Wybrane zagadnienia prawne dotyczące pobytu cudzoziemców na terytorium Polski

Transkrypt

1 136 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): Wybrane zagadnienia prawne dotyczące pobytu cudzoziemców na terytorium Polski Selected law issues concerning foreigners residence in Poland Iwona Wrześniewska-Wal Zakład Ekonomiki, Prawa i Zarządzania, Szkoła Zdrowia Publicznego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowe w Warszawie Obecnie nasz kraj stał się nie tylko miejscem, z którego wyjeżdża się do krajów bogatszych za pracą, ale również krajem osiedlenia dla przybyszów z państw trzecich. Migracja dotyczy nie tylko przepływu osób wewnątrz państw unijnych, ale również z krajów pozaeuropejskich. W miarę rozwoju gospodarczego i napływu imigrantów, nasz region będzie musiał się zmierzyć z problemami społecznej integracji przybyszów spoza UE. Celem artykułu jest przedstawienie najważniejszych regulacji prawnych dotyczących zasad wjazdu i pobytu cudzoziemców na terytorium Polski, w tym również przyjętych w ramach abolicji najnowszych rozwiązań legislacyjnych umożliwiających imigrantom nielegalnie przebywającym w naszym kraju zalegalizowanie pobytu. Currently our country has become not only a place that people are leaving for more wealthy countries looking for jobs, but also a destination place for people from poorer countries. Migration concerns not only the EU countries but also countries outside EU. More economy growth will cause more immigration; our region will have to face the process of integration with people coming from the countries outside EU. Law regulations regarding foreigners entry and stay in Poland, and the abolition law for illegal immigrants in order to change their status to legal are the main point of this article. Key words: migration, foreigner, law Słowa kluczowe: migracja, cudzoziemiec, prawo Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Iwona Wrześniewska-Wal Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowe ul. Kleczewska 61/63, Warszawa tel , idrwal@yahoo.com Wstęp Od początku lat 90. XX wieku obserwuje się znaczny napływ cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W związku z tym procesem Polska przekształciła się z kraju emigracyjnego w kraj emigracyjno-imigracyjny. Z powodu napływu znacznej liczby imigrantów należy na nowo przemyśleć kwestię wielokulturowości [1] i skorzystać z doświadczeń państw należnych do starej Unii Europejskiej (UE) [2]. Ważne jest również zrozumienie istoty polskiego ustawodawstwa odnośnie prawa do wjazdu i pobytu obywateli z innych państw. Celem artykułu jest przybliżenie związanych z tym zagadnieniem wybranych regulacji prawnych zawartych w Ustawie o cudzoziemcach, a także w nowej Ustawie abolicyjnej, która obowiązuje od 1 stycznia 2012 r. Cudzoziemiec jako kategoria prawna Imigranci są cudzoziemcami. W literaturze prawa międzynarodowego oraz polskiego pojęcie cudzoziemca kształtowane jest z reguły przy użyciu kryterium obywatelstwa lub rzadziej kryterium zamieszkania za granicą [3]. Przeważają negatywne definicje terminu cudzoziemiec. Definicje te uwypuklają brak obywatelstwa danego państwa u osoby będącej cudzoziemcem. Cudzoziemcem jest zatem ten, kto przebywając na terenie danego państwa lub przejeżdżając przez to terytorium, nie ma obywatelstwa tego państwa [4]. Polska Ustawa o cudzoziemcach z 13 czerwca 2003 r. [5] w art. 2 stanowi, że cudzoziemcem jest każdy kto nie posiada obywatelstwa polskiego. Jest to definicja identyczna z definicjami występującymi w wielu innych państwach europejskich i jednocześnie koresponduje z definicjami przyjętymi w innych ustawach krajowych [6]. Przekroczenie granicy przez cudzoziemca W doktrynie zauważa się, że nie ma normy prawa międzynarodowego, która nakazywałby wpuszczać cudzoziemców na terytorium danego państwa. Jest to wewnętrzna kompetencja państwa. We współczesnym

2 Wrześniewska-Wal I. Wybrane zagadnienia prawne dotyczące pobytu cudzoziemców na terytorium Polski 137 świecie nie ma jednak państwa, które wpuszczałby na swe terytorium wszystkich cudzoziemców bez jakichkolwiek ograniczeń i warunków, bądź nie wpuszczałoby nikogo [7]. Wjazd cudzoziemca na terytorium danego państwa następuje na podstawie ważnego dokumentu podróży 1/ najczęściej paszportu 2/ oraz niekiedy również i wizy. Paszport to dokument stwierdzający tożsamość i przynależność państwową. Obecnie odchodzi się od tego dokumentu i zastępuje dowodem osobistym. To szczególne rozwiązanie przyjęto w ramach UE, gdzie odnośnie ruchu osobowego pomiędzy państwami członkowskimi, m.in. zniesiono wizy oraz kontrole graniczne. Posiadanie paszportu lub dowodu osobistego jest warunkiem koniecznym do przekroczenia granicy, ale niekiedy nie wystarczającym. W niektórych sytuacjach potrzebna jest wiza 3/. Zgodnie z art. 25 Ustawy o cudzoziemcach wizę wydaje się bądź to jako wizę Schengen 4/, ważną na terytoriach państw należących do strefy Schengen, bądź też jako wizę krajową 5/. Wiza krajowa uprawnia do wjazdu i ciągłego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub kilku pobytów następujących po sobie, trwających łącznie dłużej niż 3 miesiące i nieprzekraczających łącznie roku w okresie ważności wizy (art. 31 Ustawy o cudzoziemcach). Z art. 26 Ustawy o cudzoziemcach, wynika, że wiza Schengen lub wiza krajowa mogą zostać wydane w celach: turystycznym, odwiedzin, leczenia, prowadzenia działalności gospodarczej, odbycia studiów, 1/ Dokument podróży to dokument uznany przez właściwy organ Rzeczypospolitej Polskiej, uprawniający do przekroczenia granicy, wydany cudzoziemcowi przez organ państwa obcego, organ polski lub organizację międzynarodową albo podmiot upoważniony przez organ państwa obcego lub obcą władzę o charakterze państwowym art. 4 pkt. 5a Ustawy o cudzoziemcach. 2/ Dokument paszportowy uprawnia do przekraczania granicy i pobytu za granicą oraz poświadcza obywatelstwo polskie, a także tożsamość osoby w nim wskazanej w zakresie danych, jakie ten dokument zawiera art. 4 Ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych (Dz. U. z 2006 r. nr 143 poz. 1027). 3/ Wiza jest, zgodnie z art. 4 pkt. 3 Ustawy o cudzoziemcach, zezwolenie wydane cudzoziemcowi przez organ polski lub organ, którego właściwość w tej sprawie wynika z postanowień umów międzynarodowych obowiązujących Rzeczpospolitą Polską lub organ państwa obszaru Schengen, uprawniające go do wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub innych państw obszaru Schengen, przejazdu przez to terytorium i pobytu na nim w czasie, w celu i na warunkach w nim określonych oraz na warunkach określonych w Konwencji Wykonawczej z dnia 19 czerwca 1990 r. do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach (Dz. Urz. UE L 239 z 22 września 2000, s. 19, z późn. zm.). 4/ Wiza Schengen wiza, o której mowa w art. 2 pkt 2 5 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 810/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. ustanawiającego Wspólnotowy Kodeks Wizowy (kodeks wizowy) (Dz. Urz. UE L 243 z , str. 1) art. 4 pkt. 5a Ustawy o cudzoziemcach. 5/ Wiza krajowa to wiza, o której mowa w art. 18 Konwencji Wykonawczej Schengen, wydana przez organ polski art. 4 pkt. 5b Ustawy o cudzoziemcach. realizacji zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich. Szczególnego rodzaju wizą jest wiza przyznawana w celu wykonywania pracy. W ostatnim czasie Polska uprościła przepisy dotyczące uzyskiwania pozwoleń na pracę dla obywateli Rosji, Ukrainy, Białorusi, Gruzji i Mołdawii. W 2010 roku zrejestrowano ponad 180 tysięcy oświadczeń pracodawców pozwalających podjąć pracę krótkoterminową w Polsce obywatelom tych państw [2]. Dla mieszkańców strefy przygranicznej wprowadzone zostały ułatwienia w ramach zasad małego ruchu granicznego. Mały ruch graniczny to regularne przekraczanie granicy lądowej przez osoby zamieszkujące strefę przygraniczną w celu pobytu w tej strefie, na przykład ze względów społecznych, kulturalnych lub uzasadnionych powodów ekonomicznych lub ze względów rodzinnych, przez okres nieprzekraczający limitów czasu ustanowionych w rozporządzeniu UE 6/. Niezbędne zabezpieczenie Cudzoziemiec wjeżdżający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej powinien uzasadnić cel i warunki planowanego pobytu (art. 15 ust. 1 Ustawy o cudzoziemcach). Ustawa przewiduje również obowiązek posiadania przez cudzoziemca środków niezbędnych do pokrycia kosztów wjazdu, pobytu oraz na powrót do państwa pochodzenia lub zamieszkania lub na tranzyt do państwa trzeciego, które udzieli pozwolenia na wjazd, albo dokument potwierdzający możliwość uzyskania takich środków zgodnie z prawem [8]. Obowiązek okazania środków utrzymania lub dokumentów potwierdzających możliwość ich uzyskania nie dotyczy cudzoziemców przekraczających granicę na podstawie: a) umów międzynarodowych, które przewidują zwolnienie cudzoziemca z tego obowiązku; b) wizy w celu repatriacji; c) wizy Schengen lub d) wizy krajowej, w celu wykonywania pracy; e) wizy w celu korzystania z ochrony czasowej, a także f) wizy w celu udziału w postępowaniu w sprawie o udzielenie azylu; g) karty pobytu; h) wizy w celu korzystania z uprawnień wynikających z posiadania Karty Polaka; i) w związku z niesieniem pomocy charytatywnej; j) w związku z uczestniczeniem w akcji ratunkowej (art. 15 ust. 2 Ustawy o cudzoziemcach). Oprócz tego cudzoziemiec powinien posiadać oraz okazać na żądanie funkcjonariusza Straży Granicznej dokument potwierdzający posiadanie ubezpiecze- 6/ Mały ruch graniczny wjazd i pobyt cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, do których stosuje się rozporządzenie (WE) nr 1931/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. ustanawiające przepisy dotyczące małego ruchu granicznego na zewnętrznych granicach lądowych państw członkowskich i zmieniające postanowienia Konwencji z Schengen (Dz. Urz. UE L 29 z , str. 3) - art. 4 pkt. 11 Ustawy o cudzoziemcach.

3 138 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): nia zdrowotnego [9] lub posiadanie podróżnego ubezpieczenia medycznego o minimalnej kwocie ubezpieczenia w wysokości Dokument ten ma być ważny przez okres planowanego pobytu cudzoziemca na terytorium Polski i ewentualnie pokryć wszelkie wydatki na świadczenia medyczne związane m.in. z: potrzebą pilnej pomocy medycznej, nagłym leczeniem szpitalnym lub ze śmiercią oraz wynikające z konieczności powrotu z powodów medycznych do kraju pochodzenia lub zamieszkania cudzoziemca. Odmowa wjazdu Cudzoziemcowi odmawia się wjazdu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jeśli wjazd lub pobyt tej osoby może stanowić zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa, ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego lub stosunków międzynarodowych Polski lub innego państwa członkowskiego UE. Odmowa następuje również ze względu na brak dokumentów uprawniających do wjazdu m.in. w sytuacjach kiedy osoba nie posiada: ważnych dokumentów lub wizy oraz gdy dane cudzoziemca znajdują się w wykazie cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niepożądany lub znajdują się w Systemie Informacyjnym Schengen [10] do celów odmowy wjazdu. Podobna sytuacja występuje, gdy cudzoziemiec nie ma wystarczających środków utrzymania w odniesieniu do długości i celu planowanego pobytu lub środków na powrót do państwa pochodzenia oraz nie ma dokumentu potwierdzającego posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego w rozumieniu przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych lub nie posiada podróżnego ubezpieczenia medycznego. Na terytorium Polski nie wpuszcza się cudzoziemca, jeśli jego wjazd lub pobyt może stanowić zagrożenie dla zdrowia publicznego. Wykaz chorób stanowiących zagrożenie dla zdrowia publicznego został określony, w drodze rozporządzenia ministra zdrowia [11]. Kryteria pozwalające rozpoznać lub podejrzewać wystąpienie chorób mogących stanowić zagrożenie dla zdrowia publicznego uwzględniają choroby epidemiczne określone przez Światową Organizację Zdrowia oraz inne choroby wysoce zakaźne i szczególnie niebezpieczne, które podlegają zwalczaniu u obywateli polskich na podstawie przepisów Ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach [12]. Prawa i obowiązki cudzoziemca Każde państwo powinno szanować pojedyncze osoby, w tym również cudzoziemców przebywających na terytorium danego państwa, niezależnie od ich statusu prawnego. Zgodnie z polską regulacją, prawa cudzoziemca przebywającego na terytorium Polski są takie same jak obywatela polskiego, o ile przepisy ustaw nie stanowią inaczej. Jednakże prawa przysługujące cudzoziemcom są węższe niż prawa, z których korzystają obywatele danego państwa, choć wiele umów międzynarodowych, w tym szczególnie te dotyczące ochrony praw człowieka zmierzają do równego traktowania cudzoziemców i obywateli danego kraju [7]. Artykuł 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka [13] przyznał prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego wszystkim cudzoziemcom znajdującym się w zakresie jurysdykcji danego państwa niezależnie od tego czy są oni w danym kraju legalnie czy nielegalnie. Kwestia życia rodzinnego nie dotyczy tylko związków opartych na małżeństwie. W zakres tego pojęcia wchodzą także inne relacje osobiste, takie jak związki nieformalne oraz związki pomiędzy rodzicami i dziećmi [14]. Podobne stanowisko zajął Naczelny Sąd Administracyjny, który w swoim wyroku [15] stwierdził, że prawo do poszanowania życia rodzinnego nie ma wprawdzie charakteru absolutnego, ale ingerencję władzy publicznej w korzystanie z tego prawa powinny usprawiedliwiać okoliczności wskazane w art. 8 ust. 2 Konwencji, a zatem by ingerencja władzy publicznej była konieczna i miała na celu ochronę wartości tam wskazanych, a ograniczenia prawa do życia rodzinnego muszą być proporcjonalne. Zasada proporcjonalności wymaga rozważenia sytuacji osobistej i rodzinnej cudzoziemca, w tym między innymi, długotrwałości pobytu w Polsce, ewentualnych przeszkód do zamieszkania w kraju pochodzenia cudzoziemca, w tym skutków wynikających z przeniesienia życia rodzinnego do innego kraju. Niektóre prawa przysługujące cudzoziemcom podlegają ograniczeniom z uwagi na bezpieczeństwo lub porządek publiczny [7]. Ograniczenia dotyczące cudzoziemców zazwyczaj dotyczą korzystania z praw politycznych, wykonywania niektórych zawodów czy prowadzenia działalności gospodarczej oraz możliwości posiadania przez nich własności nieruchomości. W Polsce cudzoziemiec nie może stać się właścicielem nieruchomości lub potrzebuje do tego specjalnego pozwolenia od ministra spraw wewnętrznych [16]. Ponadto przepisy ustawy o cudzoziemcach zawierają m.in. postanowienia dotyczące konieczności informowania cudzoziemca o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach, jeśli ubiega się on o wydanie wizy, udzielenie lub przedłużenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony albo udzielenie zezwolenia na osiedlenie się. Cudzoziemiec zobowiązany jest do przestrzegania prawa polskiego. Przepisy Ustawy o cudzoziemcach określają: sytuację prawną cudzoziemca zatrzymanego, umieszczonego w ośrodku strzeżonym, w areszcie w celu wydalenia lub pozbawionego wolności w wykonaniu orzeczeń wydanych na podstawie ustaw, stanowiąc jedynie o legalności jego pobytu w okresie obowiązywania właściwych decyzji lub orzeczeń.

4 Wrześniewska-Wal I. Wybrane zagadnienia prawne dotyczące pobytu cudzoziemców na terytorium Polski 139 Wydalenie cudzoziemca Cudzoziemiec może być poddany kontroli legalności pobytu. Zgodnie z Ustawą o cudzoziemcach kontrolę tę sprawują: Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców, wojewoda, organy Służby Celnej, organy Straży Granicznej i Policji (art. 85 ustawy o cudzoziemcach). Organy te są uprawnione do żądania okazania dokumentów i zezwoleń uprawniających cudzoziemca do pobytu na terytorium Polski oraz środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu, wjazdu, przejazdu i wyjazdu [17]. Ustalenie tożsamości cudzoziemca oraz weryfikacja lub stwierdzenie autentyczności wizy Schengen odbywa się przez sprawdzenie w Wizowym Systemie Informacyjnym (VIS) 7/ odcisków linii papilarnych pobranych od cudzoziemca Cudzoziemiec może również być zmuszony do opuszczenia terytorium państwa, w którym przebywa, niezależnie od legalności jego pobytu. W prawie międzynarodowym używane są dwa terminy wydalenie inaczej banicja i deportacja, czyli wydalenie polegające na przymusowym odstawieniu do granicy. Możliwość taka dotyczy szczególnie cudzoziemca, który naruszył prawo danego państwa lub jego dalszy pobyt zagraża bezpieczeństwu albo interesom tego państwa [7]. Ponadto, zgodnie z polską ustawą art. 88, do wydalenia cudzoziemca z terytorium Polski dojść może wówczas, gdy przebywa on na tym terytorium nielegalnie (tzn. bez wymaganych prawem wiz lub innego ważnego dokumentu uprawniającego do wjazdu i pobytu), nie opuścił tego terytorium RP po wykorzystaniu dopuszczalnego czasu pobytu na obszarze państw obszaru Schengen, bądź niezgodnie z przepisami prawa przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę państwa. Podobnie do wydalenia cudzoziemca może dojść, gdy cudzoziemiec dobrowolnie nie opuści Polski w terminie określonym w wydanej w stosunku do niego decyzji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP, decyzji o odmowie udzielenia zezwolenia na zamieszkanie w Polsce na czas oznaczony lub decyzji o cofnięciu takiego zezwolenia. Wydalenie cudzoziemca może także nastąpić, gdy wykonywał on pracę niezgodnie z przepisami [18] albo podjął działalność gospodarczą wbrew polskim normom obowiązującymi w tym zakresie. Podobnie, gdy nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Polski i nie może wskazać wiarygodnych źródeł ich uzyskania oraz, gdy nie wywiązuje się z zobowiązań podatkowych wobec Skarbu Państwa. 7/ System służący wymianie danych wizowych miedzy państwami członkowskimi, które zniosły kontrolę na granicach wewnętrznych w celu zapewnienia swobody przepływu osób. VIS umożliwia upoważnionym do tego celu władzom krajowym wprowadzanie i uaktualnianie danych wizowych oraz elektroniczną konsultacje tych danych. Decyzja Rady z dnia 8 czerwca 2004 r. w sprawie ustanowienia Wizowego Systemu Informacyjnego (VIS). cpi.mswia. gov.pl/portal/cpi/42/185/?poz=4 Decyzja o wydaleniu cudzoziemca z Polski podejmowana jest z urzędu bądź na wniosek uprawnionych organów m.in. Ministra Obrony Narodowej, Komendanta Głównego Straży Granicznej (SG), Komendanta oddziału lub placówki SG, Komendanta Głównego lub Komendanta wojewódzkiego Policji. Decyzję wydaje wojewoda właściwy ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca lub miejsce ujawnienia zdarzenia będącego podstawą wniosku o wydalenie. Od decyzji przysługuje cudzoziemcowi prawo złożenia odwołania do organu drugiej instancji, którego funkcję pełni Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców. W określonych przypadkach decyzji może zostać nadany rygor natychmiastowej wykonalności. W decyzji o wydaleniu określa się termin opuszczenia przez cudzoziemca Polski, nie dłuższy niż 14 dni, chyba, że decyzja podlega przymusowemu wykonaniu. Można również określić trasę przejazdu cudzoziemca do granicy, jak też miejsce jej przekroczenia. Cudzoziemcowi można także wyznaczyć miejsce zamieszkania do czasu wykonania deportacji i zobowiązać go do regularnego zgłaszania się przez ten okres do wskazanego w decyzji organu. Zobowiązanie do opuszczenia Polski jest łagodniejsze w skutkach od decyzji o wydaleniu z Polski. Obowiązek opuszczenia terytorium RP w terminie siedmiu dni nałożony może zostać na cudzoziemca, który przebywa na terytorium Polski nielegalnie, nie opuścił tego terytorium po wykorzystaniu dopuszczalnego czasu pobytu na obszarze państw obszaru Schengen. Abolicja Od 1 stycznia 2012 r. cudzoziemcy, którzy przebywali na terenie Polski bez stosownych zezwoleń, będą mogli zalegalizować swój pobyt. Pozwala na to nowa Ustawa 8/ o zalegalizowaniu pobytu niektórych cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz nowelizacja Ustawy o cudzoziemcach [19]. Potrzeba przeprowadzenia kolejnej abolicji wynika ponadto z oczekiwań wyrażanych m.in. przez środowiska samych imigrantów 9/, organizacje pozarządowe 10/ 8/ Przeprowadzenie abolicji było początkowo planowane przy okazji wejścia w życie nowej ustawy o cudzoziemcach, której projekt założeń został przygotowany w resorcie spraw wewnętrznych i administracji, jednak ze względu na wstrzymanie prac nad tą ustawą kierownictwo resortu zdecydowało o przeniesieniu rozwiązań dotyczących abolicji do ustawy odrębnej. 9/ Apel komitetu Imigranci na rzecz abolicji z dnia 22 października 2010 r. skierowany do Parlamentu, Kancelarii Prezydenta RP oraz Prezesa Rady Ministrów. 10/ Helsińska Fundacja Praw Człowieka podejmując różne inicjatywy na rzecz cudzoziemców m.in. w dniu 16 grudnia 2009 roku Helsińska Fundacja Praw Człowieka oraz Program Pomocy Prawnej dla Uchodźców i Migrantów zorganizowali konferencję pod hasłem Dać radę w Polsce, przygotowaną w ramach projektu Migranci w Polsce informacja i pomoc prawna. php?option=com_content&task=view&id=118&itemid=70

5 140 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): oraz kręgi parlamentarne 11/. Na potrzebę ponownego, kompleksowego uregulowania sytuacji cudzoziemców przebywających nielegalnie na terytorium Polski, a zamieszkujących w naszym kraju od dłuższego czasu, wskazywał także Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO). Ze skarg napływających do RPO wynika, że cudzoziemcy przebywający nielegalnie w Polsce pracują najczęściej w szarej strefie i żyją w ciągłej obawie przez wydaleniem. Taka sytuacja sprzyja marginalizacji ich roli w życiu społecznym i kulturalnym oraz narastaniu różnego rodzaju patologii. Zdaniem RPO problem wymaga kompleksowego rozwiązania, w tym wprowadzenia abolicji [20]. Zgodnie z nową ustawą, od 2012 r. możliwość skorzystania z abolicji będą mieli cudzoziemcy przebywający w Polsce: a) nieprzerwanie co najmniej od dnia 20 grudnia 2007 r., których pobyt na tym terytorium w dniu wejścia w życie ustawy jest nielegalny; b) nieprzerwanie co najmniej od dnia 1 stycznia 2010 r., którym przed tym dniem została wydana ostateczna decyzja o odmowie nadania statusu uchodźcy, zawierająca orzeczenie o wydaleniu, i których pobyt na tym terytorium w dniu wejścia w życie ustawy jest nielegalny; c) wobec których w dniu 1 stycznia 2010 r. trwało postępowanie w sprawie nadania statusu uchodźcy wszczęte na skutek kolejnego wniosku. Zalegalizowanie pobytu ww. kategorii cudzoziemców odbędzie się w formie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, które będzie udzielane na okres 2 lat. W tym czasie cudzoziemiec będzie mógł podjąć zatrudnienie na podstawie umowy o pracę bez zezwolenia. Ponadto w tym czasie cudzoziemiec będzie mógł prawnie uregulować swój dalszy pobyt w Polsce. Organami, które będą przeprowadzać postępowania w sprawie zezwoleń, będą wojewodowie oraz Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Okres składania wniosków o zalegalizowanie pobytu będzie wynosił 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Pobyt cudzoziemca w czasie postępowania administracyjnego w sprawie udzielenia zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony będzie uważany za legalny aż do czasu wydania ostatecznej decyzji w sprawie. Powyższa regulacja nie będzie miała zastosowania w przypadku zawieszenia postępowania administracyjnego na wniosek cudzoziemca. W celu uproszczenia postępowania dowodowego, w ustawie przyjęto domniemanie, że pobyt cudzoziemca na terytorium Polskiej będzie się uważać za nieprzerwany, jeżeli nic innego nie będzie wynikać ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego lub okoliczności sprawy. Cudzoziemcowi będzie się odma- 11/ Dezyderat nr 18 Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych Sejmu RP do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie abolicji dla nielegalnych imigrantów uchwalony na posiedzeniu w dniu 6 maja 2010 r. wiało udzielenia zezwolenia na pobyt czasowy w ww. trybie, gdy: a) nie spełnia wymogów do udzielenia tego zezwolenia; b) jego dane znajdują się w Systemie Informacyjnym Schengen (SIS) 12/ do celów odmowy wjazdu; c) w postępowaniu w sprawie udzielenia tego zezwolenia złożył wniosek lub przedstawił dokumenty zawierające nieprawdziwe dane osobowe lub fałszywe informacje lub w celu użycia za autentyczny, podrobił lub przerobił dokument bądź użył takich dokumentów jako autentycznych; d) wymagają tego względy obronności lub bezpieczeństwa państwa albo ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego lub interes państwa polskiego; e) jego dane znajdują się w wykazie cudzoziemców, których pobyt na terytorium naszego kraju jest niepożądany i zostały tam umieszczone z uwagi na względy obronności lub bezpieczeństwa państwa albo ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego lub interes Polski. Zmiana dotycząca uchodźców. Zmiany dotyczą również przepisów w zakresie udzielania pomocy osobom ubiegającym się o status uchodźcy. Uchodźcy to szczególna grupa migrantów. Z treści Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców i dołączonego do niej Protokołu Nowojorskiego [21] wynika, iż uchodźcą jest osoba, która żywi uzasadnioną obawę przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych, znajduje się poza terytorium kraju, którego jest obywatelem i z powodu tych obaw nie chce lub nie może do tego kraju powrócić. W oparciu o powołane wyżej dokumenty można wyróżnić następujące przesłanki, które muszą zostać łącznie spełnione, by móc uzyskać status uchodźcy [22]: a) osoba przebywająca poza krajem pochodzenia; b) nie korzysta z ochrony innego państwa; c) żywi uzasadnioną obawę przed prześladowaniem z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych; d) nie może lub nie chce korzystać z ochrony państwa pochodzenia; e) nie mają do niego zastosowania klauzule wyłączające. Sformułowanie uzasadniona obawa przed prześladowaniem ma charakter niedookreślony i wzbudza wiele kontrowersji i sporów w doktrynie, co do swego zakresu. W dużej mierze udało się je rozwiązać dzięki dotychczasowemu orzecznictwu sądów administracyjnych. W szczególności należy tu wskazać na 12/ Obecnie trwa budowanie Systemu Informacyjnego Schengen drugiej generacji (SIS II) i uzupełniający go system wymiany informacji wizowej pomiędzy państwami członkowskimi System Informacji Wizowej (VIS). Polska bierze aktywny udział w realizacji projektu SIS II, którego uruchomienie jest planowane na 2013 r. Za koordynację działań krajowych w zakresie przygotowania do współpracy z SIS II i VIS odpowiada powołany przez Radę Ministrów Pełnomocnik. Funkcję tę pełni Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. cpi.mswia.gov.pl/portal/cpi/42/185/?poz=3

6 Wrześniewska-Wal I. Wybrane zagadnienia prawne dotyczące pobytu cudzoziemców na terytorium Polski 141 wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 29 sierpnia 2007 r. [23], w którym stwierdził on, iż dla stwierdzenia istnienia prześladowania nie jest wystarczające subiektywne przekonanie osoby, ubiegającej o przyznanie jej statusu uchodźcy, o istnieniu zagrożenia. Przekonanie to musi mieć charakter obiektywny i być oparte o informacje dotyczące warunków panujących w kraju pochodzenia. Badania opinii publicznej na temat problematyki uchodźczej w świadomości Polaków, które prowadzone są stosunkowo regularnie od połowy lat 90., potwierdzają prawidłowe rozumienie przez nasze społeczeństwo terminu uchodźca 13/ [24]. Ponad 2/3 badanych 14/ poprawnie udzieliło odpowiedzi, że uchodźcami są osoby, które opuszczają swój kraj przed prześladowaniem. Jest to zgodne z definicją zawartą w Konwencji Genewskiej. Natomiast ponad połowa badanych uznała za uchodźców uciekinierów z kraju objętego wojną, a więc zgodnie z definicją rozszerzoną, przyjmowaną przez Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR) [24]. Obecnie cudzoziemcowi, który złożył wniosek o nadanie takiego statusu, zapewnia się pomoc socjalną i opiekę medyczną. Natomiast nowe przepisy zapewnią pomoc cudzoziemcowi również w przypadku przeniesienia go do innego państwa unijnego, w celu rozpatrzenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy (tzw. pomoc w przeniesieniu). Jednocześnie wszystkim cudzoziemcom, którzy złożyli wnioski o nadanie statusu uchodźcy będzie przysługiwać pomoc socjalna i opieka medyczna na zasadach ogólnych [25]. Cudzoziemiec, który nie przebywa w ośrodku dla cudzoziemców, a korzysta z pomocy socjalnej w postaci świadczenia pieniężnego, będzie miał prawo do nauki języka polskiego, pomocy dydaktycznych dla dzieci korzystających z nauki i opieki w publicznych placówkach oraz pokrycia, w miarę możliwości, kosztów zajęć pozalekcyjnych i rekreacyjno-sportowych dla dzieci 15/. Na mocy obecnych regulacji taka pomoc przysługuje 13/ Najpierw były to analizy Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), a następnie Ośrodka Badania Opinii Publicznej (OBOP). 14/ Wyniki badań Ośrodka Badania Opinii Publicznej (OBOP) z lat r. 15/ Od 1 stycznia 2010 r. wprowadzona została instytucja asystenta nauczyciela dziecka cudzoziemskiego. Konferencja Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz Programu Pomocy Prawnej dla Uchodźców i Migrantów pod hasłem Dać radę w Polsce, przygotowana w ramach projektu Migranci w Polsce informacja i pomoc prawna. Warszawa, 16 grudnia 2009 roku. view&id=118&itemid=70 jedynie cudzoziemcom, którzy przebywają w ośrodku dla cudzoziemców. Pomoc socjalna i opieka medyczna będą zapewnione cudzoziemcowi w czasie trwania postępowania o nadanie statusu uchodźcy, począwszy od dnia, w którym zgłosił się on do ośrodka dla cudzoziemców. Jedynie w sytuacjach zagrożenia życia lub zdrowia, cudzoziemiec będzie mógł skorzystać z opieki medycznej już od dnia złożenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy [26]. Relokacja i przesiedlenie Od 2012 r. wprowadzono także rozwiązania, które umożliwią udzielenie pomocy cudzoziemcom przeniesionym do Polski w ramach relokacji lub przesiedlenia. W ostatnich latach organizacje i instytucje międzynarodowe kładą coraz większy nacisk na włączanie się poszczególnych państw do akcji przesiedleń uchodźców lub innych osób wymagających ochrony międzynarodowej, z pierwszych krajów azylu, gdzie aktualnie przebywają, i gdzie nie mogą uzyskać wystarczającej ochrony, do państw zapewniających wyższy standard takiej ochrony [27]. Natomiast relokacja, jako szczególna forma przesiedleń wewnątrz UE, ma przede wszystkim na celu podział pomiędzy państwa członkowskie UE obciążeń z tytułu utrzymania cudzoziemców 16/ [27]. U podstaw takiego działania znajduje się przede wszystkim solidarność państw członkowskich UE i wzajemne wsparcie w nieprzewidywalnych sytuacjach (np. nagły napływ cudzoziemców z państw trzecich). Cudzoziemiec, który zostanie zakwalifikowany do przesiedlenia lub relokacji przed przyjazdem do Polski, będzie musiał za pośrednictwem funkcjonariusza SG złożyć wniosek o nadanie statusu uchodźcy do Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Po przyjeździe do Polski przesiedlony lub relokowany cudzoziemiec w ciągu 2 dni od dnia wjazdu będzie musiał stawić się we wskazanym wcześniej ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Opieka medyczna i pomoc socjalna będą przysługiwać cudzoziemcowi od dnia zgłoszenia się do ośrodka. W sytuacjach zagrożenia życia lub zdrowia opieka medyczna będzie przysługiwać od dnia wjazdu relokowanego bądź przesiedlanego cudzoziemca na terytorium Polski. 16/ Relokacja beneficjentów ochrony międzynarodowej przebywających obecnie na Malcie przez inne państwa członkowskie UE. Udział w tym programie zgłosiły m.in. Francja, Luksemburg, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Wielka Brytania i Niemcy. Polska również zadeklarowała włączenie się w program pilotażowy relokacji.

7 142 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): Piśmiennictwo / References 1. Cianciara D. Aspekty wielokulturowości w dzisiejszej Polsce. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): ***Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Społeczne i ekonomiczne konsekwencje migracji: perspektywy Europy Środkowej i Wschodniej. Warszawa,17 i 18 listopada Jagielski J. Status prawny cudzoziemca w Polsce (problematyka administracyjnoprawna). PWN, Warszawa 1997: Białocerkiewicz J. Nowe polskie prawo o cudzoziemcach. Tow Nauk Organizacji i Kierownictwa, Dom Organizatora, Toruń 2003: ***Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694, z późn zm.). 6. Białocerkiewicz J. Status prawny cudzoziemców w świetle standardów międzynarodowych. Wyd Nauk Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1999: Szklanna A. Ochrona prawa cudzoziemca świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Inst Wyd EuroPrawo, Warszawa 2010: ***Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 22 grudnia 2008 r. w sprawie środków utrzymania, które powinien posiadać cudzoziemiec wjeżdżający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, oraz dokumentów potwierdzających możliwość uzyskania takich środków (Dz. U Nr 235, poz. 1611). 9. ***Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn zm.). 10. ***Art. 92 Konwencji Wykonawczej z dnia 19 czerwca 1990 r. do Układu z Schengen. 11. ***Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 kwietnia 2010 r. w sprawie wykazu i kryteriów występowania chorób, których rozpoznanie lub podejrzenie wystąpienia może stanowić podstawę odmowy wjazdu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2010 r., Nr 75, poz. 484). 12. ***Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz. U. Nr 126, poz. 1384, z późn. zm.). 13. ***Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). 14. ***Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z dnia 24 kwietnia 2008 r. III SA/Łd 8/08 LEX nr ***Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 30 listopada 2005 r. sygn. akt II OSK 1148/05, LEX nr ***Ustawa z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz. U. z 2004 r., Nr 167, poz. 1758). 17. ***Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie sposobu przeprowadzania kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2009 r., Nr 207, poz. 1600). 18. ***Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (j. t. Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn zm.). 19. ***Ustawa z dnia 28 lipca 2011 r. o zalegalizowaniu pobytu niektórych cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy o cudzoziemcach (Dz. U. z 2011 r., Nr 191, poz. 1333). 20. ***Rzecznik Praw Obywatelskich 23 luty 2011 r., RPO V/11/MS. 21. ***Konwencja Genewska z 28 lipca 1951 r. dotyczącej statusu uchodźców i dołączonego do niej Protokołu Nowojorskiego z 31 stycznia 1967 r. (Dz. U nr 119 poz. 515 i 517). 22. Brodniewicz B. Status uchodźcy w rozumieniu Konwencji Genewskiej w orzecznictwie sądów polskich. prawaczlowieka.edu.pl/index.php?dok=bbcbb1e844266f 4abdfc29b3d8a fa47e-d3 23. ***Naczelny Sąd Administracyjny, wyrok z 29 sierpnia 2007 r. sygn. Akt II OSK 1551/ Dominiak B, Lebioda A. Integracja uchodźców w Polsce perspektywa społeczna. [w:] Mochnaczewski P, Bolesta A, Dominiak B. (red). Polityka migracyjna w poszukiwaniu nowych standardów ochrony i pomocy. Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa, Warszawa 2007: ***Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 listopada 2011 r. w sprawie wysokość pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy (Dz. U Nr 261 poz. 1564). 26. Cianciara D, Dudzik K, Lewczuk A, Pinkas J. Liczba, charakterystyka i zdrowie imigrantów w Polsce. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): ***Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o zalegalizowaniu pobytu niektórych cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy o cudzoziemcach druk sejmowy nr 4394 z 30 czerwca 2011.