GAZETA SYMPOZJALNA ŻYWNOŚCIOWE. bezpieczeństwo. nr 13. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

Transkrypt

1 XXIX Sympozjum Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna, Zakopane, maja 2009 r. GAZETA SYMPOZJALNA Stany Zjednoczone Ameryki Północnej nr 13 bezpieczeństwo ŻYWNOŚCIOWE 1

2 Bloki tematyczne: Bezpieczeństwo żywnościowe USA Wśród wykładowców m.in.: Jacek Bartkiewicz Prezes Zarządu, Bank BGŻ S.A., dr hab. Zbigniewa Bajka Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie Andrzej M. Faliński Dyrektor Generalny Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji, Andrzej Gantner Dyrektor Generalny, Polska Federacja Producentów Żywności, Iwona Jacaszek Dyrektor ds. Korporacyjnych, Coca-Cola HBC Polska Sp. z o.o. Jerzy Koźmiński Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności prof. dr hab. Zbigniew Lewicki Uniwersytet Warszawski Andrzej Lubowski dziennikarz niezależny dr Andrzej Olechowski współzałożyciel Platformy Obywatelskiej Przemysław Pohrybieniuk Członek Zarządu, Danone Sp. z o.o. Waldemar Pawlak Wiceprezes Rady Ministrów, Minister Gospodarki dr Michał Rutkowski Dyrektor, Bank Światowy prof. dr hab. Jerzy Wilkin Uniwersytet Warszawski Organizatorzy: XXIX SYMPOZJUM Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna Zakopane, maja 2009 r. Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej ul. Rakowicka 27, Kraków, tel.: , Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie ul. Rakowicka 27, Kraków, tel.: , faks: , Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie ul. Szewska 20/3, Kraków, tel.: , , faks: , 2

3 GAZETA SYMPOZJALNA Nr 13 SPIS TREŚCI Jak jeść... i nie dać się zwieść?... 4 Zaklinanie przyszłości... 7 Klastry eko-żywności szansą Polski na uzyskanie przewagi konkurencyjnej... 9 Wielka Ameryka Change czy Obama spełni pokładane w nim nadzieje? Kto ma płacić za demokrację? Amerykański kryzys: diagnoza i recepta Fascynacja Ameryką Wizozagadka czyli historia pewnej przyjaźni Amerykański problem z żywnością Fotoreportaż Redaktor naczelny: Maciej Kowalski Opieka merytoryczna: Marek Benio Dziennikarze: Leszek Gębczyk, Anna Karwińska Andrzej Lubowski, Szymon Musiał, Ewa Olesik, Anna Pastwa, Anna Porzuczek, Karolina Prudło, Joanna Śmiałkowska Kontakt z mediami: Katarzyna Świętek Korekta: Marta Nietrzebka Zdjęcia: Archiwum Gap, Internet Projekt i wykonanie okładki: Olisons.pl Skład i druk: Olisons.pl Wydawca: Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej Od Redakcji Drodzy Czytelnicy! Witajcie w Zakopanem, na XXIX Sympozjum Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna. Tematy naszego majowego spotkania, USA i bezpieczeństwo żywnościowe, są jak najbardziej na czasie. Po kilkudziesięciu latach amerykańskiej hegemonii, coraz częściej słychać głosy mówiące o schyłku imperium. Czy słusznie? Stany żyją nadzieją na zmianę, którą obiecał im nowo wybrany prezydent Barack Obama. Najbliższe lata pokażą nam, ile z wyborczych przyrzeczeń się ziści. Jeśli trudne zadanie wyjścia z kryzysu, nie tylko finansowego, w jakim znajdują się USA przerośnie Obamę, czeka nas historyczny, geopolityczny zwrot. Podobnym kamieniem milowym może okazać się kwestia bezpieczeństwa żywnościowego. Czy Unia Europejska zdecyduje się na stopniowe odejście od subsydiów rolnych, poświęcając część naszej niezależności na rzecz rozwoju najbiedniejszych regionów Ziemi? 7 czerwca wybierać będziemy naszych reprezentantów do Parlamentu Europejskiego nasz los jest więc niejako w naszych rękach Gorącym tematem są też europejskie normy żywnościowe, z którymi zdążyliśmy się już trochę oswoić w ciągu 5 lat naszego członkostwa w Unii. Nie milknie jednak dyskusja nad ich zasadnością i zakresem. Doświadczenie pokazuje zaś, że bez względu na unijne rygory, jakość dostępnych produktów spożywczych pozostawia wiele do życzenia Mamy nadzieję, że trzynaste wydanie Gazety Sympozjalnej, wbrew przesądom, okaże się szczęśliwe i przypadnie wam, drodzy Czytelnicy, do gustu. Miłej lektury! Maciej Kowalski Sprostowanie: do poprzedniego, 12 wydania Gazety Sympozjalnej wkradł się chochlik, który zamienił nazwisko jednego z autorów. Tekst VIP GAP na stronie 20 był autorstwa studenta III roku GAP, Tomasza Machowskiego. Za pomyłkę serdecznie przepraszamy. 3

4 Bezpieczeństwo żywnościowe Ewa Olesik Studentka I roku GAP Jak jeść...i nie dać się zwieść? Wszyscy pamiętają słynną reklamę dżemu z Biedronki. Pół Polski uśmiechało się pod nosem przy tej grze słów. Miny szybko im zrzedną, gdy dowiedzą się, z czego naprawdę produkowane są dżemy, pasztety czy soki, kuszące niewiarygodnie niską ceną w sklepach wielkopowierzchniowych. Oto mini-przegląd rezultatów kontroli jakości żywności przeprowadzonych w ubiegłym roku przez Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS). Wszystkie poniższe przykłady pochodzą z raportów Wojewódzkich Inspektoratów, prasowych wypowiedzi kontrolerów oraz własnych obserwacji autorki tekstu. Smacznego czytania! 4 Bezpieczeństwo żywnościowe raczej nie jest tym, co spędza nam sen z powiek. Myśli się o nim okazjonalnie w kontekście transgenicznych truskawek wielkości pomidorów, czy metrowych karpi nafaszerowanych hormonami wzrostu. Niebezpieczeństwo jest kojarzone z ciasno oplatającą ziemski glob siecią fast foodów serwujących masowo swoje po stokroć odgrzewane hamburgery. Skrajnie futurystyczne wizje zachwiania równowagi pokarmowej przedstawiają trzydaniowy posiłek skondensowany do postaci jednej pastylki. Wszystko to jednak nie niepokoi przeciętnego zjadacza chleba, który przecież swój rozum ma i kupuje tylko pewne produkty. Tymczasem zagrożenie czai się nie tylko w laboratoriach eksperymentów genetycznych, ale i w naszych lodówkach. Ufni reklamom i wiedzieni przyzwyczajeniem nie zawsze mamy świadomość, czym jest to, co zjadamy na codzień. To niestety standard w polskich sklepach, że nazwa produktu niekoniecznie zgadza się z jego składem. Tymczasem zakupy robi się zwykle w pośpiechu, kierując się instynktem, skojarzeniami i nawykami. Mało kto ma cierpliwość (oraz odpowiednie okulary), aby na każdym produkcie sprawdzić opisaną drobnym drukiem procentową zawartość jego komponentów. Dzięki temu producenci pozwalają sobie na pewną dowolność w tym zakresie. Przykłady można mnożyć. Wędrówkę po manipulacjach ze sklepowej lady zacznijmy od soków. Wbrew pozorom jest ich na polskim rynku stosunkowo niewiele. Na półkach w supermarketach królują nektary zawierające proc. oraz napoje z minimum 20 proc. zawartością soku. Reszta to woda, cukier i syntetyczne barwniki. Sprytna technika pominięcia niechlubnego faktu, że dany napój ma z sokiem tylko 20 proc. wspólnego to zastosowanie środka stylistycznego zwanego elipsą. Hasło Garden prosto z sadu sprytnie przemilcza kwestię, czy owy Garden jest sokiem. Inny sposób na oszukanie klienta to produkcja tzw. soków wieloowocowych, na które w większości składają się najtańsze soki (jabłkowy) z domieszką niewielkich ilości soków droższych, których porównywalną zawartość sugeruje barwne opakowanie produktu przedstawiające różnorodne owoce. Syrop malinowy produkuje się z głównie z zagęszczonego soku z aronii, czasem z dodatkiem soku z czarnej marchwi. Powód jest całkiem prosty syrop z malin brązowieje, więc lepiej sprzedaje się aronia w butelce pod nazwą maliny. W syropie Herbapolu o nazwie Malina z kwiatem lipy znajduje się 0,5 proc. zagęszczonego soku malinowego i 0,8 proc. kwiatu lipy. Po prostu lipa Należy jednak podkreślić, że nie ma nic nielegalnego w podobnych praktykach, dopóki na opakowaniu produktu znajduje się dokładny opis składników. Etykieta przedstawiająca owoce nie wyklucza użycia zamiast nich aromatu identycznego z naturalnym, który często można też spotkać w owocowych (ale głównie z nazwy) jogurtach. Czujność trzeba też zachować w przypadku herbatek owocowych, jak pokazuje przykład herbaty Bio-active Malina, w której skład wchodzi kolejno: hibiskus, czarna porzeczka, jabłko, burak (!), kwas cytrynowy, a na samym końcu owoc maliny - 1 proc. Skoro można manipulować z konsumentami soków i herbat, to i na amatorów dżemów da się zastawić pułapki. Pomijając jakość owoców, z których tworzone są kupne dżemy (wiadomo, że nie są to najdorodniejsze okazy), należy przyjrzeć się zawartości cukru w słoiczku dżemu. Najniższą półkę w Tesco zajmują produkty tejże marki składające się w 47% z cukru i w tylko z 36% z owoców. Kolejna sprawa to konserwacja produktu. Z pokolenia na pokolenie nasze babcie przekazywały sobie tajemną wiedzę o przegotowywaniu przetworów. Dlatego właśnie wszystkie dżemy i powidła w spiżarniach są przechowywane w słoikach. Jeżeli dżem znajduje się w cienkim plastikowym pudełeczku, to znak, że w produkcji nie zastosowano obróbki termicznej tylko utrwalenie konserwantami. Strach pomyśleć, ale takie właśnie produkty w myśl zasady jeżeli nie widać różnicy, po co przepłacać - lądują najczęściej w stołówkach i jadłodajniach.

5 Kolejny przystanek to dział nabiału. Znajduje się w nim cała ściana wyłożona imitacjami masła. Na opakowaniu widnieją uśmiechnięte krowy i pełne po brzegi maślnice znów nasuwające skojarzenie, że produkt jest tym, czym nie jest. Na odwrocie drobnym drukiem napisane jest miks tłuszczowy zawierający 7 proc. masła. Wszystko zgodnie z prawem, bo produkt nazywa się Extra Mazurskie albo Krówka Masłówka, więc to wina konsumenta, jeśli odniósł mylne wrażenie. Podobnie mogą nas zwieść sery. Obok prawdziwych serów w ladach chłod-niczych hipermarketów niespełna trzy lata temu pojawiły się wyroby przypominające ser żółty z wyglądu, etykiety, do złudzenia podobnej nazwy, a nawet smaku, ale zawierające tłuszcze roślinne - głównie olej - zamiast wyłącznie mlecznego. W niektórych produktach stwierdzono też obecność skrobi kukurydzianej lub pszennej. Produkowanie i dystrybucja takich wyrobów w żadnym wypadku nie jest ani nielegalna, ani karalna - muszą one jednak być prawidłowo oznakowane i pod żadnym pozorem nie wolno ani nazywać ich serami, ani eksponować w sposób, który może klientowi zasugerować, że produkt jest serem. Wobec tego zamiast Goudy i Edama mamy Gouden i Edan. Nie sposób się pomylić. Przechodzimy do kolejnych działów. Najtańsze spaghetti w Tesco to połączenie mąki i wody z dodatkiem kurkumy nadającej całości kolor, który niesłusznie sugeruje styczność z jajkiem. Trzy pierwsze składniki keczupu Hellmann sa to: koncentrat pomidorowy (63 proc.), cukier i woda. Dla porównania keczup Tesco to właściwie sok: woda, przecier pomidorowy (19 proc.), cukier. Receptura produktu podlega oczywiście woli producenta. Jednak konsument, widząc trzykrotnie tańszy substytut markowego produktu, nie zawsze zadziała racjonalnie i porówna ze sobą składniki. Bardziej prawdopodobne jest, że, kierując się instynktem zdobywcy, da się złapać na kolejną promocję tygodnia. Gwoli sprawiedliwości należy podkreślić, że podobne promocje można spotkać nie tylko w przywoływanym tu kilkakrotnie Tesco, które nie stanowi wyjątku. Zbliżona jakość charakteryzuje wszystkie wyroby firmowane marką sieci dyskontowych. Ich niska cena jest osiągana nie tylko poprzez redukcję kosztów reklamy. Zgodnie z doniesieniami kontrolerów jakości produktów rolno-spożywczych 25 proc. wód mineralnych serwowanych polskim klientom ma standard zwykłej kranówki. Furtką dla takich procederów było obniżenie przed kilku laty norm określających poziom składników mineralnych zawartych w 1 litrze wody z 1000 do 200 mg. To właśnie one (zwłaszcza wapń i magnez) świadczą o walorach danej wody. Jeżeli na etykiecie brak danych o zawartych w wodzie minerałach oraz ich ilości, to promujące je hasła typu: najlepsza woda mineralna, z czystego, górskiego źródła, ułatwia trawienie i pobudza apetyt, naturalna, zharmonizowana są jedynie dowodem na inwencję twórczą specjalistów od marketingu. Z kolei wody smakowe nie mają nic wspólnego z mineralnymi. Są to zwykłe wody aromatyzowane, bez żadnych wartości odżywczych, ponieważ na aromatyzowanie wód mineralnych nie pozwalają przepisy prawne. Jeszcze gorzej prezentują się napoje gazowane sprzedawane pod marką producenta wody mineralnej. Napój Krzyś o smaku gruszkowym nie dość, że zamiast wodą Jurajską jest sztucznie wzbogacony dwutlenkiem węgla, to oprócz chemicznych stabilizatorów smaku i konserwantów zawiera tylko 0,5 proc. soku wieloowocowego. Ciekawe ile z niego to sok gruszkowy W dziale warzywnym zdarzają się też oszustwa trudniejsze do wykrycia na pierwszy rzut oka. Choćby taki korzeń pietruszki i łudząco do niego podobny pasternak. Drugie warzywo jest tańsze, stąd często gra rolę tego pierwszego na sklepowej ladzie według doniesień inspekcji handlowej. Przeciętny konsument nie jest w stanie tego zweryfikować. Prawdziwe pole do manipulacji stanowią jednak wyroby mięsne, a zwłaszcza konserwy turystyczne, pasztety czy parówki. Ich nazwa zazwyczaj stara się wskazywać na szlachetniejszy ze składników. Na przykład pasztet z bażanta może zawierać 15% mięsa z bażanta a resztę wieprzowiny. Prawdziwym hitem jest pasztet z zająca Sokołów (w rzeczywistości drobiowo-wieprzowy), który zawierał na tyle śladową ilość tego zwierzęcia, że Inspekcja Handlowa zakwestionowała jego nazwę. Tu jednak producent wykazał się kreatywnością i zmienił nazwę na Pasztet Zająca, który produkowano rzekomo według receptury technologa żywności o tymże nazwisku. Pozostałe wyroby mięsne nie mają się wcale lepiej. Do niedawna ze stu kilogramów mięsa odpowiedniej jakości wolno było wyprodukować maksymal- Bezpieczeństwo żywnościowe 5

6 Bezpieczeństwo żywnościowe 6 nie 52 kg kabanosów czy 86 kg szynki. Wydajność tych wyrobów wynosiła zatem 52 proc. i 86 proc. W 2003 roku zniesiono w naszym kraju normy, które określały minimalną zawartość mięsa w mięsie. Zgodnie z nimi wędlina przekraczająca masą 130 proc. surowca uznawana była za produkt szynkopodobny. Dziś jesteśmy zalewani wędlinami o 160 a nawet 200 proc. wydajności. Jak to możliwe? Mięso nastrzykuje się wodą z azotanami i azotynami, dodaje substancje wiążące wodę i sól, fosforany dodające kruchości i ulepszacze. Konsument powinien jednak wiedzieć, że kupuje wędlinę złożoną w połowie z szynki, a w połowie z roślinnych dodatków białkowych i wody. Na opakowaniu ta informacja jest zawarta w formie hasła produkt wysoko wydajny. Warto też zachować czujność w przypadku wyrobów drobiowych. Te najtańsze są zazwyczaj produkowane z MOM, czyli mięsa odkostnionego mechanicznie. Jest to mieszanina zmielonych kości, chrząstek, szpiku kostnego, ścięgien. Same pyszności. Najczęściej można je spotkać w parówkach, kaszankach i pasztetowych. Co ciekawe, do 1995 roku używanie tego specyfiku było w Polsce zabronione. Obecnie już nie. Dzięki temu mielonka wieprzowa Tesco składa się w 33 proc. z drobiowego MOMu, wody, skórek wieprzowych, tłuszczu wieprzowego oraz mięsa wieprzowego w ilości 6,6 proc. Kolejną wygasłą ustawą był zakaz powrotu mięsa i przetworów mięsnych z półek sklepowych do producenta, który został zniesiony po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. W praktyce dopuszcza to odświeżanie wyrobów. Przypadek takiego odświeżania na siłę inspekcja handlowa odnotowała w ubiegłym roku, gdy jednostka wojskowa poskarżyła się na niską jakość wędlin. Mięso może czasem śmierdzieć, ale pecunia non olet. Z opublikowanego w ubiegłym roku raportu Inspekcji Handlowej z kontroli kilku dużych sieci sklepów wynika, że jakość 24 proc. badanych towarów była znacznie niższa od deklarowanej. Najgorzej wypadły produkty mleczne. Jedna trzecia z nich nie spełniała norm wypisanych na opakowaniu. Przetwory owocowe i warzywne miały wady w 26,3 proc., konserwy rybne w 24,5, a przetwory mięsne niemal w 24 proc. Co 11 partia przetworów mięsnych ma mniejszą zawartość mięsa i białka od deklarowanej. Raport z kontroli Wojewódzkiego Inspektoratu Inspekcji Handlowej w Krakowie przedstawia wyniki badania 49 partii wyrobów oferowanych do sprzedaży w sklepach wielkopowierzchniowych pod własną marką lub jako najtańsze produkty. Podczas kontroli zakwestionowano 19 z nich, co stanowi 38,8% ilości i 51,1% wartości wyrobów. Przeprowadzone na terenie całego kraju kontrole ujawniły nieprawidłowości przede wszystkim w zakresie jakości, oznakowania produktów oraz uwidaczniania cen towarów oferowanych do sprzedaży. Najczęściej nie spełniały wymagań jakościowych sery i koncentrat pomidorowy głównie z powodu niezgodności parametrów fizykochemicznych z zawartymi w deklaracjach producentów oraz niewłaściwych cech organoleptycznych. Nowelizacja ustawy o jakości produktów rolno-spożywczych, która weszła w życie pod koniec grudnia ubiegłego roku, pozwala Inspekcji Handlowej nakładać kary pieniężne sięgające 10 proc. przychodu firmy. Kontrolerzy mogą także podać do publicznej wiadomości, które firmy zachowują się nieuczciwie. Gdy zostaną wykryte nieprawidłowości, cały zapas produktu danego przedsiębiorcy jest wycofywany ze sprzedaży, a nie tylko badana partia. Kary karami, a producenci zawsze będą starali się wyjść na swoje przy pomocy nie zawsze uczciwych sztuczek. Abstrahując od jakości wyrobów w naszych sklepach, nowy trend walki z kryzysem dyktuje strategia downsizingu polegająca na zmniejszaniu ilości produktów przy jednoczesnym zachowaniu poprzedniej jego pojemności i starej ceny. Innymi słowy, sztuczka możliwa do wykrycia tylko przez bardzo spostrzegawczych klientów, którzy uważnie zapamiętują wagę i cenę jednostkową produktu. W obliczu tak szerokiej gamy możliwości wprowadzania w błąd konsumenta nie pozostaje nam nic innego jak tylko pomimo tego, że jest to męczące i odbiera resztki apetytu - dokładnie sprawdzać na etykietach zgodność składu produktu z nazwą oraz jego wagi z ceną. Chcąc uniknąć niebezpiecznych manipulacji żywnością powinno się wybierać produkty o naturalnej barwie, bez przedłużonego okresu ważności, jak najmniej przetworzone. Najczęstszą ofiarą nieuczciwych praktyk producentów padają konsumenci o zmniejszonej czujności oraz ci kierujący się jedynie kryterium cenowym, to jest głównie emeryci i studenci. Choć w naszej kulturze zakorzeniona jest cnota oszczędzania, to chcąc jeść bezpiecznie, należy stanowczo zapomnieć o parówkach po 3 zł za kilogram, wyrobach seroi wędlinopodobnych w nadzwyczaj promocyjnych cenach i zrozumieć, że gdy producent daje nam 50% gratis, to zazwyczaj jest to 50% wody z cukrem lub solą w zależności od tego czy kupujemy sok, czy też szynkę.

7 Zaklinanie przyszłości Maciej Kowalski Student III roku GAP Kryzys. Pierwszym, co kojarzymy z tym jakże często używanym w ostatnich kilkunastu miesiącach słowem, to spadające w przepaść wyceny akcji i nasze topniejące w oczach oszczędności. Załamanie, czy - jak wolą niektórzy - przejściowe kłopoty światowego systemu finansowego, to jednak tylko jeden z przejawów trwającego kryzysu trzech F Food, Fuel & Finance. Równolegle z początkiem spadków na giełdzie, na jesieni 2007, istne szaleństwo przeżywały rynki energii i surowców rolnych. W ciągu półtorej roku, między I 07 a VI 08 cena ropy poszybowała z ok. 60$ do prawie 150$ za baryłkę. Podobnie zachowywała się pszenica, która w tym samym okresie czasu podrożała ponad dwukrotnie. Bezpieczeństwo żywnościowe Nie wszyscy mają to szczęście, by utożsamiać kryzys tylko z uszczerbkiem, czy nawet całkowitą utratą oszczędności. Setki milionów, jeśli nie miliardy ludzi na całym świecie, w większym stopniu dotkniętych zostało drastycznym wzrostem cen żywności. Nasz nieograniczony apetyt na energię doprowadził do tego, że coraz bardziej opłacało się wykorzystywać płody rolne do produkcji biopaliw, a hektary ziemi, która wcześniej dawała ludziom pożywienie, przeznaczane były na produkcję biomasy. Pojawia się jednak pytanie, czy tak gwałtowne i dynamiczne zmiany można tłumaczyć samym tylko rosnącym zapotrzebowaniem na energię? Wiele wskazuje na to, że prawdziwej przyczyny należy upatrywać gdzie indziej. Istotny udział w wahaniach cen surowców rolnych mają zdyskredytowane ostatnio rynki finansowe. Tymczasem pierwotną rolą odsądzanych dziś od czci i wiary instrumentów finansowych, było zabezpieczanie przedsiębiorców przed wahaniami koniunkturalnymi. Kontrakty terminowe i opcje bazują na odwiecznym śnie człowieka o możliwości przepowiadania przyszłości. Dzisiejsze rynki, takie jak np. Chicago Board of Trade (CBOT), umożliwiają zapobiegawczym przedsiębiorcom i rolnikom na całym świecie częściową realizację tego snu. Kontrakty typu futures pozwalają na sprzedaż danego dobra, zanim zostanie ono de facto wyprodukowane. Hodowca bydła nie musi obawiać się, że cena, jaką uzyska za dwa lata ze sprzedaży żywca nie pokryje kosztów, jakie w międzyczasie poniesie. Jeżeli przy dzisiejszym układzie cen rynkowych przedsięwzięcie takie wydaje się być rentowne, ów hodowca może już dziś sprzedać określoną ilość żywca po danej cenie, przy okazji kupując datowane co miesiąc kontrakty na paszę i energię, które zamierza spożytkować. Rynek terminowy, utożsamiany potocznie z wielką grą, loterią, czy wręcz kasynem, jest przy takim do niego podejściu, wielkim towarzystwem ubezpieczeniowym, w którym za określoną cenę możemy sprzedać ryzyko związane z naszą działalnością produkcyjną. Jednak wbrew takiej optymistycznej wizji świata finansów, to nie rolnicy są rzeczywistymi beneficjentami istnienia rynków typu CBOT. Zabezpieczający swoje uprawy rolnicy, tak chętnie przywoływani przez piewców zalet rynków terminowych, stanowią znikomy, pomijalny wręcz ułamek całości notowanego na tych giełdach obrotu. Bolączką i przekleństwem giełd jest ogromna przepaść, jaka dzieli transakcje rejestrowane na parkietach, od procesów rzeczywistych, w tym wypadku faktycznych buszli pszenicy czy ryżu, które są przedmiotem obrotu. Szacuje się, że zaledwie 2% 7

8 Bezpieczeństwo żywnościowe 8 wszystkich dokonywanych przepływów ma swój rodowód w realnej gospodarce. Notowane na przeważającej większości giełd instrumenty mają charakter wyłącznie pieniężny, a nie dostawny, tj. ich rozliczenie następuje w sferze finansowej, z dala od magazynów z będącymi teoretycznie przedmiotem handlu towarami. Rozliczając kontrakt na zakup 100 ton cukru, broker nie wysyła do klienta bynajmniej pełnych wywrotek, oczekując w zamian pełnej płatności. Na koncie inwestora pojawia się tylko różnica, jaka wynika z odmiennych cen rozliczenia kontraktu, a bieżącej ceny rynkowej, a będący przedmiotem transakcji cukier nie musi nawet istnieć. Rozwiązanie to, będące w założeniu, jak i w praktyce, ogromnym ułatwieniem, obniżającym znacząco koszty transakcyjne, stało się magnesem na spekulantów, którym do pewnego stopnia wszystko jedno czy handlują kauczukiem, ropą naftową, czy ryżem. Możliwość zabezpieczenia się przed zmianami cen, jaką dają rynki finansowe, jest dużym ułatwieniem w planowaniu przedsięwzięcia. Pytanie tylko, do jakiego stopnia zabezpieczanie się przed zmianami cen byłoby potrzebne bez istnienia takich rynków. Funkcjonowanie rynków instrumentów pochodnych jest swego rodzaju błędnym kołem, pozwalającym na ubezpieczenie się od wahań, które same kreują. Prawdziwą tragedią tych niczym nie skrępowanych giełdowych przepychanek, jest wpływ, jaki to kasyno dla bogatych, mówiąc językiem Keynesa, ma na życie zwykłych obywateli. Cena pszenicy, która teoretycznie powinna być wypadkową działania sił popytu i podaży, w ciągu półtorej roku w latach wzrosła z 3,5$ w okolice 13$, by później z powrotem spaść do dzisiejszych 5-6$. Popyt na te podstawowe dobro praktycznie nie ulega wahaniom (wspomniany wzrost zapotrzebowania na potrzeby energetyki był w rzeczywistości niewielki). Jedyną zmienną, która mogłaby mieć wpływ na ceny, pozostaje zatem podaż, czyli w tym wypadku ilość oferowanej globalnie pszenicy, zależnej wprost od bieżących zbiorów, które z kolei zdeterminowane są warunkami pogodowymi. U podstaw zwyżki sprzed dwóch lat leży spadek światowych zbiorów wynikły z gorszych warunków pogodowych, m.in. suszy w Australii. W rzeczywistości wahania zostały jednak zwielokrotnione poprzez zaangażowanie kapitału spekulacyjnego, który przewidując wzrost ceny na skutek nieurodzaju grał na zwyżkę, windując ceny niemal czterokrotnie. Jednocześnie warto zaznaczyć, że globalne zmiany samych plonów nie przekraczały w ostatnich kilkunastu latach 10%... Spotęgowane przez działania spekulacyjne wzrosty cen zbóż, stanowiących podstawowe źródło pożywienia, zaowocowały falą strajków i niepokoi społecznych, szczególnie w najbiedniejszych regionach świata (acz nie tylko limity na zakup ryżu wprowadziły m.in. niektóre sklepy w USA czy Izraelu). Czy świat może sobie pozwolić, by w imię nieskrępowanej wolności gospodarczej i swobody inwestowania narażać nie mających ekonomicznej siły przebicia mieszkańców globalnego Południa na głód? Bardzo ciekawa jest w tej kwestii postawa najbardziej chyba znanego i majętnego spekulanta, Georga Sorosa. To właśnie za sprawą takich praktyk, jakich dopuszcza się zarządzany przez niego fundusz hedgingowy, międzynarodowy rynek towarów rolnych jest tak rozchwiany i kapryśny. Jednocześnie sam Soros głośno potępia regulacje, które umożliwiają mu spekulacje na taką skalę. W zeszłym roku na swoim wystąpieniu przed amerykańskim Kongresem nawoływał do większej kontroli państwowej, która jego zdaniem pomogłaby uspokoić rynki. Nie sposób nie zgodzić się z Sorosem, podobnie jak nie należy dziwić się jego pozornej hipokryzji i dwulicowości. Rynki kapitałowe i towarowe mają wprawdzie długą historię i nie raz widziały już bańki spekulacyjne choćby związane z handlem nieruchomościami w okresie amerykańskiej gorączki złota, czy holenderskimi tulipanami. W pewnej formie kontraktami terminowymi na płody rolne obracali nawet starożytni - zakup przyszłych zbiorów oliwek po wynegocjowanej wcześniej cenie opisywał już Arystoteles. Takie przeniesienie ryzyka, ale i potencjalnych krociowych zysków, na osobę niezwiązaną bezpośrednio z samą produkcją danego dobra, nie jest zatem niczym nowym. Historia zorganizowanego i szeroko zakrojonego handlu opartymi na płodach ziemi kontraktami terminowymi zaczęła się jednak wraz z uruchomieniem w połowie XIX wieku wspomnianej CBOT. Rozpowszechnienie się i ułatwienie dostępu, niespotykana wcześniej płynność i dynamika rynków, jaką spowodowało wprowadzenie jednolitego handlu elektronicznego, stworzyły jednak znacznie żyźniejszy grunt pod takie praktyki. Nowe okoliczności i warunki, w jakich przychodzi nam funkcjonować, wymagają nowych rozwiązań. Spekulacje, jakich doświadczyliśmy w ostatnich latach, dobitnie pokazują, że potrzebne są nowe regulacje, które pomogą okiełznać rynki. Bezpieczeństwo żywnościowe leży więc w rękach naszych demokratycznie wybranych polityków. Zatem do urn!

9 Klastry eko-żywności szansą Polski na uzyskanie przewagi konkurencyjnej Anna Pastwa Studentka III roku GAP Postępujący proces integracji europejskiej oraz globalizacji gospodarki światowej jest dla współczesnych przedsiębiorstw niemałym wyzwaniem. Muszą one zwiększać swą konkurencyjność, innowacyjność, wprowadzać coraz to nowe, bądź ulepszone produkty a przy tym zachować atrakcyjność cenową dla konsumentów. W wymiarze globalnym produkcja żywności ulega podobnym procesom jak większość sektorów przemysłowych: intensyfikacji, chemizacji, trendom ekonomii skali i światowego marketingu. W rezultacie upraszczając prawie na całym świecie konsumujemy podobne, pozbawione smaku, zapachu, pełne pozostałości syntetyków chemicznych produkty żywnościowe Bezpieczeństwo żywnościowe Doskonałą alternatywą wydaje się być zatem żywność ekologiczna. Warto tu jednak zaznaczyć istotną różnicę między żywnością ekologiczną a często promowaną tzw. zdrową żywnością. Ta pierwsza dotyczy produktów, które posiadają certyfikat zgodny z prawem unijnym (na opakowaniu znajdziemy unijne logo i adres jednostki certyfikującej). Zdrowa żywność mimo że często to żywność naturalna - z ekologicznym procesem produkcji ma niewiele wspólnego. Przepisy unijne nie pozwalają nawet na umieszczanie deklaracji zdrowotnych na etykietach produktów. Niestety żywność organiczna ma swoją cenę i zapłacimy za nią dużo więcej niż za konwencjonalną. Jest to rezultatem wysokich kosztów produkcji i konieczności wspomnianej certyfikacji. Mimo to, od kilkudziesięciu lat obserwuje się w krajach zachodnich dynamiczny wzrost zainteresowania żywnością ekologiczną. Polska, po wstąpieniu do Unii Europejskiej również powoli dołącza do tego trendu, choć rynek krajowy jest wciąż niewielki. W naszym kraju nadal panuje przekonanie, że żywność ekologiczna jest dla bogatych i świadomych konsumentów, głównie mieszkańców miast. Choć polski rynek jest jeszcze niszowy, wykazuje tendencję wzrostową. Można powiedzieć, że rynek żywności ekologicznej jest rynkiem przyszłości, na który polscy producenci powinni wejść jak najszybciej. Tym bardziej, że paradoksalnie opóźnienie w rozwoju gospodarczym jest dużym ułatwieniem. Polscy rolnicy nie ponoszą tak wielkich strat produkcyjnych jak rolnicy zachodni przy przechodzeniu z rolnictwa konwencjonalnego na ekologiczne. Dzieje się tak z dwóch powodów - po pierwsze, średni poziom nawożenia gruntów jest w Polsce niższy niż w Unii, po drugie, metody uprawy w rolnictwie konwencjonalnym są w Polsce bardziej ekstensywne niż na zachodzie. Dodatkowo, koszty pracy są w Polsce niższe niż w krajach UE-15, co również podnosi konkurencyjność tego sektora. Niestety tradycyjny model rozdrobnionego rolnictwa i brak skutecznej reformy agrarnej stanowi nadal barierę. Pojedynczym gospodarstwom nie opłaca się ponosić wysokich kosztów certyfikacji i przestrzegania reguł produkcji, bo nie mają gwarancji, że taki produkt znajdzie nabywcę. Ogromną szansą na ominięcie tej przeszkody dla polskich producentów jest skupienie się w obrębie struktur klastrowych. Współczesne rozumienie klastra lub grona (pojęcia tożsame) opiera się na definicji amerykańskiego ekonomisty M. E. Portera. Jest to geografi czne skupisko wzajemnie powiązanych fi rm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, fi rm działających w pokrewnych sekto rach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i sto warzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących. Klastry osiągające masę krytyczną (niezbędna liczba fi rm i innych instytucji tworząca efekt aglomeracji) i odnoszące niezwykłe sukcesy konkuren cyjne w określonych dziedzinach działalności, są uderzającą cechą niemal każdej gospodarki naro dowej, regionalnej, stanowej, a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach gospodarczo rozwiniętych (Porter 2001). Warto zaznaczyć, że klastry mogą powstawać nie tylko w branżach high-tech, ale również w tradycyjnych. Te ostatnie, np. spożywcze, produkujące w szczególności żywność ekologiczną, mają ogromne znaczenie dla regionów słabiej rozwiniętych. Ich założenie wymaga mniejszych nakładów i może przebiegać sprawniej i szybciej w porównaniu do klastrów przemysłowych. Regiony mało atrakcyjne dla inwestorów zewnętrznych ze względu na słabą infrastrukturę mają szansę na rozwój od wewnątrz. Warto jeszcze raz przypomnieć o systematycznie powiększającym się w Polsce popycie na produkty ekologiczne i dużym zachodnim rynku zbytu. 9

10 Bezpieczeństwo żywnościowe Współpraca w formie klastra stwarza szansę na konsolidację rozdrobnionych gospodarstw, przy jednoczesnym zachowaniu odrębności i autonomii każdego podmiotu. Brak konieczności obejmowania przez jednego przedsiębiorcę własności nad całym łańcuchem wartości daje możliwość powstawania stowarzyszeń branżowych i lokalnych, objętych siecią powiązań formalnych i nieformalnych, pionowych i poziomych. Pozwala to względnie małym podmiotom funkcjonować jak duże struktury i przez to skutecznie konkurować na rynku oraz mieć większy wpływ na pozycję przetargową sektora przez tzw. efekt synergii. Duże znaczenie ma tutaj również ekonomia skali, która niesie ze sobą obniżenie kosztów działalności. Wspólna działalność daje możliwość specjalizacji dotychczasowa rozdrobniona produkcja o charakterze wszechstronnym ma szansę stać się wyspecjalizowaną działalnością wytwórczą, która może mieć ogromne znaczenie w handlu wewnątrzgałęziowym. Klastry oznaczają również podniesienie jakości kapitału społecznego. W Polsce konieczny jest wzrost wzajemnego zaufania przedsiębiorców. Współpraca na rzecz osiągania wspólnych korzyści prowadzi m.in. do zmniejszenia kosztów transakcyjnych. Kooperacja w strukturach klastrowych dotyczy nie tylko przedsiębiorstw, ale również jednostek badawczych, naukowych, instytucji otoczenia biznesu. To wszystko umożliwia tworzenie środowiska innowacyjnego sprzyjającego dyfuzji wiedzy i innowacji w regionie. Klastry stanowią gwarancję lokalnej stabilności. Dzięki powiązaniom różnych instytucji tworzącym trwałą strukturę, która przyciąga coraz to nowych kooperantów powstają nowe miejsca pracy a co za tym idzie, zmniejsza się bezrobocie. Grona mają również swoje specjalne miejsce w polityce Unii Europejskiej, która przeznacza na ich wspieranie środki z funduszy strukturalnych. Niestety nie ma uniwersalnego wzorca ani recepty na klaster i wszystko zależy od uwarunkowań lokalnych. Warto jednak, aby przedsiębiorcy, szczególnie z branży żywności ekologicznej łączyli swoje siły. Korzyści ze współpracy w ramach klastra są jak widać ogromne. Tym bardziej, że polska żywność ma już wyrobioną liczącą się markę, a jeśli będzie to dodatkowo żywność ekologiczna to jej znaczenie jeszcze bardziej wzrośnie. Ten segment rynku charakteryzuje się dużym potencjałem i rosnącym popytem. Warto to wykorzystać. Wielka Ameryka Jest powszechnie wiadomym, że Ameryka to kraj grubasów, jednak dopiero po wizycie w tym kraju zrozumiałam, co tak naprawdę kryje się pod tym słowem. W USA wszystko jest wielkie. Ludzie jeżdżą dużymi samochodami po autostradach mających sześć pasów, trzymając w ręce litrowy kubek coca-coli i przegryzając big maca. Pracują w drapaczach chmur, a zakupy robią w wielkopowierzchniowych sklepach. Przerażające jest to, że sami Amerykanie też są wielcy. Nierzadko w metrze da się zaobserwować pasażera, który w wyniku nadmiernej masy ciała zajmuje dwa siedzenia zamiast jednego. Co może wpływać na fakt, iż tak duży odsetek społeczeństwa cierpi na otyłość i nadwagę? Głównych przyczyn należy przede wszystkim doszukiwać się w złych nawykach żywieniowych oraz braku aktywności fizycznej. Prawidłowe odżywianie jest jednym z czynników warunkujących zdrowie. Niewłaściwe proporcje składników odżywczych wpływają na jego stan. Nadwaga jest wszechobecnym problemem, który po części związany jest ze stylem amerykańskiego życia, ale również z jakością produktów, jakie spożywają Amerykanie. Spożywana żywność zawiera bardzo dużo cukrów, tłuszczu oraz soli, natomiast jest uboga w składniki zdrowe dla organizmu. Kalorie, kalorie, kalorie 10 Kalifornijski klaster win. Źródło: Porter M., Konkurencyjna przewaga narodów, Już od najmłodszych lat dzieci są przyzwyczajane do niezdrowego stylu życia. Rodzice nagminnie pozwalają im na jedzenie wszelkiego rodzaju słodyczy i fast foodów. Mrożonki odgrzane w mikrofalówce na obiad wydają się tam być zjawiskiem normalnym. Za złe odżywianie dzieci należy winić nie tylko rodziców ale także otoczenie. Duże korporacje wydają miliardy dolarów rocznie, aby przekonać najmłodszych do swoich produktów. W szkołach jest mnóstwo automatów z niezdrowym jedzeniem. Z drugiej strony reklamy, choćby te

11 Problem otyłości zatacza coraz szerszy krąg w świecie państw rozwijających się. Wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ponad miliard osób na świecie cierpi na nadwagę, a więcej niż 300mln jest otyłych. Kolebką otyłości są Stany Zjednoczone, gdzie problem ten dotyka ponad 30 procent społeczeństwa, co stanowi ok. 100 mln ludzi. Dodatkowo 2/3 ludności cierpi na nadwagę. Jest to tak duży odsetek ludności, iż można to zjawisko nazwać epidemią. oglądane w telewizji wpływają na psychikę dzieci i kształtują ich preferencje żywieniowe. Wobec tego trudno się dziwić, że dzieci mają problemy z utrzymaniem prawidłowej wagi ciała. W dorosłym życiu osoby te nie zmieniają w dużym stopniu swoich przyzwyczajeń i preferencji żywieniowych w skutek tego borykają się z nadmierną wagą przez całe życie. Szybkie tempo życia powoduje, że ludzie żyjący w Stanach Zjednoczonych nie mają czasu na zjedzenie śniadania czy przygotowywanie domowych posiłków. Dlatego często w drodze do pracy skręcają do przydrożnych Fast foodów po dużą czarną i zestaw śniadaniowych hamburgerów. Na obiad chodzą do restauracji, gdzie zazwyczaj zamawiają coś na szybko. Z moich obserwacji wynika, że porcje podawane w większości amerykańskich lokali są większe niż europejskie standardy. Na kolację najlepiej nadaje się pizza, gdyż bez żadnego wysiłku, z pilotem od telewizora w ręce można ją zamówić przez telefon o dowolnej porze. Negatywne konsekwencje otyłości ponosi całe społeczeństwo. Jak wynika z badań osoby otyłe są mniej wydajne w pracy. Częściej niż ludzie z prawidłową wagą mają problemy zdrowotne. Najczęściej spotykane dolegliwości to choroby układu krążenia, cukrzyca typu II, niewydolność serca oraz nadciśnienie tętnicze. U tych osób występuje także większe prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń emocjonalnych czy popadnięcia w depresję. Kolejnym powodem puszystości w USA jest mała aktywność fizyczna. Bardzo duży odsetek społeczeństwa amerykańskiego nie wykazuje żadnej aktywności fizycznej w wolnym czasie. Pomimo, iż ponad połowa z nich chce walczyć ze zbędnymi kilogramami to prowadzą siedzący tryb życia i prawie zupełnie nie uprawiają sportu. Kolejne, coraz nowsze diety cud nie przynoszą oczekiwanych efektów, a często wręcz przeciwnie niechciane kilogramy za pomocą efektu jo-jo wracają ze zdwojoną siłą. Po co chodzić pieszo lub jeździć rowerem skoro wszystko można załatwić, bądź to nie ruszając się z domu, bądź przy pomocy samochodu? Samochód jest dla Amerykanina niezbędny. Relatywnie niska cena benzyny w porównaniu do zarobków, w dużej mierze przyczynia się do nadmiernego korzystania właśnie z tego środka transportu. To, że jeżdżą nimi do supermarketów akurat mnie nie dziwi, gdyż na półkach leży bardzo mało rzeczy pakowanych pojedynczo. Zazwyczaj wszystko kupuje się w dużych opakowaniach i w dużych ilościach. Kiedyś chciałam sobie kupić puszkę napoju i okazało się, że najmniejsza ilość jaka jest dostępna to opakowanie 12 sztuk. I jak tu poradzić sobie bez samochodu? Jednak kiedy sąsiedzi mieszkający od siebie 100 metrów przyjeżdżali w odwiedziny samochodem, zwróciło to już moją uwagę. Praktycznie można powiedzieć, że bez pojazdu ludzie nie ruszają się z domu. W centrum miasta rzadko spotyka się spacerujące osoby. Ekstremalnym przykładem wygodnej Ameryki jest załatwianie spraw bankowych bez wychodzenia z samochodu. Czy to nie jest już przesada? I jak tu nie przytyć Jednocześnie, aby zrobić zakupy, wcale nie trzeba udawać się do sklepu. Można to z powodzeniem zrobić, bądź to przez telefon, bądź przy użyciu internetu. Co więcej, jest to bardzo popularne. Anna Porzuczek Studentka II roku GAP Warto zaznaczyć, iż dużo większą skłonność do tycia mają ludzie o niskich dochodach. Powodem są wysokie ceny produktów zdrowych i wysokiej jakości. Wydaje się, że w czasie kryzysu problem ten może nabrać rozpędu. Ludzie tracą pracę lub ich dochody ulegają zmniejszeniu, wskutek czego jeszcze częściej odwiedzają miejsca, gdzie można tanio zjeść lub kupują żywność tańszą, często znacznie bardziej kaloryczną. Słuszność postawionej tezy potwierdzają podane przez McDonald s wyniki za IV kwartał 2008, które były lepsze niż oczekiwania analityków. Amerykanie wydają się nie reagować na publikowane przerażające statystyki i alarmy odnośnie problemu otyłości. Pomimo niebotycznych kwot, sięgających 120 mld $ rocznie, które rząd wydaje na walkę z otyłością, nie zmniejsza się odsetek ludzi borykających się z ciężkim problemem. Z raportu międzynarodowej organizacji Conference Board wynika, że odchudzanie Ameryki pochłania znacznie większe środki niż walka z uzależnieniem od alkoholu i tytoniu. Już dziś szacuje się, że wkrótce główną przyczyną zgonów w USA będą następstwa spowodowane nadmierną wagą, a nie, jak do tej pory, dolegliwości związane z paleniem papierosów. Widzimy, że Stany Zjednoczone stoją przed bardzo trudnym do pokonania wyzwaniem. Jednak Europa idzie w tym samym kierunku i pomimo lekcji jaką nam dają sąsiedzi zza Oceanu, nie wyciągamy żadnych wniosków. W dzisiejszym, zglobalizowanym świecie, trudno jest odseparować się od amerykańskich nowości, także żywieniowych. Według szacunkowych danych, w Europie na nadwagę cierpi już połowa dorosłych, a także 22 mln dzieci. Jak zatem łatwo zauważyć powoli sytuacja w Europie staje się równie poważna jak w USA. Bezpieczeństwo żywnościowe 11

12 USA Joanna Śmiałkowska Absolwentka kierunku Administracja Change czy Obama spełni pokładane w nim nadzieje? Zmiana, której potrzebujemy hasło to było motywem przewodnim kampanii wyborczej Baracka Obamy. Kampanii zwycięskiej, tak więc Amerykanie stanęli po stronie owej zmiany i wręczyli Obamie mandat do jej przeprowadzenia. Zmiana ma dotyczyć zarówno sytuacji wewnętrznej Stanów Zjednoczonych jak i relacji z innymi państwami. Obranie nowego kursu na obydwu polach jest niezbędne, jeśli Ameryka pragnie odbudować swą pozycję supermocarstwa, którą zdaje się tracić. Barack Obama podjął się tej odbudowy i obiecał ją obywatelom Ameryki i świata. Czy podoła tej misji i nie zawiedzie nadziei, pokładanych w nim przez miliony Amerykanów? Oczywiście czas pokaże, jednak już po tych kilku miesiącach urzędowania w Białym Domu można na podstawie podejmowanych przez niego działań, pokusić się o pewną prognozę ich dalszego kierunku. 12 Serwis internetowy PolitiFact wyliczył, iż w kampanii wyborczej Barack Obama złożył ponad 500 obietnic. Większość z nich dotyczyła oczywiście sposobów walki z kryzysem gospodarczym i poprawy sytuacji materialnej Amerykanów. W związku z tym nowy prezydent zapowiedział cięcia podatkowe dla 95 proc. Amerykanów przy jednoczesnym podwyższeniu podatków dla najbogatszych i zlikwidowaniu ulg podatkowych dla gospodarstw domowych osiągających dochody powyżej 250 tys. dolarów rocznie. Ponadto, poparł plan ratunkowy w postaci 700 miliardów dolarów pomocy dla sektora finansowego. Obama zapowiedział też szereg wydatków na programy społeczne, inwestycje w naprawę infrastruktury (roboty publiczne), które mogłyby pobudzić koniunkturę. Co więcej, obiecał pomoc dla zadłużonych właścicieli domów i regulacje banków. Wszystkie te wydatki muszą powodować wzrost deficytu budżetowego USA, który w pierwszej połowie 2009 r. urósł do rekordowych 956,8 mld dol. Do końca roku przewiduje się, iż wyniesie on 1,75 biliona dolarów, co stanowi 12,3 proc. PKB Stanów Zjednoczonych. Natomiast obietnice wyborcze Obamy zakładały obniżenie deficytu budżetowego do 3 proc. PKB do 2013 roku. W sytuacji obecnego kryzysu wydaje się to jednak niemożliwe, z uwagi na to, że nowy prezydent wybrał keynesowki model ratowania gospodarki, a więc odejście od liberalnego kapitalizmu anglosaskiego. Z drugiej strony to właśnie zadłużenie państwa, prywatnych banków i obywateli przyczyniło w dużej mierze do obecnych problemów gospodarczych. Powiększanie deficytu budżetowego może więc wystraszyć zagranicznych inwestorów, którzy przestaną kupować amerykańskie obligacje. Walka z kryzysem może więc okazać się tzw. błędnym kołem. Jednak celem Obamy jest przebudowa amerykańskiego kapitalizmu, który w poprzedniej postaci niczym nieskrępowanego rynku okazał się zawodny. Nowy porządek ma charakteryzować się zmodernizowanym systemem finansowym, większym zakresem interwencjonizmu państwowego oraz mniejszą tolerancja dla nierówności minionej dekady. Nowy prezydent USA zdaje się wierzyć w osiągnięcie tego celu. Kolejnym ważnym zadaniem, jakiego obiecał się podjąć Obama, jest przebudowa stosunków Ameryki ze światem. Poprzedni prezydent, George W. Bush, mocno nadwyrężył pozycję Stanów Zjednoczonych na arenie globalnej. Prowadził on bowiem unilateralną politykę zagraniczną, często ignorując stanowisko gremiów międzynarodowych i innych państw (najdobitniejszym przykładem jest inwazja na Irak wbrew opinii Organizacji Narodów Zjednoczonych). Nierozwiązane pozostają również problemy w tych częściach świata, w których USA były zaangażowane: konflikt palestyńsko-izraelski jest wciąż zaogniony, proces pokojowy jest praktycznie sparaliżowany; Iran rozwija program wzbogacania uranu i zwiększa swoje wpływy w Zatoce Perskiej; wojna w Afganistanie nie przynosi żadnych pozytywnych efektów; Korea Północna wydaje się nic sobie nie robić ze stanowiska USA; Rosja wyczuwa bezradność Ameryki planuje odzyskać strefę wpływów w bliskim pograniczu. Problemy te wskazują, że świat coraz mniej liczy się ze Stanami Zjednoczonymi, które nie są już traktowane jako hegemon i światowy szeryf. Spowodowane jest to, jak to określa Zbigniew Brzeziński, globalnym politycznym przebudzeniem nowych potęg takich jak Chiny czy Indie. Świat staje się wielobiegunowy. Potrzebne jest więc

13 zrodło Fot.Pete Souza kwestii polityki zagranicznej zaprosił Rosję do wspólnych działań w Afganistanie oraz otwarcie poparł przyjęcie Turcji do Unii Europejskiej. Co więcej, przedstawił plan rozbrojenia nuklearnego. W powyższych kwestiach nie osiągnięto jednak zgody z Unią Europejską i innymi państwami. Stanowisko Obamy pokazało jednakże, iż jest on politykiem dialogu i perswazji. Taki obraz przywódcy amerykańskiego zdecydowanie polepszył sytuację na świecie, który zaczyna wierzyć, że drogą kompromisu i wspólnych działań można wyjść z obecnych kłopotów. USA zupełnie inne podejście do problemów globalnych. Nowy prezydent USA zdaje się być tego świadomym i proponuje takie właśnie podejście. W kampanii wyborczej zapowiedział poprawę stosunków z takimi państwami jak Iran czy Korea Północna poprzez prowadzenie dialogu bez warunków wstępnych. Ponadto, obiecał partnerskie traktowanie sojuszników oraz branie pod uwagę stanowisk organizacji międzynarodowych. Dowodem realizacji bardziej kompromisowej i propartnerskiej polityki zagranicznej była kwietniowa wizyta Obamy w Europie w związku ze szczytem G-20 w Londynie (20 krajów reprezentujących największe gospodarki, które wytwarzają razem 85 proc. światowego PKB), obchodami 60-lecia NATO w Strasburgu oraz szczytem w Pradze. Podczas tych szczytów Obama przekazał światowym przywódcom hasło Płyniemy na jednej łodzi. Równocześnie zaproponował światu amerykańskie przywództwo na wzburzonym kryzysem morzu. Ponadto, na zamkniętym posiedzeniu szczytu G-20 przyznał, że to USA są odpowiedzialne za wywołanie kryzysu światowego. W Ważnym punktem w kampanii wyborczej Baracka Obamy była kwestia nielegalnych imigrantów przebywających w USA. Zapowiedział on wówczas poparcie dla planu Busha, który pozwalałby znacznej części z 12 milionów imigrantów (głównie z Ameryki Łacińskiej) starać się o legalizację ich pobytu. Jednocześnie plan ten zakładał zintensyfikowanie kontroli na granicy z Meksykiem (m.in. poprzez budowę muru przy granicy amerykańskomeksykańskiej). W obliczu obecnych problemów z bezrobociem, rozpoczynanie debaty na ten temat może okazać się ryzykowane z uwagi na możliwe wystąpienie protestów społecznych. Obama nie zamierza się jednak z tego wycofywać: w maju wygłosi pierwsze duże przemówienie w tej materii. Na niedawnym wiecu w Kalifornii powiedział, iż konieczny jest mechanizm, który wyciągnąłby tych ludzi z cienia. Obecnie w rządzie trwają prace nad elementami tego mechanizmu, analizowane są różne możliwości np. konieczność zapłaty kary za czas nielegalnego pobytu. Philip Stephens w pisał w Financial Times iż Barack Obama chce być prezydentem wielkich przemian na miarę Franklina Roosevelta i Ronalda Reagana. Sam przyznaje, że być może jego ambicje są zbyt wygórowane, jednak konsekwentnie i pewnie zmierza w obranym przez siebie kierunku. W marszu tym wykazuje zdumiewający spokój, który wynika z braku strachu. Został wybrany dzięki temu, że obiecywał zmiany. Dlatego zaskakuje, jak wielu jest zaskoczonych jego odwagą, by je wprowadzać. (cyt. za Financial Times, 6 marca 2009) 13

14 USA Kto ma płacić za demokrację? Szymon Musiał Student II roku GAP Powyższe pytanie wydaje się uzasadnione, zwłaszcza podczas toczącej się aktualnie debaty sejmowej, która dotyczy sposobu i wielkości środków przekazywanych na finansowanie partii politycznych. Silne emocje zasłaniają sedno sprawy, jakim moim zdaniem jest stwierdzenie, że decydując się jako społeczeństwo na system demokracji parlamentarnej, musimy ponosić koszty tego wyboru. Funkcjonowanie organizacji politycznych, które walczą o nasze głosy przy okazji wyborów pochłania ogromne sumy. Pokrycie ich wyłącznie z często wspominanych w dyskusjach składek członkowskich, jest niemożliwe. Zewnętrzne finansowanie partii jest więc nieuniknione. Powstaje pytanie, jak zapewnić wystarczający dopływ środków finansowych, gwarantując jednocześnie jak najbliższy kontakt organizacji partyjnych i ich kandydatów ze społeczeństwem oraz jego realnymi potrzebami? Zgadzamy się także, że nasi reprezentanci powinni być niezależni od wpływów grup nacisku takich jak: związki zawodowe, duże grupy przemysłowe czy korporacje międzynarodowe. Czy można to wszystko zapewnić regulacjami prawnymi? Proponuję spojrzeć na ten problem z dwóch rożnych perspektyw, jakie daje analiza finansowania polityki w Polsce i Stanach Zjednoczonych. Przyjrzyjmy najpierw, jak z problemem finansowania polityki radzi sobie kraj uważany za kolebkę demokracji. W Stanach Zjednoczonych spotykamy się z całkowicie inną kulturą polityczną niż w Polsce. Utrwalony tam system dwupartyjny nie jest zapisany w konstytucji, a pomimo to, nikt sobie nie wyobraża, aby jakaś siła mogła zagrozić podziałowi sceny politycznej przez Partię Demokratyczną i Partię Republikanów. Obie walczą o poparcie wśród Amerykanów, nie różniąc się diametralnie programem. Ich struktura nie jest tak scentralizowana jak w Polsce oraz różnie zorganizowana w poszczególnych stanach. Na poziomie federalnym obie partie zarządzane są przez Komitety Krajowe (Democratic, Republican National Committee). Koordynują one działania lokalnych jednostek, organizują krajową konwencję, na której wybierany jest kandydat na prezydenta oraz, co najważniejsze, koordynują zbiórkę funduszy niezbędnych na prezydencką i parlamentarną kampanię wyborczą. Kampanie oraz działalność śródroczna partii finansowane są w większości z sum przekazywanych przez indywidualne osoby. Duże wpłaty dokonywane są także przez zorganizowane grupy nazywane PAC (Political Action Committee), które forsują swoje cele wspierając finansowo kilku kandydatów nierzadko z obydwóch partii. Ilość środków, które mogą zostać przekazane przez poszczególnych donatorów jest określona i kontrolowana przez Federalną Komisję Wyborczą (Federal Election Commission). 14 Pomimo tak rozbudowanego systemu wpłat indywidualnych i zorganizowa-

15 nych grup interesów, prawo amerykańskie dopuszcza finansowanie ze środków publicznych kampanii prezydenckiej, choć obwarowane jest to między innymi obowiązkiem zebrania określonej sumy w co najmniej 20 stanach z prywatnych wpłat nie przekraczających 250 $. USA Mamy więc w Stanach Zjednoczonych system polityczny finansowany przez pieniądz pochodzący głównie od prywatnych sponsorów. Czy pozwala on na niezależność politycznych partii i ich kandydatów od swych darczyńców? Popatrzmy na przykład banku Goldman Sachs lub koncernu General Motors, które otrzymały ogromną pomoc publiczną. Obie te firmy aktywnie wspierają politykę finansując zarówno Demokratów, jak i Republikanów znajdując się na liście darczyńców Baracka Obamy jak i Johna McCaina 1 Inaczej wygląda to w Polsce, która posiada rozdrobnioną scenę polityczną reprezentowaną przez partie o różnych programach i dość znacząco różniących się elektoratem. Dochody partii w Polsce są uregulowane przepisami i można je podzielić na trzy kategorie: Dochody z własnego majątku pochodzące między innymi z oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach Nazwa partii Wysokość subwencji za 2008 r. (tys. PLN) bankowych i lokatach, czy obrotu obligacjami. Co ciekawe, partie nie mogą prowadzić żadnej działalności gospodarczej. Dochody od osób fizycznych, które nie mogą przekroczyć w jednym roku 15-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę, co pozwala jednej osobie maksymalnie wpłacić w ciągu roku 2009 ok zł. Subwencje z budżetu państwa dla partii, które zdobyły co najmniej 3% poparcia w wyborach do Sejmu. Właśnie ostatnie źródło dochodu jest przedmiotem największej krytyki opinii publicznej oraz wygodnym narzędziem do gry na uczuciach wyborców, w czasach kiedy słowo kryzys odmienia się przez wszystkie przypadki. Zmniejszając znacząco Przewidywana wysokość subwencji za 2009 r. (tys. PLN) PO PiS PSL SLD SdPL Demokraci.pl UP Łącznie Opracowanie własne na podstawie Państwowej Komisji Wyborczej. subwencję lub, jak do niedawna proponowała rządząca partia, całkowicie je likwidując, niewątpliwie skłonimy partie do poszukiwania środków finansowych od prywatnych osób zbliżając się do rozwiązań stosowanych w Stanach Zjednoczonych. Czy nie obróci się to jednak przeciwko nam, gdy partie polityczne będą bardziej zależne od prywatnych sponsorów? Nie wydaje mi się, aby można było wskazać jednoznacznie na regulację, która w doskonalszy sposób zapewnia finansowanie polityki. Niewątpliwie Stany Zjednoczone mają wielokrotnie dłuższe doświadczenie w tym temacie niż Polska, co pozwala na lepsze porównanie wspomnianych rozwiązań w czasie i dostosowanie ich do aktualnej sytuacji społeczno gospodarczej. Największą przewagą amerykańskiego systemu jest rozwój profesjonalnych organizacji pozarządowych, które monitorują i udostępniają informację na temat źródeł i wielkości darowizn na rzecz partii, jak i poszczególnych kandydatów. Na stronach instytucji takich jak: The Center for Responsive Politics, lub Center for Public Integrity znajdziemy profile finansowe znanych polityków jak i grup lobbingowych. Możliwe, że w naszym kraju wraz ze zmianami sposobu finansowania partii i dojrzewaniem społeczeństwa obywatelskiego także pojawią się niezależne instytucje monitorujące przepływy politycznych pieniędzy. Moim zdaniem jest to najlepszy sposób na stworzenie wysokich standardów i przejrzystości życia publicznego. 1 Informacje ze strony 15

16 USA Amerykański kryzys: diagnoza i recepta Andrzej Lubowski Dziennikarz niezależny Zwiastunem i współprzyczyną głębokiego kryzysu w gospodarce światowej którego dziś doświadczamy były dramatyczne wydarzenia na amerykańskich rynkach finansowych jesienią 2008 roku. Najkrócej biorąc kryzys ten to wynik nadmiernego zadłużenia głównie banków i amerykańskiego konsumenta - które doprowadziło do gigantycznych strat w systemie bankowym, bankructw, przejęć przez sektor publiczny, a wreszcie paraliżu systemu kredytowego, mimo wsparcia finansowego przez rządy. 16 Jak wynika z danych Fed, zadłużenie amerykańskiego sektora finansowego na koniec 2008 roku wyniosło 17.2 biliona dol., czyli 121% PKB. Pół wieku wcześniej dług ten wynosił 21 miliardów 6% PKB Stanów Zjednoczonych. Zadłużenie gospodarstw domowych natomiast wyniosło 13.8 biliona, co stanowiło 97%PKB. Dzisiejszy kryzys nie jest jedynie owocem niekompetencji prywatnych instytucji finansowych. Swą cegiełkę, i to sporą, dołożyli amerykański rząd i bank centralny. Ich grzechy główne to: 1. polityka zbyt taniego pieniądza, 2. niedostateczna regulacja multibilionowego, kiepsko rozumianego i mocno zlewarowanego rynku produktów syntetycznych, 3. niedostateczny nadzór nad gigantami rynku hipotecznego Freddie Mac i Fannie Mae. Banki natomiast nie znalazłyby się w takich tarapatach, gdyby miliony Amerykanów nie żyły ponad stan i nie uwierzyły, że wartość ich nieruchomości będzie iść bez końca w górę. W ostatnich dwóch dekadach przeciętny Amerykanin nie tylko czuł się coraz bogatszy, ale wydawał więcej, niż zarabiał, bo bank mu na to pozwalał. Oszczędność, kiedyś uważana za fundamentalną cnotę, wyparowała ze zbiorowej pamięci. Kiedyś typowy Amerykanin w momencie przejścia na emeryturę miał już spłacony dom. Dziś jest inaczej. W najgorszej sytuacji są ci, którzy cały zakup nieruchomości sfinansowali z pożyczki, a dziś jest ona warta mniej, niż w momencie zakupu. Rok 2007 był pierwszym rokiem od depresji lat 30. ubiegłego wieku, kiedy przeciętna cena nieruchomości spadła. Proces ten postępuje. A to właśnie boom na rynku nieruchomości był w ostatnich latach siłą napędową gospodarki USA. Po części dlatego, że miliony amerykańskich gospodarstw domowych korzystały z pożyczek konsumpcyjnych pod zastaw nieruchomości, instrumentu niemal nieznanego dwadzieścia lat temu. Wiosną 2009 przeciętny Amerykanin nie czuje się tak bogaty. Majątek amerykańskich gospodarstw domowych skurczył się w półtora roku o 13 bilionów, czyli o ponad 20 procent: w II kwartale 2007 wynosił 64 biliony dolarów;- w IV kwartale 2008, ostatnim dla którego dostępne są oficjalne dane, już tylko 51 bilionów. A ponieważ w początkach 2009 roku postępował spadek wartości nieruchomości, zaś bezrobocie szybko rosło, straty się pogłębiły. Od początku recesji, czyli od grudnia 2007, do końca I kwartału 2009, pracę straciło blisko 5 milionów osób. W marcu stopa bezrobocia osiągnęła 8.5% - najwyższy poziom od ćwierćwiecza. Co więcej, od marca 2008 do marca 2009, o cztery miliony, z 4.9 miliona do 8.9 miliona, wzrosła liczba ludzi pracujących, wbrew swej woli, w niepełnym wymiarze. Choć kryzys zaskoczył większość ekonomistów, o politykach nie wspominając, jego korzenie były widoczne od pewnego czasu. Wprawdzie PKB Stanów Zjednoczonych jest większy niż PKB Japonii, Niemiec, W. Brytanii i Francji razem wziętych, i wciąż czterokrotnie wyższy niż Chin, zaś potencjał militarny i zaplecze naukowo-badawcze USA nie mają sobie równych, to pozycja USA w gospodarce światowej osłabła. W 1955 roku na USA przypadało 58 procent światowej produkcji przemysłowej. Gdy rozpadał się ZSRR, udział ten spadł do jednej trzeciej, zaś w 2007 roku do jednej piątej. Wiele wskazywało na to, że w 2009 roku Ameryka straci pozycję lidera w tej kategorii na rzecz Chin, na które w 1990 roku przypadało zaledwie 3% produkcji przemysłowej świata. Obecny kryzys może tę zmianę lidera nieco opóźnić. Ameryka w czasie życia jednego pokolenia z największego wierzyciela przekształciła się w największego na świecie dłużnika. Po czterech latach nadwyżki budżetowej ( ), Stany Zjednoczone weszły w okres chronicznego deficytu. Dwadzieścia lat temu Chińczycy i Hindusi byli równie dobrze jak dziś wykształceni, zdyscyplinowani, gotowi do ciężkiej pracy i wyrzeczeń, tańsi niż dziś, a wszystkie te cnoty nie procentowały gospodarczymi sukcesami. Brakowało im kapitału. W dobie ideologicznej i militarnej rywalizacji dwóch systemów, zachodni kapitał nie palił się do miliardowych inwestycji w Indiach, a już na pewno nie w komunistycznych Chinach. Koniec zimnej wojny wszystko odmienił. Kapitał nabrał odwagi i apetytu na inwestycje w miejscach poprzednio omijanych. Zaś gospodarze tych miejsc, kierując się własnym interesem, zadbali o to, aby płynął wartkim nurtem, zachęcony przyjaznym traktowaniem i perspektywą lukratywnych zysków. W 1955 roku, prezes General Motors oświadczył że co jest dobre dla General Motors, jest dobre dla Ameryki. Było to odbicie powszechnej, i w dużym stopniu uzasadnionej wiary w zbieżność interesów wielkiej korporacji i kraju. W dobie globalizacji losy firm amerykańskich i przeciętnego Amerykanina zaczęły się toczyć innymi torami.

17 W 1983 roku co piąty zatrudniony w Ameryce poza rolnictwem pracował w przemyśle, dziś w przemyśle pracuje co jedenasty. Postępującej deindustrializacji towarzyszy w Stanach Zjednoczonych stagnacja, a nawet spadek średniej płacy realnej. Według oficjalnych danych osiągnęła ona górny pułap w 1972 roku, za kadencji prezydenta Richarda Nixona. W ciągu ostatnich dziesięciu lat, pozostała praktycznie na niezmienionym poziomie. Szybki wzrost gospodarczy w latach 90., spadek stopy bezrobocia, wzrost notowań giełdy, na której zaczął spekulować szary obywatel, masowe zakupy nieruchomości i wzrost ich wartości, wszystko to pozornie wskazywało na demokratyzację posiadania. W rzeczywistości, rozwarstwienie dochodów wzrosło, i to znacznie. Jaka jest recepta? W przewrotny sposób fiskalna nieodpowiedzialność Ameryki uzależniła resztę świata od Ameryki w większym niż kiedyś stopniu. Nieokiełznany popyt Amerykanów tworzył miejsca pracy dla reszty świata. To amerykański konsument był przez ostatnie kilkanaście lat najważniejszą lokomotywą światowego wzrostu. Dlatego dziś zarówno dla Stanów Zjednoczonych jak i dla reszty świata ważniejsze od kursu dolara jest to, jak kryzys zmieni zachowanie amerykańskiego konsumenta. Od tego, na ile zaciśnie on pasa w obliczu kryzysu, zależy bardzo wiele. Czy istnieją inne, poza amerykańską, lokomotywy efektywnego popytu? Jeśli tak, to jakie? Jeśli nie, to co z tego wynika? Odpowiedź na pierwsze i drugie pytanie brzmi: w dającej się przewidzieć przyszłości nikt i nic nie zastąpi amerykańskiej lokomotywy. A z tego wynika, że najlepszym i jedynym sposobem, aby Ameryka wyciągnęła świat z kryzysu w jaki go wepchnęła, jest jej własna kuracja. Zmienił się właśnie naczelny lekarz: przepisuje nowe medykamenty, ale rehabilitacja nie będzie ani łatwa, ani szybka. A jej rezultat nie jest bynajmniej z góry przesądzony. Amerykę czeka trudny czas dostosowania się do zmieniających się warunków. W porównaniu z Unią Europejską jest i w lepszej, i w gorszej sytuacji. W lepszej, bo jej rynki pracy są mobilniejsze, elastyczniejsze, bardziej skłonne do zmian. A w gorszej, bo USA nie mają takiego jak większość Europy systemu zabezpieczeń społecznych, siatki ochronnej, która złagodzi ból adaptacji. Sytuacja demograficzna Stanów jest wprawdzie korzystniejsza niż większości krajów Unii, ale także ona stwarza wyzwania. Najliczniejsza generacja Amerykanów, 77 milionów urodzonych między rokiem 1946 i 1962, zaczyna właśnie przechodzić na emeryturę. Jedna trzecia tych ludzi nie ma żadnych oszczędności może liczyć wyłącznie na emerytury rządowe. Medicare, system ubezpieczeń zdrowotnych dla emerytów, przypomina worek bez dna. Jego koszty potroiły się w ostatnich piętnastu latach i dalej rosną. Trudno będzie oprzeć się pokusie protekcjonizmu, budowie barier, ochronie miejsc pracy. Takie zabiegi będą jednak mniej niż kiedyś skuteczne. Można nałożyć cła na towary importowane i tworzyć zachęty finansowe dla produkcji w kraju, ale trudniej zmusić firmę, aby nie inwestowała za granicą. Trudniej kontrolować usługi świadczone za pośrednictwem Internetu. A wreszcie trzeba się liczyć z tym, że gdyby przemysłowe towary konsumpcyjne dziś importowane znów produkować w Ameryce, to ceny i koszty utrzymania pójdą ostro w górę. Gdy idzie o globalizację, pole manewru jest znacznie ograniczone, bo, po pierwsze, decyzji nie podejmuje wyłącznie Ameryka, a po drugie zahamowanie globalizacji kłóci się z logiką systemu - motywem maksymalizacji zysku. Stany Zjednoczone stają w obliczu wyzwań, dla których nie ma łatwych rozwiązań, a które budzą niepokój, bo grożą utratą głosów. Są albo społecznie niepopularne, albo spotykają opór potężnych grup interesu. To co proponuje Barack Obama to zmiana priorytetów i sposobu podziału dochodów - to atak na długoletnie zaniedbania w dziedzinie opieki zdrowotnej, edukacji, i polityki energetycznej. Obama chce podnieść podatki dla najbogatszych i obniżyć je dla reszty. W 1980 roku, kiedy Ronald Reagan wygrał wybory, na najbogatszy jeden procent Amerykanów przypadało 8% całości dochodów. W roku 2006 ten jeden procent obywateli zgarniał 23% całości dochodów. Obama chce zmniejszyć, choć nie od razu, lecz od 2011 roku, preferencje podatkowe dla zysków kapitałowych i dochodów z dywidendy, a także subsydia dla właścicieli wielkich farm. Opodatkować przemysłową emisję dwutlenku węgla. Wielu z tych pomysłów do tej pory bano się dotknąć. A do tego wszystkiego te superdrogie i skomplikowane plany nowy prezydent próbuje przeforsować w momencie, kiedy gospodarka jest mocno poturbowana. Wiele z jego propozycji już napotyka opór, i to nie tylko wśród Republikanów, którzy rozpoczęli kampanię propagandową pod hasłem: socjalizm!!! i oświadczyli, że Leninowi i Stalinowi bardzo by się ten program podobał. Przynajmniej w krótko- i średnio-terminowej perspektywie liczne dobrze płatne miejsca pracy, które nie poddają się łatwo pokusom outsourcingu można tworzyć w infrastrukturze: to budowa mostów, dróg, tam i śluz, szybkich kolei, a także nowa zielona energetyka. Niektóre z tych przedsięwzięć wymagają, przynajmniej w fazie rozruchu, zwiększonej roli państwa.. Wbrew podnoszonym obawom, wzrost obecności państwa w gospodarce nie musi osłabić innowacyjności gospodarki amerykańskiej, tak jak do legend zaliczyć trzeba tezę, że liberalizacja rynków finansowych w ostatnich dwóch dekadach wywołała wysoką falę innowacji. Intel, IBM, Microsoft czy Hewlett Packard powstały i odniosły sukcesy przed wielką falą deregulacji i nic nie wskazuje na to, aby miały ucierpieć z tego powodu, że rząd kontroluje AIG i ma udziały w niektórych bankach. Największy przełom technologiczny ostatnich dwóch dekad to Internet. A jest on przecież produktem inwestycji rządowych. Na dłuższą metę innowacja w technice i technologii jest nie do pomyślenia bez postępu w badaniach podstawowych, a tu sponsorem jest tradycyjnie sektor publiczny, bardzo często wojsko. Kłania się nisko choćby program kosmiczny i jego liczne późniejsze cywilne owoce. Są dziedziny, i to bardzo ważne, zwłaszcza o wysokiej kapitałochłonności, gdzie większe zaangażowanie rządu sprzyja, a nie osłabia innowacji. Trudno także uwierzyć, że ewentualna podwyżka krańcowej stopy podatkowej dla najbogatszych z 33% do 39.6% byłaby ciosem w przedsiębiorczość i innowacyjność. W latach 1950 i 1960 tych stopa ta przekraczała 80 procent i amerykańska przedsiębiorczość miała się nieźle. Zwykle mało dobrego wynika z rosnącej roli rządu w gospodarce. Ale są takie czasy, gdy rząd może i powinien aktywnie wspierać inwestycje, bo nikt go w tej roli nie zastąpi. Dzisiaj w gospodarce USA, od kondycji której tak wiele wciąż zależy w skali globalnej, nastał taki właśnie moment. USA 17

18 USA Fascynacja Ameryką Prof. UEK dr hab. Anna Karwińska Katedra Socjologii Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Ameryka, amerykański sen, obietnica amerykańskiego życia - ten kraj, zarówno jako środowisko przestrzenno-kulturowe, jak i społeczeństwo, budził od dawna i budzi nadal wiele emocji, obaw i nadziei. To w Ameryce, w stanie Indiana, przemysłowiec brytyjski i filozof Robert Owen próbował w XIX wieku zbudować po raz wtóry doskonałą społeczność New Hormony, opartą o utopijne idee dobrze funkcjonującego społeczeństwa. To w Ameryce Nowym Świecie, Jules Verne, francuski pisarz tworzący fantastyczne światy ulokował cudowne Miasto-Francję, budowane przez doktora Sarrasina, spadkobiercę wielkiej fortuny. Jak pisał Verne, Wielka Rzeczpospolita Amerykańska od dawna już przyzwyczaiła świat do niespodzianek 1. Dla wielu była i jest Ziemią Obiecaną, a dla uczonych, pisarzy, artystów także przedmiotem rozważań i refleksji. 18 Ameryka fascynowała wielu pisarzy i intelektualistów Starego Świata. Ameryka jest krajem przyszłości i posiada klucz do przyszłości - pisali obserwatorzy zagraniczni w XIX wieku. Bóg stworzył Amerykę dla biednych, napisał w relacji ze swojej podróży po Ameryce w 1863 roku Edward Dicey. Ameryka to przede wszystkim kraj równości twierdził Alexis de Tocqueville - równości politycznej, równości ekonomicznej (aż do końca XIX wieku), a zwłaszcza społecznej. Francis Liber, urodzony i wykształcony w Niemczech, profesor nauk politycznych amerykańskich uniwersytetów, zwraca uwagę na to, że Ameryka to kraj wielkich eksperymentów, gdzie wszystkie zjawiska potrzebują nowych mierników. Ameryka jest śmiała. Wszystkie, najbardziej niezwykłe idee znajdują tu możliwość testu praktycznego sądził Węgier z pochodzenia, Francis Pulszky, który w połowie XIX wieku uciekł do Stanów Zjednoczonych wraz z Kossuthem przed prześladowaniami Austriaków. Znaczna część obserwatorów amerykańskiego życia społecznego w XVIII i XIX wieku zgadzała się, że Ameryka to kraj materializmu. Jednak odmienne były zdania co do źródeł tej postawy. W opozycji do Alexisa de Tocqueville, który uważał, że materialistyczne cechy kultury amerykańskiej są konsekwencją równości, i który uważał, że należałoby je przezwyciężać, Adam de Gurowski, polski szlachcic, uczestnik powstania listopadowego, sądził, że jest to rezultat uprzemysłowienia i komercjalizacji. Ponadto sądził, że ów geniusz praktyczności Amerykanów powinien być powodem do dumy i że zarabianie pieniędzy zmienia zarówno środowisko przyrodnicze czyniąc je uprawianym, a nie dzikim, jak i życie społeczne czyniąc je bardziej cywilizowanym. 2 Jeszcze kilkanaście lat temu pytania dotyczące stosunku Polaków do Stanów Zjednoczonych, do kultury i amerykańskiego stylu życia wywoływały zazwyczaj odpowiedzi pozytywne, często pełne podziwu, a nawet zazdrości. Jeszcze wcześniej, w okresie PRL-u Ameryka jawiła się w świadomości społecznej jako miejsce wyjątkowe, cel dążeń, kraj spełniający marzenia. Im mniej wiedziano na temat USA, tym bardziej barwny był konstruowany społecznie obraz tego kraju, tym więcej tworzono mitów, znacznie nieraz odbiegających od rzeczywistości. Skąd wzięło się to specjalne znaczenie, jakie miała dla Polaków Ameryka? Polacy to naród, dla którego historia nie zawsze była łaskawa. Mamy wiele złych doświadczeń z bliższej i dalszej przeszłości, które ukształtowały naszą świadomość zbiorową. Wielu Polaków z różnych powodów opuszczało swoją ojczyznę, często bez nadziei powrotu, a Stany Zjednoczone stawały się ich drugim domem. Nie tylko jednak nową ojczyzną - dla wielu pokoleń była krajem obietnic, rajem obfitości, oazą wolności, krajem możliwości W oczach Polaków Ameryka była krajem wolności, która w polskiej kulturze była bardzo wysoko cenioną wartością. To do Ameryki, po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej wyjechał z kraju podzielonego miedzy trzech zaborców Tadeusz Kościuszko. Także jeden z najwybitniejszych partyzantów konfederacji barskiej, Kazimierz Pułaski wyjechał do Ameryki, gdzie zasłynął w czasie wojny o Niepodległość Stanów Zjednoczonych. Umarł w 1779 jako bohater narodowy tego kraju. Ale nie tylko tak rozumianej wolności Polacy szukali w Ameryce. Wielka polska aktorka Helena Modrzejewska pojechała do Ameryki szukać wolności artystycznej.

19 Ameryka była też krajem nowych możliwości, dla tych, którym ciasno było w dotychczasowym miejscu życia, którzy chcieli realizować swoje plany i projekty, choćby najbardziej śmiałe. W literaturze popularnej (jak np. w Dewajtis Rodziewiczówny) wyjazd do Ameryki mógł być rozwiązaniem dla kogoś, kto szukał następnej szansy. Podobnie oceniał Amerykę Henryk Sienkiewicz, który znalazł tam nowe możliwości, nowe tematy literackie, nowe spojrzenia na życia. USA Ameryka była wreszcie w polskiej świadomości rajem obfitości, krajem, w którym pieniądze leżą na ulicy, gdzie pucybut zostaje milionerem i niemal każdy może być Kopciuszkiem, którego marzenia o wspaniałym życiu spełniają się. Ci, którzy wyjechali, raczej nie chcieli przyznawać się do klęski swoich marzeń, nawet jeśli amerykański sen okazał się złudą. Budowana na listach, na przekazach z drugiej i trzeciej ręki popularna mitologia miała wielka siłę przekonywania i trwała właściwie aż do okresu transformacji. Ponadto, ponieważ oficjalna propaganda była bardzo krytyczna wobec Stanów Zjednoczonych, działała tu zasada zakazanego owocu. W 1990 roku wyjeżdżałam na wykłady do Grand Valley State University. Zebrałam wtedy ponad 100 rysunków w zaprzyjaźnionej szkole podstawowej, prosząc dzieci o odpowiedź na hasło: To jest Ameryka!. Znalazłam na nich wiele upowszechnionych stereotypów: wielką Statuę Wolności, górującą nad światem, tłumy elegancko ubranych ludzi, wyklejanki z dolarów, wielkie samochody przeciskające się zatłoczonymi ulicami w stronę olbrzymich sklepów, a także mnóstwo słodyczy, czekolady, chałwy, cukierków i egzotycznych owoców 3. Moi amerykańscy studenci byli niezwykle zdumieni tym obrazem ich kraju. Amerykańskie sny Polaków na początku transformacji wykorzystywane były w kampanii wyborczej 4 czerwca Na plakacie wyborczym Lecha Wałęsy znalazł się Gary Cooper w scenie z filmu W samo południe. Także twórcy reklam starali się zastosować taki wątek w swojej działalności. Jedna z firm drukujących ulotki firmowe i wizytówki zachęcała do zakupu swoich produktów hasłem Chcesz zaimponować szwagrowi w Ameryce?, a ciocia z Ameryki reklamowała wybielający płyn do prania. Amerykańska technologia i polskie ceny, to inny slogan reklamowy popularny we wczesnych latach dziewięćdziesiątych. Zabawne, że American Style T-Shirt był, jak się okazywało przy bliższym przyjrzeniu się, produkowany w Chinach, ale metka miała charakterystyczne biało-czerwone paski i białe gwiazdki na niebieskim tle Jak to wygląda współcześnie? Czy otwarcie Polski na świat, swoboda podróżowania, dostęp do informacji, bezpośredni i pośredni, także poprzez Internet, telewizję satelitarną zmieniło w jakiś sposób myślenie o Ameryce, amerykańskiej kulturze? Jak wynika z badań CBOS miedzy 1993 a 2008 rokiem zmalała sympatia do Amerykanów. W 1993 roku 62% Polaków wskazywało na Amerykanów jako najbardziej lubianą narodowość, a w 2008 już tylko 47%. Z kolei w tym samym okresie odsetek osób wyrażających niechęć do Amerykanów wzrósł z 9% w 1993 do 18% w Podobnie, na liście najbardziej lubianych narodowości w latach dziewięćdziesiątych Amerykanie zajmowali pierwsze lub drugie miejsce, a obecnie jest to miejsce dziewiąte. 4 Bardziej krytycznie oceniany jest też obecnie wpływ Stanów Zjednoczonych na świat. W 2006 roku 37% Polaków oceniało ten wpływ jako głównie pozytywny, a 24% jako głównie negatywny. W 2008 roku 25% określało go jako raczej pozytywny, a 34% jako raczej negatywny 5. Można zatem, jak się wydaje, sądzić że następuje zjawisko odmitologizowania Amerykańskiego marzenia. Nadal Polacy zainteresowani są Stanami Zjednoczonymi, często tam jeżdżą, starają się poznać ten kraj, wiele osób pragnie tam pracować i mieszkać, ale stosunek do amerykańskiej rzeczywistości ulega zmianie, jest bardziej realistyczny. Potwierdzają to badania Ewy Grzeszczyk, która starała się ocenić wpływ wzorów amerykańskich na zachowania i działania młodych Polaków. W konkluzji do swoich badań pisała: Amerykańskie wzory sukcesu funkcjonują w naszym kraju na płaszczyźnie wzorów propagowanych, a nie realizowanych.( ) stosunek młodych, wykształconych Polaków do sukcesu w amerykańskim stylu rozumianego przede wszystkim jako pieniądze i kariera jest krytyczny 6 1 Verne J., 500 milionów Begumy, Agencja Wydawnicza Egros, Warszawa America in perspective The United States through Foreign Eses, ed. H.S. Commager, Mentor Books, New York, Na początku 1990 roku takie dobra jak czekolada, czekoladowe cukierki, banany, pomarańcze, ananasy itp. wciąż jeszcze były rzadkością w sklepach. 4 Stosunek Polaków do innych narodów, raport CBOS, BS/193/2008, 5 Polacy o wpływie Stanów Zjednoczonych na swiat, raport CBOS, BS/ , 6 Grzeszczy E., Sukces. Amerykańskie wzory polskie realia, Wyd. IFiS PAN, Warszawa

20 USA Wizozagadka czyli historia pewnej przyjaźni Karolina Prudło Studentka I roku GAP Stany, Stany, fajowa jazda, Zjednoczonych łopot flag( )Po prostu w Stanach jest inaczej / Możesz se na to pozwolić( ) Po prostu możesz wszystko. 20 Te słowa piosenki T. Love oddają chyba najlepiej jak przez kilkadziesiąt lat postrzegano w Polsce Stany Zjednoczone. Wszystko zaczęło się po II wojnie światowej, kiedy to zmiany zachodzące w naszym kraju, zarówno polityczne jak i gospodarcze, powodowały masowe ucieczki. No a gdzie uciekać jak nie do kraju dobrobytu, gdzie pieniądze niemal leżą na ulicy, ewentualnie spadają z nieba, gdzie z pucybuta możesz stać się milionerem? Oczywiście do USA. Jednak nie było to takie proste. Dostanie wizy graniczyło z cudem, wyjazd możliwy był tylko po uzyskaniu zaproszenia, a i to nie gwarantowało otrzymania wizy turystycznej. Ale gdy już była przed wyjeżdżającymi otwierały się wrota do raju. Raj ten kończył się niedługo po przyjeździe. Bo pieniądze wcale nie rosły na drzewach wprost przeciwnie w nielegalnej pracy zarobki były bardzo niskie, szczególnie bez znajomości języka. Męczyła tęsknota za krajem, za rodziną. I ten ciągły strach, że wszystko wyjdzie na jaw, a to wiązało się tylko z jednym natychmiastową deportacją do Polski. Czy było lepiej niż w kraju? Nie. W każdym razie, niewiele lepiej, ale powrót byłby przecież porażką. Taki obraz malował się przez kilkadziesiąt lat. Czy więc słusznie dziwimy się i bulwersujemy, że Amerykanie ciągle nie chcą znieść wiz dla Polaków? Naturalna wydaje się ich obrona przed napływem nielegalnych imigrantów, podejmujących pracę na czarno. Szara strefa jak w każdym społeczeństwie kapitalistycznym oprócz tego, że narusza struktury wewnątrzspołeczne i rodzi wzajemną niechęć, godzi w interesy samego aparatu państwa. Bo jaki stosunek ma mieć właściciel niewielkiej firmy, zatrudniającej kilka osób, płacący podatki, posiadający większe koszty stałe, do człowieka, który zabiera mu pracę (potencjalne zlecenia), w dodatku godząc się na mniejsze zarobki częstokroć otrzymywane od firmy konkurencyjnej. To na pewno nie sprzyja rozwojowi szeroko pojętej gospodarki wolnorynkowej. A w latach 90-tych rozpoczęła się kolejna faza takich napływów studenci wyjeżdżający na wakacje w ramach programów Work&Travel też nie zawsze wracali do kraju o czasie. Tak, tak, to wszystko prawda... Ale wyrozumiałość w tej sprawie też ma swoje granice. Zainteresowanie Polaków wyjazdem do USA zdecydowanie spadło w ostatnich kilku latach, głównie teraz w dobie kryzysu i spadku zaufania w stosunku zarówno do kraju jak i do dolara. Dlaczego Amerykanie deklarując przyjaźń z Polską, nie chcą nam zaufać? Czy przyjaźń bez zaufania to w ogóle przyjaźń? Po wsparciu interwencji w Iraku, wiele nam obiecywano w sprawie wiz. Jak widzimy, na obietnicach się skończyło. Przyjaźń? Do 2007r. wizy znoszone były tylko w krajach, w których odmowa wydania wiz dotykała 3% starających się. Wówczas to Izba Reprezentantów wprowadziła nowe warunki tzw. ruchu bezwizowego próg wzrósł do poziomu 10%. Jednakże nie zmieniło to w żaden sposób naszej sytuacji w Polsce, w momencie wprowadzenie kryterium odmowy stanowiły 20% wniosków. Z przywileju skorzystały tylko Czechy i Estonia, a potem kolejne państwa, min. Węgry i Litwa. Mniejsze zainteresowanie wyjazdem do Stanów nie przekłada się na zmniejszenie ilości odmów. Związane jest to z właściwie nie do końca sformułowanymi kryteriami przyznawania wiz. Rozmowa z konsulem trwa 3 minuty, ale czy to wystarczy, żeby ocenić na tyle silny związek z ojczyzną, który nie pozwoliłby pozostać w USA na dłużej. Doświadczyłam tego na sobie, gdy starałam się wyjechać do siostry mieszkającej z rodziną w Chicago. Potencjalnie poza studiami, nic mnie w Polsce nie trzymało. Co więcej, w tym samym czasie o wizę ubiegali się moi rodzice. Wszyscy dostaliśmy je bez