Depopulacja. czas na zmiany na opolskim rynku pracy. Raport końcowy

Transkrypt

1 Depopulacja czas na zmiany na opolskim rynku pracy Raport końcowy

2 Depopulacja czas na zmiany na opolskim rynku pracy Raport końcowy

3 Depopulacja czas na zmiany na opolskim rynku pracy Raport końcowy Opole 2014

4 Publikacja przygotowana w ramach projektu Depopulacja czas na zmiany na opolskim rynku pracy. Projekt realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VI. Rynek pracy otwarty dla wszystkich, Działanie 6.1. Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie, poddziałanie Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy. Praca zbiorowa pod kierunkiem naukowym dra hab., prof. Uczelni Łazarskiego Roberta Gwiazdowskiego Autorzy: Paweł Budrewicz Adam Mikołajczyk Iwona Trzcińska Ireneusz Jabłoński Przemysław Remin dr Anna Wieczorek Paweł Kolas Marzena Rudnicka dr Kamil Zubelewicz Robert Kwiatkowski dr hab., prof UEK Aleksander Surdej Wydawcy: Centrum im. Adama Smitha Pierwszy Niezależny Instytut w Polsce Warszawa, ul. Bednarska 16 Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego Opole, ul. Piastowska 14 Poglądy i opinie wyrażone w publikacji nie odzwierciedlają w swojej treści stanowiska Zarządu Województwa Opolskiego, a jedynie stanowiska autorów. Egzemplarz bezpłatny ISBN , ISBN Wydanie pierwsze, nakład: 200 egz. Redakcja, korekta: Małgorzata Kołcz Projekt graficzny, skład i druk: Kopiowanie i rozpowszechnianie możliwe jedynie z podaniem źródła Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

5 5 Spis treści Wstęp Wprowadzenie Geneza, cel, zakres i założenia opracowania Tło problemu sytuacja demograficzna w woj. opolskim na tle kraju Ogólna charakterystyka obecnego stanu demograficznego regionu Przyrost naturalny Migracje Kryzys rodziny Sytuacja w sferach związanych z demografią regionu Rynek pracy Edukacja Gospodarka Opieka społeczna Opieka zdrowotna (matek i dzieci) Opieka nad osobami starszymi Wyzwania rozwojowe woj. opolskiego Analiza PEST Metodologia i realizacja badań i analiz w projekcie Ogólne założenia metodologiczne Metodologia badań w odniesieniu do poszczególnych pakietów i subpakietów Wyniki badań i analiz Analiza sposobu obsługi przedsiębiorców Badanie ankietowe przedsiębiorców... 54

6 Badanie przedsiębiorców w 10 Specjalnych Strefach Ekonomicznych (SSE) Polski Analiza jakości i efektywności działań aktywizacyjnych prowadzonych przez powiatowe urzędy pracy Opis opracowanych 25 narzędzi Jednoprocentowy CIT N Opolska umowa o pracę N Mikropakiet dla mikrofirm N Deregulacja zawodów opiekuńczych N Uproszczenie prawa budowlanego N Bankowy standard obsługi przedsiębiorców N Opolska SSE N Regionalne Centrum Biznesu (RCB) N System wsparcia przedsiębiorstw N Centrum Pracy N Nowy model świadczeń socjalnych N Model zintegrowanego kształcenia zawodowego N Regionalna Wyższa Szkoła Zawodowa (RWSzZ) N Szkoła lokalnym centrum cywilizacyjnym N Bon wychowawczy N Pakiet podstawowych świadczeń dla matek i dzieci N Bon przedszkolny N Klaster usług przedszkolnych N Zniesienie barier w tworzeniu i prowadzeniu placówek przedszkolnych N Bon opiekuńczy N Klaster usług senioralnych N Sieć placówek senioralnych N Osiedle seniora N Ograniczenie barier w tworzeniu i prowadzeniu placówek senioralnych N Program promujący gospodarkę senioralną N Scenariusze wdrożenia zmian Opis przyjętej metodyki Uwagi ogólne Charakterystyka prognoz Narzędzia a scenariusze wdrażania Aspekty demograficzne Narzędzia a modele demograficzne Modele demograficzne

7 Lista symboli Model liczby ludności w wariancie podstawowym D Model dodatkowych urodzeń żywych D Model dodatkowych migracji po zatrudnienie D Model dodatkowych migracji po naukę D Model dodatkowych migracji na emeryturę D Skutki demograficzne wdrożenia scenariuszy Aspekty operacyjne Potencjalne cele operacyjne Narzędzia a kwantyfikowalne cele operacyjne Skutki operacyjne wdrożenia scenariuszy Aspekty finansowe Koszty i korzyści z narzędzi Narzędzia a łączne wydatki Skutki finansowe wdrożenia scenariuszy Podsumowanie Scenariusz pesymistyczny Scenariusz regionalny Scenariusz optymistyczny Rekomendacje Recenzje Obszar gospodarczy prof. dr hab. inż. Witold Kwaśnicki, prof. zw. UWr Obszar regionalnego systemu edukacji dr hab. prof. SGH Marek Rocki Obszar polityki społecznej dr hab. prof. UW Grażyna Firlit-Fesnak

8

9 9 Wstęp Wstęp Roczna praca każdego narodu jest funduszem, który zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu, a jego wysokość zależy od umiejętności, sprawności i znawstwa, z jakim swą pracę zazwyczaj wykonywa i od stosunku liczby tych, którzy pracują użytecznie, do liczby tych, którzy tego nie czynią pisał Adam Smith w Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów 1. To nie zasoby ziemi i kapitału dają ludziom dobrobyt. Dobrobyt tworzą ludzie. Nie było w dziejach świata kraju, który osiągnąłby rozwój gospodarczy w okresie stagnacji (nie mówiąc już o zapaści) demograficznej. Nigdy w historii nie było wzrostu bez kołysek 2. Ziemia pozostawiona odłogiem nie tworzy żadnej wartości dodanej. Kapitał ulokowany w banku lub w przysłowiowej skarpecie też nie. To człowiek, pracując, tworzy wartość dodaną. Można spotkać się ze stwierdzeniami, że światu grozi raczej przeludnienie, a nie wyludnienie i że nie liczba ludzi, ale wydajność ich pracy mają większe znaczenie dla naszej cywilizacji. Sytuacja Opolszczyzny przeczy tej hipotezie, stanowiąc dowód, że to Adam Smith miał rację. Woj. opolskie jest najmniejszym regionem Polski zarówno pod względem powierzchni, jak i ludności. Wpisuje się ono szczególnie silnie w ogólnoeuropejską tendencję zwijania się demograficznego i, niestety, jest jednym z liderów tego procesu. Dla wskaźników (de)populacyjnych Opolszczyzny istotne znaczenie ma to, że żyje tu znaczny w stosunku do reszty kraju odsetek ludności mogącej identyfikować się z innymi regionami Europy. Taki podział: na ludność autochtoniczną, głównie Ślązaków, pochodzenia niemieckiego (dwupaństwowcy), oraz ludność napływową (przesiedleńcy) ma istotne znaczenie w sensie: społecznym, ekonomicznym, politycznym i prawnym. W sensie społecznym, bo zamieszkują tu dwie grupy zróżnicowane silną tożsamością etniczną. 1 A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Tom I, PWN, Warszawa 1954, s M. Kubiak, Współczesne problemy demograficzne w aspekcie społeczno-gospodarczym, w: M.G. Woźniak (red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Spójność społeczno-ekonomiczna a modernizacja gospodarki, Rzeszów 2010, z. 16, s. 185.

10 10 W tych obu grupach znaczne są różnice ekonomiczne. Ludność autochtoniczna jest mocno skoncentrowana w określonych gminach i miastach województwa 3. Co interesujące, podział ten jest skorelowany ze strukturą gospodarczą województwa. A w końcu, co nie mniej ważne, istotne jest zróżnicowanie statusu prawno-politycznego populacji. Dwupaństwowcy posiadają w sensie formalno-prawnym nie tylko obywatelstwo polskie, lecz również niemieckie. Można przypuszczać, że w konsekwencji do pewnego stopnia związki z wielką ojczyzną ( ojczyzną ideologiczną lub niem. Vaterland) mogą tu być luźniejsze, jakkolwiek trudno wnioskować na tej podstawie co do utożsamiania się ludności o niemieckich korzeniach z opolską małą ojczyzną ( ojczyzną prywatną lub niem. Heimat). Z pewnością jednak możliwości i elastyczność migracyjna grupy dwupaństwowców, zwłaszcza autochtonów, jest wyższa aniżeli reszty społeczeństwa (w regionie i w kraju). Owa elastyczność społeczna wyraża się również brakiem poważniejszych konfliktów społecznych. Z biegiem czasu zostały wykształcone więzi społeczne rodzinne, sąsiedzkie, regionalne, a wreszcie i wzajemne zaufanie autochtonów i przesiedleńców, które zapobiegły poważniejszym konfliktom. Jednak niekorzystne tendencje demograficzne w dużym stopniu dotykają właśnie autochtonów! Statystycznie w tej grupie ludności, w dodatku silne sfeminizowanej na skutek strat wojennych, występował niższy przyrost naturalny, a zatem i silniejszy niż w pozostałej części populacji proces starzenia się całej grupy społecznej. Dodatkowo daje się zauważyć znaczny udział wiejskiej ludności autochtonicznej w grupie osób utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych, co skutkowało wzmożonym wyludnianiem się wsi. Towarzyszyła tym zjawiskom począwszy od lat 50. XX w. masowa, obejmująca cały przyrost naturalny, emigracja do Niemiec 4. Szczególnie alarmujące są dane o dzietności, gdyż dotyczą pokolenia kobiet wyżu demograficznego z początku lat 80. XX w.. Utrzymanie tej tendencji spowoduje dwa efekty: zaburzenie proporcji między liczbą osób w wieku produkcyjnym i w wieku poprodukcyjnym, co dodatkowo obciąży w kolejnych latach pracujących. Obecnie na emeryta/rencistę przypada dwóch pracujących, a około roku 2060 należy się spodziewać zrównania liczby osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym każdy pracujący będzie utrzymywał jednego emeryta, przyspieszenie spadku liczby ludności w ogóle z powodu wzrostu liczby osób powyżej 65. roku życia, których umieralność z każdym kolejnym rokiem życia rośnie. Konieczne jest więc podjęcie próby interpretacji tego zjawiska i poszukania rozwiązań, które zatrzymają i odwrócą negatywne trendy. Fakt, że w pułapkę demograficzną wpada nie tylko region opolski, ale cała Polska i prawie cała Europa nie stanowi uzasadnienia bezradności. Ogólnopolskie, ogólnoeuropejskie, czy wręcz obejmujące cały krąg cywilizacyjny zmiany demograficzne stanowią dla tej cywilizacji i narodów będących jej częścią, zagrożenie biologiczne, społeczne, ekonomiczne i polityczne. 3 R.Rauziński, T. Sołdra-Gwiżdż, Społeczeństwo Śląska Opolskiego aspekty społeczne, demograficzne i rynku pracy, II Kongres Demograficzny, Opole Warszawa R.Rauziński, T. Sołdra-Gwiżdż, Społeczeństwo Śląska Opolskiego..., dz.cyt.

11 Bardzo niepokojąca jest bliskość współczynnika dzietności do granicy, którą demografowie nazywają skrajnie niską dzietnością (lowest-low fertility). Im niższa jest liczba urodzeń i niższa dzietność, tym starsza jest struktura wieku. Z kolei im starsza struktura wieku, tym tempo wzrostu populacji jest niższe i niższa jest liczba urodzeń, co przyspiesza proces starzenia się. Tak więc impet (momentum) wzrostu populacji wbudowany jest w strukturę jej wieku, która po osiągnięciu pewnego krytycznego stopnia prowadzi do stałego spadku rozmiarów populacji (stałego ujemnego przyrostu). Takie negatywne momentum pojawia się w efekcie długotrwałego (przez 2 3 lata) występowania niskiej lub bardzo niskiej płodności (poniżej 1,3), a szybkie wydłużanie się trwania życia wzmacnia proces zmierzania ku negatywnemu momentum. Z biologicznego punktu widzenia współczynnik dzietności 1.08 oznacza, że 100 kobiet rodzi 108 dzieci. Statystycznie 54 to dziewczynki. Jeśli one urodzą 58 dzieci, to tylko 29 z nich będzie dziewczynkami. Jeśli i one utrzymają tak samo niski poziom dzietności, to w kolejnym pokoleniu dziewczynek będzie 16, a w następnych 9, 5, 3. W ten sposób w ciągu 7 pokoleń zniknie 40-milionowy naród. Zanim do tego dojdzie, kumulują się problemy społeczne. Za sprawą oczywistego wpływu doskonalszych usług medycznych oraz kultu młodości populacja, która młodość metrykalną przeżywała kilkanaście lat wcześniej, chce pozostawać atrakcyjną. Towarzyszy temu rozwój zupełnie nowych usług ukierunkowanych na zaspokajanie potrzeb generacji 50+ i towarzyszących temu kampanii reklamowych, za którymi podąża zmiana postrzegania tych osób. Co więcej, ów + staje się coraz większy i zaczyna powoli obejmować już nawet metrykalnych emerytów. Na zmniejszanie się liczby osób w wieku produkcyjnym odpowiedzią musi być aktywizacja osób starszych biernych zawodowo. W odniesieniu do osób trwale biernych nie należy się spodziewać szczególnych efektów, jednak osoby na przedpolu starości, te, które były wcześniej czynne zawodowo, zapewne będą musiały dłużej pozostawać na rynku pracy. W kontekście ekonomicznym spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym stanowić będzie jeszcze większy problem. Między gospodarką a demografią istnieją złożone sprzężenia zwrotne. Ich rodzaj, skalę i wymiar determinuje wiele powiązanych ze sobą czynników, nie tylko ilościowych, ale i jakościowych. Istnieje zauważalny związek pomiędzy spadkiem płodności a takimi czynnikami, jak spadek PKB, wzrost bezrobocia czy spadek konsumpcji 5. Jednak największy problem stanowią finanse publiczne. Po pierwsze, zwiększają się wydatki emerytalne, a po drugie zdrowotne. Ludzie żyją dłużej i chcą żyć jeszcze dłużej, w związku z czym oczekują, że rząd zapewni im nie tylko emeryturę, ale i opiekę zdrowotną pozwalającą wydłużyć życie co wymaga zwiększania nakładów na publiczną służbę zdrowia. Ale ci sami ludzie nie chcą dłużej pracować co wymaga od rządu zwiększania wydatków na emerytury. Zwiększające się wydatki na emerytury i na ochronę zdrowia rządy dotąd finansowały zaciągając coraz większe długi, których spłata przekładana była na później. Aż doszły one do takiego poziomu, że nie sposób ich już 11 Wstęp 5 G. Lanzieri, Towards a baby recession in Europe? Differential fertility trends during the economic crisis. Statistics in Focus, n. 13/2013.

12 12 spłacić, a nie ma wystarczająco dużo chętnych, którzy chcieliby europejskim rządom nadal pożyczać na spłatę starych długów albo samych tylko odsetek od nich. To wszystko nie pozostaje bez konsekwencji politycznych. Próby podwyższenia wieku emerytalnego lub obniżania świadczeń emerytalnych wywołują liczne protesty społeczne. Emeryci już będący beneficjentami transferów budżetowych głosują za ich utrzymaniem i programami oznaczającymi wysokie opodatkowanie lepiej zarabiającej mniejszości w wieku produkcyjnym. Jako że młodzi mogą głosować nogami, podwyższanie obciążeń fiskalnych nakładanych na nich ma swoje granice. Dlatego wraz ze zwiększającą się dysproporcją między pokoleniami, tradycyjną solidarność międzypokoleniową zastępuje konflikt pokoleń. Wzrost liczebny ludzi starszych ma przełożenie na wyniki wyborów i co za tym idzie postawy polityków. Istnieje jednak możliwość wyjścia z pułapki niskiej dzietności. Zwrócić trzeba uwagę na rozbieżność między deklarowaną liczbą dzieci, które chce się posiadać, a liczbą rzeczywiście urodzoną w wyniku konfrontacji aspiracji rodziców z sytuacją ekonomiczną. Jest to tak zwana luka dzietności. Jest ona bardzo istotna dla interpretacji sytuacji demograficznej i zachowań prokreacyjnych. Jeśli młodzi ludzie wskazują w badaniach znacznie wyższą liczbę dzieci, które planują mieć w przyszłości, niż liczba tych, które ostatecznie decydują się mieć, można wnioskować, że zniesienie różnych barier może przyczynić się do wzrostu liczby dzieci (!!!). Tabela 0.1. Zamierzenia prokreacyjne Polaków Zamiar posiadania dzieci Bezdzietni Posiadający 1 dziecko Posiadający 2 dzieci Posiadający 3 dzieci Ogółem Zdecydowanie nie 35,4 38,9 72,2 86,2 53,1 Prawdopodobnie nie 28,4 22,7 21,0 11,2 22,8 Prawdopodobnie tak 23,4 22,4 5,3 1,6 15,3 Zdecydowanie tak 12,8 16,0 1,5 1,0 8,8 Źródło: M. Młynarska, Kiedy mieć dziecko? Jakościowe badanie procesu odraczania decyzji o rodzicielstwie, Working Paper ISiD 2011, nr Hipotezę, że może być lepiej, potwierdza obserwacja zmian w poziomie wykształcenia rodzących kobiet. 20 lat temu najwięcej dzieci rodziły kobiety z wykształceniem średnim. Obecnie najliczniej rodzą kobiety z wykształceniem wyższym. Jest to po części spowodowane tym, że gwałtownie wzrosła liczba kobiet z wyższym wykształceniem, ale nie jest to wyjaśnienie jedyne. W 1989 r. udział kobiet z wyższym wykształceniem był kilkunastoprocentowy, natomiast udział dzieci przez nie rodzonych był znacznie niższy. Jako że osoby z wyższym wykształceniem (nie tylko kobiety) mają niski wskaźnik zdecydowanie negatywnego poglądu na posiadanie dzieci w przyszłości i relatywnie wysoki, jeśli chodzi o posiadanie dzieci w bliskiej przyszłości, to można postawić hipotezę, 6 J. Jóźwiak, Czy w świetle badań naukowych możliwa jest demograficzna odnowa, w: Polska w Europie przyszłość demograficzna, Z. Strzelecki, A. Potrykowska (red.), RRL, Warszawa 2012, s. 8.

13 że aspiracje edukacyjne i zawodowe kobiet nie powodują same w sobie obniżenia współczynnika dzietności. Najszybciej do zmian dojrzała sytuacja w woj. opolskim. Odpowiedzi wymaga kilka fundamentalnych pytań. Co zrobić, by: powstrzymać emigrację, pobudzić imigrację i skłonić rodziny do posiadania większej liczby dzieci? Aby na nie odpowiedzieć, konieczne jest dokonanie analizy otoczenia oraz opracowanie planu zmian. Analiza musi być dokonana zgodnie z zasadą ab ovo usque ad mala, czyli po kolei, począwszy od diagnozy i prognozy, poprzez rozszerzoną analizę otoczenia prawnego i możliwości strategicznych zmian, po instrumenty i narzędzia służące zapobieganiu negatywnie ocenianym elementom diagnozy. Pakiety regulujące najważniejsze obszary i propozycje narzędzi służących wprowadzaniu zmian nie są ułożone ani liniowo, ani kaskadowo. Spinają się one w krąg przyczynowo-skutkowy. Każdy z zaproponowanych pakietów może być pierwszy, bo i tak zależy od wszystkich trzech pozostałych. Żeby powstrzymać emigrację, ludzie muszą mieć bezpieczną pracę. Żeby ludzie mieli pracę, konieczne są inwestycje tworzące miejsca pracy. Żeby były inwestycje, muszą być warunki do ich prowadzenia zwłaszcza dla Misi (Małych i Średnich Przedsiębiorstw), bo to one zatrudniają 75% legalnie pracujących Polaków. Służyć tym inwestycjom może m.in.: lepsze wykorzystanie Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE) jako Regionalnego Centrum Biznesu, wprowadzenie nowych zasad obsługi obywateli w urzędach w standardzie bankowym (Klient Usługi Publicznej), ewentualna możliwość wyboru zryczałtowanego podatku CIT (1% przychodu) na wzór 19% podatku PIT od działalności gospodarczej, możliwość rozliczania zobowiązań z tytułu ubezpieczeń społecznych dopiero po osiągnięciu dochodu, a nie już od razu po zarejestrowaniu działalności gospodarczej, połączenie zalet umów o pracę z zaletami umów zlecenia (Opolska Umowa Pracy). Jako że przedsiębiorcy podejmują decyzje inwestycyjne na podstawie analizy dostępności zasobów pracy, muszą pojawić się pracownicy wykształceni w odpowiedni dla rynku sposób. Konieczne do tego są: rozwój szkolnictwa zawodowego, stworzenie Regionalnego Centrum Kształcenia Ustawicznego stworzenie Wyższej Szkoły Zawodowej. Zgodnie z zasadą przekuwania słabości w siłę region opolski, który stracił część populacji na skutek emigracji, z uwagi na trendy demograficzne i coraz wyższe koszty utrzymania emerytów w całej Europie, ma szansę na przyciągnięcie z powrotem na starość tych, którzy wyjechali w młodości. Dlatego sposobem na tworzenie nowych miejsc pracy może być w szczególności gospodarka senioralna. Służyć jej rozwojowi powinna specjalizacja w tym obszarze, a w szczególności: utworzenie Klastra Usług Senioralnych, wprowadzenie bonu opiekuńczego (na wzór Francji czy Belgii). 13 Wstęp

14 14 Nowe, trwałe miejsca pracy, osłabiając poczucie niepewności o przyszłość, powinny być istotnym czynnikiem zmniejszającym obawy rodziców związane z posiadaniem dzieci. Dodatkowym bodźcem może być nowy, zintegrowany model opieki nad matką i dzieckiem w postaci: bonu wychowawczego, bonu przedszkolnego. Rozwój potencjału w tym obszarze wspierać może Klaster usług opiekuńczych dla dzieci do lat 5. Konieczne też będzie zniesienie barier w tworzeniu placówek żłobkowoprzedszkolnych. Choć przedstawiony program działania jest wymiarowany na potrzeby woj. opolskiego, to ma znaczenie uniwersalne na pewno dla całej Polski, a być może i Europy.

15 15 1. Wprowadzenie Wprowadzenie 1.1. Geneza, cel, zakres i założenia opracowania Liczba mieszkańców woj. opolskiego dramatycznie się zmniejsza. Do 2035 r. prognozowany spadek liczby ludności wyniesie około 12% 1 to tak, jakby zniknęło całe Opole. W ostatnich latach zaobserwowano także ujemny przyrost naturalny spowodowany gwałtownym spadkiem dzietności, wzrost liczby separacji i rozwodów, osłabienie więzi międzypokoleniowych, a w konsekwencji pogorszenie się kondycji rodzin. Skala negatywnych zjawisk demograficznych regionu jest zatem bez precedensu, a ich skutki są zasadnicze dla przyszłego rozwoju regionu. Nakładające się na ten obraz niekorzystne trendy w zakresie ruchu migracyjnego ludności i projekcje demograficzne wymagają traktowania problemów populacyjnych przez zarządzających województwem w sposób szczególnie istotny. Najwięcej osób wyjechało z województw: opolskiego (10,6% ludności), Podlasia (9,1%), Podkarpacia (8,4%) oraz Warmii i Mazur (7,5%). Wynikająca z permanentnej emigracji depopulacja, w połączeniu z niskim wskaźnikiem urodzeń oraz starzeniem się społeczeństwa, powodują znaczące zaburzenia w rozwoju społeczno-gospodarczym i rzutują na przyszły rozwój tych regionów (Raport Komitetu Badań nad Migracjami PAN, grudzień 2013 r., Warszawa). Obserwowany przez ostatnie dwudziestolecie proces wyludniania regionu opolskiego z tendencją do wzrostu jego dynamiki w ostatnich latach, stawia przed władzami województwa i całą społecznością lokalną jedno z największych wyzwań: jak powstrzymać mieszkańców przed emigracją, a w szczególności, jak zatrzymać młode pokolenie opolan? Proces ten może być zahamowany, a w dającej się przewidzieć przyszłości nawet odwrócony, kiedy w woj. opolskim zostaną stworzone atrakcyjne warunki do realizacji aspiracji 1 Prognoza ludności na lata , GUS, Warszawa.

16 16 życiowych i zawodowych mieszkańców. Będą się one wiązać ze wzrostem poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego, rozumianego jako realna szansa względnie łatwego podjęcia lub kontynuowania aktywności zarobkowej oraz możliwości osiągnięcia relatywnie wysokiego standardu życia, mierzonego również jakością usług świadczonych przez szeroko rozumiany sektor publiczny. W konsekwencji zmiany te powinny wpłynąć na wzrost poczucia bezpieczeństwa finansowego i socjalnego rodzin, zwiększając tym samym ich skłonność do posiadania i wychowywania licznego potomstwa oraz pozytywnie wpłynąć na gotowość do powrotu tych obywateli woj. opolskiego, którzy ją opuścili, głównie z przyczyn ekonomicznych. By zrealizować ten cel, konieczne jest podjęcie szybkich, a jednocześnie spójnych i kompleksowych działań przeciwdziałających depopulacji regionu, a w dalszej perspektywie powodujących odwrócenie tego trendu. Dlatego też władze samorządowe woj. opolskiego w przygotowanej i zatwierdzonej przez Sejmik Województwa Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego do roku 2020 wskazują na zapobieganie i przeciwdziałanie procesom depopulacji jako na najważniejsze wyzwanie rozwojowe regionu. Jest wdrażany program Specjalnej Strefy Demograficznej (SSD), który zakłada odbudowę potencjału ludnościowego woj. opolskiego poprzez tworzenie nowych miejsc pracy oraz poprawę jakości życia. Współfinansowany ze środków UE w ramach POKL projekt pt. Depopulacja czas na zmiany na opolskim rynku pracy stanowi wsparcie dla SSD. Niniejsze opracowanie, które jest raportem podsumowującym projekt Depopulacja czas na zmiany na opolskim rynku pracy, stanowi jednocześnie propozycję planu wykonawczego do Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego do roku Jego zasadniczym celem jest przedstawienie scenariusza wdrożenia zmian wraz z adekwatnymi narzędziami zmian w zakresie jakości zarządzania oraz otoczenia prawnego wpływających na opolski rynek pracy. W pierwszej części dokumentu uwaga skoncentrowana została na wprowadzeniu w temat depopulacji oraz zdiagnozowaniu i scharakteryzowaniu obecnej sytuacji demograficznej regionu, a także przedstawieniu przyjętej metodologii pracy w projekcie przez interdyscyplinarny zespół ekspertów (Wstęp oraz punkty 1 2). W dalszej części opracowania (punkt 3) zaprezentowano wnioski z przeprowadzonych badań własnych i analiz. Kluczową część opracowania punkt 4 stanowi opis wypracowanych 25 narzędzi służących poprawie oferty zatrudnienia na regionalnym rynku pracy oraz warunków życia mieszkańców wraz z analizą warunków (prawnych, ekonomicznych, społecznych i politycznych oraz technicznych) koniecznych do wprowadzenia proponowanych zmian. Ponadto w tym punkcie, autorzy opracowania przedstawiają szczegółowy plan wdrożenia narzędzi (w tym niezbędnych zmian legislacyjnych) oraz analizę finansową skutków ich implementacji. W rozdziale 5. rozpisano szczegółowo trzy scenariusze zmian przedstawiające wpływ wdrożenia niniejszego planu na depopulację oraz miejsca pracy w regionie. Opracowanie kończy się recenzjami ekspertów z obszaru gospodarki, edukacji i polityki społecznej. Oczekiwanym efektem wprowadzenia zawartych w dokumencie zmian będzie przede wszystkim odwrócenie negatywnych zjawisk demograficznych w woj. opolskim, dzięki

17 istotnemu zwiększeniu szans opolan na realizację swoich aspiracji życiowych i zawodowych na terenie regionu, wzmocnieniu rodziny oraz zdecydowanej poprawie regionalnej polityki senioralnej. Istotnym założeniem niniejszego opracowania jest hipoteza, zgodnie z którą zjawiska demograficzne są złożone, tj. na ruchy ludności wpływa jednocześnie wiele czynników: nie tylko prawnych, lecz również społecznych, ekonomicznych i politycznych. Pominąwszy klasyczne przyczyny silnego spadku zaludnienia, jak wojna, klęski żywiołowe, epidemie, jako dwie zasadnicze grupy czynników wpływających na ten niepożądany stan wymienia się współcześnie: ujemny przyrost naturalny, ruchy (e)migracyjne. To właśnie silnym procesom emigracyjnym oraz spadkowi dzietności słusznie przypisuje się sprawstwo depopulacji woj. opolskiego. Przyczyny tych procesów są jednak wielorakie. Można przyjąć, że nie ma jednego, najsilniejszego i w pełni decydującego czynnika, który jednostkowo powoduje tę depopulację. Współcześnie, to nie zjawiska naturalne, lecz skomplikowany układ okoliczności, na przykład wynikających z historii danego terenu, a także rozmaite elementy społeczne, prawne, polityczne i gospodarcze, wpływają negatywnie na sytuację jednostek i grup, i decydują o charakterze zmian społecznych. I ostatnie, choć nie mniej ważne założenie, przyjmuje się, że zjawisko depopulacji woj. opolskiego jest niepożądane, a wpływające na nie czynniki powinny zostać zmienione tak, aby poprawie uległy wskaźniki demograficzne związane z naturalnym ruchem ludności oraz z ruchami migracyjnymi. Celem jest zatem zidentyfikowanie tych czynników, które mogłyby zapobiegać niekorzystnym zmianom oraz stworzenie instrumentów, które mają wzmacniać bodźce pozytywnie wpływające na ruch naturalny i migracyjny. 17 Wprowadzenie 1.2. Tło problemu sytuacja demograficzna w woj. opolskim na tle kraju Ogólna charakterystyka obecnego stanu demograficznego regionu Woj. opolskie jest najmniejszym regionem Polski. Zarówno pod względem powierzchni ( ha), jak i ludności. Według Urzędu Statystycznego w Opolu liczy ono 1,010 mln osób (stan na 31 grudnia 2012 r.) 2, co stanowi 2,6% ogółu ludności Polski (ostatnie miejsce wśród województw w kraju). Według Państwowej Komisji Wyborczej, która prowa- 2 Stan i ruch naturalny ludności w województwie opolskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Opolu.

18 18 dzi rejestr wyborców, jest to już tylko tys. mieszkańców 3 (w III kwartale 2013 r.). Utrzymujący się od kilku lat ujemy przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji na pobyt stały spowodowały zmniejszenie się liczby ludności. Aktualne dane dot. liczby ludności woj. opolskiego prezentuje tabela 1.1. Tabela 1.1. Ludność woj. opolskiego w latach (stan na 31.12) według podregionów i powiatów Wyszczególnienie w liczbach bezwzględnych 2010=100 WOJEWÓDZTWO ,7 99,3 miasta ,5 99,0 wieś ,8 99,6 Podregion nyski ,6 99,3 powiaty: brzeski ,9 99,7 kluczborski ,6 99,2 namysłowski ,7 99,4 nyski ,5 99,2 prudnicki ,4 98,9 Podregion opolski ,7 99,3 powiaty: głubczycki ,4 98,7 kędzierzyńsko-kozielski ,4 99,0 krapkowicki ,7 99,2 oleski ,6 99,3 opolski ,1 100,1 strzelecki ,6 99,4 Miasto na prawach powiatu Opole ,8 99,1 Źródło: Stan i ruch naturalny ludności w województwie opolskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Opolu. Prognozuje się, że w 2015 r. liczba ludności woj. opolskiego spadnie mocno poniżej miliona, a w ciągu kolejnych 20 lat zmniejszy się do mniej niż 900 tys. Podkreślić przy tym należy, że przedstawiona prognoza ludnościowa jest obar- 3 Rejestr wyborców w IV kwartale 2013 r. (

19 czona możliwością błędu statystycznego. Sam GUS przyznaje, że rzeczywiste stany ludności są w stosunku do prognozowanych o 108,1 tys. wyższe (w miastach jest o 118,9 tys. więcej, a na wsi o 10,8 tys. mniej ludności niż przewidywano); błąd względny prognozy mieści się w granicach 0,11 0,83% 4. Tym niemniej analiza przewidywanego spadku liczby ludności pokazuje silną, negatywną tendencję (Wykres 1.1). 19 Wykres 1.1. Prognoza liczby ludności w woj. opolskim do 2035 r. Wprowadzenie Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, 2008, 2009, Prognoza ludności na lata , Warszawa Należy przy tym ponownie podkreślić, że zjawisko depopulacji osiąga różne natężenie w poszczególnych województwach w kraju, ale najsilniej dotyka właśnie opolskiego. Różnice te w ostatnich latach przybrały większy rozmiar, albowiem wzrost urodzeń w Polsce obserwowany w tym czasie spowodował statystyczny wzrost liczby ludności o 0,7 p.p., w żadnej mierze nie stał się jednak udziałem woj. opolskiego, które systematycznie traci ludność w sposób naturalny oraz przez wyjazdy, zwłaszcza osób młodych (emigracja krajowa i zagraniczna). Jak podaje GUS liczba ludności Polski spadła w 2013 r. do mniej niż 38,5 mln, drugi rok z rzędu. Tempo przyrostu rzeczywistego wyniosło minus 0,1 proc., co oznacza, że na każde 10 tys. mieszkańców Polski w zeszłym roku ubyło 10 osób (Materiał prasowy GUS, styczeń 2014 r., Warszawa). 4 W województwach podlaskim i podkarpackim niedoszacowanie jest większe i błąd wynosi odpowiednio 1,49% i 3,24%.

20 20 W ostatnich latach obserwuje się też tendencje świadczące o starzeniu się społeczeństwa regionu. Na koniec 2012 r. w województwie było 135,1 tys. dzieci (0 14 lat), czyli mniej o 1,2% w porównaniu z 2011 r., a o 2,8% w odniesieniu do 2010 r. Liczba ludności w wieku 65 lat i więcej wyniosła 149,3 tys. i zwiększyła się zarówno w stosunku do 2011, jak i 2010 r. (odpowiednio: o 2,2% i o 3,6%). Woj. opolskie w odniesieniu do danych krajowych charakteryzowało się starszą strukturą wieku ludności. W 2012 r. udział dzieci do ogółu ludności ukształtował się na poziomie 13,4% wobec 15,1% w kraju, a osób starszych odpowiednio: 14,8% wobec 14,2% 5. Wydłużanie się przeciętnego trwania życia oraz wieku środkowego (mediany) ludności w regionie opolskim również świadczy o starzeniu się mieszkańców. W 2012 r. mężczyźni w woj. opolskim osiągnęli przeciętnie wiek 73,1 lat, a kobiety 80,6 lat (w kraju odpowiednio: 72,7 lat i 81,0 lat). Rosnąca średnia długość życia przyjmowana jako trend pozytywny, nie powinna być analizowana w oderwaniu od innych czynników, albowiem sama w sobie rodzi zagrożenia o charakterze ekonomicznym. Po pierwsze, powstaje niebezpieczeństwo spowodowane niewykorzystaniem potencjału starszego pokolenia na rynku pracy. Spowodowane jest to niskim poziomem wykształcenia ludności, co implikuje niską aktywność zawodową. Po drugie, wraz z rosnącą długością życia wzrasta zapotrzebowanie na usługi opiekuńcze i ochrony zdrowia, co wobec słabej infrastruktury społecznej dodatkowo nadwyręża i tak napięte budżety jednostek samorządu terytorialnego. Ta tendencja nie dotyczy tylko Polski, ale i całej Europy... Widać dzisiaj załamanie systemów emerytalnych, bo nie ma następnych pokoleń, które by wypracowały tyle dóbr, by rozdzielić je także między tych, którzy pobierają świadczenia emerytalne. Coraz trudniej będzie zatem utrzymać ten standard i ten poziom życia, do którego się w Europie przyzwyczailiśmy Andrzej Sadowski, Centrum im. Adama Smitha (wypowiedź dla PAP, ). Niekorzystnie przedstawiają się także relacje pomiędzy ekonomicznymi grupami wieku. Na koniec 2012 r. liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, tj. do 17 roku życia wyniosła 167,2 tys. i zmniejszyła się o 1,8% w stosunku do 2011 r., a o 4,0% w porównaniu z 2010 r. Ludność w wieku produkcyjnym (18 59 lat dla kobiet, lata dla mężczyzn) w omawianym okresie wyniosła 658,0 tys. i zmniejszyła się zarówno w relacji do 2011 r. (o 0,8%), jak i w odniesieniu do 2010 r. (o 1,3%). Zwiększyła się natomiast liczba osób w wieku poprodukcyjnym (kobiety 60 lat i więcej, mężczyźni 65 lat i więcej). Na koniec 2012 r. odnotowano w tej grupie 185,0 tys. osób, tj. więcej o 2,6% niż w 2011 r., a o 5,1% w stosunku do 2010 r. W relacji do danych krajowych w omawianym roku odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym w województwie był niższy o 1,7 p.p., natomiast odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wyższy o 0,5 p.p. 6 5 Stan i ruch naturalny ludności w województwie opolskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Opolu. 6 Tamże.