CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI. Zeszyt 6, listopad/grudzień 2011

Transkrypt

1 CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI Zeszyt 6, listopad/grudzień 2011 ARTYKUŁY ARTICLES Marian Stój, Bogusław Kozik, Bartosz Kwarciany: Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Polish part of the Carpathians in Nuria Selva, Agnieszka Sergiel, Agnieszka Olszańska, Teresa Berezowska, Tomasz Zwijacz- Kozica, Filip Zięba: Warsztaty jako narzędzie do opracowania strategii zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Polsce Workshops as a tool for the elaboration of the brown bear Ursus arctos management plan in Poland 494 Beata Woziwoda, Katarzyna Ambrożkiewicz: Szata roślinna projektowanego użytku ekologicznego Warciańskie Ługi Vegetation of the Warciańskie Ługi peat bog area (Central Poland), which is worthy of protection 504 Joanna Harmuszkiewicz: Występowanie roślin z rodziny storczykowatych Orchidaceae na terenie Nadleśnictwa Augustów The occurrence of plants from Orchidaceae family in the Augustów Forest District (NE Poland) 511 Anna Jakubska-Busse, Michał Śliwiński: Kruszczyk błotny Epipactis palustris w województwie dolnośląskim występowanie, zagrożenia i zalecenia dla ochrony Marsh Helleborine Epipactis palustris in Lower Silesia Province occurrence, threats and recommendations for protection 519 Kinga Kostrakiewicz: Kolonizacja kęp śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa przez ginące gatunki zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae Colonization of Deschampsia caespitosa tussocks by threatened species of blue moor-grass meadows Molinietum caeruleae 527 Piotr Kobierski, Roman Ryś: Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe na siedliskach antropogenicznych w okolicach Lubska i Żar Rare and threatened vascular plants in anthropogenic habitats in the vicinity of Lubsko and Żary (W Poland) 534 Adam Stebel, Joanna Perzanowska: Stan zachowania stanowiska mchów z rodzaju parzęchlin Meesia nad Toporowym Stawem Wyżnim w Tatrzańskim Parku Narodowym The preservation state of the sites with mosses of the Meesia genus on the Toporowy Staw Wyżni tarn in the Tatra National Park 542 Sławomir Florjan, Ilona Jaworska: Unikalne i zasługujące na ochronę odsłonięcie z florą karbońską w Szczawnie Zdroju (województwo dolnośląskie) Unique and protection deserving

2 outcrop with Carboniferous flora in Szczawno Zdrój (Lower Silesia Province) 547 Anna Jankowiak: Duże skrzelonogi: mało znane bezkręgowce astatycznych zbiorników wodnych Large branchiopods: little-known invertebrates of astatic waterbodies 552 Marcin Tobółka, Stanisław Kuźniak, Katarzyna M. Żołnierowicz, Łukasz Jankowiak, Marcin Gabryelczyk, Mateusz Pyrc, Paweł Szymański, Paweł Sieracki: Wzrost liczebności bociana białego Ciconia ciconia na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2010 Increase of the White Stork Ciconia ciconia population in the Leszno District in Krzysztof Piksa: Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme w polskiej części Karpat The pond bat Myotis dasycneme in the Polish part of the Carpathians 568 Robert Rozwałka: Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) a new spider species for the Polish araneofauna 575 Krzysztof Szpila, Jacek Zieliński, Monika Lik: Nowe stanowiska poskocza Eresus (Araneae: Eresidae) w północnej Polsce New records of the ladybird spider Eresus (Araneae: Eresidae) in northern Poland 580

3 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): , 2011 Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Polish part of the Carpathians in MARIAN STÓJ 1, BOGUSŁAW KOZIK 2, BARTOSZ KWARCIANY 3 1 Komitet Ochrony Orłów Region Podkarpacki Jasło, ul. Podzamcze 1a mstoj@poczta.fm 2 Pieniński Park Narodowy Krościenko nad Dunajcem, ul. Jagiellońska 107 b bkozik@interia.pl 3 Komitet Ochrony Orłów bartoszky@interia.pl Słowa kluczowe: orzeł przedni, Aquila chrysaetos, Karpaty, parametry rozrodcze. W latach na obszarze około 8860 km 2 polskich Karpat stwierdzono występowanie 27 par orła przedniego Aquila chrysaetos (zagęszczenie 0,30 pary/100 km 2 pow. całkowitej), a populacja wykazywała fluktuację w stosunku do wyników z dwóch poprzednich okresów badań: niewielką tendencję wzrostową w porównaniu do lat , a malejącą w stosunku do lat W Karpatach Wschodnich zaobserwowano 13 par, a w Karpatach Zachodnich 14. Średni sukces gniazdowy dla czteroletnich badań wyniósł 63%, liczba piskląt na parę przystępującą do lęgu 0,68, a liczba młodych na parę z udanym lęgiem 1,08. Parametry rozrodu karpackiej populacji były jednak zmienne w poszczególnych latach. Straty całkowite (20 przypadków, 37% lęgów) były wynikiem m.in. niekorzystnych warunków pogodowych oraz działalności człowieka. Wysoki sukces gniazdowy (78,6 i 76,5%) orły przednie odniosły w latach 2008 i 2011, a niski (27,3%) w 2010 roku. Sukces gniazdowy zależał głównie od warunków atmosferycznych, dostępu do ofiar, kurczenia się łowisk na skutek zalesień oraz powstawania niekontrolowanej, rozproszonej zabudowy. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej, dzięki dopłatom bezpośrednim dla rolników nastąpił powrót do użytkowania gruntów w górach poprzez koszenie i wypasanie łąk, co w konsekwencji przyczynia się do poprawy stanu łowisk orła przedniego i dobrze rokuje na utrzymanie karpackiej populacji tego gatunku w przyszłości. Wstęp Na obszarze polskich Karpat od 1993 roku członkowie Komitetu Ochrony Orłów (KOO) prowadzą corocznie monitoring liczebności i rozrodu orła przedniego Aquila chrysaetos. W latach 80. XX wieku liczebność tego gatunku w Polsce oceniono na około 15 par (Tomiałojć 1990, Głowaciński 1992), a na początku lat 90. na 5 10 par (Tucker, Heath 1994). W la- 483

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 tach dzięki intensywnym poszukiwaniom i penetracjom terenowym w polskiej części Karpat stwierdzono występowanie par, w tym w 12 rewirach zlokalizowano co najmniej po jednym gnieździe (Stój i in. 1997). W latach następnych ( ) stan liczebny wzrósł do par, a gniazda wykryto już w 24 rewirach (Stój 2008). Obecnie ( ) ptaki odnotowano w 27 rewirach, a w 25 z nich znaleziono gniazda. Nie wszystkie gniazda były co roku zajmowane. Niektóre pary gniazdowały w terenach przygranicznych, a ich gniazda zlokalizowane były po stronie słowackiej bądź ukraińskiej. W tych przypadkach tylko część rewiru orłów znajdowała się w naszym kraju. Potrzeba monitoringu populacji lęgowej orła przedniego wynika przede wszystkim z wysokiej rangi ochronnej tego gatunku zarówno w Polsce, jak i w Europie, gdyż wiele małych populacji jest w znacznym stopniu narażonych na wyginięcie (BirdLife International 2004). W Polskiej czerwonej księdze zwierząt gatunek ten został zakwalifikowany do kategorii EN obejmującej gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone wyginięciem w kraju ze względu na małą liczebność populacji (Król, Wacławek 2001). Ryc. 1. Pasma górskie w obrębie obszaru badań: 1 Beskid Żywiecki, 2 Kotlina Orawsko-Nowotarska, 3 Pogórze Spisko-Gubałowskie, 4 Tatry, 5 Gorce, 6 Beskid Wyspowy, 7 Pieniny, 8 Beskid Sądecki, 9 Beskid Niski, 10 Bieszczady Zachodnie, 11 Góry Sanocko-Turczańskie Fig. 1. Mountain ranges within the study area: 1 Beskid Żywiecki Mts, 2 the Orawsko-Nowotarska Valley, 3 the Spisko-Gubałowskie Foothills, 4 Tatra Mts, 5 Gorce Mts, 6 Beskid Wyspowy Mts, 7 Pieniny Mts, 8 Beskid Sądecki Mts, 9 Beskid Niski Mts, 10 Western Bieszczady Mts, 11 Sanocko- -Turczańskie Mts W niniejszej pracy omówiono rozmieszczenie, liczebność i ekologię rozrodu karpackiej populacji orła przedniego w latach Wyniki porównano z analogicznymi danymi zebranymi przy użyciu tej samej metodyki w latach (Stój i in. 1997) oraz w latach (Stój 2008). Teren badań Badaniami objęto wybrane obszary polskich Karpat (ryc. 1) o łącznej powierzchni około 8860 km 2 leżące w następujących podprowincjach: (a) Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (Beskid Niski, Beskid Sądecki, Gorce, Beskid Wyspowy i Beskid Żywiecki), (b) Centralne Karpaty Zachodnie (Tatry, Pieniny, Pogórze Spisko- -Gubałowskie i Kotlina Orawsko-Nowotarska) oraz (c) Karpaty Wschodnie (Bieszczady Zachodnie i Góry Sanocko-Turczańskie). Karpaty odznaczają się wysoką lesistością (33 80%). Dominują tutaj lasy świerkowe, bukowe i jodłowe tworzące razem blisko 90% drzewostanów. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie są górami niewysokimi z nielicznymi szczytami przekraczającymi 1000 m n.p.m., natomiast w Centralnych Karpatach Zachodnich szczyty sięgają prawie 2500 m n.p.m. (Kondracki 1989). Karpaty Wschodnie w granicach Polski charakteryzują się obecnością rozległych kompleksów leśnych, łąk i pastwisk po byłych Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR), a powyżej 1200 m n.p.m. występuje piętro połonin. Gęstość zaludnienia jest tu niska i wynosi 4 5 osób/km 2. W polskich Karpatach jedynie Tatry posiadają wyraźnie piętrowy układ roślinności. Materiał i metody Badania w terenie sprowadzały się do kontynuacji monitoringu stanowisk lęgowych oraz wyszukiwania nowych gniazd i rewirów orła przedniego. Zostały one zapoczątkowane w 1993 roku przez KOO i prowadzone według 484

5 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach tej samej metodyki (Stój i in. 1997; Stój 2008, 2009a). W latach badania realizowano w ramach Monitoringu Ptaków Polski, dzięki dofinansowaniu przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Monitoringiem objęto wszystkie stanowiska lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe, znane w polskiej części Karpat w latach Stanowiska orła przedniego kontrolowano głównie wiosną (15 lutego 30 kwietnia) i wczesnym latem (1 czerwca 31 lipca). Celem działań podejmowanych wiosną była kontrola zasiedlenia gniazd i rewirów, odnalezienie nowych stanowisk lęgowych i wykrywanie w nich gniazd, a także prowadzenie obserwacji aktywności zachowań godowych. Jest to okres szczytowej aktywności terytorialnej i tokowej, a tym samym najwyższej wykrywalności orła przedniego. Kontrole dokonywane wczesnym latem miały na celu określenie efektów lęgów oraz potwierdzenie stanu zasiedlenia rewirów. Liczbę młodych w lęgu orła przedniego sprawdzano w czerwcu, podczas obrączkowania piskląt lub w pierwszej połowie lipca, kiedy przebywały jeszcze w gniazdach. Liczenie młodych tuż przed pierwszym wylotem z gniazd przeprowadzano z większej odległości, aby nie niepokoić również osobników dorosłych. Poza dwiema zasadniczymi kontrolami rewirów prowadzono dalsze obserwacje, umożliwiające zebranie dodatkowych danych (np. dotyczących przyczyn strat w lęgach czy stopnia zagrożenia lęgu przez aktywność człowieka). Przy okazji obrączkowania piskląt dokonywano pomiarów gniazd i drzew, na których było ono umiejscowione. Obserwatorzy wykorzystywali dwie podstawowe metody badawcze bezpośrednią kontrolę gniazd oraz obserwacje ptaków z punktów widokowych. Czas trwania i technika kontroli były dostosowane do bieżącej sytuacji na poszczególnych stanowiskach. Bezpośredniej kontroli gniazd dokonywała zazwyczaj jedna osoba. Natomiast w corocznych monitoringach orła przedniego brało udział 3 5 osób, którym przydzielano do kontroli określone rewiry. Interpretacji i klasyfikacji zachowań terytorialnych orła przedniego dokonano zgodnie z publikacjami Postupalsky ego (1974) i Króla (1985). Parametry reprodukcyjne karpackiej populacji orła przedniego przedstawiono jako sukces gniazdowy (udział lęgów z sukcesem w stosunku do wszystkich par przystępujących do lęgów w danym sezonie) i produkcję piskląt wyrażoną Ryc. 2. Rozmieszczenie gniazd i rewirów lęgowych orła przedniego Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach w obrębie siatki pól atlasowych o rozciągłości 5 szerokości geogr. i 10 długości geogr. (9,3 12,0 km, ok. 111 km²): a lęg udokumentowany, b lęg prawdopodobny, c północna granica Karpat Fig. 2. Distribu on of Golden Eagle Aquila chrysaetos nests and territories in the Polish part of Carpathians in The records were marked in a network of 5 10 atlas blocks defined by geographic coordinates ( km, ca 111 km²): a breeding confirmed, b breeding probable, c boundaries of the Carpathians 485

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 liczbą młodych przeliczonych na parę z sukcesem i na parę ze znanym wynikiem lęgu. Wyniki Rozmieszczenie orła przedniego w polskiej części Karpat jest nierównomierne i ograniczone w zasadzie do terenów o małej penetracji ludzkiej. W latach stwierdzono 27 par, w tym w 25 rewirach znajdowało się co najmniej jedno gniazdo, zajmowane przynajmniej raz w okresie badań (ryc. 2). W Górach Sanocko- -Turczańskich gniazdowało 7 par, w Bieszczadach Zachodnich i Beskidzie Niskim po 6 par, w Gorcach 2, a po jednej parze w Beskidzie Sądeckim, Pogórzu Spisko-Gubałowskim i w Tatrach. Nie wszystkie gniazda były zajmowane co roku. Niektóre pary z przygranicznych rewirów zakładały gniazda po drugiej stronie granicy państwowej. Takich par odnotowano cztery: dwie miały gniazdo po stronie ukraińskiej (Bieszczady, Góry Sanocko-Turczańskie), a dwie po stronie słowackiej (Beskid Sądecki, Pieniny). Jedną parę gniazdującą po stronie ukraińskiej w Górach Sanocko-Turczańskich udało się sprowadzić do Polski po wybudowaniu sztucznego gniazda. W Beskidzie Żywieckim oraz Beskidzie Wyspowym (inf. Ł. Kajtoch, 2008 i 2009), pomimo obserwacji ptaków terytorialnych (w Beskidzie Żywieckim również z pokarmem), gniazd nie wykryto. Pojedynczego, dorosłego ptaka wykazującego zachowania terytorialne obserwowano w latach 2009 i 2010 także w Bieszczadzkim Parku Narodowym (BdPN) (inf. G. Szewczyk, E. Niezgoda). Obszarem najliczniejszego występowania orła przedniego są Karpaty Wschodnie, gdzie Tab. 1. Rozmieszczenie i liczebność orła przedniego Aquila chrysaetos w Karpatach w latach Table 1. Distribu on and abundance of Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Carpathians in Jednostka geograficzna Physiographic unit Powierzchnia Area (km 2 ) Liczba par Number of pairs Zagęszczenie (liczba par/100 km 2 ) Density (number of pairs/100 km 2 ) Zewnętrzne Karpaty Zachodnie the Outer Western Carpathians ,20 Beskid Niski/ Beskid Niski Mts ,29 Beskid Sądecki/ Beskid Sądecki Mts ,15 Gorce/ Gorce Mts ,40 Beskid Wyspowy/ Beskid Wyspowy Mts ,10 Beskid Żywiecki/ Beskid Żywiecki Mts ,09 Centralne Karpaty Zachodnie the Central Western Carpathians ,30 Tatry/ Tatra Mts ,62 Pieniny/ Pieniny Mts ,03 Pogórze Spisko-Gubałowskie the Spisko-Gubałowskie Foothills ,27 Kotlina Orawsko-Nowotarska the Orawsko-Nowotarska Valley 369 Karpaty Wschodnie the Eastern Carpathians ,52 Góry Sanocko-Turczańskie Sanocko-Turczańskie Mts ,75 Bieszczady Zachodnie Western Bieszczady Mts ,38 Razem/ Total ,30 486

7 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach zagęszczenia są ponad dwukrotnie wyższe niż w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich (tab. 1). Na powierzchni około 2500 km 2 Karpat Wschodnich (28% badanego terenu) występuje blisko połowa populacji tego gatunku zasiedlającej polskie Karpaty. Miejsca gniazdowe, gniazda i lęgi W Karpatach orły przednie (fotografia na okładce, ryc. 3) preferują słabo zwarte drzewostany jodłowe i jodłowo-bukowe, znajdujące się w pobliżu rozległych terenów bezleśnych i półotwartych, którymi z reguły są wyżej położone i tylko częściowo użytkowane łąki lub rzadko wypasane pastwiska (ryc. 4). Orzeł przedni gniazduje w partiach podszczytowych, na wysokości m n.p.m. (Stój, Wacławek 2007), w niewielkich obniżeniach terenu osłoniętych od wiatru, jednak zwykle z dobrym widokiem na okolicę. W trakcie badań wykryto 15 nowych gniazd, większość w znanych wcześniej rewirach. W sumie w 25 rewirach skontrolowano 45 gniazd: 41 (91,1%) na jodle Abies alba, a po jednym (po 2,2%) na sośnie czarnej Pinus nigra, modrzewiu Larix decidua, buku Fagus sylvatica i skale. Średnia wysokość drzewa gniazdowego wynosiła 35 m (min. maks.: m, N = 38), a jego średni obwód (mierzony na wysokości 1,3 m) 258 cm (min. maks.: cm, N = 38). Wysokość umieszczenia gniazda nad ziemią wynosiła przeciętnie 25 m (min. maks.: m, N = 38). Aż 37 gniazd znajdowało się w górnej części korony drzewa około 5 12 m poniżej wierzchołka, a 7 umieszczonych było mniej więcej w połowie drzewa. Spośród 44 gniazd umieszczonych na drzewach, 35 znajdowało się przy pniu, 4 w rozwidleniu głównego pnia, 4 pod wygiętym wierzchołkiem i jedno na bocznych konarach w odległości 40 cm od pnia. Zewnętrzna średnica gniazd wynosiła średnio 132 cm (min. maks.: cm, N = 35), średnica wewnętrzna 53 cm (min. maks.: cm, N = 35), wysokość gniazda 80 cm (min. maks.: cm, N = 35), a głębokość niecki gniazdowej 10 cm (min. maks.: 8 15 cm, Ryc. 3. Dorosła samica orła przedniego na wierzchołku jodły (Beskid Niski, r.; fot M. Stój) Fig. 3. Female of adult golden eagle on the top of the fir (Beskid Niski Mts, 2 June 2011; photo by M. Stój) N = 16). Poszczególne pary posiadały w swoim rewirze od 1 do 5 gniazd (Stój 2009b). Okres godowy u orłów przednich rozpoczynał się już jesienią. We wrześniu i w październiku przy sprzyjającej pogodzie ptaki ukazywały się nad miejscem gniazdowym, tokowały oraz dobudowywały gniazdo. Po zimowej przerwie Ryc. 4. Fragment rewiru lęgowego orła przedniego Aquila chrysaetos w Beskidzie Niskim ( r., fot. M. Stój) Fig. 4. A part of territory of golden eagle Aquila chrysaetos in Beskid Niski Mts (7 February 2009, photo by M. Stój) 487

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 Ryc. 5. Młody ponad 3-tygodniowy orzeł przedni w gnieździe obfitującym w pokarm resztki sów i myszołowów (Bieszczady, r.; fot. M. Stój) Fig. 5. Over 3 weeks old young golden eagle in the nest with abundant food remains of owls and buzzards (Bieszczady Mts, 13 June 2011; photo by M. Stój) pary pojawiały się w rewirach gniazdowych ponownie około połowy lutego, wznawiały loty tokowe, odnawiały stare gniazdo lub budowały nowe. Z reguły lęgi rozpoczynały się w trzeciej dekadzie marca, chociaż zdarzały się wyjątki, np. w Beskidzie Niskim w 2008 roku obserwowano samicę wysiadującą jaja już 12 marca, Ryc. 7. Pisklę orła przedniego oraz dwie popielice Glis glis i kuna leśna Martes martes upolowane przez ptaki rodzicielskie (Bieszczady, r.; fot. M. Stój) Fig. 7. Golden eagle chick in the nest with two edible dormice Glis glis and a pine marten Martes martes brought by the parents (Bieszczady Mts, 10 June 2009; photo by M. Stój) a w 2010 roku u jednej z bieszczadzkich par do zniesienia jaj doszło dopiero około 10 kwietnia. W wysiadywaniu jaj brał udział również samiec, zastępował on samicę w godzinach południowych, często przynosząc samicy pokarm. Pisklęta wykluwały się na ogół w pierwszej dekadzie maja i przebywały w gnieździe dni, najczęściej do drugiej połowy lipca. Po wylocie z gniazda młode orły przednie pozostawały w rewirach lęgowych pod opieką rodziców nawet do początku grudnia. Efektywność lęgów Ryc. 6. Pisklę orła przedniego i pokarm na gnieździe trzy młode sarny (Bieszczady, r.; fot. M. Stój) Fig. 6. Golden eagle chick and food in the nest three young roe deer (Bieszczady Mts, 9 June 2011; photo by M. Stój W latach , spośród 54 kontrolowanych lęgów 34 (63%) zakończyło się sukcesem. Łącznie gniazda opuściło 37 młodych, w tym: w Bieszczadach 11, w Beskidzie Niskim 10, w Górach Sanocko-Turczańskich 8, po 3 w Tatrach i w Gorcach oraz po jednym na Spiszu i w Beskidzie Sądeckim. W 31 gniazdach stwierdzono po jednym młodym (91,2%; ryc. 5 8), a w trzech gniazdach dwa młode (8,8%). Po 2 młode w jednym lęgu odcho- 488

9 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach wało się w trzech gniazdach zlokalizowanych w Beskidzie Niskim (dwukrotnie w 2008 i raz w 2011 r.). Sukces gniazdowy dla czterech kolejnych sezonów badań wyniósł 63% (N = 54 lęgi), liczba piskląt na parę przystępującą do lęgu 0,68, a liczba młodych na parę z udanym lęgiem 1,08. Karpacka populacja orła przedniego charakteryzuje się stosunkowo niewielkim udziałem par (52% w niniejszej pracy) przystępujących do lęgów oraz znaczną zmiennością sukcesu gniazdowego (tab. 2). Wysoki sukces gniazdowy (78,6 i 76,5%) odnotowano w latach 2008 i 2011, a niski w 2010 roku, kiedy to na 11 par przystępujących do lęgu gniazdo opuściły tylko 3 młode (27,3%). Straty w lęgach W latach odnotowano 20 przypadków strat całkowitych, stwierdzano je zatem u 37% par przystępujących do lęgów. Wśród strat o znanej przyczynie stwierdzono 2 przypadki śmierci młodych na skutek przemoknięcia i wychłodzenia. Niepokojenie ptaków w miejscu gniazdowym w wyniku prowadzenia prac leśnych było przyczyną porzucenia dwóch lęgów na etapie wysiadywania jaj w Bieszczadach (2010 r.) i w Beskidzie Niskim (2011 r.). W Górach Sanocko-Turczańskich (2011 r.) jedno pisklę (w fazie opierzania się) zostało zabite i pożarte na gnieździe przypuszczalnie przez ptaka drapieżnego. W jednym przypadku (Bieszczady, 2010 r.) gniazdo spadło w końcowej fazie inkubacji i jaja rozbiły się. Kradzież jaj przez człowieka podejrzewano u jednej z par bieszczadzkich, u której przez kolejnych 14 lat ( ) nie było udanych lęgów, mimo że w niektórych latach widziano wysiadujące ptaki. Zdarzały się również akty barbarzyństwa. W marcu 2010 roku, w Beskidzie Niskim, w otulinie Magurskiego Parku Narodowego (MPN) para dorosłych orłów przednich została otruta (D. Nowak inf. ustna). Para ta akurat odbudowywała stare gniazdo, zajmowane od 1996 roku. Samica nosiła obrączkę, którą założono jej, gdy była pisklęciem, w 2002 roku w Górach Słonnych (M. Stój npbl.). Dyskusja W latach w polskiej części Karpat stwierdzono występowanie 27 par orłów przednich, czyli o 3 6 par więcej niż w latach (Stój i in. 1997), a o 2 5 par mniej niż w latach (Stój 2008). Fluktuacje liczebności w poszczególnych latach są przypuszczalnie Tab. 2. Parametry rozrodu populacji orła przedniego w Karpatach w latach Table 2. Breeding parameters of Golden Eagle popula on in the Carpathians in Parametry rozrodcze Breeding parameters Liczba zajętych rewirów Number of occupied territories Liczba par przystępujących do lęgu (liczba lęgów) Number of breeding pairs Liczba lęgów pomyślnych Number of successful broods Sukces gniazdowy par przystępujących do lęgu Nes ng success of breeding pairs (%) Liczba młodych ogółem Total number of nestlings Liczba młodych na parę z udanym lęgiem Number of nestlings per successful breeding pair Liczba młodych na parę przystępującą do lęgu Number of nestlings per breeding pair Rok badań Year of survey ,6 58,3 27,3 76,5 63, ,18 1,00 1,00 1,07 1,08 0,93 0,58 0,27 0,82 0,68 489

10 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 wynikiem wysokiej śmiertelności wśród osobników dorosłych, co uwidacznia się często zmianą partnera na subadulta (subad.) 1 oraz zanikiem ptaków w znanych wcześniej rewirach. W latach pary opuściły dwa stanowiska lęgowe w Beskidzie Sądeckim, a obecnie znany jest tam tylko jeden rewir, z gniazdem zlokalizowanym po stronie słowackiej. W 2010 roku ptaków nie stwierdzono również w trzech dalszych rewirach w Bieszczadach. W pobliżu zanikłych stanowisk lęgowych czasami rejestrowano nowe rewiry, w których wcześniej ptaków nie było (lub były nieznane). W 2010 roku nowe gniazda wykryto na Pogórzu Spisko-Gubałowskim i w Gorczańskim Parku Narodowym (GPN) (J. Sopata inf. ustna). Oprócz GPN, po jednej parze gniazduje również w Tatrzańskim Parku Narodowym (TPN) oraz Magurskim PN (Stój 2004). W latach 2009 i 2010 pojawiał się też (w okresie lęgowym) jeden dorosły, terytorialny ptak w BdPN, gdzie dotychczas ( ) gniazdowania orłów przednich nie stwierdzono. Obecnie ( ) orły przednie wycofały się i nie gnieżdżą się także w Pienińskim Parku Narodowym (PPN). Liczebnie wzrastają populacje orła przedniego w słowackiej części Karpat (Danko i in. 2002) oraz w Bieszczadach i w Górach Sanocko- -Turczańskich po stronie ukraińskiej (Łysaczuk, Gorbań 2005; Bashta 2007), które jak się wydaje mogą zasilać populację w polskich Karpatach. Stopniowy wzrost wykazuje również populacja w zachodnich Alpach włoskich (Fasce i in. 2011), w Finlandii (być może częściowo w wyniku wzrostu wydajności monitoringu, Ollila 2006). W innych regionach Europy niektóre populacje orła przedniego pozostają stabilne np.: populacja z centralno-wschodnich Alp włoskich (Pedrini, Sergio 2001a), czy populacja z Wielkiej Brytanii (Eaton i in. 2007). Orzeł przedni w Karpatach preferuje rejony słabo zaludnione i o niskiej penetracji ludzkiej, 1 Subadultus osobnik niecałkowicie dojrzały, w szacie, która nie jest ani pierwszym upierzeniem w życiu, ani upierzeniem ostatecznym; ptak w tej szacie jednak może już brać udział w rozmnażaniu. chociaż zdarzały się też gniazda zlokalizowane stosunkowo blisko zagród wiejskich lub uczęszczanych dróg i szlaków turystycznych, np. jedna para w Beskidzie Niskim gniazdowała około 400 m od zabudowań, a jej gniazdo było dobrze widoczne z podwórka najbliższego domu. Inne z kolei gniazdo w Bieszczadach usytuowane było w pobliżu utwardzonej drogi leśnej, którą przejeżdżały samochody i inne pojazdy mechaniczne. Nie zauważono, aby kierunek geograficzny odgrywał jakąś rolę przy umieszczeniu gniazda na drzewie, ważna natomiast była konfiguracja terenu i osłona od silnych południowych wiatrów. Istotne znaczenie miało też łatwo dostępne z powietrza miejsce w koronie drzewa, na którym ptaki mogły posadowić gniazdo. Sukces gniazdowy (średnio 63%) w latach był niższy od sukcesu (średnio 68%) w latach (Stój i in. 1997), a nieznacznie tylko wyższy od sukcesu gniazdowego (62,3%) w latach (Stój 2008). Natomiast znacznie wyższy od sukcesu gniazdowego populacji z Karpat Zachodnich na Słowacji (średnio 39 i 53%; Kropil, Majda 1996; Kornan i in. 1996) oraz z Alp szwajcarskich i niemieckich (średnio 48 i 23%; Haller 1996; Bezzel, Fünfstück 1995), a znacznie niższy od innych populacji europejskich, np. w Finlandii (średnio po 82%; Virolainen, Rassi 1990; Ollila 1995), czy w Apeninach centralnych we Włoszech (średnio 83%; Zocchi, Panella 1996). Najprawdopodobniej, przyczyną małej liczby par przystępujących do lęgów i niskiej udatności lęgów były zbyt mała ilość dostępnego pokarmu i związane z tym trudności w jego zdobyciu, zwłaszcza przy niesprzyjających warunkach pogodowych, niewielkiej powierzchni otwartych łowisk, a także utrudnionym dostępie do ofiar z powodu postępującej sukcesji wtórnej roślinności na opuszczonych gruntach. We wschodnich Alpach włoskich oszacowano, że przy obecnym tempie rozwoju zbiorowisk leśnych, zagęszczenie orła przedniego w tym regionie zmniejszy się o 5 9% w ciągu 20 lat (Pedrini, Sergio 2001b). Negatywnie wpływa również niekontrolowana, rozproszona zabudowa. Przypuszczalnie z tego powodu niektóre pary przez cały okres ba- 490

11 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach dań nie przystępowały do lęgu lub ciągle ponosiły straty. Z kolei stosunkowo wysoka proporcja osobników lęgowych w szacie subad. miała związek z wysoką śmiertelnością wśród osobników dorosłych. Reasumując, populacja orła przedniego w polskiej części Karpat wydaje się być w dobrej kondycji, chociaż jej parametry rozrodcze są wyraźnie zróżnicowane w poszczególnych latach. Subwencje, wynikające ze Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) realizowanej przez kraje członkowskie UE, zachęcają rolników do podejmowania działań na rzecz ochrony przyrody ochrony bioróżnorodności, cennych siedlisk i zwierząt (Whittingham 2007). Po wejściu Polski do UE, dzięki dopłatom bezpośrednim dla rolników, podejmuje się działania zmierzające do ograniczenia sukcesji oraz powraca się (poprzez system kośno-pastwiskowy) do ekstensywnego użytkowania górskich łąk. Oprócz dopłat bezpośrednich rolnicy korzystają także z programów rolnośrodowiskowych otrzymując dotację przeznaczoną na koszenie łąk. Utrzymanie terenów otwartych w polskiej części Karpat stało się możliwe również wskutek wprowadzenia zakazu stosowania dodatkowych zalesień w wyznaczonych Obszarach Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP) Natura 2000 (Liro i in. 2002). Pozytywne znaczenie dla ochrony gniazd mają strefy ochrony, ustalane przez Regionalnych Konserwatorów Przyrody zatrudnionych w Regionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska (RDOŚ). Strefa ochrony okresowej obowiązuje od 1 stycznia do 31 lipca każdego roku, w promieniu do 500 m od gniazda, a strefa całoroczna w promieniu do 200 m od gniazda (Ustawa 2004). Wymienione czynniki powinny w najbliższych latach zaowocować wzrostem udatności lęgów orłów przednich w Karpatach. Podziękowania Wszystkim osobom, które pomagały przy monitoringu orła przedniego w Karpatach, a przede wszystkim uczestnikom prac terenowych autorzy składają serdeczne podziękowania. Byli to: P. Armatys, T. Baziak, M. Dyduch, W. Cichocki, Ryc. 8. Młody orzeł przedni po pierwszym wylocie z gniazda (Góry Słonne, r.; fot. M. Stój) Fig. 8. Young golden eagle a er first flying out from the nest (Słonne Mts, 15 July 2011; photo by M. Stój) M. Dziedzic, Ł. Kajtoch, J. Loch, L. Machura, G. Mołodyński, E. Niezgoda, D. Nowak, J. Sopata, G. Szewczyk, Sz. Wójcik. PIŚMIENNICTWO Bashta A.T Ptaki Beskidów Ukraińskich (Karpaty Wschodnie). Ptaki Podkarpacia 11: Bezzel E., Fünfstück H.S Weitere Ergebnisse zur Brutbiologie und Populations-dynamik des Steinadlers Aquila chrysaetos im Werdenfelser Land/Oberbayern. Acta Ornithoecol. 3: BirdLife International Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife International Conservation Series No. 12. Danko Š., Darlová A., Kriští A Rozšírenie vtákov na Slovensku. Veda, Bratislava: Eaton M.A., Dillon I.A., Stirling-Aird P.K., Whitfield D.P Status of Golden Eagle Aquila chrysaetos in Britain in Bird Study 54:

12 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 Fasce P., Fasce L., Villers A., Bergese F., Bretangolle V Long-term breeding demography and density dependence in an increasing population of Golden Eagle Aquila chrysaetos. Ibis 153: Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. Haller H Der Steinadler in Graubünden. Langfristige Üntersuchungen zur Populationsökologie von Aquila chrysaetos im Zentrum der Alpen. Ornithol. Beob. Beiheft 9: Kondracki J Karpaty. WSiP, Warszawa. Kornan J., Kropil R., Zuskin J Monitoring and protection of the Golden Eagle (Aquila chrysaetos) population in Slovakia in Buteo 8: Kropil R., Majda M Causes of low productivity in the Golden Eagle Aquila chrysaetos in the central west Carpathians. W: Meyburg B.-U., Chancellor R.D. (red.). Eagle Studies. The World Working Group for Birds of Prey, Berlin London Paris. Król W Breeding density of diurnal raptors in the neighbourhood of Susz (Iława Lakeland, Poland) in the years Acta Orn. 21: Król W., Wacławek K Aquila chrysaetos (Linné, 1758) orzeł przedni. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa: Liro A., Dyduch-Falniowska A., Makomaska-Juchiewicz M Natura 2000, europejska sieć ekologiczna. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Łysaczuk T.I., Gorbań I.M Status berkuta (Aquila chrysaetos) u Schidnych Beskydach i Czornohori. Bioriznomanitnist Ukrainskich Karpat, Lwów: Ollila T The Golden Eagle in Finland in Linnut 3: Ollila T The monitoring project of the Golden Eagle Aquila chrysaetos in Finland. W: Koskimies P., Lapshin N.V. (red.). Status of raptor populations in eastern Fennoscandia: Proceedings of the Workshop, Kostomuksha, Russia, 8 10 November Karelian Research Centre of the Russian Academy of Sciences, Finnish-Russian Working Group on Nature Conservation, Petrozavodsk: Pedrini P., Sergio F. 2001a. Density, productivity, diet and human persecution of Golden eagles (Aquila chrysaetos) in the central-eastern Italian Alps. J. Rap. Res. 35: Pedrini P., Sergio F. 2001b. Golden Eagle Aquila chrysaetos density and productivity in relation to land abandonment and forest expansion in the Alps. Bird Study 48: Postupalsky S Raptor reproductive success: some problems with methods, criteria and terminology. W: Hamerstrom F.N., Harrell B.E., Olendorff R.R. (red.). Management of Raptors. Raptor Res. Rep. 2: Stój M Orły przednie zagnieździły się w Magurskim Parku Narodowym. Przyr. Polska. 2: 19. Stój M Rozmieszczenie, liczebność i wybrane aspekty ekologii rozrodu orła przedniego Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach Not. Orn. 49: Stój M. 2009a. Orzeł przedni Aquila chrysaetos. W: Chylarecki M., Sikora A., Cenian Z. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa: Stój M. 2009b. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach W: Anderwald D. (red.). Ochrona drapieżnych zwierząt a rozwój cywilizacyjny społeczeństw ludzkich. Stud. i Mat. CEPL, Rogów 3 (22): Stój M., Ćwikowski C., Wacławek K Występowanie orła przedniego Aquila chrysaetos w Karpatach w latach Not. Orn. 38: Stój M., Wacławek K Orzeł przedni Aquila chrysaetos. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Tomiałojć L Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tucker G.M., Heath M.F. (red.) Birds in Europe: their conservation status. Conservation Series No. 3. BirdLife International, Cambridge. Ustawa Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody. Dz. U. Nr 151 (2009), poz Whittingham M Will agri-environment schemes deliver substantial biodiversity gain, and if not why not? J. Appl. Ecol. 44: 1 5. Virolainen E., Rassi P Population trends of Finnish Golden Eagle in Lintumies 2: Zocchi A., Panella M Monitoring of the Golden Eagle Aquila chrysaetos population in the Central Apennines (Italy) in W: Meyburg B-U., Chancellor R.D. (red.). Eagle Studies. The World Working Group for Birds of Prey, Berlin London Paris. 492

13 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): , 2011 Stój M., Kozik B., Kwarciany B. Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Polish part of the Carpathians in The paper summarizes the results of monitoring of the golden eagle carried out in the Polish part of the Carpathians (ca km 2 ) in Many small populations of the golden eagle in Europe are threatened with extinction. Also in Poland, it is included among high risk species, highly threatened with extinction. In the occurrence of pairs was confirmed and in the subsequent years ( ), the number of breeding pairs was assessed at In , the presence of 27 territorial pairs was confirmed in the studied area, including 25 pairs with a known nest. Seven pairs were nesting in the Sanocko-Turczańskie Mts, six pairs in the Western Bieszczady Mts and six pairs in Beskid Niski (Mts), two pairs in Gorce (Mts), and one pair in Beskid Sądecki (Mts), the Spisko- Gubałowski Foothills, Pieniny (Mts) and the Tatras. Single pairs without a known nest were also observed in Beskid Żywiecki (Mts) and Beskid Wyspowy (Mts). The report on the monitoring results includes also four pairs from the borderland home ranges, which also made nests on the other side of the border 2 pairs in Ukraine (Bieszczady Mts, Sanocko-Turczańskie Mts) and 2 pairs in Slovakia (Beskid Sądecki Mts, Pieniny Mts). Nearly half of the golden eagle population occurs in the Eastern Carpathians, with the density of 0.52 pair/100 km 2. Golden eagles in the Polish Carpathians prefer fir and fir-beech forest stands located in the vicinity of extensive deforested and semi-open lands. They nest in areas located near the summit, between 400 and 1450 m asl., in small ground depressions sheltered from wind, but usually with a good view over the surroundings. Altogether, 45 nests were inspected in 25 home ranges, including 41 nests (91.1%) on a fir tree Abies alba, and one nest (2.2%) on the European black pine Pinus nigra, one nest (2.2%) on larch Larix decidua, one nest (2.2%) on beech Fagus sylvatica, and one nest (2.2%) on the rock. The average height of a nesting tree was 35 m (range m, N = 38), and its average perimeter (measured at 1.3 m) 258 cm (range cm, N = 38). On average a nest was placed 25 m (range m, N = 38) above the ground. The outer diameter of nests was ca. 132 cm (range cm, N = 35), the inner diameter was 53 cm (range cm, N = 35), the height of a nest 80 cm (range cm, N = 35), a the depth of a nesting basin 10 cm (range 8 15 cm, N = 16). Individual pairs had from 1 to 5 nests in their home ranges. During four monitored seasons ( ), 63% (N = 54 clutches) of incubations were successful, altogether 37 young birds left their nests during that time. The average number of nestlings per breeding pair was 0.68, and 1.08 per pair with a successful incubation. High nesting success (78.6 and 76.5%) was recorded in 2008 and 2011, and low nesting success in 2010 when only 3 nestlings per 11 breeding pairs left a nest (27.3%). Twenty cases of complete clutch losses were recorded. Among those with a known cause, the following were confirmed: water soaking and hypothermia of nestlings (2 cases), abandonment of nests during incubation of eggs as a result of forest works (2 cases), predation (1 case), sliding down of a nest during incubation of eggs (1 case), suspected theft of eggs by man (1 case), poisoning of a breeding pair (1 case). The nesting success in (on average 63%) was lower than the result in (on average 68%), and slightly higher than the nesting success (62.3%) in After accession of Poland to the EU, owing to direct subsidies for farmers and agri-environmental programmes, actions aiming at the reduction of succession have been undertaken, and extensive farming has been resumed, which gives hope for the long-term preservation of areas that are hunting grounds of the golden eagle. 493

14 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): , 2011 Warsztaty jako narzędzie do opracowania strategii zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Polsce Workshops as a tool for the elabora on of the brown bear Ursus arctos management plan in Poland NURIA SELVA 1, AGNIESZKA SERGIEL 2, AGNIESZKA OLSZAŃSKA 1, TERESA BEREZOWSKA 1, TOMASZ ZWIJACZ KOZICA 3, FILIP ZIĘBA 3 1 Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, al. Mickiewicza 33 nuria@iop.krakow.pl, olszanska@iop.krakow.pl, berezowska@iop.krakow.pl 2 Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego 3 Tatrzański Park Narodowy Wrocław, ul. Sienkiewicza Zakopane, ul. Kuźnice 1 a.sergiel@biol.uni.wroc.pl tzwijacz@tpn.pl, fzieba@tpn.pl Słowa kluczowe: ochrona, monitoring, zapobieganie szkodom, siedlisko, interwencje, protokoły, Ursus arctos. Przepisy prawa krajowego i międzynarodowe zobowiązują Polskę do opracowania i wdrożenia strategii ochrony niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos dla zapewnienia przetrwania gatunku oraz utrzymania żywotnej populacji we właściwym stanie ochrony. Taki był główny cel projektu Opracowanie krajowych strategii gospodarowania wybranymi gatunkami zagrożonymi lub konfliktowymi koordynowanego przez pracowników Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie w latach Jednym z narzędzi służących opracowaniu strategii były warsztaty przeprowadzone w trzech obszarach tematycznych: (1) monitoring populacji i rozwiązywanie sytuacji konfliktowych, (2) ochrona siedlisk, (3) zarządzanie populacjami transgranicznymi. W trakcie pierwszego cyklu warsztatów podkreślano konieczność właściwego zapobiegania szkodom oraz wdrożenia monitoringu genetycznego. Przedyskutowano i wspólnie kształtowano propozycje stworzenia Grupy Roboczej ds. Niedźwiedzi, grupy interwencyjnej, banku danych oraz wdrożenia standardowych protokołów. W kolejnym cyklu warsztatów wskazywano brak planowania przestrzennego jako główne zagrożenie dla ochrony siedlisk niedźwiedzia, a na trzecim, międzynarodowym warsztacie dyskutowano o współpracy z sąsiadującymi krajami w zakresie wspólnego monitoringu, prewencji szkód czy wymiany informacji o populacji. Podstawy prawne i potrzeba opracowania strategii ochrony gatunków Międzynarodowe regulacje prawne, tj. rekomendacje Konwencji Berneńskiej, Konwencja Karpacka, Dyrektywa Siedliskowa oraz przygotowane dla Komisji Europejskiej Guidelines for Population Level Management Plans for Large Carnivores [Wytyczne do opracowania planów zarządzania populacjami dużych ssaków drapieżnych] (Linnell i in. 2008) obligują Polskę do ustanowienia krajowych planów zarządzania po- 494

15 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego pulacjami m.in. niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos. Plany takie powinny powstać na poziomie poszczególnych krajów, a następnie zostać skoordynowane z planami krajów sąsiadujących. Znaczenie współpracy i wymiany informacji z zakresu ochrony i zarządzania transgranicznymi populacjami dużych drapieżników w Karpatach zostało szczególnie podkreślone w rekomendacji nr 100 z 2003 roku Stałego Komitetu Konwencji Berneńskiej (Rekomendacja 2003). W Planie działania na rzecz ochrony niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Europie (Swenson i in. 2000) szczególnie podkreślono pilną potrzebę opracowania strategii ochrony gatunku w Polsce. Pierwsza propozycja planu zarządzania krajową populacją niedźwiedzia została przygotowana dla Ministerstwa Środowiska w 2001 roku (Jakubiec 2001), lecz nie została wdrożona. W 2009 roku Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie rozpoczęła realizację projektu pt. Opracowanie krajowych strategii gospodarowania wybranymi gatunkami zagrożonymi i konfliktowymi ( pl), finansowanego w znacznej (85%) części przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko oraz ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (15%). W projekcie uwzględniono trzy gatunki dużych drapieżników: niedźwiedzia brunatnego (ryc. 1), wilka Canis lupus i rysia Lynx lynx oraz gatunki uznane za konfliktowe, takie jak wydra Lutra lutra, kormoran Phalacrocorax carbo i żuraw Grus grus. Dla każdego z wymienionych gatunków wyznaczono koordynatora, który zbierze wszystkie istniejące informacje dotyczące potrzeb ochronnych, problemów i zagrożeń gatunku, skonsultuje poszczególne zagadnienia z ekspertami oraz sfinalizuje opracowanie całości strategi (do końca 2011 r.) wraz Ryc. 1. Niedźwiedzica z młodymi żerująca na owocach borówki czernicy w Tatrzańskim Parku Narodowym ( r., fot. A. Wajrak) Fig. 1. Female brown bear with cubs feeding on black berries in the Tatra Na onal Park (25 October 2008, photo by A. Wajrak) 495

16 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 Ryc. 2. Rozmieszczenie niedźwiedzi brunatnych w Polsce w latach na podstawie danych własnych oraz informacji uzyskanych z PGL Lasy Państwowe i parków narodowych: 1 samice z młodymi, 2 inne obserwacje Fig. 2. Distribu on of the brown bear in Poland in based on the authors data and informa on collected from survey ques onnaires in Na onal Parks and State Forests Administra on: 1 females with cubs, 2 other observa ons z harmonogramem działań i etapami jej realizacji. Koordynatorem strategii dla niedźwiedzia brunatnego została dr Nuria Selva z Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Czterech autorów niniejszego artykułu (A.S., A.O., T.Z.K., F.Z.) również było członkami zespołu przygotowującego propozycję strategii ochrony. Celem strategii ochrony niedźwiedzia brunatnego w Polsce jest zdefiniowanie statusu ochronnego populacji, zidentyfikowanie głównych zagrożeń i zaproponowanie takich działań ochronnych, które zagwarantują trwałość populacji gatunku w Polsce, tj. w szczególności: (1) wyeliminują lub zminimalizują negatywne skutki aktualnie występujących zagrożeń, (2) zapobiegną pojawieniu się zagrożeń oraz problemów ochrony populacji niedźwiedzia i jego siedlisk w przyszłości, (3) stworzą bardziej efektywną, skoordynowaną strukturę działań związanych z zarządzaniem populacją niedźwiedzia brunatnego. W ramach projektu zorganizowano cykl warsztatów tak, aby w proces opracowania strategii zarządzania populacją niedźwiedzia były zaangażowane wszystkie zainteresowane strony oraz by umożliwić otwartą dyskusję nad najważniejszymi zagadnieniami i aspektami ochrony tego gatunku. Warsztaty Wiedząc, że gospodarowanie przestrzenią, zasobami wodnymi, innymi zasobami środowiska w tym żywą przyrodą jest przedmiotem wyboru społecznego (Iddle, Bines 2004) projekt opracowywania strategii ochrony gatunków zakładał partycypacyjne podejście do ich przygotowania. Trzy dwudniowe warsztaty, dwa krajowe i jeden międzynarodowy, zorganizowane w Krakowie, pozwoliły uczestnikom zapoznać się z różnymi aspektami ochrony populacji niedźwiedzi w Polsce. W warsztatach brały udział osoby reprezentujące różne grupy interesów: przedstawiciele administracji i służb ochrony przyrody (Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska i regionalne dyrekcje ochrony środowiska), pracownicy parków narodowych, pracownicy Państwowego Gospodarstwa Leśnego (PGL) Lasy Państwowe, przedstawiciele środowisk naukowych oraz organizacji pozarządowych. Warsztaty były prowadzone w blokach tematycznych składających się z szeregu krótkich prezentacji i kończących cykl wykładów otwartych dyskusji. Taka formuła warsztatów sprzyjała prowadzeniu dialogu oraz wymianie doświadczeń i spostrzeżeń, stanowiąc podstawę do przyszłego wypracowania satysfakcjonujących rozwiązań. Warsztaty cieszyły się dużym zainteresowaniem. W każdym spotkaniu aktywnie uczestniczyło ponad 60 osób. Warsztaty miały charakter otwarty. Zaproszenia były rozsyłane z wyprzedzeniem do wszystkich potencjalnie zainteresowanych osób, a także ogłaszane za pośrednictwem stron internetowych: i pl. Uczestnicy otrzymali liczne materiały konferencyjne, m.in. folder informacyjno-promocyjny projektu, broszury edukacyjne, książki 496

17 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego A B Ryc. 3. Pułapka na włosy (A) do monitoringu genetycznego wykorzystuje skłonności niedźwiedzi do drapania się (B). Najbardziej efektywne są te zakładane na drzewach (Bieszczady, r., fot. A. Wajrak; r. fot. Carpathian Brown Bear Project, zdjęcie z tzw. fotopułapki) Fig. 3. Hair-traps (A) for gene c monitoring are based on the rubbing behaviour of bears (B). The most effec ve traps are those set on trees (Bieszczady, 10 July 2010, photo by A. Wajrak; 12 May 2011, photo by an automa c camera by the Carpathian Brown Bear Project) oraz materiały do konsultacji (m.in. propozycje protokołów pobierania prób czy protokołów immobilizacji 1 ). Gościom warsztatu międzynarodowego rozdano płyty CD-ROM zawierające plany zarządzania opracowane przez inne kraje oraz wybór aktów prawa międzynarodowego. 1 Immobilizacja całościowa procedura czasowego uśpienia, a następnie wybudzenia zwierzęcia przy użyciu odpowiednich środków farmakologicznych. Pierwszy cykl warsztatów: Monitoring populacji niedźwiedzia brunatnego i rozwiązywanie sytuacji konfliktowych (8 9 listopada 2010 r.) Podczas tego spotkania szczególną uwagę poświęcono zagadnieniom monitoringu. Od lat 90. XX wieku Instytut Ochrony Przyrody PAN prowadzi monitoring niedźwiedzia brunatnego na podstawie kwestionariuszy przesyłanych do jednostek administracyjnych PGL Lasy Państwowe, parków narodowych oraz regionalnych dyrekcji ochrony środowiska (Jakubiec 2001). Liczebność szacowana była przez pracowników tych instytucji na podstawie bezpośrednich i pośrednich obserwacji. O ile metoda ta daje dobry obraz rozmieszczenia gatunku (ryc. 2), o tyle ocena liczebności na jej podstawie wydaje się mało dokładna (Linnell i in. 1998). W 2007 roku liczebność populacji niedźwiedzia w polskiej części Karpat oszacowano na 95 osobników (Główny Inspektorat Ochrony Środowiska 2007). Dyskutowano potrzebę weryfikacji wspomnianej metody ankietowej za pomocą niezależnego monitoringu genetycznego (ryc. 3). Dokonano gruntownego przeglądu stosowanych na świecie metod monitoringu niedźwiedzia brunatnego. Omówiono m.in. monitoring 497

18 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 A B C Ryc. 4. Procedury w trakcie immobilizacji prowadzone zgodnie z standardowymi protokołami: A znakowanie i pomiar tętna oraz wysycenia krwi tlenem, B ważenie, C pomiary morfometryczne (Szwecja, 16 i r., fot. N. Selva; Rybotycze, r., fot. T. Licina) Fig. 4. Procedures according to the standard protocols for bear immobiliza on: A marking and measuring pulse and oxigen satura on, B weighing, C morphometry (Sweden, 16 and 18 April 2011, photo by N. Selva; Rybotycze, 19 November 2010, photo by T. Licina) genetyczny i metodę liczenia samic z jednorocznymi młodymi. Podreślano, iż indeks obserwacji zawsze powinien zostać potwierdzony przez niezależną metodę (najlepiej przy wykorzystaniu badań genetycznych) i skorygowany, np. przez liczbę godzin pracy w terenie. Na przykład w Szwecji monitoring gatunku bazuje na obserwacjach (w cyklach 1000 godzin) dokonanych przez myśliwych w trakcie polowania na łosie, jednak metodę tę wcześniej zweryfikowano i potwierdzono technikami molekularnymi (Kindberg i in. 2009). Bazując na doświadczeniach innych krajów, przedstawiono koncepcję powołania Grupy Roboczej do spraw Niedźwiedzi oraz Grupy Interwencyjnej jako kluczowych elementów przyszłej strategii. Głównym zadaniem Grupy Roboczej ds. Niedźwiedzi multidyscyplinarnego i doradczego organu składającego się z kilku ekspertów byłoby wdrażanie postanowień strategii, a także systematyczna jej rewizja i aktualizacja. Grupa Interwencyjna miałaby być zespołem systematycznie i profesjonalnie szkolonych ekspertów, zdolnych zareagować we wszystkich przypadkach interwencji z udziałem niedźwiedzi w Polsce. Na spotkaniu zaprezentowano również propozycje standardowych protokołów immobiliza- 498

19 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego cji oraz pomiarów i pobierania prób od żywych i martwych niedźwiedzi (ryc. 4). Propozycje protokołów przygotowano na podstawie publikacji naukowych, protokołów będących w użyciu (skandynawskich i chorwackich), raportów i konsultacji z ekspertami. Przedstawiono pomysł utworzenia banku danych gromadzącego wszystkie informacje dotyczące populacji i siedlisk niedźwiedzia w Polsce oraz przechowującego pobrany materiał biologiczny. Grupa Interwencyjna miałaby pracować według protokołów, zbierać próby i sprawozdawać się przed Grupą Roboczą do spraw Niedźwiedzi. Do zadań tej Grupy miałoby należeć opracowanie i wdrożenie standardowych protokołów monitoringu, zapewnienie przepływu informacji pomiędzy grupami zainteresowanych, rozwijanie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza z krajami, z którymi dzielimy karpacką populację niedźwiedzi, określenie priorytetów ochronnych, promowanie rozwiązań opartych na naukowych podstawach, informowanie decydentów i promocja nauk stosowanych. Ostatnia część warsztatów dotyczyła szkód powodowanych przez niedźwiedzie oraz systemów wypłaty odszkodowań. Przedstawiciele Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ) z Katowic, Krakowa i Rzeszowa omówili procedury szacowania szkód wyrządzanych przez niedźwiedzie i zasady naliczania odszkodowań. Przedstawiono również rodzaje szkód powodowanych przez niedźwiedzie (głównie szkody w pasiekach, rzadziej straty w zwierzętach gospodarskich; ryc. 5) oraz wysokość corocznych strat ponoszonych przez właścicieli oraz Skarb Państwa. W województwach śląskim i małopolskim zarówno szkody wyrządzane przez niedźwiedzie, jak i związane z nimi straty finansowe, szacowane są na około kilka tysięcy złotych rocznie. Odmienna sytuacja występuje w województwie podkarpackim, gdzie rośnie liczba szkód (w ostatnich latach to setki zniszczonych rodzin pszczelich rocznie), a co za tym idzie rosną kwoty odszkodowań, które w 2009 roku przekroczyły 120 tys. złotych, a w 2010 roku 250 tys. złotych (dane RDOŚ w Rzeszowie; ryc. 5). Dyskutowano nad Ryc. 5. Liczba szkód w pasiekach (1) i liczba zniszczonych uli (2) w województwie podkarpackim w latach (wg danych RDOŚ w Rzeszowie) Fig. 5. Number of damages caused by bears in apiaries (1) and the total number of beehives (2) destroyed in the Podkarpacie Province in (data from the Regional Directorate of Environmental Protec on in Rzeszów) sposobami zabezpieczania pasiek przed niedźwiedziami oraz nad wprowadzeniem obowiązku używania zabezpieczeń w rejonach stałego występowania niedźwiedzi. Drugi cykl warsztatów: Ochrona siedlisk niedźwiedzia brunatnego (27 28 stycznia 2011 r.) Temtem spotkania była ochrona siedlisk niedźwiedzia brunatnego. Przedstawiono m.in. wstępne wyniki opracowywanego modelu jakości siedlisk niedźwiedzia brunatnego w Polsce. Badania wskazują, że czynniki negatywnie wpływające na obecność i rozrodczość gatunku to duża liczba osiedli ludzkich i wysoka gęstość zaludnienia. Prezentacje dotyczyły również tematu rozwoju infrastruktury drogowej w Polsce, proponowanych sposobów łagodzenia jej negatywnego wpływu na populację m.in. niedźwiedzia oraz ochrony korytarzy ekologicznych. Szczególnie niepokojące są plany budowy drogi ekspresowej S-19 pomiędzy przejściem granicznym z Białorusią w Kuźnicy Białostockiej a przejściem granicznym ze Słowacją w Barwinku, a zwłaszcza jej południowego odcinka, który przecinając korytarz karpacki, ograniczy łączność pomiędzy dwiema głównymi ostojami gatunku. Podkreślono także niekorzystne zna- 499

20 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 A C B D Ryc. 6. Typy gawr stwierdzone w Tatrach: pod wykrotem (A), pod kosodrzewiną (B), przy pniu nisko ugałęzionego świerka (C), w jaskini (D) (lata , fot. T. Zwijacz-Kozica) Fig. 6. Types of brown bear winter dens found in thetatras: under the uprooted tree (A), under the dwarf mountain pine bush (B), at the base of the spruce tree with low hanging branches (C) and in a cave (D; years , photo by T. Zwijacz-Kozica) czenie ciągów budynków powstających w otoczeniu dróg, a stanowiących dodatkową barierę liniową dla migrujących zwierząt. W dalszej części spotkania szeroko omawiano temat kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej w gminach. Wiele uwagi poświęcono problemowi braku obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i jego konsekwencjom. Za sprawą ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Ustawa 2003) uchylającej miejscowe plany uchwalone przed 1 stycznia 1995 roku na przeważającym obszarze kraju powstała swego rodzaju pustka planistyczna. W rezultacie, pod koniec 2008 roku jedynie 26% powierzchni Polski było objęte obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego (Śleszyński i in. 2010). Co więcej, nie ma w Polsce przepisu prawnego obligującego gminy do opracowania planu miejscowego dla terenów gminnych. Obserwowana jest też tendencja do uchwalania planów miejscowych dla coraz mniejszych obszarów (czasem prowadzi się takie oceny dla jednej działki budowlanej). Uniemożliwia to przeprowadzenie pełnych i rzetelnych ocen oddziaływania na środowisko dla powstających projektów planów przestrzennych. W następstwie mamy do czynienia z niekontrolowanym rozwojem miast i gmin, rozbudową i budową nowych ośrodków narciarskich oraz innych obiektów turystycznych na terenach cennych przyrodniczo, m.in. w obszarach Natura