IZRAEL Informacje turystyczne i praktyczne

Transkrypt

1 IZRAEL Informacje turystyczne i praktyczne Izrael Nazwa Izrael pochodzi z Biblii Starego Testamentu i oznacza ten, który walczy (razem) z Bogiem. Takie imię otrzymał patriarcha Jakub. Współczesne państwo Izrael (Medinat Yisrael) jest powszechnie nazywane Eretz Israel (Ziemia Izraela).Państwo Izrael powstało w 1948 na terytoriach byłej Palestyny, pozostającej pod kontrolą Brytyjczyków jako tzw. terytorium mandatowe. W 1947 na forum ONZ wniesiono propozycję podziału obszaru Palestyny na część Ŝydowską i arabską, nie precyzując jednak szczegółów projektu. Kilka dni po wygaśnięciu mandatu brytyjskiego i proklamowaniu przez śydowską Radę Narodową powstania niepodległego Izraela (15 V 1948) wybuchła wojna izraelsko-arabska, w której po stronie arabskiej brały udział oddziały wojskowe z kilku sąsiednich państw. Izrael zdołał odeprzeć atak Arabów, powiększając przy tym o połowę powierzchnię kraju. Toczone wówczas walki uległy zawieszeniu bez podpisania umów pokojowych, Izrael zaś zyskał granice nie uznawane przez Ŝadne z sąsiadujących z nim państw, co stało się przyczyną późniejszych konfliktów. Izrael jest państwem wyŝynno-górzystym, z wyjątkiem wąskiego pasa nizin (Równina Szaron) nad Morzem Śródziemnym. Są tu liczne rowy tektoniczne, duŝe zróŝnicowanie rzeźby. Na wschodzie kraju Rów Jordanu z Jeziorem Tyberiadzkim, doliną rzeki Jordan i Morzem Martwym (najgłębsza depresja świata na 405 metrów p.p.m.) oraz suchą doliną Wadi al-araba. NajwyŜszy szczyt Hermon (2224 m.n.p.m.) w Północnej Galilei, na wschodzie największa depresja świata - Morze Martwe (405 m.p.p.m.), na północy Jezioro Tyberiadzkie (213 m.p.p.m.). Na południu pustynia Negew zajmuje około 50% powierzchni kraju. Wiza Zgodnie z polsko-izraelską umową o ruchu bezwizowym obywatele polscy legitymujący się paszportem waŝnym co najmniej 3 miesiące mogą wjeŝdŝać i przebywać na terytorium Izraela bez wizy do 90 dni. Przy wjeździe i wyjeździe z Izraela izraelskie słuŝby graniczne przeprowadzają krótkie rozmowy na temat celu i charakteru podróŝy. NaleŜy się liczyć ze stosunkowo dociekliwymi pytaniami władz granicznych. Mogą one odmówić prawa wjazdu do Izraela osobom, co do których istnieje podejrzenie, Ŝe faktyczny cel ich przyjazdu jest inny niŝ deklarowany, jak równieŝ osobom, które przebywały poprzednio w Izraelu bez waŝnej wizy pobytowej. Nie są równieŝ wpuszczane osoby, których krewni przebywają w Izraelu nielegalnie. Czas - W stosunku do Polski (czas środkowoeuropejski) róŝnica wynosi + 1 godzina. Język - Język hebrajski (hebr.,ע ב ר ית trb. Iwrit) język z grupy kananejskiej języków semickich, naleŝący do afroazjatyckiej rodziny językowej, zapisywany alfabetem hebrajskim. Posługiwano się nim w staroŝytnym Izraelu, od czasów niewoli babilońskiej zaczął on jednak wychodzić z powszechnego uŝycia, stając się de facto martwym językiem, uŝywanym jedynie w modlitwie, podczas ceremonii oraz do zapisu tekstów religijnych (Tora, Miszna). W Ŝyciu codziennym śydzi posługiwali się innymi językami, początkowo aramejskim, później w diasporze głównie jidysz bądź arabskim. Pod koniec מחייה השפה (hebr. XIX w., dzięki staraniom m.in. Eliezera ben Jehudy, okrzykniętego "wskrzesicielem hebrajszczyzny" powstała nowoczesna wersja języka hebrajskiego, który od chwili powstania państwa Izrael w 1948r. jest,(העברית oficjalnie językiem urzędowym tego kraju. Obecnie posługuje się nim ok 5,1 mln ludzi (wg niektórych szacunków, uwzględniających takŝe Arabów izraelskich oraz Izraelczyków Ŝyjących na emigracji, liczba uŝytkowników języka hebrajskiego moŝe dziś sięgać nawet 8 mln). Ludność - Izrael jest jednym narodem o stu narodowościach. śydzi wracali do ojczyzny z całego świata. Wracając przywozili z sobą róŝne języki, róŝne tradycje, róŝne zwyczaje, a nawet róŝne kuchnie. Ta róŝnorodność kulturowa wielce wzbogaciła Izrael, i wydaje się, Ŝe do pewnego stopnia decyduje o jego niepowtarzalności, unikalności i wyjątkowości, która zjednoczona jest pod jednym wspólnym sztandarem. Współczesny Izrael stworzyli Aszkenazim, śydzi pochodzący ze wschodniej Europy (hebrajskie słowo Aszkenaz oznacza Niemcy). Wśród powracających aszkenazyjczyków są ich potomkowie, którzy wyemigrowali kiedyś do Ameryki Południowej, Afryki Południowej i Australii. Wielu spośród nich jeszcze posługuje się językiem jidysz, który w przeszłości był powszechnie uŝywany przez śydów we wschodniej Europie. Pionierami syjonizmu byli właśnie aszkenazyjczycy. Wystarczy spojrzeć na nazwiska pierwszych premierów i prezydentów, aby wiedzieć, Ŝe pochodzili oni ze wschodniej Europy - Chaim Weizmann, David Ben Gurion (David Gruen), Mashe Sharett (Isaac Shimshelevitz), Zalman Shazar (Zakan Rubashow), Levi Eshkol (Levi Shkolnik), Golda Meir. Przyczynili się oni do powstania niepodległego państwa Ŝydowskiego, a później organizowali masową imigrację sefardyjczyków. Mieszkając we wschodniej i centralnej Europie, spotkali się z najostrzejszym antysemityzmem na świecie, ale i z socjalizmem, syjonizmem oraz ideami oświecenia. Ci, co przeŝyli Holokaust,.

2 przyjechali ze swoją kulturą i językiem do Izraela. Aszkenazis przez wiele lat dominowali we wszystkich waŝnych dziedzinach Ŝycia, od handlu i polityki po edukację i obronę. WciąŜ są większością w rządzie i w instytucjach publicznych. Ich dominująca rola dobiega jednak końca. Współcześnie coraz bardziej mieszają się ze sobą róŝne grupy śydów. Niektórzy uwaŝają, Ŝe Sefardejczycy to śydzi pochodzący z krajów arabskich, jednak w rzeczywistości pochodzą z dawnej Hiszpanii (hebrajskie słowo Sefard oznacza Hiszpanię). Po 1492 roku byli zmuszeni przenieść się do innych krajów. Część z nich zamieszkała w muzułmańskich państwach Afryki północnej, oraz w Turcji, Grecji i innych. Do XIX wieku większość śydów w Palestynie stanowili właśnie sefardyjczycy. Posługiwali się oni własnym językiem ladino. Niektórzy starsi sefardyjczycy do dziś porozumiewają się tym językiem. Spotkali się oni z mniejszą wrogością, a prześladowania spotkały ich dopiero w XX wieku. Bardzo szybko przenieśli się do Izraela, przynosząc z sobą swoją kulturę, język i dawne obyczaje. Przez długi czas tworzyli niŝsze, uboŝsze warstwy społeczeństwa izraelskiego, ale to się stopniowo zmienia. Obecnie blisko jedna czwarta małŝeństw zawieranych jest pomiędzy aszkenazim i sefardim. śydów, którzy przybyli z krajów arabskich, określa się mianem Mizrahim. W większości pochodzą oni z Jemenu (hebrajskie słowo Teimanim oznacza Jemen) i posiadają swoją własną odrębną kulturę. Przed prześladowaniami uciekli do Izraela takŝe śydzi z Iraku, Afganistanu, Iranu. Przybyli takŝe z Buchary w Azji Środkowej i z Koczin w Indiach (koczyjczycy). Jeszcze inny wkład w kulturę Izraela wnieśli Czarni śydzi przybyli z udręczonej głodem Etiopii (byli tam nazywani Falaszami, czyli "obcymi"). Teraz w swojej ojczyźnie wzbogacają róŝnorodność kulturową i etniczną Izraela. Spotykają się jednak czasami z przejawami braku akceptacji faktu, Ŝe ci czarni są śydami i wyznają jedną wiarę. Ich proces asymilacji w społeczeństwie przebiega duŝo wolniej, niŝ pozostałych grup. Czas płynie i rodzą się kolejne pokolenia dzieci. Obecnie, juŝ prawie połowa mieszkańców Izraela to "sabrowie", czyli śydzi urodzeni juŝ w niepodległym państwie Izraela. "Sabra" to owoc - kolczasta gruszka o słodkim miąŝszu. Takimi w rzeczywistości są Izraelczycy - z zewnątrz kolce, a w środku słodki miąŝsz. Z zewnątrz wydają się szorstcy, nieuprzejmi, apodaktyczni, nie znający słowa "proszę" i "przepraszam". Lecz po bliŝszym poznaniu okazują się towarzyscy, spontaniczni, ciepli i wspaniałomyślni. Izraelczycy są wyjątkowo swobodni, jeśli chodzi o strój i zachowanie, choć nieskromność jest źle widziana. Przesadna grzeczność budzi niesmak. U "sabra" zacierają się róŝnice kulturowe pomiędzy aszkenazim, sefardim czy mizrahim. śyjąc w wolnym kraju, bez kompleksu niŝszości, ucząc się w jednych szkołach i słuŝąc w jednej armii, tworzą nowe społeczeństwo izraelskie. Młode pokolenie Izraelczyków słyszało o przykazaniach BoŜych danych MojŜeszowi, ale niewielu zdaje sobie sprawę, Ŝe jest 613 róŝnych nakazów religijnych dotyczących wszystkich aspektów Ŝycia. Większość Izraelczyków znajduje się pomiędzy świeckością a religijnością. MoŜna uznać to za paradoks, Ŝe właśnie na tej ziemi wskaźniki praktyk religijnych wciąŝ maleją. Instytut Badań Społecznych Guttmana podał, Ŝe w 1994 roku: - 98% Izraelczyków przybijało przy wejściu do domu mezuzę; - 92% Izraelczyków dokonywało obrzezania synów; - 90% Izraelczyków częściowo przestrzegało zasad koszerności w jedzeniu; - 78% Izraelczyków spoŝywało wieczerzę paschalną (seder); - 71% Izraelczyków pościło w Jom Kippur; - 66% Izraelczyków w jakimś zakresie przestrzegało szabatu. Młodzi Izraelczycy poznają główne zasady judaizmu w szkole, jednak gdy dorastają bardzo często wykazują ignorancję religijną. Pomimo tego są dumni z faktu, Ŝe są śydami. Państwo Izrael zamieszkuje mieszkańców (2005), co daje średnią gęstość zaludnienia 309 osób/km 2. Przyrost naturalny w 2005 roku wynosił 1,2%. Poza Izraelczykami (82%) w kraju zamieszkuje duŝa grupa Palestyńczyków (18%), głównie na terenach okupowanych przez Izrael. W miastach zamieszkuje około 92% ludności. Nauka i szkoła - Nauka w Izraelu jest obowiązkowa i bezpłatna dla dzieci w wieku 5-15 lat (szczebel podstawowy). Dla młodzieŝy w wieku lat nauka jest nieobowiązkowa, lecz nadal bezpłatna. MłodzieŜ w wieku lat, która nie chce się uczyć w normalnym trybie, ma obowiązek uczęszczać do specjalnych klas. Nauka w szkole podstawowej trwa 8 lat, a w średniej 6 lat, z czego 4 są obowiązkowe. Studia wyŝsze są płatne, istnieje system stypendiów. Instytucja wyŝszego szkolnictwa w Izraelu podzielone są na trzy główne grupy: 1.Uniwersytety oraz Instytuty, umoŝliwiające zdobycie stopień doktora; 2. Akademie i regionalne College, umoŝliwiające uzyskanie stopnia akademickiego; 3. College, umoŝliwiające zdobycie tytułów nauczycielskich. Religia i święta - Początki najstarszej monoteistycznej religii świata jaką jest judaizm, czy teŝ mozaizm, sięgają drugiego tysiąclecia p.n.e. Wywodzi się ona z wierzeń dawnych plemion hebrajskich, które prowadziły początkowo koczowniczy tryb Ŝycia na Bliskim Wschodzie. Historia tej religii ściśle nawiązuje do historii narodu Ŝydowskiego i w sposób szczególny jest ona z nim związana do dziś. ToteŜ podobnie jak w dziejach narodu, wyróŝnia się w historii judaizmu dwa zasadnicze okresy. Pierwszy z nich określany jest mianem biblijnego, gdyŝ Biblia (Stary Testament) stanowi główne źródło naszych wiadomości o dziejach tej religii w tym okresie. Drugi zaś określa się mianem judaizmu rabinicznego, który ukształtował się w czasie działalności rabinów po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 roku. śydzi pozbawieni Świątyni skupili swoje Ŝycie wokół synagogi i Tory, która jest nie tylko ich świętą księgą, ale i całym dziedzictwem religijnym. Na język polski słowo to tłumaczone jest jako Prawo, Zakon, Pouczenie i w ścisłym znaczeniu

3 odnosi się do Pięcioksięgu MojŜesza. Jednocześnie terminu Tora uŝywa się do określenia całej Biblii hebrajskiej, tj. Starego Testamentu. Obok Tory spisanej istnieje Tora ustna, dawniej przekazywana jako tradycja ustna, później spisana w III wieku tworząc Talmud. Podstawą Talmudu są wersety Miszny, składającej się z sześćdziesięciu trzech traktatów zgrupowanych w sześciu działach. Regulują one wszystkie dziedziny Ŝycia społeczności Ŝydowskiej. Drugą warstwą Talmudu jest Gemara, która stanowi komentarze i dalsze wyjaśnienia do Miszny. Gemara została spisana w języku aramejskim równolegle w Palestynie i Babilonii. Skutkiem tego powstały dwa Talmudy: Palestyński zwany Jerozolimskim i Babiloński. Jednak nie wszyscy śydzi uznali tradycje ustne za święte i w połowie VIII wieku uformował się na Bliskim Wschodzie ruch, który odrzucił autorytet Talmudu i pozostał przy Starym Testamencie jako podstawowej wykładni judaizmu. Odłam ten, zwany karaizmem, skupia się do dziś w gminach w Izraelu, Litwie i Polsce. W dzisiejszym judaizmie wyróŝnia się jeszcze kilka innych odłamów: ortodoksyjny, konserwatywny, reformowany i liberalny. Judaizm ortodoksyjny podkreśla konieczność ścisłego przestrzegania prawa biblijnego i talmudycznego. W ramach tego odłamu w końcu XVII wieku powstał w Polsce i rozwinął się kierunek zwany chasydyzmem. Judaizm reformowany utrzymuje, iŝ niektóre nakazy zawarte w Biblii i Talmudzie obowiązywały tylko w StaroŜytności i dziś nie mają znaczenia, inne zaś naleŝy dostosować do zmienionych warunków Ŝycia. Trzeci odłam stanowi judaizm konserwatywny, przyjmujący potrzebę zmian dawnych zasad, z zachowaniem Ŝydowskiego sposobu Ŝycia oraz idei odrębności narodowej śydów. Natomiast kierunek liberalny lub postępowy uwaŝa zasady judaizmu jedynie za zbiór tradycji narodowych, które przyczyniły się do zachowania toŝsamości narodowej śydów i dziś są juŝ nieprzydatne. Wyznawcy judaizmu znajdują się na całym świecie, ale obecnie jest ich najwięcej w Izraelu - 4,8 mln i Stanach Zjednoczonych - 5,6 mln. Podstawą judaizmu jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko stwórcą świata, takŝe jego stałym "nadzorcą", czy teŝ "opiekunem". Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga. Wiele innych kanonów judaizmu zmieniało się na przestrzeni wieków. Podstawową zasadą judaizmu jest wiara w jednego i jedynego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego Stwórcą świata, ojcem całej ludzkości, opiekunem narodu wybranego, surowym, sprawiedliwym i miłosiernym. Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga. Człowiek powinien oddawać mu najwyŝszą cześć, a zbawienie moŝe osiągnąć przez modlitwę, pokutę, dobre uczynki i wypełnianie przykazań. Wiele innych szczegółów judaizmu zmieniało się na przestrzeni wieków. W pierwotnym (biblijnym) judaizmie nie istniały takie pojęcia, jak Ŝycia pozagrobowe lub dusza nieśmiertelna. Judaizm w tej postaci jest dobrze widoczny w Biblii (Tanach). Judaizm nie ma określonych dogmatów ani jednolicie rozwiniętej koncepcji religii, lecz ma zasady oparte na Biblii i Talmudzie, które wyznawcy muszą przyjmować pod groźbą ekskomuniki. Jedynym "wyznaniem wiary" współczesnego judaizmu jest czternaście artykułów sformułowanych w średniowieczu przez MojŜesza Majmonidesa ( ): 1) istnieje Bóg Stwórca, 2) Bóg jest jeden, 3) Bóg jest bezcielesny, 4) Bóg jest wieczny, 5) tylko Bóg sam ma prawo do oddawania mu czci i kultu, 6) prorocy byli wysłannikami Boga i dlatego naleŝy wierzyć ich słowom, 7) MojŜesz jest największym z wszystkich proroków, 8) Bóg objawił Prawo MojŜeszowi na Synaju, 9) Prawo objawione przez Boga nigdy się nie zmieni, 10) Bóg jest wszechwiedzący, 11) człowiek otrzyma zapłatę za swe uczynki na tym i na drugim świecie, 12) naleŝy wierzyć w nadejście Mesjasza, 13) naleŝy wierzyć w zmartwychwstanie zmarłych. Przyjęcie tych prawd wiary uczynił Majmonides warunkiem osiągnięcia wiecznego szczęścia. Prawo Ŝydowskie (halacha) reguluje Ŝycie wyznawcy judaizmu tak szczegółowo, Ŝe trudno oddzielić wyznawanie religii od zajęć doczesnych. Jego podstawą jest Tora, zinterpretowana w części halachicznej Talmudu. Talmud dzieli halachę na 613 przykazań (micwot): 248 nakazów i 365 zakazów. Na przestrzeni całych wieków halacha była wykładana w ogromnej literaturze kazuistycznej w której do komentarzy dodawano następne komentarze. Za najpełniejszą powszechnie uznawaną kodyfikację uwaŝa się Szulchan Aruch sefardyjskiego rabina Józefa Karo z XVI wieku, w wersji uzupełnionej dla Aszkenazyjczyków przez MojŜesza Isserlesa. NiŜszego rzędu wskazówkami są responsy cieszących się autorytetem rabinów, którzy jednak często wydając odmienne orzeczenia powodowali zajadłe spory. Oprócz tego wyznawców judaizmu obowiązuje obrzezanie, przestrzeganie szabatu, przepisów pokarmowych (tzn. powstrzymywanie się od spoŝywania mięsa pewnych zwierząt, np. wieprzowiny i innych zakazanych w Starym Testamencie) oraz obchodzenie świąt i postów. Kult judaizmu odprawiany w synagogach polega głównie na czytaniu tekstów Tory i innych ksiąg biblijnych oraz ich wyjaśnianiu w połączeniu z róŝnymi modlitwami, śpiewami. WaŜną rolę w Ŝyciu religijnym śydów odgrywa kalendarz wyznaczający cykl świąt. Przyjmują rok 3761 p.n.e. jako rok stworzenia świata. Ta rachuba pochodzi od kalendarza księŝycowego opracowanego w piątym stuleciu naszej ery przez greckiego poganina Meton`a. Tą metodę zaczęli śydzi stosować w 360 roku naszej ery. Wcześniej stosowali między innymi metody liczenia czasu Józefusa. Kalendarz Ŝydowski oparty jest na miesiącu księŝycowym i roku słonecznym. Doba zaczyna się wraz z nadejściem nocy i kończy się wieczorem dnia następnego. Natomiast rok rozpoczyna się w czasie jesiennego zrównania dnia z nocą. Święta Ŝydowskie moŝna podzielić na dwie kategorie: nakazane przez Torę oraz ustanowione później. Do pierwszych naleŝą: 1. PESACH (Pascha, Święto Przaśników, Święto Przejścia) - zaczyna się na wiosnę 15-go dnia miesiąca nisan (marzeckwiecień), trwa 7 dni w Izraelu, 8 w diasporze i obchodzone jest na pamiątkę wyjścia ludu Izraela z niewoli egipskiej. Jest to najwaŝniejsze i największe święto Ŝydowskie. W czasach istnienia świątyni składano ofiary z baranka, dziś zwyczaj ten zastąpił kawałek pieczonego mięsa podawany podczas uczty paschalnej zwanej seder (porządek). Pierwszego

4 wieczoru Paschy kaŝda rodzina zasiada do uczty sederowej, podczas której najmłodszy z biesiadników zadaje ojcu rodziny cztery pytania związane z historią ucieczki śydów z Egiptu. Opowieść odczytywana podczas sederu nosi nazwę hagady i przez całe wieki była przepojona ideą wolności i nadzieją powrotu do ziemi przodków. 2. CHAG HAMACOT, czyli Święto Przaśników, które rozpoczyna się po święcie Paschy. 3. SZAWUOT (Święto Tygodni, Zielone Świątki) - odbywa się w 6-tym dniu miesiąca siwan (maj-czerwiec), 50 dni po święcie Paschy i jest w Palestynie świętowaniem Ŝniw, a takŝe rocznicą nadania Tory na Synaju. Stąd zasadniczą częścią modłów w synagogach jest odczytanie dziesięciu przykazań. 4. SUKKOT (Święto Kuczek, Święto Namiotów) - upamiętnia 40-letnią wędrówkę po pustyni po wyjściu z Egiptu, podczas której śydzi mieszkali w namiotach. Święto rozpoczyna się 15-go dnia miesiąca tiszri (wrzesień-październik), trwa 7 dni i zawiera w sobie elementy radosnego świętowania zbioru plonów. Przez 7 dni Izraelici mieszkają w specjalnie na tę okazję zbudowanych szałasach ozdobionych zielenią. W siódmym dniu odmawia się w synagodze modlitwy dziękczynne za dar Tory, a wieczorem w tanecznym korowodzie obnosi się zwoje Tory wokół synagogi. 5. ROSZ HA-SZANA (Święto Nowego Roku, Święto Trąbek) - obchodzone jest 1-go i 2-go dnia miesiąca tiszri i przypomina o stworzeniu świata i dniu sądu BoŜego. Te najbardziej uroczyste dni kalendarza Ŝydowskiego podkreślają duchową więź pomiędzy Bogiem a człowiekiem, zaś trąbienie w róg barani (szofar) rozpoczyna okres pokuty, którego kulminacją jest JOM KIPPUR (Dzień Pojednania, Sądny Dzień). W przeciwieństwie do innych świąt Rosz ha-szana i Jom Kippur nie upamiętniają Ŝadnego wydarzenia historycznego, lecz uznają Boga za króla wszechświata, a człowiek musi przed nim ugiąć swą wolę. Stąd dęcie w szofar jest wołaniem do Boga o miłosierdzie dla jego stworzeń. Po Rosz ha-szana następuje 10 dni pokuty (Jamim Noraim), które stanowią przygotowanie do Jom Kippur. KaŜdy powinien wtedy starać się przez skruchę i Ŝal za grzechy o przebaczenie. 10-go tiszri nadchodzi wreszcie najbardziej dla śydów uroczysty dzień w roku, dzień ścisłego postu - Jom Kippur. Jest to dzień, w którym kaŝdy Izraelita moŝe oczyścić się z grzechów i uzyskać odpuszczenie. 6. JOM KIPPUR (Dzień Pojednania). Dla świąt Pesach, Szawuot i Sukkot cechą charakterystyczną była pielgrzymka do Jerozolimy, stąd ich nazwa Szalosz Regalim, czyli "trzy święta pielgrzymie". Osobną sprawą jest SZABAT - cotygodniowy dzień odpoczynku, święty dzień wolny od pracy rozpoczyna się w piątek wieczorem zapalaniem przez gospodynię dwóch świec. MęŜczyźni udają się do synagogi na modlitwy, a po powrocie odmawiają błogosławieństwo nad kielichem wina i chałami, po czym następuje uroczysty posiłek. Zakończenie Szabatu w sobotę wieczorem czci się wąchaniem wonności oraz modlitwą nad winem i świecą. Szabat jest pamiątką dzieła stworzenia i odpoczynku Stwórcy w siódmym dniu. Święta dodane później, nie wymienione w Pięcioksięgu, to: 1. PURIM (Losy) - przypada na 14-ty dzień miesiąca adar (luty-marzec) i upamiętnia uratowanie od zagłady śydów w Persji, opisane w Księdze Estery. Przesyła się wtedy prezenty znajomym i ubogim, nieodłączne są zabawy, maskarady i uczty. Święto jest rodzajem karnawału Ŝydowskiego. 2. CHANUKA (Święto Świateł) - jest radosnym świętem obchodzonym w miesiącu kislew (listopad-grudzień) na pamiątkę wyparcia z Jerozolimy wojsk syryjskich i oczyszczenia Świątyni w 164 r. p.n.e. Od 25-go kislew przez 8 następnych dni zapala się kolejne lampy ośmioramiennego świecznika. Poza tymi świętami do waŝnych i uroczyście obchodzonych obrzędów w Ŝyciu śydów naleŝy obrzezanie chłopca w 8-ym dniu po urodzeniu, zaś po ukończeniu 13-tu lat obrzęd zwany bar micwa (syn przykazania), po którym staje się on pełnoprawnym męŝczyzną. Specjalne obrzędy wiąŝą się równieŝ z zaślubinami, czy pogrzebem. Nie sposób wymienić tu wielu innych codziennych praktyk nakazywanych głównie przez ortodoksyjny judaizm. NaleŜą do nich m.in. zasady naboŝeństwa synagogalnego, modlitw, wymogi stroju, akcesoria modlitewne, praktyki obmywań rytualnych, ubój rytualny itp. Judaizm jest religią o specyficznym charakterze, gdyŝ mimo pierwiastków uniwersalistycznych pozostał religią narodową śydów, a termin ten określa zarówno wyznawcę, jak i członka narodu (tzn. tego, kto urodził się z matki śydówki). Jeszcze dwa stulecia temu judaizm identyfikował niemal wyłącznie śydów. Zerwanie z nim oznaczało praktycznie utratę toŝsamości Ŝydowskiej. Obecnie większość śydów określa siebie nie w sensie religijnym, lecz narodowym, bądź kulturowym. Uznają oni wprawdzie historię swojego narodu, która jest przecieŝ nierozerwalnie związana z judaizmem, oraz przyznają się do zasadniczych kategorii Ŝydowskiej wizji świata, ale w sumie niewielu uczęszcza regularnie do synagogi. Wśród Ŝyjących obecnie 20-tu mln. śydów (USA, Izrael, Francja, Anglia, Niemcy, Ukraina, Polska) tylko kilkanaście procent zachowuje tradycyjny judaizm. Waluta - Nowy szekel izraelski - jednostka walutowa Izraela i Autonomii Palestyńskiej. W języku hebrajskim określa się go jako חדש,שקל (wym. [szekel khadasz]) tzn. "nowy szekel" lub w skrócie שח (wym. [szakh]). W Izraelu uŝywany jest powszechnie symbol. UŜywany jest równieŝ skrót NIS od angielskiego "New Israeli Sheqel" (l. mn. Sheqalim lub Shekalim). 1 szekel = 100 agorot. Kod walutowy wg ISO 4217: ILS. Szekle emitowane są przez Bank Izraela. W obiegu funkcjonują monety o nominałach 10 i 50 agorot, 1, 5 i 10 szekli oraz banknoty o nominałach 20, 50, 100 i 200 ILS 1 ILS = 64 grosze 1 USD = 4,74 ILS 1 EUR = 6,05 ILS Poczta i telefon - Listy z Izraela do Europy wędrują około tygodnia, nieco krócej w przeciwnym kierunku. Dosyć dobrze

5 funkcjonuje poste restante. Adresy poste restante są zamieszczone w rozdziałach poświęconych poszczególnym miastom. Biura American Express (w Jerozolimie i Tel Awiwie) przyjmują pocztę dla posiadaczy kart kredytowych. Izrael ma perfekcyjny system telefonów publicznych na kartę. Z kaŝdej budki na ulicy moŝna zadzwonić za granicę. Karty telefoniczne kupuje się w kioskach z prasą, punktach loteryjnych lub w księgarniach. Karty mają 20 (11 NIS), 50 (24 NIS) i 120 (52 NIS) jednostek. Międzynarodowy numer kierunkowy to 012, 013 lub 001 (w zaleŝności od tego, z usług której firmy telekomunikacyjnej się korzysta), potem trzeba wykręcić numer kraju, miasta i wreszcie numer abonenta. Opłaty standardowe obowiązują w godzinach W godzinach i przez całą niedzielę rozmowy są o 25% tańsze, a połączenie w godzinach przez cały tydzień kosztuje o 50% taniej. MoŜna równieŝ zamawiać rozmowy międzynarodowe ze zniŝką w biurach Solan Telecom, znajdujących się w większych miastach Izraela, ale w praktyce niewiele się na tym zaoszczędzi. Międzynarodowy numer kierunkowy do Izraela to 972. Dzwoniąc do Polski, naleŝy wybrać numer kierunkowy Inne przydatne telefony: informacja tel..144, policja tel..100, pogotowie ratunkowe tel..101 lub 911, straŝ poŝarna tel Obecnie w Izraelu stosuje się kilka łatwych do zapamiętania numerów kierunkowych. UŜytkownicy telefonów komórkowych poprzedzają numer cyframi 052. Czas pracy urzędów pocztowych od niedzieli do czwartku, w środy i w piątki urzędy czynne są krócej. Elektryczność - Elektryczność: 230V / 50 Hz (Jeruzalem: 220V / 50 Hz) Kuchnia i wyŝywienie - Specyfiką kuchni Ŝydowskiej jest koszerność. "Koszer" to po hebrajsku: "nadający się", "stosowny", "dobry". W potocznej mowie "koszerny" to tyle co "legalny", lub zgodny z przepisami. Odnosi się to zresztą nie tylko do jedzenia. Koszerne moŝe być wszystko, co nie jest trefne, a więc wszystko, co jest słuszne, poprawne, a w szczególności zgodne z przepisami religijnego prawa Ŝydowskiego. GdyŜ - właśnie - źródło słowa "koszerny" wywodzi się od Ŝydowskich zasad Ŝywienia przedstawionych w Piśmie Świętym. To właśnie Prawo MojŜeszowe przedstawia szczegółową formułę koszerności polegającą na przestrzeganiu szczegółowych zasad przygotowywania określonych pokarmów w sposób rytualnie czysty, w odróŝnieniu od tzw. "trefnego", czyli niezgodnego z Ŝydowską tradycją. Przepisy religijne dotyczące jedzenia i picia nazywane są kaszrut. Jeśli coś nie jest koszerne, to jest trefne (hebr. "trefa", jidysz "treif"), a więc nieczyste. Formuła koszerności obejmuje całość przepisów dotyczących przyrządzania i przechowywania pokarmów, włączając w to zasady uboju bydła i drobiu. W rzeczywistości są to rozsądne reguły higieniczne, korzystne do stosowania w warunkach ciepłego klimatu, gdzie Ŝywność szybko się psuje. Stosowanie tych reguł chroniło i chroni przed moŝliwością zatrucia pokarmowego. W Torze znajduje się 613 nakazów, z czego 30 dotyczy obyczajów związanych z jedzeniem. Przepisy te były rozwijane przez rabinów i w dzisiejszym Izraelu zostały podniesione do rangi przepisów prawnych. Dla właścicieli lokali gastronomicznych i dla przemysłu spoŝywczego w Izraelu jest to wielce kłopotliwe, mający wyraźny wpływ na cenę końcową produktu. Wymusza takŝe wyeliminowanie wielu gatunków mięsa i dodatków. Prawo MojŜeszowe dzieli zwierzęta na czyste i nieczyste. Dozwolone jest jedzenie zwierząt parzystokopytnych (które mają racice) i przeŝuwających (np. krowy, owce, sarny). Niedozwolone jest jedzenie mięsa: wielbłąda (koń, osioł), świstaka (jeŝ, borsuk), zająca (królik, góralek), świni, Ŝab, ślimaków, krewetek i homarów. KaŜdy ptak drapieŝny, który uŝywa pazurów jest nieczysty. MoŜna jeść zwierzęta wodne, które mają płetwy i łuski (skrzela). Małe zwierzęta (np. krety, myszy, jaszczurki, Ŝółw) są nieczyste. Dodatkowe przepisy zabraniają jedzenia mięsa zwierząt padłych od zarazy, starości lub w wypadku. Zwierzę nadające się do spoŝycia musi być ubite przez rytualnego rzeźnika (hebr. szohet) specjalnym koszernym noŝem. Taka śmierć powinna być szybka i dla zwierzęcia bezbolesna. Przepisy dokładnie określają miejsce przecięcia tętnicy. W ten sposób zapobieŝono okrucieństwu przy uboju zwierząt. Z mięsa ubitych rytualnie zwierząt dokładnie usuwa się krew, poniewaŝ spoŝywanie krwi jest zakazane. Po uboju zwierzę jest szczegółowo badane, czy było zdrowe. Zwraca się uwagę na wszystkie występujące anomalia, np. niezwykłą wielkość kości lub brak pewnych organów, skrzepy krwi, odmienny kolor organów, obecność obcych przedmiotów (gwoździe, drut, kamienie). Koszerowanie kaŝdego mięsa polega na usunięciu z niego krwi przed przygotowaniem do jedzenia. Mięso naleŝy dokładnie umyć zimną wodą, obmyć z krwi, namoczyć na co najmniej 30 minut, ale nie dłuŝej niŝ 12 godzin, posolić na co najmniej 30 minut i trzykrotnie opłukać z soli. Tak przygotowane mięso kładzie się na tacy z dziurkami albo z siatką, aby krew mogła swobodnie spłynąć. Jedzenie przygotowane fabrycznie moŝe być koszerne, jeśli brak w nim zakazanych składników i jeśli jest opatrzone pieczęcią rabina, świadczącą o jego rytualnej czystości. Kupione mięso mroŝone (koszerne) naleŝy rozmraŝać w temperaturze pokojowej, nigdy w gorącej wodzie. Mięso (w tym drób), które ma być pieczone na roŝnie lub na otwartym ogniu, nie musi być solone, poniewaŝ w trakcie pieczenia, krew spłynie samoczynnie. Wątróbkę przecina się wzdłuŝ i kładzie rozłoŝoną na blaszce na ogniu, aby spłynęła cała krew. Po opieczeniu wątróbka musi być trzykrotnie umyta i moŝe być uŝyta w dalszym przyrządzaniu pokarmu. Natomiast serce musi być przecięte, a tętnice dokładnie w całości wyjęte, aby krew spłynęła przed moczeniem i soleniem. Jajka mające kroplę krwi w sobie (a więc zapłodnione) są trefne. Potrawy koszerne dzieli się na mięsne i mleczne oraz neutralne, tzn. te, które nie są ani mięsne, ani mleczne. Przepis oddzielania mięsa od mleka opiera się na biblijnym stwierdzeniu, Ŝe nie wolno "gotować jagnięcia w mleku jego matki" (2 MojŜ. 23:19; 34:26; 5 MojŜ. 14:21). Przepisy koszerności określają, Ŝe po zjedzeniu mięsa nie wolno jeść produktów mlecznych przez 3-6 godzin. Po mlecznych moŝna natomiast jeść dania mięsne po godzinie. Te przepisy dotyczące zakazu łączenia mięsa z potrawami mlecznymi rodzą najwięcej problemów. Oznacza to, Ŝe nie moŝna jeść serów wyprodukowanych na zwierzęcej podpuszce, a po daniu mięsnym nie wolno wypić

6 kawy z mlekiem. Ryba i mięso mogą być jedzone jednocześnie, pod warunkiem, Ŝe ryba nie jest przygotowana z mlekiem lub masłem. Ryba jest daniem neutralnym i powinna być podawana przed mięsem, które musi być oddzielone od potraw mlecznych. Do produktów neutralnych zalicza się niektóre gatunki chleba, niektóre gatunki ciast i ciasteczek, jajka, ryby, ziarna, makarony, ryŝ, kasze, jarzyny, owoce (pochodzące z co najmniej 3-letnich drzew) i soki. Jarzyny i ziarna powinny być dokładnie sprawdzone, czy nie są zarobaczone. Formuła koszerności nakłada równieŝ liczne ograniczenia na urządzenie kuchni. Ortodoksyjni śydzi uŝywają osobnych zestawów naczyń i sztućców do produktów mięsnych i mlecznych. Zupełnie odrębny zestaw przeznaczony jest na święto Pesach. Zestawy odróŝniają się od siebie np. kolorem lub wyglądem (garnki, talerze, półmiski, tace na chleb, solniczki, noŝe, widelce, łyŝki) i muszą być przechowywane w osobnych szafkach. Naczynia powinny być równieŝ myte oddzielnie. Oddzielne teŝ powinny być zlewy, suszarki, gąbki, ręczniki i ścierki. Przy jednym zlewie stosuje się specjalne wkładki do zmywania naczyń "mięsnych" lub "mlecznych". Wszystkie produkty neutralne zachowują swoją neutralność tak długo, dopóki nie zostaną zmieszane z mięsnymi lub mlecznymi. Pokarmy neutralne gotowane w naczyniach mięsnych mogą być podawane tylko z daniami mięsnymi. W lodówce i zamraŝarce powinny być wyznaczone odrębne miejsca dla produktów mięsnych i mlecznych. Nawet wskazane jest posiadanie odrębnych palników kuchni gazowej i elektrycznej. JeŜeli warunki na to nie pozwalają, to pieczone pokarmy naleŝy szczelnie przykryć i otworzyć dopiero po wyjęciu. Trzeba mieć stale na uwadze, aby piekarnik był zawsze czysty. Wszystkie maszynki, miksery itp. muszą mieć oddzielne noŝe, mieszadła i miski. Po kaŝdorazowym uŝyciu maszynka musi być dokładnie myta i wytarta odpowiednimi ścierkami. Po umyciu, wszystkie naczynia, sztućce i rzeczy muszą być spłukane zimną wodą (nie gorącą). Ideałem byłoby posiadanie dwóch oddzielnych kuchni - "mięsnej" i "mlecznej". Tych radykalnych reguł koszerności przestrzegają jednakŝe tylko najbardziej ortodoksyjni śydzi. Większość przybyszów nie odczuwa Ŝadnych niedogodności kuchni koszernej, chyba Ŝe ktoś nie potrafi obyć się bez schabowego lub krewetek. Koszerna kuchnia jest smaczna i charakteryzuje się mnogością przeróŝnych sałatek. Sałatki podaje się przy kaŝdym posiłku, i to w duŝych ilościach. Mogą to być róŝne grubo pokrojone warzywa, albo wyborna mieszanka pieczołowicie dobranych i posiekanych jarzyn, przybranych oliwkami. Wegetarianie w Izraelu są jakby w ogrodzie rajskim. Orientalna kuchnia Ŝydowska Orientalne dania dotarły do Izraela za pośrednictwem śydów z krajów arabskich. Szczególny wpływ na kuchnię wywarli przybysze z Jemenu. Oprócz sałatek, falafelu i szałarmy, restauracje orientalne specjalizują się w daniach z mięsa pieczonego na ogniu, w postaci szaszłyków (kawałki) oraz kebabów (mięso mielone). Potrawy przyrządza się najczęściej z jagnięciny, wołowiny i kurczaków. Kuchnia orientalna słynie z podrobów: jąder indyka, wymienia krowy, śledziony i serca - wszystko to smakuje o wiele lepiej niŝ brzmi, a ceny tych dań są stosunkowo niskie. Jednym z największych osiągnięć orientalnej kuchni Ŝydowskiej jest sztuka faszerowania warzyw i mięsa ryŝem, orzechami, mięsem i przyprawami. Większość jemeńskich restauracji ma w menu duŝy wybór faszerowanych warzyw w charakterze przekąsek, ale jedno czy dwa takie dania mogą zastąpić główny posiłek. Wschodnioeuropejska kuchnia Ŝydowska Kuchnię wschodnioeuropejską reprezentują: popularny sznycel wiedeński, węgierski gulasz oraz gefilte fisch. Większość spotkanych Izraelczyków nie przepada za tą ostatnią potrawą - kulkami z rybich głów i ogonów, z dodatkiem przypraw i jajek, podawanych na zimno. O wiele smaczniejsze są bliny, smaŝone droŝdŝowe placuszki podawane zwykle ze słonym nadzieniem z grzybów czy sera, ale zgodnie z zasadami koszerności nigdy nie moŝe to być farsz mięsny. W rumuńskich restauracjach - jednych z najlepszych w Izraelu - warto skosztować wątróbki i steku. W szabat większość mniej religijnych śydów przestrzega religijnej tradycji i w tym dniu nie gotuje; tradycyjną potrawą jest czulent, duszone mięso przyrządzane w piątek przez zachodem słońca. Kuchnia palestyńska Falafel pochodzi ze świata arabskiego, tak jak tahina oraz jej bliski kuzyn, hummus (gęsta pasta z ciecierzycy, tahiny i przypraw). Te trzy dania, wraz z przyprawionymi octem sałatkami oraz chlebem tworzą podstawę większości menu w tanich restauracjach arabskich; dodać jeszcze moŝna do tego fuul, który robi się z przetartego bobu, często przyprawionego czosnkiem. W droŝszych lokalach moŝna zamówić kurczaka z grilla, szałarmę i szaszłyk, a takŝe, jeśli dopisze szczęście - mansaf, palestyńską potrawę z ryŝu z małymi kawałkami jagnięciny, orzechami, sokiem z cytryny i ziołami. Mansaf to specjalność Hebronu i Jerycha, natomiast daniem charakterystycznym dla Jerozolimy jest maklubi, składające się z ryŝu, jagnięciny, bakłaŝanów i innych warzyw. Z Nablus i północy pochodzi musakan, kurczak smaŝony na oliwie, z cebulą i sumakiem (czerwoną, kwaskowatą przyprawą), podawany na chlebie pita. Do innych palestyńskich dań naleŝą melok, zupa jarzynowa oraz kubbe, mielona baranina lub wołowina z przyprawami i burgulem (grubo mieloną pszenicą) smaŝona w głębokim tłuszczu. Kubbe moŝna takŝe dostać w orientalnych restauracjach Ŝydowskich i ormiańskich. Mazza, takŝe spotykana w menu restauracyjnym, to zestaw zakąsek, na które składa się zazwyczaj hummus, faszerowane liście winorośli, wymyślne sałatki, pureé z bakłaŝanów, oliwki i marynowane warzywa. Kuchnia wegetariańska Zasady koszerności sprawiają, Ŝe Izrael jest wymarzonym krajem dla jaroszy. Znajduje się tu wiele restauracji mlecznych, w których nie podaje się dań mięsnych. Miejscem godnym szczególnego polecenia jest restauracja Taste of Life w Tel Awiwie (60 Ben Yehuda St), prowadzona przez Czarnych Hebrajczyków. W menu nie ma Ŝadnych produktów

7 zwierzęcych, mięsa ani nabiału, a dania nie są drogie. Pracownicy przyrządzają i podają dania oparte głównie na tofu - wyśmienite wegetariańskie bezmięsne wersje szałarmy i hot dogów oraz wiele serów, jogurtów, lodów i koktajli. Filia lokalu znajduje się w Tyberiadzie. Pieczywo W Izraelu moŝna kupić wiele smacznych rodzajów chleba, zarówno Ŝydowskiego, jak i arabskiego. Często turyści popełniają błąd, sądząc, Ŝe najtańszym chlebem jest pita - mały, płaski, okrągły bochenek, wypiekany przez Arabów i orientalnych śydów. Kto musi liczyć się z kaŝdym groszem, lepiej zrobi, kupując zwyczajny Ŝydowski biały chleb dostępny w sklepach spoŝywczych i supermarketach - jest o połowę tańszy dzięki państwowym dotacjom. Miękką chałkę (hallah) tradycyjnie wypieka się na szabat. W Ŝydowskich piekarniach moŝna równieŝ dostać słodkie wypieki, lukrowane, z rodzynkami lub czekoladą - na ogół bardzo smaczne. Maca to przaśny chleb, spoŝywany przez śydów w czasie Paschy. Orientalni śydzi pieką chleb podobny do arabskiego. Iracka pita jest bardzo cienka i przypomina wielki naleśnik. Arabowie głównie pieką chleb pita, grubo posypywany ziarnem sezamowym lub z dodatkiem za'atar lub dogga, czyli mieszanką przypraw i ziół (głównie oregano). Podawane są one osobno z pitą i obwarzankami, których kawałki odrywa się, macza w oliwie, a następnie w mieszance ziół. Obwarzanki cieszą się w Izraelu ogromną popularnością. Pochodzące z Europy Wschodniej izraelskie obwarzanki są nieco inne niŝ większość - bardziej chrupiące i suche. W Tel Awiwie spotyka się bardziej miękkie obwarzanki, posypywane ziarnem sezamu. Tradycyjnym zakończeniem wieczoru jest dla wielu Izraelczyków wizyta w piekarni i zakup paru jeszcze gorących obwarzanków. Arabskie obwarzanki są podobne do Ŝydowskich, ale większe. We Wschodniej Jerozolimie i na Starym Mieście sprzedaje się je z wózków. Odmianą arabskiego obwarzanka jest ka'ak posypany sezamem i spoŝywany z za'atarem, jajkami na twardo, serem lub falafelem. Arabskie słodycze i ciasta Największymi przysmakami kuchni arabskiej są słodycze - ociekające miodem i niezwykle słodkie - z pewnością bardzo tuczące, ale kto by się tym przejmował? Baklava to praŝona pszenica z pistacjami i orzechami laskowymi w miodzie. Katajef i kanafe robi się z sera, pszenicy, cukru i miodu. Najlepsze kanafe moŝna kupić w Nablus, gdzie dostępna jest teŝ arabska wersja tureckiego przysmaku. Napoje Najpopularniejszymi napojami w Izraelu są herbata i kawa. Arabowie podają herbatę w szklankach, bardzo słodką (jeŝeli pije się herbatę bez cukru, trzeba od razu zaznaczyć to przy zamawianiu) i często z na'ana (mietą), która działa orzeźwiająco w czasie upału. śydzi podają czarną herbatę z cytryną, mlekiem lub bezmlecznym zabielaczem, aby nie łamać koszernego prawa. Kawa to zazwyczaj mocny, czarny napój. Jeśli chcemy kawę rozpuszczalną, trzeba zamówić milk coffee lub nes. Cappuccino jest okropne. Arabowie i orientalni śydzi często serwują gorzką kawę po turecku z dodatkiem hel (kardamonu). Napoje bezalkoholowe w Izraelu są drogie. MoŜna sporo zaoszczędzić, kupując duŝe butelki napojów w supermarketach i sklepach spoŝywczych. Mała butelka coli u ulicznego sprzedawcy kosztuje 7-8 NIS, a 1,5-litrowa butelka w sklepie spoŝywczym jedynie parę szekli więcej. Bez problemu moŝna teŝ dostać świeŝo wyciskane soki owocowe. Tamar hindi (sok z owoców tamaryndowca), asir tamar (sok z daktyli) i asir loz (mleczko migdałowe) to tradycyjne napoje palestyńskie. Bardzo słodkie mleczko migdałowe jest sprzedawane w okolicach Bramy Damasceńskiej we Wschodniej Jerozolimie. Sprzedawcy noszą olbrzymie, srebrne "dzbanki na kawę", z których rozlewają mleczko. W arabskich kawiarniach moŝna równieŝ dostać Ŝółtawozielony, gorący napój o nazwie jansun. Jest to ziołowa herbata z anyŝku, która jak na europejski gust za bardzo przypomina lekarstwo. Sahlab, napój pity na gorąco zimą, a schłodzony w lecie, jest przyrządzany z mączki, podobnej do tapioki, zmieszanej z mlekiem, kokosem, cukrem, rodzynkami i posiekanymi orzechami. Alkohole Browar National Brewery Ltd kontroluje 98% rynku piwnego. Najgorszym i najtańszym piwem na rynku jest na szczęście rzadko podawane Nesher (ł,8% alkoholu). Piwo Goldstar (4,7%), butelkowe lub kuflowe, cieszy sie największą popularnością wśród turystów, a Maccabee, uwaŝane za najlepsze (4,9%), jest ulubionym piwem Izraelczyków. Jest to jedyne izraelskie piwo produkowane na eksport. Stosunkowo niedawno pojawiło się na rynku piwo Taybeh, produkowane przez niewielki, prowadzony przez Palestyńczyków browar w mieście o tej samej nazwie na Zachodnim Brzegu Jordanu. MoŜna je dostać w butelkach w supermarketach, a jako kuflowe na przykład w Ramallah na Zachodnim Brzegu. Wśród piw importowanych królują Carlsberg i Heineken, które kosztują od 8 do 20 NIS za półlitrowy kufel, w zaleŝności od lokalu. Koneserom na pewno spodoba się jedyny w Tel Awiwie pub połączony z browarem, w którym moŝna skosztować warzonych na miejscu piw. ChociaŜ w supermarketach i sklepach spoŝywczych widzi się dziesiątki gatunków win i wysokoprocentowych alkoholi, Izraelczycy piją niewiele. MoŜna zauwaŝyć wzrost spoŝycia alkoholu wśród młodzieŝy, ale większość śydów pije wino jedynie w dni świąteczne, takie jak szabat i Pascha. Wódki nie pije się prawie wcale. Abstynentami są teŝ na ogół Arabowie przestrzegający zasad islamu. Winnice i wina są obecne w Ziemi Świętej od 1000 r. p.n.e., co stawia Izrael w szeregu najstarszych producentów win. Największą na świecie winnicą jest spółdzielnia Carmel, wytwarzająca wina, którym udało się wejść na światowe rynki. Obecnie najlepsze gatunkowo wina pochodzą z winnic Yarden i Gamla w rejonie wzgórz Golan. Jakość win izraelskich jest często przeceniana, ale ostra konkurencja sprawia, Ŝe przynajmniej ceny nie są wysokie (zwłaszcza w supermarketach, gdzie butelka przyzwoitego wina Chardonnay kosztuje ok. 14 ILS). Arak i brandy są najlepiej sprzedającymi się mocniejszymi alkoholami w Izraelu. Arak jest arabskim słowem i oznacza wiele róŝnych alkoholi. Powstaje w wyniku destylacji róŝnych składników, jak

8 winogrona, ryŝ, sok palmowy, ignam i daktyle. Najlepszym arakiem w Izraelu jest Ramallah, ale dostać go moŝna tylko w Jafie (wyróŝnia się kanciastą butelką i arabską etykietą). Dobre izraelskie brandy to Stock, Carmel's 777 i Grand 4ź z Carmei-Zion. W Izraelu wytwarza się takŝe wermuty i mocne wina, głównie sherry i porto. Nie są one tak dobre jak Stock, o czym świadczą zakurzone butelki w sklepach. Większym powodzeniem cieszą się niektóre likiery izraelskie, zwłaszcza Hallelujah z Carmei-Zion, coś w rodzaju Ŝydowskiego Grand Marnier. Zakupy i pamiątki - W Izraelu jest wiele sklepów z tandetnymi pamiątkami dla naiwnych turystów. Zakup czegoś niedrogiego i zarazem wartościowego wymaga czasu i cierpliwości. Towary wykonane z minerałów lub mułu Morza Martwego to popularne i niewątpliwie zdrowe pamiątki, ale w okolicach Morza Martwego osiągają one wysokie ceny. Nie wszystkie zakupy trzeba robić na bazarach. Niektóre atrakcyjne towary lepiej kupować w sklepach i galeriach. Warto pamiętać, Ŝe niektóre sklepy udzielają specjalnych zniŝek, jeŝeli płaci się obcą walutą. NaleŜy zawsze sprawdzić ceny w kilku miejscach, nawet jeśli sprzedawcy proponują spore zniŝki. No i nie naleŝy zapominać o sklepach wolnocłowych na lotnisku. Większość turystów czuje się w obowiązku kupić parę sandałów w Izraelu, najczęściej na Starym Mieście w Jerozolimie. JeŜeli jednak w czasie podróŝy przejeŝdŝa się przez Grecję, lepiej zaopatrzyć się w letnie obuwie właśnie tam - tak w kaŝdym razie robią Arabowie ze Starego Miasta. śydowskie sklepy obuwnicze oferują sandały wyŝszej jakości, ale droŝsze. Izrael jako jedyny z krajów śródziemnomorskich zezwala na wolny handel i wywóz antyków. Przedmioty, z powodu których w Grecji czy Egipcie ląduje się w więzieniu, w przypadku Izraela mogą stanowić niezwykłą, a przy tym niedrogą pamiątkę czasów biblijnych - dobrą do postawienia na kominku lub włączenia do kolekcji pamiątek z zagranicznych wojaŝy. Za ok. 10 $ moŝna stać się właścicielem jednej lub dwu rzymskich monet, a za jedyne $ wejść w posiadanie staroŝytnego miecza z czasów Abrahama. Grot strzały z czasów Abrahama kosztuje natomiast zaledwie 250 $. Najlepszym miejscem na zakupy antyków jest Stare Miasto w Jerozolimie. W Izraelu moŝna kupić wyroby ceramiczne, zarówno w klasycznym, jak i nowoczesnym stylu. Kafelki i talerze cieszą się duŝą popularnością - za najlepszą uchodzi ceramika ormiańska. Największy wybór wyrobów ceramicznych jest na Starym Mieście w Jerozolimie - warto poszukać w Jerusalem Pottery przy Via Dolorosa w pobliŝu VI stacji, w dwóch sklepach przy Armenian Patriarchate Rd oraz w palestyńskim warsztacie ceramicznym naprzeciwko amerykańskiego konsulatu we Wschodniej Jerozolimie. Wszędzie moŝna bez problemu kupić wyroby z miedzi i brązu: orientalne dzbanki na kawę, tace i małe filiŝanki, nargile (fajki wodne) i róŝne ozdoby. Drewno oliwkowe jest popularnym materiałem, a przedmioty z niego wyrabiane osiągają róŝne ceny. Najczęściej spotykanymi pamiątkami są krzyŝe, wielbłądy, naszyjniki oraz sceny i postacie z Biblii. Wyroby z drewna oliwkowego moŝna kupić dosłownie na kaŝdym kroku. W Gazie powstają najlepsze wyroby z trzciny, które sprzedaje się następnie w całym kraju. Zazwyczaj są to meble, ale takŝe ładne drobiazgi, jak kosze i tace. Do wyrobu koszy uŝywa się sitowia i rafii, a wzorki uzyskuje się przeplatając łodygi o róŝnym odcieniu. Na temat izraelskich wyrobów ze szkła wiadomo, Ŝe stoją na bardzo wysokim poziomie, ale naprawdę trudno znaleźć wśród nich coś nadzwyczajnego. Liderem w tej dziedzinie jest Hebron i właśnie tam opłaca się wybrać na zakupy. Izrael naleŝy do światowych liderów w produkcji diamentów, ale czytelników tego przewodnika raczej nie interesują zakupy 24- karatowych błyskotek. Unikalną, ręcznie wyrabianą przez Czarnych Hebrajczyków biŝuterię moŝna kupić przy Ben Yehuda St w Jerozolimie i Dizengoff St w Tel Awiwie - naleŝą one do największych ośrodków sprzedaŝy ulicznej. Jemeńska biŝuteria wyróŝnia się delikatnością i kunsztownie łączonymi elementami z róŝnych metali. RównieŜ sklepy w Jafie oferują bardzo ładną i niedrogą biŝuterię. BiŜuteria Beduinów jest o wiele masywniejsza i surowsza - lepiej pasuje do niedbałego stylu. Po wyroby beduińskie warto udać się na czwartkowy bazar w Beer Szewie. Klimat Pod względem warunków klimatycznych, poszczególne regiony Izraela znacznie się róŝnią. Na bardzo małej przestrzeni, występują tu cztery strefy klimatyczne, od śródziemnomorskiej po saharyjską. Podczas pół godzinnej przejaŝdŝki przez Judeę moŝna przejechać przez wszystkie cztery strefy klimatyczne. Na przewaŝającym obszarze kraju panuje klimat umiarkowany, z dwiema porami roku: gorącym i suchym latem oraz chłodną i deszczową zimą. Deszcze padają głównie w okresie od listopada do marca. W styczniu temperatura w Jerozolimie moŝe spaść nawet do 5 stopni C. W Galilei jest krótka i piękna wiosna (marzec, kwiecień), zanim słońce nie zacznie przypiekać wzgórz. Nawet latem często zdarzają się duŝe róŝnice temperatur pomiędzy dniem i nocą. Najcieplej jest na terenach połoŝonych poniŝej poziomu morza: w dolinie Jordanu, na wybrzeŝu Jeziora Tyberiadzkiego (w lecie), w okolicach Morza Martwego, na Negewie i w Ejlacie, gdzie w zimie temperatura nie spada poniŝej 20 stopni C. Przyroda - Izrael, połoŝony w miejscu, w którym zbiegają się trzy naturalne strefy przyrodnicze, cechuje ogromne bogactwo róŝnorodnych form Ŝycia roślinnego i zwierzęcego. W górnej Galilei - wilgotnej i górzystej - wydry nurkują w górskich strumykach, a złociste orły krąŝą nad bujnymi lasami laurowymi. Na południu, na pustynnych terenach Negewu, kozioroŝce nubijskie poją się w cieniu daktylowych palm w wadi, wyschniętych korytach rzek. Ze względu na róŝnice klimatyczne, w kaŝdym regionie roślinność rozkwita w innej porze roku. Na północy w marcu i kwietniu pojawiają się dzikie tulipany, irysy, lilie i hiacynty. Na południu pustynia rozkwita juŝ w lutym, na pustyni Negew kwitną mlecze, krzyŝowniki i dzikie tulipany, a w wadi rosną białe janowce i fioletowe kosaćce. Na niebie Izraela moŝna zaobserwować mnóstwo rozmaitych ptaków. Niektóre z nich, jak bociany i jaskółki, odpoczywają tu w drodze do innych krajów. Łyski i kaczki w Izraelu zimują, a gatunki afrykańskie, takie jak turkawki, wolą tutaj spędzać lato. Izrael stanowi północną

9 granicę występowania wielu południowych gatunków ptaków i granicę południową zasięgu gatunków występujących na północy. Dzięki temu leŝy na drugim co do wielkości na świecie szlaku ptasich wędrówek. Bogactwo i róŝnorodność gatunków zwierząt i roślin nie jest jedynie dziełem samej natury. Izraelczycy dołoŝyli wszelkich starań, aby po wiekach zaniedbań przywrócić krajowi dawne bogactwo przyrody. Stworzono prawie 300 rezerwatów przyrody, które zajmują niemal 1/5 obszaru kraju. Narodowy Fundusz śydowski rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę kampanię sadzenia drzew, zwłaszcza szybko rosnącej jerozolimskiej sosny, a sukcesem akcji było odtworzenie wielkich terenów leśnych w centralnym regionie kraju. KaŜdego roku na przełomie lutego i marca obchodzi się tu nawet święto sadzenia drzew - Tu Bi Szewat. Podjęto takŝe próby powtórnego sprowadzenia do Izraela niektórych rzadkich, charakterystycznych dla Ziemi Świętej, a znanych z kart Biblii, gatunków zwierząt. NaleŜą do nich azjatycki dziki osioł, przywieziony z zoo w Kopenhadze, mezopotamski daniel, sprowadzony z Iranu oraz biała prostoroŝna antylopa afrykańska, odnaleziona w prywatnym ogrodzie zoologicznym króla Arabii Saudyjskiej, Faisala. Zwierzęta Ŝyją w rezerwatach Hai-Bar, zwanych tak od programu, sponsorującego sprowadzenie ich do Izraela. Ubranie - Ubrania powinny być swobodne, nie ograniczające ruchów. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝeby wziąć ubrania, które pozwolą zabezpieczyć się przed opadami kurtka lub płaszcz przeciwdeszczowy, składany, mały parasol, itp. NaleŜy teŝ zaopatrzyć się w lekkie, nieprzemakalne obuwie. Radzimy zaopatrzyć się w cienkie skarpety oraz dezodorant w sprayu do obuwia. Pozwoli to uniknąć nieprzyjemnych sytuacji związanych ze zdejmowaniem obuwia w miejscach publicznych typu restauracje i zwiedzane obiekty. Wygodne teŝ będą sandały, łatwe do zdjęcia i zapewniające stopom potrzebną wentylację. Warto teŝ pamiętać, Ŝe w zwiedzanych obiektach trzeba mieć zakryte ramiona i kolana. Dlatego na zwiedzanie wybierać się będziecie Państwo w długich spodniach lub spódnicach i koszulach z długim rękawem. Powinny być to jednak ubiory z lekkiej bawełny. NaleŜy zabrać choć jedną sztukę ciepłej odzieŝy na wypadek dłuŝszej podróŝy w klimatyzowanym autobusie lub chłodniejszych wieczorów. Niezwykle przydatny moŝe okazać się rozpinany sweter. W celu ochrony przeciwsłonecznej naleŝy zaopatrzyć się w okulary przeciwsłoneczne oraz nakrycie głowy. Przydatne mogą okazać się kremy z filtrami UV, jako Ŝe podczas całodziennego zwiedzania będziemy wystawieni na działanie promieni słonecznych. Polskie placówki dyplomatyczne Ambasada RP 16, Soutine St., Tel-Aviv , Israel tel. ( ) /88, , fax , embpol@netvision.net.il Konsulat RP w Tel Awiwie 16, Soutine Street Konsul Honorowy: Peretz Unikowski (jidysz, polski) tel.:0-0972(3) tel. dyŝurny: (3) fax.: (3) Konsulat RP w Hajfie Konsul Honorowy: Jan Robinsohn (hebrajski, jidysz, polski, angielski, niemiecki, francuski) 3, Shmaryahu Levin Str., Hajfa tel./fax. ( ) Konsulat RP w Jerozolimie Konsul Honorowy: Zeev Baran 27, Jabotinsky St., Jerusalem tel. (02) fax. (02) zbaran@power.co.il Leki i zdrowie Szczepienia ochronne nie są obowiązkowe. Nie ma szczególnych zagroŝeń sanitarnoepidemiologicznych. NaleŜy przestrzegać elementarnych zasad higieny. Choć woda z wodociągów miejskich jest zdatna do picia bez przegotowania, zalecane jest uŝywanie wody butelkowanej. Istnieje powszechny dostęp do opieki medycznej. Usługi medyczne są na wysokim poziome. Cena wizyty lekarskiej to ok. 100 USD, wizyty u specjalisty od 200 USD. Doba pobytu w szpitalu kosztuje do 1000 USD w zaleŝności od świadczonych usług medycznych.

10 Napiwki i targowanie się - Jeszcze nie tak dawno temu w Izraelu nie było zwyczaju dawania napiwków. Obecnie kelner lub kelnerka, która przynosi rachunek z rzucającym się w oczy odręcznym dopiskiem "Service is not included" (obsługa nie jest wliczona w cenę), zdaje się mieć wypisane na twarzy stwierdzenie: "15%, ani grosza mniej". Często napiwek wydaje się całkiem niezasłuŝony, ale z drugiej strony płace kelnerów w Izraelu są niskie, poniewaŝ zakłada się, Ŝe dorobią sobie właśnie napiwkami. Dla mniej zamoŝnych turystów jest to bolesne, ale muszą przyzwyczaić się do dawania w Izraelu napiwków. Podczas przeglądania menu zawsze naleŝy zatem dodać kilkanaście procent do ceny kaŝdego dania. Targowanie się nie zawsze jest tak zabawne, jak przedstawiają to niektórzy. Ogranicza się prawie wyłącznie do arabskich bazarów i moŝe okazać się czasochłonnym, frustrującym i - ogólnie rzecz biorąc - niewdzięcznym zajęciem. Podstawowe zasady to: nie zaczynaj targować się ze sprzedawcą, jeśli nie jesteś naprawdę zainteresowany zakupem; orientuj się, jaką cenę dany towar osiąga na rynku lokalnym oraz w ojczyźnie i nie daj się onieśmielić. Łatwiej to jednak napisać, niŝ wprowadzić w Ŝycie. Nie naleŝy płacić banknotami o wysokich nominałach ani czekami podróŝnymi, poniewaŝ mogą być problemy z otrzymaniem reszty. Ogólnie targowanie wygląda następująco. Sprzedawca zwykle zwraca uwagę kupującego, podając cenę około dziesięciokrotnie przewyŝszającą prawdziwą wartość towaru. Jeśli turysta jest naprawdę zainteresowany zakupem, powinien mimiką wyrazić zdegustowanie lub rozbawienie i zdecydowanym tonem podać własną, "ostateczną" cenę. Powinna ona oczywiście znajdować się znacznie poniŝej sumy, jaką naprawdę jest on skłonny zapłacić. Cokolwiek się stanie, nie naleŝy dać się zastraszyć lub onieśmielić, aby nie zapłacić zbyt wiele. Wynikiem udanego targowania moŝe być zbicie ceny nawet o połowę. Ciekawe wnioski moŝna wyciągnąć, obserwując sprzedawcę przy pracy: flirtowanie z młodymi kobietami lub przypodchlebianie się starszym turystom często przynosi świetne rezultaty. Potencjalnym "powaŝnym" klientom sprzedawcy okazują wielki szacunek. Zwykle ceny na arabskich targowiskach są niŝsze rano, gdyŝ zgodnie z tradycją, udany początek gwarantuje powodzenie na cały dzień. Jednak niektórzy sprzedawcy zawyŝają wówczas ceny, usiłując wmówić turystom, Ŝe oferują im niebywałą okazję. Godziny otwarcia - W soboty, czyli Ŝydowski szabat, wszystkie sklepy, biura i lokale rozrywkowe w Izraelu są nieczynne. Szabat zaczyna się po zachodzie słońca w piątek i kończy w sobotę po zachodzie słońca. W tym czasie bardzo trudno kupić cokolwiek do jedzenia czy wymienić pieniądze. Izrael wraca do Ŝycia w sobotnie wieczory, gdy kawiarnie, bary i restauracje wypełniają się poszabatowym tłumem. Na terenach zamieszkiwanych przez muzułmanów, takich jak Wschodnia Jerozolima, Strefa Gazy czy miasta na Zachodnim Brzegu, prawie wszystkie lokale w sobotę są czynne, ale z kolei w piątki zamknięte przez cały dzień. Sklepy i restauracje prowadzone przez chrześcijan - głównie na Starym Mieście w Jerozolimie i w Nazarecie - nie pracują w niedziele. Typowe godziny otwarcia sklepów to od poniedziałku do czwartku i lub dłuŝej, w piątek , a niektóre czynne są takŝe po zachodzie słońca w sobotę. Godziny pracy banków są róŝne, ogólnie placówki te są czynne od niedzieli do wtorku i w czwartek w godzinach i lub 17.30, w środy, piątki i wigilie świąt W Nazarecie banki są otwarte w piątki i soboty, ale zamknięte w niedziele. Kultura i sztuka - Muzyka Muzyka klasyczna Izraela od dawna stoi na najwyŝszym poziomie. Początki muzycznych tradycji sięgają lat 30., kiedy Ŝydowscy muzycy - w tym najlepsi europejscy kompozytorzy, wykonawcy i nauczyciele - szukali w Palestynie schronienia przed nazizmem. Izraelskie zespoły muzyczne zasilili równieŝ śydzi rosyjscy, którzy przybyli tu w latach 80. KrąŜył nawet dowcip, Ŝe jeŝeli radziecki śyd po przylocie na lotnisko Ben Guriona nie niesie futerału ze skrzypcami, to na pewno jest pianistą. Światową sławą cieszy się Izraelska Orkiestra Symfoniczna i skrzypek Icchak Perlman oraz inni znakomici muzycy i wiele zespołów. Większe orkiestry i zespoły koncertują regularnie od października do lipca, głównie dla posiadaczy karnetów - turyści mogą mieć problemy z biletami na te występy. Głównymi salami koncertowymi są Mann Auditorium w Tel Awiwie i Binyanei Ha'Umah w Jerozolimie. W całym kraju w ośrodkach kultury odbywają się gościnne koncerty muzyki klasycznej. Często korzysta się w tym celu z zabytkowych miejsc, takich jak rzymski teatr w Cezarei czy zamek krzyŝowców w Akce. W 1986 r. teatr Nuyha/Al-Hakawati we wschodniej Jerozolimie wystawił pierwszą operetkę w języku arabskim. Muzyczny dział teatru prowadzi naukę gry na tradycyjnych arabskich instrumentach i posiada własne studio nagrań. Klezmer to tradycyjna Ŝydowska muzyka taneczna, która narodziła się wśród aszkenazyjczyków we wschodniej i środkowej Europie - wystarczy wspomnieć Skrzypka na dachu. Główną rolę odgrywają w niej skrzypce, a melodia moŝe być zarówno melancholijna i rzewna, jak i pobudzająca do rytmicznego uderzania się po udach i wysokich wyrzutów nóg. W ciągu ostatnich 20 lat muzyka klezmerska przeŝywa odrodzenie. Nie jest juŝ domeną zgrzybiałych staruszków, wykonujących smętne kawałki na weselach. Takie zespoły jak Klezmatics z Nowego Jorku poszły o krok dalej, wzbogacając muzykę klezmerską o nowe kompozycje i eklektyczne cytaty, czym przyciągają widownię na całym świecie. Ostatnio słynny klasyczny skrzypek Icchak Perlman nagrał bardzo dobrze przyjęty album z muzyką klezmerską (In The Fiddler's House wydany przez EMI). W sierpniu w okolicach Safedu odbywa się coroczny festiwal muzyki klezmerskiej - warto go zobaczyć. Izraelska muzyka pop to świat blondynek z trwałą ondulacją, białych odprasowanych spodni, trzymania się za ręce i tęsknych uśmiechów. Czy naprawdę jest tak

11 okropnie? No cóŝ, uzyskanie nominacji do konkursu Eurowizji nadal uwaŝane jest tu za sukces. Ostatni (i chyba jedyny) przypadek, kiedy izraelska muzyka pop zaistniała na scenie międzynarodowej, miał miejsce pod koniec lat wtedy to Ofra Haza nagrała utwór Im Nin' Alu (z albumu Yemenite Songs), który zyskał popularność na całym świecie. Wielbiciele kiczu mogą poszukać Umpatampa Dany International, transseksualnej królowej disco, której piosenka Diva zwycięŝyła w festiwalu Eurowizji. Bardziej wymagający powinni zwrócić uwagę na nową jemeńską piosenkarkę o imieniu Noa, obdarzoną silnym głosem, a śpiewającą zarówno po hebrajsku, jak i po angielsku. Za najlepszy uwaŝa się jej album Noa, wydany w 1994 r. Jazz izraelski reprezentuje charakteryzujący się aksamitnym głosem i gładką grą, śpiewający po hebrajsku Nurit Galron (jego najlepsze kawałki zawiera album Nurit Galron). Literatura Z twórczości literackiej wywodzi się ruch syjonistyczny. Początkowo jego przedstawiciele tworzyli raczej polityczne ulotki i artykuły prasowe, pragnąc odciąć się od literatury pięknej. Obecnie większość przedstawicieli literatury izraelskiej lokuje się po lewej stronie politycznego spektrum. Literatura jest w Izraelu bardzo popularna - połowa dorosłych mieszkańców czyta przynajmniej jedną ksiąŝkę miesięcznie. Jednak uznanie dla literatury izraelskiej wykracza poza granice tego niewielkiego kraju - stąd pochodzi laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, Szmuel Josef Agnon. Pionierami współczesnej literatury izraelskiej są Chaim Nahman Bialik, Szaul Czernikowsky i Josef Chaim Brenner. Najsłynniejszym przedstawicielem generacji tworzącej przed 1948 r. jest Mosze Szamia. Obecnie najczęściej tłumaczonym pisarzem izraelskim jest Amos Oz - jego ksiąŝki przełoŝono na 22 języki. ChociaŜ urok i koloryt jego powieści wiąŝą się głównie z Ŝydowskimi postaciami i miejscami, tematyka jego ksiąŝek jest uniwersalna. Prawie wszystko co napisał jest godne polecenia. Pod względem międzynarodowego rozgłosu rywalizuje z nim David Grossman, którego powieść See Under Love porównuje się z twórczością Güntera Grassa i Gabriela Garcii Marqueza. Ze względu na wspaniałe liryczne opisy Jerozolimy, warto wspomnieć o Amosie Elonie. Jego powieść Jerusalem: City of Mirrors po raz pierwszy opublikowano w 1991 r. (pięć lat później ukazało się wydanie rozszerzone). Porywające opisy fascynującego miasta to lektura obowiązkowa dla kaŝdego, kto zamierza odwiedzić duchowe centrum Izraela. Urodzony w Hajfie Abraham Jehoszua, reprezentuje starszą generację pisarzy, nadal jest aktywny i tworzy bardzo wysoko cenione dzieła. Jego ostatnią ksiąŝką jest Mr Mani, wzruszająca historia wędrówek sześciu pokoleń rodziny Ŝydowskiej. Teatr Według statystyk ponad połowa dorosłych mieszkańców Izraela przynajmniej raz w roku chodzi do teatru - o takim wyniku nie śmie marzyć nawet Broadway. Co więcej, publiczność przychodzi na spektakle o wiele ambitniejsze niŝ łzawe musicale Andrew Lloyda Webbera. Widownia teatrów jest zapełniona zarówno na przedstawieniach klasyki amerykańskiego i europejskiego dramatu - Brechta, Czechowa i Szekspira, jak i podczas rodzimych fars i komedii obyczajowych. Najlepszym przyjęciem cieszą się przedstawienia o tematyce lokalnej, a pisarze, aktorzy i widownia jednakowo kochają parodię i komedię slapstickową. Tematyka sztuk miejscowych autorów często dotyczy spraw, z których Izraelczycy są dumni. Początki tradycji teatralnej w Izraelu są związane z działalnością imigrantów ze wschodniej i środkowej Europy. W latach 20. przybył do Palestyny teatr Habimah z Moskwy, który obecnie jest oficjalnym Teatrem Narodowym Izraela. Oprócz niego do wysoko cenionych placówek naleŝy teatr Cameri w Tel Awiwie, teatr Khan w Jerozolimie i miejskie teatry w Hajfie i Beer Szewie. Film Kinematografia izraelska moŝe poszczycić się przychylnym międzynarodowym przyjęciem takich filmów, jak Runaway Train i Otello; ma ona na swoim koncie takŝe kilka sukcesów komercyjnych, odniesionych przez dzieła niŝszego lotu. Na terenach obecnego Izraela juŝ na początku naszego wieku rozpoczęto realizację filmów. Po raz pierwszy operatorzy z kamerą Edisona przybyli do Jerozolimy, aby nakręcić film o jej mieszkańcach. Pierwszymi filmami powstałymi w kraju były syjonistyczne produkcje propagandowe. Ich zadaniem było stworzenie obrazu męŝnego nowego Hebrajczyka, który wyparłby ze społecznej świadomości wizerunek słabego, tchórzliwego śyda z diaspory. Po uzyskaniu niepodległości powstało kilka małych wytwórni filmowych, ale zrealizowane w nich filmy nie dorównywały brytyjskim i hollywoodzkim produkcjom, nakręconym w Izraelu w latach 50. i na początku lat 60., takim jak choćby Exodus Otto Premingera. Powstanie filmu Salah Shabati w 1964 r. uwaŝane jest za moment narodzin przemysłu filmowego Izraela. Od tej pory w kinie izraelskim dominują głównie filmy typu bureka. Nazwa ta pochodzi od słodkiej bułeczki i jest uŝywana dla określenia niskobudŝetowych komedii, w których występują stereotypowe postacie: leniwi i wulgarni sefardyjczycy, rywalizujący ze snobistycznymi, pozbawionymi poczucia humoru i nudnymi aszkenazyjczykami. W ostatnim okresie powstało wiele popularnych i sprawnie zrealizowanych filmów izraelskich, m.in. Rabbi Fishke Goes to War, zabawna komedia, która okazała się ogromnym sukcesem kasowym tak w ojczyźnie, jak i w Stanach Zjednoczonych. Występujący w niej Paul Smith (znany m.in. z filmu Midnight Express) gra rabina, który jako Ŝołnierz wstępuje do tajnego oddziału armii izraelskiej, aby wspierać znajdującego się tam przyjaciela. Six Days to Eternity to film odsłaniający kulisy wojny sześciodniowej - w akcję włączono nie pokazywane do tej pory zdjęcia nakręcone przez armię arabską. Akcja filmu obejmuje bezpośrednie przygotowania, same starcia oraz ostateczne zwycięstwo izraelskich sił powietrznych. Obecnie nie istnieje palestyński przemysł filmowy, ale niektórzy palestyńscy twórcy pracują poza granicami Izraela. Szczególnie dobre recenzje zarówno w kraju, jak i na arenie międzynarodowej, zbierają filmy Wedding in Galilee i Fertile Memory Michela Kleifiego.

12 Kalendarz i święta Ŝydowskie - Kalendarz Ŝydowski jest kalendarzem księŝycowo-słonecznym. Doba zaczyna się wraz z nadejściem nocy i kończy się wieczorem dnia następnego. Ukazanie się księŝyca w nowiu oznaczało początek miesiąca. Stąd jego nazwa "nów księŝyca" (hebr. "chodesz"), podczas gdy dla roku uŝywano nazwy "powtórzenie" (hebr. "szana"), która wywodzi się od nawrotów wegetacji roślin w przyrodzie. Ogólnie przyjęta doba ("jom") zaczyna się tu wraz z nadejściem ciemnej nocy. Doba dzieli się na 24 godziny, z których kaŝda posiada 1080 części ("chalakim"), a odpowiednio kaŝda z nich równa się 1/18 minuty lub 31/3 sekundy. Rok zaczyna się z wiosną, przypadającą w miesiącu "chodesz haawiw", a więc w miesiącu dojrzałości owoców. ToteŜ w miesiącu dwunastym wychodzono do sadów i na pola, aby sprawdzić, czy owoce i płody rolne są juŝ dojrzałe. Istniała wtedy uzasadniona nadzieja, Ŝe w następnym miesiącu zboŝe będzie miało dojrzałe kłosy. W ten sposób, następny miesiąc był pierwszym miesiącem kolejnego roku, który dzielono na 12 części. Jeśli jednak wiosna była spóźniona, wprowadzano wtedy trzynasty miesiąc i uznawano rok bieŝący za przestępny. Tak postępowano w staroŝytności. Miesiące nie miały wówczas oddzielnych nazw, a rozróŝniano je na podstawie liczb porządkowych. Dopiero podczas babilońskiej niewoli zaczęto uŝywać obecnie stosowane hebrajskie nazwy miesięcy. Pierwszym dniem miesiąca był kolejny dzień po dniu, w którym sierp księŝyca (półksięŝyc) stał się widoczny po raz pierwszy. Dlatego trzydziestego dnia kaŝdego miesiąca zbierała się specjalnie do tego celu powoływana Rada Kalendarzowa, a kaŝdy, który zobaczył sierp księŝyca, musiał z tej obserwacji złoŝyć stosowne sprawozdanie. Po złoŝeniu oświadczenia przez minimum dwóch wiarygodnych świadków, uświęcano nów księŝyca, czyli uznawano ten trzydziesty dzień miesiąca za pierwszy dzień nowego miesiąca. JeŜeli jednak nikt nie złoŝył takiego oświadczenia, następny miesiąc zaczynał się dopiero dnia następnego (czyli trzydziestego pierwszego). Początek nowego miesiąca obwieszczano za pomocą sygnałów świetlnych (ogniowych) oraz specjalnych posłańców, którzy docierali nawet do oddalonych od Jerozolimy miejscowości. Później przyjęto zasadę od śydów mieszkających w dalszej odległości od Jerozolimy, wedle której trzydziesty dzień miesiąca zawsze powinien być dniem nowiu księŝyca ("rosz chodesz"). Musimy jednak zaznaczyć, Ŝe miesiące miały po 29 lub 30 dni, jednak nigdy 31 dni. Upływ miesięcy wyznaczają fazy księŝyca, a święta przypadają zawsze na tę samą fazę. Miesiące trwają na przemian 29 i 30 dni. Ponadto juŝ wówczas zarządzono, Ŝe okres trwania wszystkich Ŝydowskich świąt, z wyjątkiem Jom Kippur, zostają przedłuŝone o jeden dzień. Wynikało to z niepewności przy ustalaniu początku nowego miesiąca. ZauwaŜmy występującą róŝnicę pomiędzy kalendarzem księŝycowym a słonecznym - kalendarz księŝycowy ma 354 dni w roku, natomiast kalendarz słoneczny ma 365 dni. RóŜnica między kalendarzem księŝycowym a słonecznym wynosi pełne 210 dni co 19 lat. Wokół roku przestępnego wynikły pewne kontrowersje między przywódcami duchowymi kraju Izraela i przywódcą śydów na wygnaniu w Babilonii. W II wieku n.e. przywódcą śydów w kraju Izraela był Jehuda Hanasi. Jego autorytetowi nie chcieli podporządkować się przywódcy duchowi śydów w Babilonii, Jechonija i Chananja. Postanowili oni sami ustalać lata przestępne i miesiące przestępne. Ta decyzja wywołała wielkie wzburzenie wśród śydów. Z Jerozolimy wyruszyło do Babilonii dwóch posłańców - rabini R'Natan i R'Jicchak. Ostatecznie przywódcy babilońscy, pod silnym naciskiem społeczności Ŝydowskiej, zmuszeni byli podporządkować się przywódcy w kraju Izraela. W IV wieku n.e. zaczął się stopniowy upadek społeczności Ŝydowskiej w kraju Izraela. Stale wzrastała liczba gmin Ŝydowskich Ŝyjących w diasporze. Teraz posłańcy, którzy wyruszali do kolonii Ŝydowskich z zawiadomieniem o terminie świąt, bądź nie przybywali w odpowiednim czasie, bądź teŝ byli więzieni przez rzymskie władze. Ten stan rzeczy był niebezpieczny dla śydów Ŝyjących w diasporze. W owym czasie wspaniale rozkwitała społeczność Ŝydowska w Babilonii i rodził się tam pomysł utworzenia odrębnego kalendarza dotyczącego najwaŝniejszych Ŝydowskich świąt, co mogło spowodować rozluźnienie silnych więzów łączących cały naród. Aby to niebezpieczeństwo zaŝegnać, zdecydowano się na wprowadzenie stałego (niezmiennego) kalendarza, który powinien kaŝdemu umoŝliwić ustalenie terminów początku miesiąca i świąt. Pierwszy projekt takiego stałego kalendarza pochodził od Rabi Szmuela Jarchinea (Ŝył około 300 roku n.e. w Nahardei, Babilonia). Ostateczną wersję tego dzieła wykonał Hilel II Hanasi, któremu pomagał Rabi Ada-Bar- Ahaba. Ci dwaj uczeni zapoczątkowali pierwszy rok odnowionego kalendarza Ŝydowskiego na dzień 24 września (poniedziałek) 344 roku n.e. W ten sposób nowy rok rozpoczynał się teraz w czasie jesiennego zrównania dnia z nocą. Ten system kalendarzowy pozostał w uŝyciu u śydów do dnia dzisiejszego. Podstawa tego kalendarza została sprecyzowana w następujących słowach Majmonidesa: "miesiące roku są miesiącami księŝycowymi, zaś lata, które obliczamy, to lata słoneczne. Rok jest zatem rokiem księŝycowym, który z zasady składa się z 12 miesięcy, ale od czasu do czasu i to z góry, za pomocą określonych regułą przerw, dodaje się trzynasty miesiąc." Doba zaczyna się wraz z nadejściem nocy. Dzieli się na równe 24 godziny, które są liczone kolejno od 1 do 24, począwszy od siódmej godziny popołudniowej, czyli godziny 18-tej. Dni tygodnia oznaczone są pierwszymi siedmioma literami hebrajskiego alfabetu, jedynie siódmy dzień przybiera nazwę Szabat (Szabas). Astronomiczny miesiąc księŝycowy u śydów ma 29 dni (dób), 12 godzin i 793 części. Ale w kalendarzu moŝna liczyć tylko całe pełne doby. Wobec tego czas trwania miesiąca wynosi, wedle ustalonych reguł, 29 lub 30 dób. Miesiąc posiadający 29 dni określa się jako niepełny ("chasejr"), podczas gdy miesiąc 30-dniowy jako pełny ("malej"). Pierwszy dzień miesiąca nazywa się "Rosz Chodesz". Przy pełnych miesiącach przybiera tę nazwę dzień trzydziesty. Poszczególne miesiące roku, oraz czas ich trwania: tiszrej /wrzesień/październik/ 30 dni cheszwan /październik/listopad/ 29 lub 30 dni kislew /listopad/grudzień/ 29 lub 30 dni tejwet /grudzień/styczeń/ 29 dni

13 szwat /styczeń/luty/ 30 dni adar /luty/marzec/ 29 dni nisan /marzec/kwiecień/ 30 dni ijar /kwiecień/maj/ 29 dni sywan /maj/czerwiec/ 30 dni tamuz /czerwiec/lipiec/ 29 dni aw /lipiec/sierpień/ 30 dni elul /sierpień/wrzesień/ 29 dni RóŜnica między kalendarzem księŝycowym a słonecznym wynosi pełne 210 dni co 19 lat. Dlatego w kaŝdym 19-letnim cyklu księŝycowym dodaje się 7 miesięcy (tzw. przestępnych) 30-dniowych. Rok przestępny jest więc rokiem 13- miesięcznym, z dodatkowym 30-dniowym miesiącem zwanym "adar alef" i 30-dniem w miesiącach cheszwan i kislew. W roku przestępnym kaŝdy śyd dostaje dodatkowy miesiąc Ŝycia i cztery dodatkowe radości szabasu. Dlatego rok przestępny uwaŝa się za rok szczęśliwy. Około 360 roku śydzi przyjęli rok 3761 p.n.e. jako rok stworzenia świata. Ta metoda rachuby pochodziła od kalendarza księŝycowego opracowanego w piątym stuleciu naszej ery przez greckiego poganina Meton`a. Wcześniej stosowali między innymi metody liczenia czasu Józefusa. Pewną pomocą dla naszego zrozumienia będzie poznanie porządku Ŝydowskich świąt. Odzwierciedlają one charakterystyczne cechy narodu i wartości przezeń pielęgnowane. Obchodzenie świąt w Izraelu pozwala zrozumieć serce tego ludu. Lecz święta świętom nierówne. Są święta wesołe i powaŝne, religijne i narodowe. Wszystkie mają jednak swój niepowtarzalny charakter i rodowód. Kalendarz religijny śydów rozpoczyna się w miesiącu nisan (w okresie wiosennym). Zwróćmy naszą uwagę na układ tych świąt w ciągu roku. Rok ma regularny, cykliczny charakter. Kulminacja przypada na dwa okresy świąteczne - wiosną i jesienią. Trzy pierwsze święta przypadają na początek Ŝydowskiego roku, następne wypada 50 dni później, a trzy kolejne występują jesienią. NajwaŜniejszymi świętami są święta biblijne, które zostały nadane śydom przez Boga. Wśród nich występują trzy święta pielgrzymie, których obchodzenie wiązało się z odbywaną trzykrotnie w ciągu roku pielgrzymką do Jerozolimy. Stąd wspólna nazwa tych świąt "Szalosz Regalim" - święta pielgrzymie. Tymi trzema świętami pielgrzymimi są: Pesach, Szawuot i Sukkot. Innymi waŝniejszymi świętami, których obchodzenie śydom nakazał Bóg, są Rosz Haszana i Jom Kippur. KaŜde z tych świąt ma własny, związany z biegiem roku charakter. Sześć biblijnych świąt Izraela to: 1. Pesach (Święto Paschy) 2. Chag Hamacot (Święto Przaśników) 3. Szawuot (Święto Tygodni) 4. Rosz Haszana (Święto Trąbienia) 5. Jom Kippur (Dzień Pojednania) 6. Sukkot (Święto Szałasów) W ciągu upływających lat pojawiły się jeszcze inne święta, które na trwałe zapisały się w kalendarzu Ŝydowskim. Dwa z nich mają szczególne znaczenie - Chanuka i Purim. Ostatnio w Izraelu podjęto równieŝ próbę utrwalenia w kalendarzu dwóch nowych narodowych świąt - dnia ogłoszenia niepodległości Izraela i święta ku czci ofiar Holocaustu. Są takŝe i inne starsze święta - sadzenia drzew i inne. Wszystkie one znalazły miejsce w naszych krótkich opisach, które mają na celu przybliŝenie nam ich genezy oraz charakteru. Porządek chronologiczny Ŝydowskich świąt: 14 nisan - Pesach (Święto Przejścia) nisan - Chag Hamacot (Święto Przaśników) 27 nisan - Jom ha-szoah (Dzień Pamięci Ofiar Zagłady) 4 ijar - Jom ha-zikaron (Dzień Pamięci Poległych śołnierzy) 5 ijar - Jom ha-acmaut (Dzień Niepodległości Izraela) 28 ijar - Jom Jeruszalaim (Dzień Jerozolimy) 6-7 siwan - Szawuot (Święto Tygodni) 9 aw - Tisza b`aw (Post po utracie Świątyni) elul - Elul (czas obrachunku) 1 tiszri - Rosz Haszana (Nowy Rok) 1-10 tiszri - Dziesięć Dni Pokuty 10 tiszri - Jom Kippur (Dzień Pojednania) tiszri - Sukkot (Święto Szałasów) 23 tiszri - Simchat Tora (Radość Tory)

14 25 kislew-2 tewet - Chanuka (Święto Świateł) 15 szewat - Tu b`szewat (Nowy Rok Drzew) 13 adar - Ta`anit Ester (Post Estery) adar - Purim (Święto Losów) Fotografowanie - W Izraelu moŝna bez kłopotu kupić filmy i karty pamięci do aparatów cyfrowych, ale ceny są tutaj wyŝsze niŝ gdzie indziej. Robienie zdjęć nie wymaga jakichś specjalnych zabiegów, jeśli jednak komuś zaleŝy na wysokiej jakości, powinien uŝywać filtru polaryzacyjnego, aby zredukować silne działanie słońca. Oprócz obiektów wojskowych niewiele jest miejsc, których nie wolno fotografować. śołnierze izraelscy chętnie pozują do zdjęć, natomiast chasydzi wyjątkowo nie lubią, kiedy się ich fotografuje. Arabki często reagują niechęcią na próby robienia im zdjęć bez uprzedzenia, zawsze więc powinno się zapytać o zgodę. Najlepszą porą roku na robienie zdjęć jest okres od listopada do kwietnia. Spada wtedy temperatura, niebo jest czyste i nie ma mgiełki, a po południu słońce nie zaciera kontrastów, a raczej wydobywa ciepłe kolory. Komunikacja - Taksówki szerut (usługowe) kursują, podobnie jak autobusy, na określonych trasach według ustalonej opłaty. Podczas szabatu, kiedy przestają kursować linie autobusowe Egged, w Tel Awiwie, a takŝe w Jerozolimie, niektóre taksówki szerut jeŝdŝą tymi samymi głównymi trasami co autobusy. W całym Izraelu kierowcy specjalnych" taksówek (czyli według naszych standardów - normalnych) mają fatalną opinię naciągaczy - zarówno wśród turystów, jak i miejscowych. Często stosują chwyty w stylu mój licznik się popsuł" oraz dla ciebie, przyjacielu, mam specjalną taryfę" (co znaczy, Ŝe policzą dwa razy więcej). Po wejściu do taksówki trzeba sprawdzić, czy taksometr został włączony, bo moŝna narazić się na horrendalne opłaty. Po wejściu do takiej taksówki naleŝy poprosić kierowcę o włączenie taksometru, wskazując na niego palcem. Jeśli kierowca odmówi, naleŝy wysiąść (zakładając, Ŝe taksówka jeszcze nie ruszyła) i poszukać innej. Bezpieczeństwo Ze względu na zdarzające się kradzieŝe kieszonkowe szczególną ostroŝność naleŝy zachować w miejscach zatłoczonych i często odwiedzanych przez turystów. Trzeba bezwzględnie stosować się do wymogów i zaleceń władz dotyczących zachowania środków bezpieczeństwa (np. rewizje toreb przy wejściu do sklepów i restauracji) oraz być przygotowanym na szczegółową kontrolę bagaŝu przy wyjeździe z Izraela. Na lotnisku naleŝy być co najmniej 3 godziny przed planowanym wylotem. Z drugiej strony zagroŝenie przestępczością kryminalną nie jest wysokie. Przepisy graniczne, celne i dewizowe - Do Izraela turysta moŝe wwieźć w gotówce środki finansowe w dowolnej walucie. Wartość dopuszczalnej do wwozu i wywozu kwoty w gotówce nie moŝe przekroczyć szekli (obecnie ok USD). Wwóz i wywóz większych kwot wymaga zezwolenia. Restrykcyjne przepisy fitosanitarne nie pozwalają wwozić Ŝywności, roślin i chemikaliów. Ograniczeniom podlega równieŝ wwóz Ŝywych zwierząt zarówno domowych, jak i uŝytkowych. Ponadto zakazuje się wwozu stylizowanych monet, matryc do ich produkcji oraz urządzeń i automatów do gier hazardowych. Ograniczeniami objęty jest równieŝ wwóz napojów alkoholowych (o zawartości alkoholu poniŝej 40 proc. do 2 l, powyŝej 40 proc. 1 l), papierosów (400 szt.) i perfum (250 ml). Zakazany jest wwóz substancji narkotycznych. Rady i ostrzeŝenia: dokumenty zdeponować w hotelu lub nosić przy sobie schowane w wewnętrzną kieszeń ubrania lub torby, w zatłoczonym miejscu torbę lub plecak trzymaj przed sobą, nie unoś się gniewem, pamiętaj o myciu rak i świeŝych owoców, w razie problemu wezwij pilota, nigdy niczego nie podpisuj, jeśli nie jesteś pewien treści dokumentu, uśmiech łagodzi obyczaje. śyczymy Państwu udanego wyjazdu oraz wielu niezapomnianych wraŝeń podczas pobytu w Ziemi Świętej