLĘDNIENIEM ZWIĄZANYCH Z NIMI RYZYK Akcje Akcje są papierem wartościowym reprezentującym odpowiedni

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Przedmowa. O Autorach. Wstęp. Część I. Finanse i system finansowy

Spis treści. Przedmowa. O Autorach. Wstęp. Część I. Finanse i system finansowy Spis treści Przedmowa O Autorach Wstęp Część I. Finanse i system finansowy Rozdział 1. Co to są finanse? 1.1. Definicja pojęcia finanse 1.2. Dlaczego należy studiować finanse? 1.3. Decyzje finansowe gospodarstw

Bardziej szczegółowo

RZECZPOSPOLITA POLSKA. Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu. wszystkie

RZECZPOSPOLITA POLSKA. Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu. wszystkie RZECZPOSPOLITA POLSKA Warszawa, dnia 11 lutego 2011 r. MINISTER FINANSÓW ST4-4820/109/2011 Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu wszystkie Zgodnie z art. 33 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 listopada

Bardziej szczegółowo

Obowiązek wystawienia faktury zaliczkowej wynika z przepisów o VAT i z faktu udokumentowania tego podatku.

Obowiązek wystawienia faktury zaliczkowej wynika z przepisów o VAT i z faktu udokumentowania tego podatku. Różnice kursowe pomiędzy zapłatą zaliczki przez kontrahenta zagranicznego a fakturą dokumentującą tę Obowiązek wystawienia faktury zaliczkowej wynika z przepisów o VAT i z faktu udokumentowania tego podatku.

Bardziej szczegółowo

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Studiów Makroekonomicznych i Finansów Warszawa, 19 września 2014 r. Informacja sygnalna Wyniki finansowe banków w I półroczu 2014 r. 1 W końcu czerwca 2014 r. działalność

Bardziej szczegółowo

REGULAMIN ZAWIERANIA I WYKONYWANIA TERMINOWYCH TRANSAKCJI WALUTOWYCH

REGULAMIN ZAWIERANIA I WYKONYWANIA TERMINOWYCH TRANSAKCJI WALUTOWYCH Tekst jednolity -Załącznik do Zarządzenia Członka Zarządu nr 53/2002 z dnia 04.03.2002 B a n k Z a c h o d n i W B K S A REGULAMIN ZAWIERANIA I WYKONYWANIA TERMINOWYCH TRANSAKCJI WALUTOWYCH Poznań, 22

Bardziej szczegółowo

2.Prawo zachowania masy

2.Prawo zachowania masy 2.Prawo zachowania masy Zdefiniujmy najpierw pewne podstawowe pojęcia: Układ - obszar przestrzeni o określonych granicach Ośrodek ciągły - obszar przestrzeni którego rozmiary charakterystyczne są wystarczająco

Bardziej szczegółowo

Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu

Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu 1 P/08/139 LWR 41022-1/2008 Pan Wrocław, dnia 5 5 września 2008r. Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu WYSTĄPIENIE POKONTROLNE Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z

Bardziej szczegółowo

Objaśnienia do Wieloletniej Prognozy Finansowej na lata 2011-2017

Objaśnienia do Wieloletniej Prognozy Finansowej na lata 2011-2017 Załącznik Nr 2 do uchwały Nr V/33/11 Rady Gminy Wilczyn z dnia 21 lutego 2011 r. w sprawie uchwalenia Wieloletniej Prognozy Finansowej na lata 2011-2017 Objaśnienia do Wieloletniej Prognozy Finansowej

Bardziej szczegółowo

Informacja dotycząca instrumentów finansowych oraz ryzyka związanego. z inwestowaniem w instrumenty finansowe. w PGE Domu Maklerskim S.A.

Informacja dotycząca instrumentów finansowych oraz ryzyka związanego. z inwestowaniem w instrumenty finansowe. w PGE Domu Maklerskim S.A. PGE Dom Maklerski S.A. Informacja dotycząca instrumentów finansowych oraz ryzyka związanego z inwestowaniem w instrumenty finansowe w PGE Domu Maklerskim S.A. I. Informacje ogólne Inwestycje w instrumenty

Bardziej szczegółowo

DANE MAKROEKONOMICZNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja IV

DANE MAKROEKONOMICZNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja IV DANE MAKROEKONOMICZNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja IV Stopa procentowa Wszelkie prawa zastrze one. Kopiowanie i rozpowszechnianie ca ci lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek

Bardziej szczegółowo

REGULAMIN ZADANIA KONKURENCJI CASE STUDY V OGOLNOPOLSKIEGO KONKURSU BEST EGINEERING COMPETITION 2011

REGULAMIN ZADANIA KONKURENCJI CASE STUDY V OGOLNOPOLSKIEGO KONKURSU BEST EGINEERING COMPETITION 2011 REGULAMIN ZADANIA KONKURENCJI CASE STUDY V OGOLNOPOLSKIEGO KONKURSU BEST EGINEERING COMPETITION 2011 Cel zadania: Zaplanować 20-letni plan rozwoju energetyki elektrycznej w Polsce uwzględniając obecny

Bardziej szczegółowo

Kontrakty terminowe na WIBOR

Kontrakty terminowe na WIBOR Kontrakty terminowe na WIBOR W Polsce podstawowym wskaźnikiem odzwierciedlającym koszt pieniądza na rynku międzybankowym jest WIBOR (ang. Warsaw Interbank Offered Rate). Jest to średnia stopa procentowa

Bardziej szczegółowo

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY. Wyniki finansowe banków w I kwartale 2014 r. 1

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY. Wyniki finansowe banków w I kwartale 2014 r. 1 GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Studiów Makroekonomicznych i Finansów Warszawa, 18 czerwca 2014 r. Informacja sygnalna Wyniki finansowe banków w I kwartale 2014 r. 1 W końcu marca 2014 r. działalność

Bardziej szczegółowo

KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY

KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, dnia 13.12.2006 KOM(2006) 796 wersja ostateczna Wniosek DECYZJA RADY w sprawie przedłużenia okresu stosowania decyzji 2000/91/WE upoważniającej Królestwo Danii i

Bardziej szczegółowo

1. Oprocentowanie LOKATY TERMINOWE L.P. Nazwa Lokaty Okres umowny Oprocentowanie w skali roku. 4. Lokata CLOUD-BIZNES 4 miesiące 3,00%/2,00% 1

1. Oprocentowanie LOKATY TERMINOWE L.P. Nazwa Lokaty Okres umowny Oprocentowanie w skali roku. 4. Lokata CLOUD-BIZNES 4 miesiące 3,00%/2,00% 1 Duma Przedsiębiorcy 1/6 TABELA OPROCENTOWANIA AKTUALNIE OFEROWANYCH LOKAT BANKOWYCH W PLN DLA OSÓB FICZYCZNYCH PROWADZĄCYCH DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZĄ (Zaktualizowana w dniu 24 kwietnia 2015 r.) 1. Oprocentowanie

Bardziej szczegółowo

Stanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie konsumenckim

Stanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie konsumenckim Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Warszawa, 16 maja 2016 r. Stanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA RUCHU I EKSPLOATACJI SIECI DYSTRYBUCYJNEJ

INSTRUKCJA RUCHU I EKSPLOATACJI SIECI DYSTRYBUCYJNEJ INSTRUKCJA RUCHU I EKSPLOATACJI SIECI DYSTRYBUCYJNEJ Część ogólna Tekst obowiązujący od dnia:. SPIS TREŚCI I.A. Postanowienia ogólne... 3 I.B. Podstawy prawne opracowania IRiESD... 3 I.C. Zakres przedmiotowy

Bardziej szczegółowo

Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.wup.pl/index.php?

Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.wup.pl/index.php? 1 z 6 2013-10-03 14:58 Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.wup.pl/index.php?id=221 Szczecin: Usługa zorganizowania szkolenia specjalistycznego

Bardziej szczegółowo

Wynagrodzenia i świadczenia pozapłacowe specjalistów

Wynagrodzenia i świadczenia pozapłacowe specjalistów Wynagrodzenia i świadczenia pozapłacowe specjalistów Wynagrodzenia i podwyżki w poszczególnych województwach Średnie podwyżki dla specjalistów zrealizowane w 2010 roku ukształtowały się na poziomie 4,63%.

Bardziej szczegółowo

INDATA SOFTWARE S.A. Niniejszy Aneks nr 6 do Prospektu został sporządzony na podstawie art. 51 Ustawy o Ofercie Publicznej.

INDATA SOFTWARE S.A. Niniejszy Aneks nr 6 do Prospektu został sporządzony na podstawie art. 51 Ustawy o Ofercie Publicznej. INDATA SOFTWARE S.A. Spółka akcyjna z siedzibą we Wrocławiu, adres: ul. Strzegomska 138, 54-429 Wrocław, zarejestrowana w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego pod numerem KRS 0000360487

Bardziej szczegółowo

Od redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2.

Od redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2. Od redakcji Niniejszy zbiór zadań powstał z myślą o tych wszystkich, dla których rozwiązanie zadania z fizyki nie polega wyłącznie na mechanicznym przekształceniu wzorów i podstawieniu do nich danych.

Bardziej szczegółowo

Zobacz to na własne oczy. Przyszłość już tu jest dzięki rozwiązaniu Cisco TelePresence.

Zobacz to na własne oczy. Przyszłość już tu jest dzięki rozwiązaniu Cisco TelePresence. Informacje dla kadry zarządzającej Zobacz to na własne oczy. Przyszłość już tu jest dzięki rozwiązaniu Cisco TelePresence. 2010 Cisco i/lub firmy powiązane. Wszelkie prawa zastrzeżone. Ten dokument zawiera

Bardziej szczegółowo

Pan Waldemar Pawlak Wicepremier Minister Gospodarki

Pan Waldemar Pawlak Wicepremier Minister Gospodarki PKPP/555/DK/2008 Dotyczy: nieuzasadnione podwy ki cen energii w wyniku realizacji Ustawy o KDT Warszawa, 28 pa dziernika 2008 Pan Waldemar Pawlak Wicepremier Minister Gospodarki Szanowny Panie Premierze,

Bardziej szczegółowo

Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem

Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Zarządzanie czasem TOMASZ ŁUKASZEWSKI INSTYTUT INFORMATYKI W ZARZĄDZANIU Zarządzanie czasem w projekcie /49 Czas w zarządzaniu projektami 1. Pojęcie zarządzania

Bardziej szczegółowo

Politechnika Warszawska Wydział Matematyki i Nauk Informacyjnych ul. Koszykowa 75, 00-662 Warszawa

Politechnika Warszawska Wydział Matematyki i Nauk Informacyjnych ul. Koszykowa 75, 00-662 Warszawa Zamawiający: Wydział Matematyki i Nauk Informacyjnych Politechniki Warszawskiej 00-662 Warszawa, ul. Koszykowa 75 Przedmiot zamówienia: Produkcja Interaktywnej gry matematycznej Nr postępowania: WMiNI-39/44/AM/13

Bardziej szczegółowo

Akademia Młodego Ekonomisty

Akademia Młodego Ekonomisty Akademia Młodego Ekonomisty Analiza wskaźnikowa przedsiębiorstwa. Jak ocenić pozycję finansową firmy. Hanna Micińska Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 12 października 2015 r. Analiza wskaźnikowa Każda

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 4 WZÓR - UMOWA NR...

Załącznik nr 4 WZÓR - UMOWA NR... WZÓR - UMOWA NR... Załącznik nr 4 zawarta w dniu we Wrocławiu pomiędzy: Wrocławskim Zespołem Żłobków z siedzibą we Wrocławiu przy ul. Fabrycznej 15, 53-609 Wrocław, NIP 894 30 25 414, REGON 021545051,

Bardziej szczegółowo

Nasz kochany drogi BIK Nasz kochany drogi BIK

Nasz kochany drogi BIK Nasz kochany drogi BIK https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/bankowosc/biuro-informacji-kredytowej-bik-koszty-za r Biznes Pulpit Debata Biuro Informacji Kredytowej jest jedyną w swoim rodzaju instytucją na polskim rynku

Bardziej szczegółowo

JAK INWESTOWAĆ W ROPĘ?

JAK INWESTOWAĆ W ROPĘ? JAK INWESTOWAĆ W ROPĘ? Za pośrednictwem platformy inwestycyjnej DIF Freedom istnieje wiele sposobów inwestowania w ropę naftową. Zacznijmy od instrumentu, który jest związany z najmniejszym ryzykiem inwestycyjnym

Bardziej szczegółowo

Kontrakt Terytorialny

Kontrakt Terytorialny Kontrakt Terytorialny Monika Piotrowska Departament Koordynacji i WdraŜania Programów Regionalnych Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Warszawa, 26 pażdziernika 2012 r. HISTORIA Kontrakty wojewódzkie 2001

Bardziej szczegółowo

art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.),

art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.), Istota umów wzajemnych Podstawa prawna: Księga trzecia. Zobowiązania. Dział III Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych. art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny

Bardziej szczegółowo

Formularz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym sporządzony na podstawie reprezentatywnego przykładu

Formularz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym sporządzony na podstawie reprezentatywnego przykładu Formularz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym sporządzony na podstawie reprezentatywnego przykładu Imię, nazwisko (nazwa) i adres (siedziba) kredytodawcy

Bardziej szczegółowo

USŁUGA ZARZĄDZANIA. Indywidualnym Portfelem Instrumentów Finansowych. oferowana przez BZ WBK Asset Management S.A.

USŁUGA ZARZĄDZANIA. Indywidualnym Portfelem Instrumentów Finansowych. oferowana przez BZ WBK Asset Management S.A. USŁUGA ZARZĄDZANIA Indywidualnym Portfelem Instrumentów Finansowych oferowana przez BZ WBK Asset Management S.A. Poznań 2012 Na czym polega usługa Zarządzania Portfelem Usługa Zarządzania Portfelem (asset

Bardziej szczegółowo

Zadania powtórzeniowe I. Ile wynosi eksport netto w gospodarce, w której oszczędności równają się inwestycjom, a deficyt budżetowy wynosi 300?

Zadania powtórzeniowe I. Ile wynosi eksport netto w gospodarce, w której oszczędności równają się inwestycjom, a deficyt budżetowy wynosi 300? Zadania powtórzeniowe I Adam Narkiewicz Makroekonomia I Zadanie 1 (5 punktów) Ile wynosi eksport netto w gospodarce, w której oszczędności równają się inwestycjom, a deficyt budżetowy wynosi 300? Przypominamy

Bardziej szczegółowo

Rozdział 6. Pakowanie plecaka. 6.1 Postawienie problemu

Rozdział 6. Pakowanie plecaka. 6.1 Postawienie problemu Rozdział 6 Pakowanie plecaka 6.1 Postawienie problemu Jak zauważyliśmy, szyfry oparte na rachunku macierzowym nie są przerażająco trudne do złamania. Zdecydowanie trudniejszy jest kryptosystem oparty na

Bardziej szczegółowo

Wzór Umowy. a... zwanym dalej Wykonawcą, reprezentowanym przez: 1... 2...

Wzór Umowy. a... zwanym dalej Wykonawcą, reprezentowanym przez: 1... 2... Załącznik nr 5 do SIWZ TT-2/Z/09/2013 Wzór Umowy Umowa zawarta w dniu... pomiędzy: Zakładem Wodociągów i Kanalizacji - z siedzibą w Policach ul. Grzybowa 50 zwanym dalej ODBIORCĄ, reprezentowanym przez:

Bardziej szczegółowo

Zapytanie ofertowe dotyczące wyboru wykonawcy (biegłego rewidenta) usługi polegającej na przeprowadzeniu kompleksowego badania sprawozdań finansowych

Zapytanie ofertowe dotyczące wyboru wykonawcy (biegłego rewidenta) usługi polegającej na przeprowadzeniu kompleksowego badania sprawozdań finansowych Zapytanie ofertowe dotyczące wyboru wykonawcy (biegłego rewidenta) usługi polegającej na przeprowadzeniu kompleksowego badania sprawozdań finansowych Data publikacji 2016-04-29 Rodzaj zamówienia Tryb zamówienia

Bardziej szczegółowo

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI 1) z dnia..2008 r.

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI 1) z dnia..2008 r. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI 1) z dnia..2008 r. PROJEKT w sprawie sposobu prowadzenia dokumentacji obrotu detalicznego produktami leczniczymi weterynaryjnymi i wzoru tej dokumentacji

Bardziej szczegółowo

Jednostkowy raport roczny Spółki Lindorff S.A. (dawniej Casus Finanse S.A.) za okres 01.01.2015-31.12.2015

Jednostkowy raport roczny Spółki Lindorff S.A. (dawniej Casus Finanse S.A.) za okres 01.01.2015-31.12.2015 Jednostkowy raport roczny Spółki Linrff S.A. (dawniej Casus Finanse S.A.) za okres 01.01.2015-31.12.2015 Wrocław, 21 marca 2016 Spis treści Rozdział 1. List Zarządu Linrff S.A.... 3 Rozdział 2. Wybrane

Bardziej szczegółowo

Załącznik Nr 2 do Uchwały Nr 161/2012 Rady Miejskiej w Jastrowiu z dnia 20 grudnia 2012

Załącznik Nr 2 do Uchwały Nr 161/2012 Rady Miejskiej w Jastrowiu z dnia 20 grudnia 2012 Załącznik Nr 2 do Uchwały Nr 161/2012 Rady Miejskiej w Jastrowiu z dnia 20 grudnia 2012 Objaśnienia przyjętych wartości do Wieloletniej Prognozy Finansowej Gminy i Miasta Jastrowie na lata 2013-2028 1.

Bardziej szczegółowo

Najwyższa Izba Kontroli Delegatura w Gdańsku

Najwyższa Izba Kontroli Delegatura w Gdańsku Najwyższa Izba Kontroli Delegatura w Gdańsku Gdańsk, dnia 03 listopada 2010 r. LGD-4101-019-003/2010 P/10/129 Pan Jacek Karnowski Prezydent Miasta Sopotu WYSTĄPIENIE POKONTROLNE Na podstawie art. 2 ust.

Bardziej szczegółowo

RYZYKO WALUTOWE - NARZĘDZIA MINIMALIZACJI. Wysoka konkurencyjność. Produkty dostosowywane do indywidualnych potrzeb Klienta

RYZYKO WALUTOWE - NARZĘDZIA MINIMALIZACJI. Wysoka konkurencyjność. Produkty dostosowywane do indywidualnych potrzeb Klienta RYZYKO WALUTOWE - NARZĘDZIA MINIMALIZACJI str. 1 Wysoka konkurencyjność Produkty dostosowywane do indywidualnych potrzeb Klienta Oferta cenowa negocjowana indywidualnie dla każdego Klienta Elektroniczne

Bardziej szczegółowo

Kto poniesie koszty redukcji emisji CO2?

Kto poniesie koszty redukcji emisji CO2? Kto poniesie koszty redukcji emisji CO2? Autor: prof. dr hab. inŝ. Władysław Mielczarski, W zasadzie kaŝdy dziennikarz powtarza znaną formułę, Ŝe nie ma darmowych obiadów 1. Co oznacza, Ŝe kaŝde podejmowane

Bardziej szczegółowo

Szczegółowe zasady obliczania wysokości. i pobierania opłat giełdowych. (tekst jednolity)

Szczegółowe zasady obliczania wysokości. i pobierania opłat giełdowych. (tekst jednolity) Załącznik do Uchwały Nr 1226/2015 Zarządu Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie S.A. z dnia 3 grudnia 2015 r. Szczegółowe zasady obliczania wysokości i pobierania opłat giełdowych (tekst jednolity)

Bardziej szczegółowo

Formularz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego

Formularz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego Formularz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego 1.Imię, nazwisko (nazwa) i adres (siedziba) kredytodawcy lub pośrednika kredytowego KREDYTODAWCA: POLI INVEST Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Bardziej szczegółowo

Jakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości?

Jakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości? Jakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości? Obowiązki sprawozdawcze według ustawy o rachunkowości i MSR 41 Przepisy ustawy o rachunkowości w zakresie

Bardziej szczegółowo

Ewidencjonowanie nieruchomości. W Sejmie oceniają działania starostów i prezydentów

Ewidencjonowanie nieruchomości. W Sejmie oceniają działania starostów i prezydentów Posłowie sejmowej Komisji do Spraw Kontroli Państwowej wysłuchali NIK-owców, którzy kontrolowali proces aktualizacji opłat rocznych z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości skarbu państwa. Podstawą

Bardziej szczegółowo

Problemy w realizacji umów o dofinansowanie SPO WKP 2.3, 2.2.1, Dzia anie 4.4 PO IG

Problemy w realizacji umów o dofinansowanie SPO WKP 2.3, 2.2.1, Dzia anie 4.4 PO IG 2009 Problemy w realizacji umów o dofinansowanie SPO WKP 2.3, 2.2.1, Dzia anie 4.4 PO IG Jakub Moskal Warszawa, 30 czerwca 2009 r. Kontrola realizacji wska ników produktu Wska niki produktu musz zosta

Bardziej szczegółowo

Polska-Warszawa: Usługi w zakresie napraw i konserwacji taboru kolejowego 2015/S 061-107085

Polska-Warszawa: Usługi w zakresie napraw i konserwacji taboru kolejowego 2015/S 061-107085 1/6 Niniejsze ogłoszenie w witrynie TED: http://ted.europa.eu/udl?uri=ted:notice:107085-2015:text:pl:html Polska-Warszawa: Usługi w zakresie napraw i konserwacji taboru kolejowego 2015/S 061-107085 Przewozy

Bardziej szczegółowo

PK1.8201.1.2016 Panie i Panowie Dyrektorzy Izb Skarbowych Dyrektorzy Urzędów Kontroli Skarbowej wszyscy

PK1.8201.1.2016 Panie i Panowie Dyrektorzy Izb Skarbowych Dyrektorzy Urzędów Kontroli Skarbowej wszyscy Warszawa, dnia 03 marca 2016 r. RZECZPOSPOLITA POLSKA MINISTER FINANSÓW PK1.8201.1.2016 Panie i Panowie Dyrektorzy Izb Skarbowych Dyrektorzy Urzędów Kontroli Skarbowej wszyscy Działając na podstawie art.

Bardziej szczegółowo

OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA DO ZAPYTANIA KE1/POIG 8.2/13

OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA DO ZAPYTANIA KE1/POIG 8.2/13 Zapytanie ofertowe - Działanie PO IG 8.2 Warszawa, dnia 13.12.2013 r. OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA DO ZAPYTANIA KE1/POIG 8.2/13 ISTOTNE INFORMACJE O PROJEKCIE: Celem projektu "Wdrożenie zintegrowanego systemu

Bardziej szczegółowo

- 70% wg starych zasad i 30% wg nowych zasad dla osób, które. - 55% wg starych zasad i 45% wg nowych zasad dla osób, które

- 70% wg starych zasad i 30% wg nowych zasad dla osób, które. - 55% wg starych zasad i 45% wg nowych zasad dla osób, które Oddział Powiatowy ZNP w Gostyninie Uprawnienia emerytalne nauczycieli po 1 stycznia 2013r. W związku napływającymi pytaniami od nauczycieli do Oddziału Powiatowego ZNP w Gostyninie w sprawie uprawnień

Bardziej szczegółowo

Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia

Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia Załącznik nr 4 do SIWZ BZP.243.1.2012.KP Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia Usługa polegająca na przygotowaniu i przeprowadzeniu badania ewaluacyjnego projektu pn. Rozwój potencjału i oferty edukacyjnej

Bardziej szczegółowo

Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.przetargi.chcpio.pl

Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.przetargi.chcpio.pl Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.przetargi.chcpio.pl Chorzów: Wykonanie usług w zakresie wywozu i utylizacji odpadów medycznych

Bardziej szczegółowo

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego ZAPYTANIE OFERTOWE

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego ZAPYTANIE OFERTOWE Legnica, dnia 22.05.2015r. ZAPYTANIE OFERTOWE na przeprowadzenie audytu zewnętrznego projektu wraz z opracowaniem raportu końcowego audytu w ramach projektu, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej

Bardziej szczegółowo

Być albo nie być produktów strukturyzowanych na polskim

Być albo nie być produktów strukturyzowanych na polskim Być albo nie być produktów strukturyzowanych na polskim rynku Wall Street 2009 Robert Raszczyk Główny Specjalista Dział Instrumentów Finansowych, GPW Zakopane, 06.06.2009 Program Czy wciąż potrzebna edukacja?

Bardziej szczegółowo

I. Wstęp. Ilekroć w niniejszej Informacji jest mowa o:

I. Wstęp. Ilekroć w niniejszej Informacji jest mowa o: Informacje podlegające upowszechnieniu w Ventus Asset Management S.A., w tym informacje w zakresie adekwatności kapitałowej według stanu na dzień 31 grudnia 2011 r. na podstawie zbadanego sprawozdania

Bardziej szczegółowo

Wskaźniki oparte na wolumenie

Wskaźniki oparte na wolumenie Wskaźniki oparte na wolumenie Łukasz Bąk Wrocław 2006 1 Wolumen Wolumen reprezentuje aktywność inwestorów krótko- i długoterminowych na rynku. Każda jednostka wolumenu jest wynikiem działania dwóch osób

Bardziej szczegółowo

Raport z przeprowadzenia ankiety dotyczącej oceny pracy dziekanatu POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA. WYDZIAŁ INŻYNIERII MECHANICZNEJ i INFORMATYKI

Raport z przeprowadzenia ankiety dotyczącej oceny pracy dziekanatu POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA. WYDZIAŁ INŻYNIERII MECHANICZNEJ i INFORMATYKI POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII MECHANICZNEJ i INFORMATYKI WEWNĘTRZNY SYSTEM ZAPEWNIENIA JAKOŚCI KSZTAŁCENIA Raport z przeprowadzenia ankiety dotyczącej oceny pracy dziekanatu CZĘSTOCHOWA

Bardziej szczegółowo

ZAPYTANIE OFERTOWE. Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości

ZAPYTANIE OFERTOWE. Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości Znak sprawy: GP. 271.3.2014.AK ZAPYTANIE OFERTOWE Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości 1. ZAMAWIAJĄCY Zamawiający: Gmina Lubicz Adres: ul. Toruńska 21, 87-162 Lubicz telefon:

Bardziej szczegółowo

Ogólnopolska konferencja Świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynków komunalnych. Oświetlenie publiczne. Kraków, 27 września 2010 r.

Ogólnopolska konferencja Świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynków komunalnych. Oświetlenie publiczne. Kraków, 27 września 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków oraz postanowienia przekształconej dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków Ogólnopolska konferencja Świadectwa charakterystyki energetycznej

Bardziej szczegółowo

DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 6 czerwca 2016 r. Poz. 789 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA FINANSÓW 1) z dnia 25 maja 2016 r. w sprawie rocznych i półrocznych sprawozdań ubezpieczeniowego

Bardziej szczegółowo

Metody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych

Metody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych Metody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych by Antoni Jeżowski, 2013 W celu kalkulacji kosztów realizacji zadania (poszczególnych działań i czynności) konieczne jest przeprowadzenie

Bardziej szczegółowo

Paweł Selera, Prawo do odliczenia i zwrotu podatku naliczonego w VAT, Wolters Kluwer S.A., Warszawa 2014, ss. 372

Paweł Selera, Prawo do odliczenia i zwrotu podatku naliczonego w VAT, Wolters Kluwer S.A., Warszawa 2014, ss. 372 Paweł Selera, Prawo do odliczenia i zwrotu podatku naliczonego w VAT, Wolters Kluwer S.A., Warszawa 2014, ss. 372 I Odliczenie i zwrot podatku naliczonego to podstawowe mechanizmy funkcjonowania podatku

Bardziej szczegółowo

Dotyczy: Odnowa centrum wsi śegiestów poprzez budowę oświetlenia ulicznego wzdłuŝ drogi powiatowej 1517K w śegiestowie

Dotyczy: Odnowa centrum wsi śegiestów poprzez budowę oświetlenia ulicznego wzdłuŝ drogi powiatowej 1517K w śegiestowie Zp.271.14.2014 Muszyna, dnia 03 kwietnia 2014 r. Miasto i Gmina Uzdrowiskowa Muszyna ul. Rynek 31 33-370 Muszyna Dotyczy: Odnowa centrum wsi śegiestów poprzez budowę oświetlenia ulicznego wzdłuŝ drogi

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 4 PREK 251/III/2010. Umowa Nr (wzór)

Załącznik nr 4 PREK 251/III/2010. Umowa Nr (wzór) Załącznik nr 4 PREK 251/III/2010 Umowa Nr (wzór) Zawarta w dniu roku w Krakowie pomiędzy : Przewozy Regionalne sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie, ul. Wileńska 14a, zarejestrowaną w Krajowym Rejestrze Sądowym

Bardziej szczegółowo

ZAGADNIENIA PODATKOWE W BRANŻY ENERGETYCZNEJ - VAT

ZAGADNIENIA PODATKOWE W BRANŻY ENERGETYCZNEJ - VAT ZAGADNIENIA PODATKOWE W BRANŻY ENERGETYCZNEJ - VAT Szanowni Państwo! Prowadzenie działalności w branży energetycznej wiąże się ze specyficznymi problemami podatkowymi, występującymi w tym sektorze gospodarki.

Bardziej szczegółowo

KLAUZULE ARBITRAŻOWE

KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE arbitrażowe ICC Zalecane jest, aby strony chcące w swych kontraktach zawrzeć odniesienie do arbitrażu ICC, skorzystały ze standardowych klauzul, wskazanych poniżej. Standardowa

Bardziej szczegółowo

Zamawiający potwierdza, że zapis ten należy rozumieć jako przeprowadzenie audytu z usług Inżyniera.

Zamawiający potwierdza, że zapis ten należy rozumieć jako przeprowadzenie audytu z usług Inżyniera. Pytanie nr 1 Bardzo prosimy o wyjaśnienie jak postrzegają Państwo możliwość przeliczenia walut obcych na PLN przez Oferenta, który będzie składał ofertę i chciał mieć pewność, iż spełnia warunki dopuszczające

Bardziej szczegółowo

ZAPYTANIE OFERTOWE z dnia 03.12.2015r

ZAPYTANIE OFERTOWE z dnia 03.12.2015r ZAPYTANIE OFERTOWE z dnia 03.12.2015r 1. ZAMAWIAJĄCY HYDROPRESS Wojciech Górzny ul. Rawska 19B, 82-300 Elbląg 2. PRZEDMIOT ZAMÓWIENIA Przedmiotem Zamówienia jest przeprowadzenie usługi indywidualnego audytu

Bardziej szczegółowo

IV Krakowska Konferencja Matematyki Finansowej

IV Krakowska Konferencja Matematyki Finansowej IV Krakowska Konferencja Matematyki Finansowej dr inż. Bartosz Krysta Członek Zarządu ds. Zarządzania Portfelem Enea Trading Sp. z o.o. Kraków, 18.04.2015 r. Agenda Wycena ryzyka - istota Zniżkowy trend

Bardziej szczegółowo

Banki, przynajmniej na zewnątrz, dość słabo i cicho protestują przeciwko zapisom tej rekomendacji.

Banki, przynajmniej na zewnątrz, dość słabo i cicho protestują przeciwko zapisom tej rekomendacji. Banki, przynajmniej na zewnątrz, dość słabo i cicho protestują przeciwko zapisom tej rekomendacji. Na rynku odmienia się słowo kryzys przez wszystkie przypadki. Zapewne z tego względu banki, przynajmniej

Bardziej szczegółowo

Polityka zmiennych składników wynagrodzeń osób zajmujących stanowiska kierownicze w Banku Spółdzielczym w Końskich Końskie, grudzień 2011r.

Polityka zmiennych składników wynagrodzeń osób zajmujących stanowiska kierownicze w Banku Spółdzielczym w Końskich Końskie, grudzień 2011r. Załącznik nr 17/XXXVIII/11 do Uchwały Zarządu Banku z dnia 22.12.2011r. Polityka zmiennych składników wynagrodzeń osób zajmujących stanowiska kierownicze w Banku Spółdzielczym w Końskich Końskie, grudzień

Bardziej szczegółowo

UZASADNIENIE. I. Potrzeba i cel renegocjowania Konwencji

UZASADNIENIE. I. Potrzeba i cel renegocjowania Konwencji UZASADNIENIE I. Potrzeba i cel renegocjowania Konwencji Obowiązująca obecnie Konwencja o unikaniu podwójnego opodatkowania, zawarta dnia 6 grudnia 2001 r., między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Danii

Bardziej szczegółowo

Wrocław, 20 października 2015 r.

Wrocław, 20 października 2015 r. 1 Wrocław, 20 października 2015 r. Program Operacyjny Inteligentny Rozwój Działanie 1.1.1 Badania przemysłowe i prace rozwojowe realizowane przez przedsiębiorstwa (Szybka Ścieżka) MŚP i duże Informacje

Bardziej szczegółowo

Wprowadzenie do zarządzania procesami biznesowymi czym są procesy biznesowe: Part 1

Wprowadzenie do zarządzania procesami biznesowymi czym są procesy biznesowe: Part 1 Wprowadzenie do zarządzania procesami biznesowymi czym są procesy biznesowe: Part 1 Listopad 2012 Organizacja funkcjonalna Dotychczas na organizację patrzono z perspektywy realizowanych funkcji. Zarząd

Bardziej szczegółowo

FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH

FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH L.Dz.FZZ/VI/912/04/01/13 Bydgoszcz, 4 stycznia 2013 r. Szanowny Pan WŁADYSŁAW KOSINIAK - KAMYSZ MINISTER PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Uwagi Forum Związków Zawodowych do projektu ustawy z dnia 14 grudnia

Bardziej szczegółowo

Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska

Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska Zarządzanie projektami wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania konkretnego, wymiernego rezultatu produkt projektu

Bardziej szczegółowo

13. Subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy wobec zwolnień grupowych.

13. Subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy wobec zwolnień grupowych. 13. Subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy wobec zwolnień grupowych. Przyjęte w ustawie o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców rozwiązania uwzględniły fakt, że

Bardziej szczegółowo

Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów

Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów 1 Autor: Aneta Para Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów Jak powiedział Günter Verheugen Członek Komisji Europejskiej, Komisarz ds. przedsiębiorstw i przemysłu Mikroprzedsiębiorstwa

Bardziej szczegółowo

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Przedsiębiorstw. Grupy przedsiębiorstw w Polsce w 2008 r.

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Przedsiębiorstw. Grupy przedsiębiorstw w Polsce w 2008 r. Materiał na konferencję prasową w dniu 28 stycznia 2010 r. GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Przedsiębiorstw w Polsce w 2008 r. Wprowadzenie * Badanie grup przedsiębiorstw prowadzących działalność

Bardziej szczegółowo

GRUPA KAPITAŁOWA POLIMEX-MOSTOSTAL SKRÓCONE SKONSOLIDOWANE SPRAWOZDANIE FINANSOWE ZA OKRES 12 MIESIĘCY ZAKOŃCZONY DNIA 31 GRUDNIA 2006 ROKU

GRUPA KAPITAŁOWA POLIMEX-MOSTOSTAL SKRÓCONE SKONSOLIDOWANE SPRAWOZDANIE FINANSOWE ZA OKRES 12 MIESIĘCY ZAKOŃCZONY DNIA 31 GRUDNIA 2006 ROKU GRUPA KAPITAŁOWA POLIMEX-MOSTOSTAL SKRÓCONE SKONSOLIDOWANE SPRAWOZDANIE FINANSOWE ZA OKRES 12 MIESIĘCY ZAKOŃCZONY DNIA 31 GRUDNIA 2006 ROKU Warszawa 27 lutego 2007 SKONSOLIDOWANE RACHUNKI ZYSKÓW I STRAT

Bardziej szczegółowo

URZĄD OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW

URZĄD OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW URZĄD OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW Wyniki monitorowania pomocy publicznej udzielonej spółkom motoryzacyjnym prowadzącym działalność gospodarczą na terenie specjalnych stref ekonomicznych (stan na

Bardziej szczegółowo

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania).

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). W momencie gdy jesteś studentem lub świeżym absolwentem to znajdujesz się w dobrym momencie, aby rozpocząć planowanie swojej ścieżki

Bardziej szczegółowo

ZP.271.1.71.2014 Obsługa bankowa budżetu Miasta Rzeszowa i jednostek organizacyjnych

ZP.271.1.71.2014 Obsługa bankowa budżetu Miasta Rzeszowa i jednostek organizacyjnych Załącznik nr 3 do SIWZ Istotne postanowienia, które zostaną wprowadzone do treści Umowy Prowadzenia obsługi bankowej budżetu miasta Rzeszowa i jednostek organizacyjnych miasta zawartej z Wykonawcą 1. Umowa

Bardziej szczegółowo

Warszawa: Dostawa kalendarzy na rok 2017 Numer ogłoszenia: 41127-2016; data zamieszczenia: 15.04.2016 OGŁOSZENIE O ZAMÓWIENIU - dostawy

Warszawa: Dostawa kalendarzy na rok 2017 Numer ogłoszenia: 41127-2016; data zamieszczenia: 15.04.2016 OGŁOSZENIE O ZAMÓWIENIU - dostawy Strona 1 z 5 Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.knf.gov.pl/o_nas/urzad_komisji/zamowienia_publiczne/zam_pub_pow/index.html Warszawa:

Bardziej szczegółowo

UCHWAŁ A SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. z dnia 18 października 2012 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych

UCHWAŁ A SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. z dnia 18 października 2012 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych UCHWAŁ A SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 18 października 2012 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych Senat, po rozpatrzeniu uchwalonej przez Sejm na posiedzeniu

Bardziej szczegółowo