SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU

Transkrypt

1 J 2194 j [1. litera oznaczająca spółgłoskę j; 2. spółgłoska środkowojęzykowa, dźwięczna; 3. litera oznaczająca w numeracji porządkowej: dziesiąty] (j, jat, zöngés lágy mássalhangzó) J 1 [symbol jednostki pracy i energii dżul] (fizika) j = joule (elektromos áram munkájának mértékegysége; az a munka, amelyet 1 s alatt 1 V elektromotorikus erő 1 A áram fejlesztésekor végez) J 2 [dawny symbol pierwiastka chemicznego jod] (kémia) jód ja [I zaimek odnoszący się do mówiącego; II osobowość, jaźń] én, vkinek az énje, egyénisége ja bardzo lubię oglądać telewizję nagyon szeretem nézni a tévét ja bez tego, jak ryba bez wody (átv.) nem élhetek e nélkül ja chcę włożyć podręcznik do torby bele akarom tenni a könyvet a táskába ja ci dam! majd adok én neked! ja ci pokażę! majd én megmutatom neked! ja ci pokażę, gdzie raki zimują (átv.) megtanítalak kesztyűbe dudálni ja cię popielęgnuję [Henryk Sienkiewicz: Potop II] majd gondjaimba veszlet, majd elápolgatlak ja cię proszę kérlek téged ja, co go znałam én, aki ismertem őt ja do zgody, jak do ryba do wody (átv.) nagyon szívesen teszek vmit v. beleegyezem vmibe ja funduję! meghívlak, én fizetek! (ebédet, vacsorát stb.) ja go nie cierpię nem szenvedhetem el őt; ki nem állhatom ja inaczej zapatruję się na tę sprawę én másképp látom ezt az ügyet ja jestem studentem egyetemista vagyok ja jestem twoim ojcem az apád vagyok; én vagyok a te apád ja już dość stary jestem na to, żeby én már elég idős vagyokahhoz v. arra, hogy ja już ledwie siedzę én már alig ülök; már alig tudom kivárni jest już późno már késő van ja już wysiadłem (átv.) én már letettem a lantot ja mam nekem van ja mam 45 lat 45 éves vagyok ja mam ciekawą książkę érdekes könyvem van ja mam czas van időm ja mam na sobie - van rajtam ja mieszkam w Budapeszcie Budapesten lakom ja mówię mało keveset beszélek ja na nic nie mam czasu semmire sincs időm (ja) na pana miejscu (én) a (maga/ön) helyében ja na to, jak na lato úgy várom mint a nyarat, (átv.) szívesen benne vagyok ja na to nic nie prowadzę ezen én nem segíthetek ja na zawołanie mintegy megrendelésre ja nie znam Michela én nem ismerem Michelt ja o Pawle, on o Gawle [én Pálról, ő Gávelről; (mindketten) más malomban őrölünk] ja odpowiadam za niego v. za co! felelek érte! ja osobiście magam, én magam, személyesen ja ręczę za to ezért kezeskedem ja robie tak, a ty robisz wszystko odwrotnie én így csinálom és te mindennek az ellenkezőjét; pont az ellenkezőjét teszed annak, amit én ja sam z nim pomówię magam beszélek majd vele ja sądzę inaczej másképpen gondolom; másként vélem ja się w tym nie wyznaję én ebben nem tudok eligazodni; én ehhez nem értek, én ebben nem vagyok tájékozott ja sobie wystarczam beérem önmagammal ja stawiam! én fizetek! én állom (a számlát)! ja także tam będę én ugyancsak v. szintén ott leszek; én is ott leszek ja tego jakoś nie rozumiem ezt valahogy nem értem ja tego tak nie zostawię! ezt nem hagyom ennyiben! ja telefonuję dla ciebie, że nie bedzię pojechać - telefonálok neked, hogy nem fogok elutazni ja też én is ja też czytam gazetę, i czasopismo én is újságot és folyóiratot olvasok ja też jeszcze nie wiem még magam sem tudom ja też jestem studentem (lektorem) én is egyetemista (nyelvtanár) vagyok ja też mam nekem is van ja też się nudzę bez niego én is unatkozom nélküle ja też tak sądzę én is úgy gondolom ja też tak uważam én is úgy gondolom ja też uważam, że jest już późno én is úgy vélem, hogy késő van ja też wkrótce zacznę uczyć się Twojego języka én is hamarosan megkezdem tanulni a Te nyelvedet

2 2195 ja to natychmiast dostrzegłem ezt rögtön észrevettem ja to sam załatwię magam intézem el, magam is elintézem ja to sobie odbiję ezt majd visszanyerem, majd kárpótolom magam (ezért) ja to rozumiem én ezt megértem ja tu już wysiadam itt szállok le; itt már le is szállok ja tu mieszkam itt lakom ja urodziłem się w Budapeszcie, w tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym roku ban, Budapesten születtem ja was rozsądzę majd én eldöntöm a vitát közöttetek ja wiem én tudom; tudom ja za dobrą grę otrzymałem cennę nagrodę a jó játékomért értékes jutalmat kaptam ja zapraszam pana tu do tej restauracji na kolację meghívom önt ide, ebbe az éterembe vacsorára ja zaś to dam én viszont v. ellenben ezt adom ja zostałem inżynierem ochronnym środowiska környezetvédelmi mérnökként végeztem ja [tak] [Słowniczek języka śląskiego] igen jaba [kartofle] burgonya, burgonya Jabal (strumień, wędrownik) - syn Lamecha i Ady; zwany ''Ojcem tych, co mieszkają w namiotach'',,tzn. koczowników, nomadów. Jabal (strumień, wędrownik) [syn Lamecha i Ady; zwany ''Ojcem tych, co mieszkają w namiotach'',,tzn. koczowników, nomadów.] JÁBÁL (folyam, vándor, nomád; mozgás; polgárrá fejlődő) [Lámek (1) fia, a nomádok törzsatyja (1Móz 4,20-22).],ال لوز ج بل Jabal al-lawz (Dżabal al-lawz) (arab znana także jako Gebel el-lawz) [góra położona w północno-zachodniej Arabii Saudyjskiej w prowincji Tabuk, na północny wschód od osady Al-Bad, blisko granicy z Jordanią i państwa Izrael, nad czerwonomorską Zatoką Akaba, 2580 m n.p.m. Jej nazwa znaczy góra migdałowa. Od końca lat 80. góra i teren wokół niej są obszarem zastrzeżonym dla wojska.] (földr.) Jabal al-lawz (hegy) Jabal al-lawz a góry Synaj i Horeb [Góra ta leży w starożytnym kraju (krainie) Midian zamieszkiwanym przez Midianitów. Według niektórych źródeł może być biblijną Górą Synaj, Horeb, którą tradycyjnie najczęściej lokalizuje się w egipskim Południowym Synaju. W Biblii i pismach Józefa Flawiusza nazywana jest zamiennie górą Bożą, Synaj i Horeb.] - Jabal al-lawz (Sínaihegy) Jabes (powodujący ból) [1. Potomek Jady. Prosił Boga o rozszerzenie jego granic i chronił go od zła, co mu też Bóg dał. Jest typem pojedynczego człowieka, proszącego w szczerości Boga. 2. Miasto zamieszkałe przez rody pisarzy.] JÁBES II. (héb.: Jabbéc) (fájdalmat okoz, megszomorít; magaslat) [1. Tekintélyes férfi Júda törzséből (1Krón 4,9). 2. Város Júdában (1Krón 2,55).] Jabes Galaad, Jabesz Gilead [miasto w Gileadzie, którego mieszkańcy zostali wybici za nieprzybycie na zgromadzenie do Mispa. Tam pozostawiono przy życiu tylko młode kobiety, dla pozostałych Beniaminitów. Miasto to zostało później zdobyte przez króla Saula. Dzielni ludzie tego miasta zaopiekowali się ciałami Saula i jego trzech synów, poległych w bitwie z Filistynami.] JÁBES-GILEÁD [Város a Jordántól keletre, Bétsántól 15 km-nyire, Manassé törzsi területén (4Móz 32,33). A város férfiait megölték, mert nem vettek részt a Mispában (4) tartott szent gyülekezésen (Bír 21,8-15); később ennek a városnak lakói temették el Saul (1) és Jónatán (2) holttestét, mert különösképpen hálára voltak irántuk kötelezve (1Sám 31,11-13)] Jabin (on zrozumie) [1. Król Hasoru; pobity wraz z sprzymierzonymi królami północy przez Jozuego. Działo się to około roku 1451 przed Chrystusem. 2. Drugi król Hasoru; około roku 1336 przed Chrystusem. Ciemiężył Izraelitów przez 20 lat. Pobity przez Deborę i Baraka. Jego naczelny dowódca, Sysera, zginął od gwoździa namiotu, który wbiła mu do skroni Jael, żona Hebera, w czasie snu.] JÁBIN (értelmes, belátó, képes különbséget tenni; áttekinti a dolgokat) [1. Hásor (1) királya, akit Józsué (1) legyőzött és megölt (Józs 11,1-10). 2. Hásor (1) későbbi királya, aki 20 évig zsarnokoskodott Izráel fölött, s akit Debora (2) és Bárák győzött le (Bír 4; 1Sám 12,9; Zsolt 83,10)] jabłczak almagyümölcs jabłczany, -a, -e [przymiotnik od: jabłko; jabłeczny, jabłkowy] almás, almajabłecznik [1. słabe wino wytrawne z jabłek; 2. placek z jabłkami] (wino) almabor, almamust; (ciastko) almás lepény, almás tészta, almásbéles jabłeczny, -a, -e [przymiotnik od: jabłko; jabłczany, jabłkowy] alma-, almás-, almával készült jabłka [1. ciemniejsze plamy występujące w siwej maści konia; 2. (u Zygmunta Glogera)

3 2196 Prawdopodobnie kwaszenie jabłek leśnych na zimę sięga w Polsce czasów przedhistorycznych, a przetrwało do czasów naszych w zwyczaju starych gospodyń dodawania takich jabłek do kwaszonej na zimę kapusty. Szczepienie drzew owocowych zaprowadzili u nas w dobie piastowskiej zakonnicy, przybywający z Zachodu.] (növ.) alma; (áll.) almás jabłka dochowały się do wiosny az almák tavaszig elálltak Jabłka Granatu; Granatowiec właściwy (Punica granatum L.) [granat jest krzewem rosnącym w Azji Mniejszej, Palestynie i innych krajach obszaru nadśródziemnomorskiego. Jego liście są błyszczące, zimotrwałe, podobne do liści cytryny, a owoce wielkości jabłka. Kształt ich służył za wzór do dzwonków u spodu sukni kapłana najwyższego. Typ urodzajności, obfitości owoców. Służyły także jako wzory dla ozdób u kolumn w świątyni Salomona. W Pieśni nad Pieśniami skroń oblubienicy porównana jest do jabłka granatu. Robiono z nich także moszcz.] gránátalma [Gránátalma (Punica granatum, rîmmon). Kistermetű bokor vagy fácska, egy ilyen alá húzódott Saul (1 Sám 14,2). Ágai gyakran tüskések, a lándzsás levelek legtöbbször épek, a levélnyél pirosas, lombhullató növény. Mutatós csengőszerű virága skarlátpiros, de van sárga és fehér virágú változata (dísznövény). A gyümölcs kemény héjába foglalt sok apró részterméskét kibontva, mind tartalmaz egy-egy magot, ezért a régi kultúrnépeknél a termékenység szimbóluma, orgiasztikus növény. A húsa savanykás, belőle készül a forróság ellen kiváló szomjúságoltó serbet, de édesítve, erjesztve és utána fűszerezve kellemes bor is nyerhető a gránátalmából (Én 8,2). Magját kipréselték, megcukrozták, szárították és süteményekbe belesütötték. A mórok révén került Spanyolországba. Az Újszövetség írói nem említik, de ismét megjelent a kereszténységben a XVI. század táján, mégpedig Itáliában a brokát miseruhák díszítőelemeként. Hozzánk török közvetítéssel jutott el, népi hímzéseink részben a motívumot megőrizték (Orosháza környéke). A föníciai Rimmon-kultusz sokáig élt a zsidók körében, eszmeileg megtisztítva került a főpapi palást efódjának díszítésére (2 Móz 28,33 34 és 39,24 26), a szobrászok a templom díszítésére is használták (1 Kir 6, ; Jer 52,22 23; 2 Kir 25,17; Krón 3,16 és 4,13). A Rimmontisztelet ténylegesen is élt a zsidóknál: Mikor bemegy az én uram a Rimmon templomába, hogy ott imádkozzék, és ő az én kezemre támaszkodik, ha akkor én is meghajlok a Rimmon templomában: azt, hogy én meghajlok Rimmon templomában, bocsássa meg az Úr a te szolgádnak ebben a dologban. (2 Kir 5,18). A gránátalma endemikus voltát nehéz pontosan megállapítani (4 Móz 13,24 és 5 Móz 8,8), az biztos, hogy a zsidók ismerték (Joel 1,12 és Agg 2,19). Az Énekek éneke mint kertben díszlő fát említi, amelynek a kinyílását a vőlegény szeretné látni (Én 4,3 és 13; 6,8 és 7,12), a virágnyílás akkor sem nyújtott kisebb gyönyörűséget, mint mostanság mediterrán környezetben. Helységnév formában is szerepel: Rîmmon, Én-Rîmmon, Rîmmon-perez, ami jelentheti a gránátalma gyakori előfordulását is (4 Móz 33,19 20, Józs 15,32, 19,7 és 13), sőt a pusztai vándorlás során eljutottak a Rimmonsziklához is, ott kerestek oltalmat (Bir 20,45).] jabłka zapiekane w cieście bundásalma jabłka zimowe [odmiany jabłek zbierane z drzew późną jesienią] téli alma jabłko (Malus communis) [są to owoce o pełnych kształtach, oraz w zależności od odmiany różnego koloru skórce. Owoc ten był znany i spożywany pod różnymi postaciami już w epoce kamiennej. Obecnie plantacje jabłek można spotkać niemal na całym świecie. Poprzez krzyżowanie różnych gatunków istnieje obecnie wiele odmian jabłek np. red delicjusz, granny smith, golden delicjusz, starking, spartan, mcintosh. Jabłka zawierają dużo witaminy C, węglowodanów i błonnika.] (owoc) alma jabłko Adama; jabłko adamowe [chrząstka tarczowata, tworząca wyniosłość krtaniową u mężczyzn; przenośnie coś dławiącego, przeszkadzającego (Rdz 3,6-7)] ádámcsutka jabłko galasowe tölgyfagubacs jabłko kolana, jabłko kolanowe térdkalács Jabłko królewskie (łac. globus cruciger) [1. jeden z trzech symboli władzy królewskiej, obok korony i berła, oznaczający władzę w czasach średniowiecza w chrześcijańskim kręgu kulturowym. Używane było na monetach, w ikonografii i regaliach królewskich. Było symbolem władzy sprawowanej nad światem, trzymane w ręku króla bądź niekiedy anioła. Jabłko królewskie symbolizuje u króla umiłowanie wiary chrześcijańskiej i zazwyczaj zrobione jest ze złota. Kulisty kształt dawał wyobrażenie całości.

4 2197 Trzymany w lewej ręce po stronie serca. Krzyż przypominał, że monarcha rządził w imieniu Chrystusa. 2. kula złocista z krzyżem na wierzchu, starodawne godło władzy królewskiej i cesarskiej. Już Rzymianie w ten sposób panowanie swoje nad światem oznaczali, oczywiście bez krzyża.] - (oznaka godności) országalma [(latinul: pomum, globus) az uralkodói hatalmi jelképek egyike. A magyar koronázási jelvények között is találunk országalmát.] jabłko na pół zgniłe félig rohadt alma Jabłko niezgody [w mitologii greckiej złote jabłko z napisem "dla najpiękniejszej" (gr. τῇ καλλίστῃ te kalliste) rzucone przez boginię Eris podczas wesela Tetydy i Peleusa. Stało się ono przyczyną sporu pomiędzy Herą, Afrodytą i Ateną. Konkurs piękności z polecenia Zeusa rozstrzygnął Parys. Każda z bogiń obiecała mu zapłatę za przyznanie jabłka: Hera bogactwo, Atena mądrość, Afrodyta najpiękniejszą kobietę za żonę. Wygrała Afrodyta, która obiecała mu żonę króla Sparty Menelaosa, Helenę. Uprowadzenie Heleny przez Parysa było powodem rozpoczęcia wojny trojańskiej.] Eris almája, a viszály magva jabłko pieczone sült alma jabłko suszone aszalt alma jabłko w cieście bundásalma jabłko winne borízű alma jabłko zimowe téli alma jabłkorodny, -a, -e almatermő jabłkowaty, -a, -e [podobny z kształtu do jabłka] almaféle; alma alakú, almaszerű jabłkowity, -a, -e [o koniu: mający maść najczęściej siwą, z ciemniejszymi plamami] almás; almaszínű, almásderes [koń jabłkowity: almásderes] jabłkowy, -a, -e [przymiotnik od: jabłko]; v. jabłeczny v. jabłczany almajabłoneczka [zdrobnienie od: jabłonka] kis almafácska, almafa csemete jabłoniowy, -a, -e [drzewo owocowe o białoróżowych kwiatach] almajabłonka [zdrobnienie od: jabłoń] almafácska Jabłonka (węg. Jablonka) [wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Jabłonka] Jablonka [(lengyelül Jabłonka) falu Lengyelországban, az egykori Nowy Sącz, a mai Kis-Lengyelország vajdaságban] jabłonkowy, -a, -e [przymiotnik od: jabłonka (np. jabłonkowa szkółka)] almafa-; almafával kapcsolatos jabłonny, -a, -e alma-, almafa- Jabłonna [wieś w Polsce] Jabłonna (lengyel falu) jabłonna sad almáskert jabłoń [drzewo owocowe o białoróżowych kwiatach], jabłonka almafa (Pirus malus); lakodalmi vessző Jabłoń domowa (Malus domestica Borkh.) [1. gatunek rośliny z rodziny różowatych. Jest to gatunek który powstał w wyniku samoczynnego krzyżowania dwóch dziko rosnących na Kaukazie jabłoni - Malus pumila Mill. oraz Malus sylvestris Mill., a następnie w wyniku działań hodowlanych człowieka uzupełnionego o geny kilku innych naturalnie występujących w Azji i Europie gatunków. Należy do najbardziej popularnych w uprawie drzew owocowych w strefie klimatu umiarkowanego; 2. antropofit zadomowiony i gatunek uprawiany] alma (Malus domestica Borkh.L.) Jabłoń domowa (Malus domestica Borkh.) Jabłoń dzika, płonka, jabłoń rajska (Malus sylvestris) [gatunek jabłoni rosnący dziko w niemal całej Europie. W Polsce występuje rzadko na niżu i w niższych położeniach górskich.] vadalma (Malus

5 2198 sylvestris) [a rózsafélék családjába, a Malus (alma) nemzetségbe tartozó növényfaj. Népies neve: vackor. Egész Európában elterjedt, fanyar gyümölcsöt érlelő erdei fa, a nemesített almafajták őse.] Jabłoń dzika jabłoń leśna vadalmafa jabłoń urodziła ładny owoc az almafa szép gyümölcsöt termett jabłuszko [zdrobnienie od "jabłko"] kis alma, almácska Jabok, Jabbok (wylanie, wypróżnienie) [strumyk na wschód od Jordanu, do którego wpada mniej więcej w połowie odległości między Jeziorem Słonym i Jeziorem Galilejskim. Tam Jakub walczył (mocował się.) z Mężem i tam dostał nowe imię: Izrael. Są dwa szczególnie ważne miejsca, na których Bóg działał z Jakubem i wielką lekcję dają każdemu chrześcijaninowi. Pierwsze nazywa się Betel. Tam Bóg ukazał się Jakubowi we śnie. Bóg przemawia do niego; objawia mu, kim On jest, obiecuje mu dać ziemię, na której on spał (bo ''śpiące'' było jeszcze jego pojęcie Boga). Tam Jakub wierzył w Boga, o którym opowiadali mu jego ojciec Izaak i dziadek Abraham, innymi słowy: on polegał jeszcze na tym, co mu bogobojni ludzie powiedzieli, ale on sam nie przeżył jeszcze Boga w sercu swoim, nie miał jeszcze żywej wiary, był jeszcze czymś w rodzaju religijnego racjonalisty. Działanie Boga podobało mu się, ale on nie oddaje serca swego Bogu i nie mówi: ''Tak jak Ty chcesz, Boże'', ale Mu dyktuje, stawia warunki: ''Jeżeli Bóg będzie ze mną, a strzec będzie mnie w drodze (na tej mojej" drodze), którą ja (wg swojej woli) idę i da mi chleb ku jedzeniu i odzienie ku obleczeniu, a wrócę się w pokoju do domu mego, tedy będzie mi Pan za Boga (...) a ze wszystkiego, co mi dasz, dziesięcinę dawać będę''. I Bóg go tak zostawia na pewien czas, bo sam musi dojrzeć do przyjęcia wiary. I tak Jakub idzie jeszcze długi czas swoimi drogami i wierzy w swój sposób, a nie tak jak Bóg tego wymaga; nie czyni tego, co jest wolą Boga. Nareszcie! przyszedł czas, że Jakub musi opuścić miejsce, na którym zdobył duży majątek, ale musi je opuścić, oszukał Labana, który oszukał go przedtem. Spalił więc za sobą mosty. A w drodze powrotnej może spotkać brata swego, którego również oszukał i który może być znacznie silniejszy niż on. Im dalej Jakub idzie swoją drogą, tym więcej odkrywa, że jego własne drogi nie wyprowadzą go z położenia, w które on się z własnej woli dostał. Nad strumykiem Jabok Jakub całym swoim dworem i bogactwem robi postój, musi tam przenocować. Ale groźba spotkania brata swego - naturalnego człowieka, wroga, przekonuje go o tym, że on sam sobie wyjścia nie znajdzie. Strach się wzmaga i widzi, że wyjście może być tylko w Bogu ojca jege i dziadka Abrahama. Robi wszelkie przygotowania, podyktowane przez rozum, ale to mało znaczy; on tylko tym więcej poznaje swoją radność. W tym momencie, jest zupełnie sam. Pojawia się jednak Mąż - ten nie mówi wiele jak kiedyś w Betel, z którym Jakub się targował i Mu dyktował, ale Jakub mówi; a tym razem nie dyktuje, ale zwraca się do niego całym oddaniem, wypowiada te słowa: ''Nie puszczę cię, aż będziesz błogosławił''. To było mocowanie się z Bogiem. Tam Jakub swoją ważną (!) wolę oddał woli Boga, tam otrzymał uderzenie w najsilniejszą część ciała swego, tam wykończyła się siła cielesna, na której polegał dotychczas, i powstał uduchowiony człowiek. Tam także dostał nowe imię, także duchowe: Izrael (co znaczy żołnierz Boga, ten co mocował się z Bogiem). W Betel Jakub pokazał nam typ człowieka, który wierzy w Boga, bo widzi działanie Jego, słyszy nawet Jego glos, ale nie słucha Go, nawet mówi do Niego, że będzie wierzył w Niego, gdy On uczyni mu, co on (Jakub) chce; ale nad strumykiem Jabok w Jakubie widzimy typ człowieka, który poznaje swoją bezsilność wobec potęg tego świata i wobec Boga i stwierdza, że on sam jest małą i słabą istotą i tylko, będąc narzędziem w rękach Boga, on może być użyty przez Niego do wielkich czynów w Królestwie Ducha. Zauważyć należy, że sama nazwa Jabok jest symboliczna, bo oznacza wylanie; w tym wypadku wylanie starego cielesnego

6 2199 człowieka, a napełnienie się nowym, duchowym, do Boga podobnym człowiekiem.] JABBÓK (folyékony, kiöntés, kiürítés; folyó) [A Jordán keleti mellékfolyója, mintegy félúton a Holt-tenger és a Genezáret-tó közt; Szihon és Óg királyságai közt a határt jelentette (1Móz 32,22; 4Móz 21,24; Józs 12,2).] jabol [1. wino jabłkowe; 2. (także alpaga, bełt i in.) potoczne określenie taniego wina owocowego, najczęściej jabłkowego] [Słowniczek języka śląskiego] almabor Jacek, Jacenty, Hiacynt [imię męskie pochodzenia greckiego, żeńska forma to Hiacynta. Wywodzi się od imienia Hyakinthos, syna mitycznych Amyklasa i Diomede. Z jego krwi wyrosły kwiaty nazwane od jego imienia. Od tego imienia pochodzi łacińskie słowo hiacynthus - hiacynt, kwiat. Od tego zaś wywodzi się imię Hiacynt. Polskim odpowiednikiem jest imię Jacenty i Jacek.] Jácint [görög eredetű férfinév, amely a görög mitológiai névnek a latin Hyacinthus formájából származik. Magának a jácint virágnak (Hyacinthus orientalis) a neve is egy mondai alak nevéből származik. A monda szerint a gyönyörű Hyacinthus Apolló kedveltje volt, akit maga az isten sebzett halálra egy diszkosszal. Az egyik változat szerint véletlen baleset volt, míg a másik szerint az isten féltékenysége állt a végzetes diszkoszvetés hátterében. A jácint virág pedig az ifjú férfi kiserkenő véréből fakadt. Női párja: Jácinta.] Jachin (kogo Bóg utwierdził) [nazwa dana przez Salomona słupowi w przedsionku świątyni; a słupowi z prawej Boa z (w nim moc).] Jachin [Simeon, Simon (a héb. Semaél, 'Isten meghallgatott' kicsinyítő formája) egyik fia: Simeon a bibliai genealógiában Jákob és Lea második fia, Izr. 12 törzse egyikének ősatyja (Ter 29,33-34; 35,23); jellemzése: 49,5-7 (Lévivel együtt, utalás a 34,25-31-re); Mózes áldásában nem szerepel. Fiai: Jemuel, Jámin, Ohád, Jachin, Zechár/Cochár és Saul (46,10; Kiv 6,15; 1Krón 4,24: Nemuel, Jamin, Jarib, Zerach és Saul). A törzs a Szám 1,22 szerint , a 26,12-14 szerint azonban csak fegyverforgatásra képes férfit számlált.] jacht [ang. yacht [wym. jot] 'jacht' ze śr.d.nm. jacht(schiff) dosł. '(statek) pościgowy] [1. lekki statek żaglowy; lekki żaglowiec; szybki statek piracki' od jacht-, jage 'polowanie'; szybki, lekki statek żaglowy a. motorowy do celów sport., spacerowych a. turystycznych] (holland) jacht; 1. (dawno) eredetileg egyárbócos, éles orrú, hátul gömbölgydedre épített vitorláshajó; 2. később gőz- és motoros jachtok is keletkeznek,amelyek sok esetben vitorlázattal is el vannak látva; 3. fényűzési és sportcélokra használt kisebb hajó jacht kilowy, balastowy [jacht z wbudowanym balastem zabezpieczającym przed wywróceniem] kiles v. ballasztos jacht jacht lodowy, ślizg lodowy [zob. bojer] - jégvitorlás, vitorlásszán jaht mieczony (kiłowy) tőkesúlyos jacht jachting [sport a. turystyka uprawiane na jachtach] jachtozás, jachton való utazás jachtklub, yacht chlub [stowarzyszenie dla uprawiania sportów wodnych] jachtklub jack [wym. dżek] [wtyczka w postaci bolca] - jack [amerikai eredetű, koncentrikus elrendezésű hangfrekvenciás csatlakozótípus. Általánosan használt típusainak átmérője 2,5-3,5-6,3 mm.] (ld. skoczek) jacquard, jakard [maszyna żakardowa, maszyna Jacquarda umożliwia uzyskanie na tkaninie praktycznie dowolnego wzoru, prawie bez ograniczeń.] jacquard, [1. bonyolultabb mintájú szöveteket előállító, lyukkártya vezérlésű, felsőműves szövőszék, JACQUARD Joseph Marie ( ) mecénás és mérnök nevéből; 2. Igényes mintázat szöveteknél és kötöttárunál. A név a francia feltalálótól, Jacquard-tól származik, aki a XVIII. században sokrétű mintázásra alkalmas szövőszéket épített. Ezt a technikát fejlesztették tovább a modern kötés- és szövéstechnológiában.]; jacquard-szövet [Eredetileg a Joseph-Marie Jacquard francia szövőmester által szabadalmaztatott lyukkártyás szövőszéken készült, mintásan, gyakran színes fonalból szövött, mutatós színes kelme. Ma már a mintásan szövött textíliák gyűjtőneveként is használják. A valódi jacquard valaha tiszta selyemből készült, majd divatba jöttek a gyapjú, később a szintetikus változatok is. A lakberendezésben elsősorban bútorkárpitként, drapéria, illetve sötétítő függöny céljára használatos.]

7 2200 jacquard Jacuś a Jácint beceneve jacy (a jaki hímnemű személyekre vonatkozó tsz. Alanyesete); milyenek? jacy to są ludzie? ki ezek? micsoda v. miféle emberek ezek? jaczejka [daw. podstawowa komórka partii komunistycznej w ZSRR] pártsejt Jaćwig [członek wymarłego ludu bałtyckiego, zamieszkującego Jaćwież; Jaćwięg; Jadźwing] kihalt balti népcsoport tagja jad 1 [1. zob. toksyna; 2. wrogość, złośliwość] méreg (állaté); (állattól származó) fertőzés, mérgezés; (átv.) métely jad pszczeli [wydzielina wytwarzana przez pszczoły robotnice] méhméreg (a vipera méreghez hasonló speciális állati termék) jad kiełbasiany [1. jad wytwarzany przez bakterie znajdujące się m.in. w zepsutym mięsie; 2. Toksyna botulinowa, jad kiełbasiany, botulina (łac. botulus - kiełbasa) bakteryjna endotoksyna wytwarzana przez bezwzględnie beztlenowe laseczki Clostridium botulinum oraz nielicznych innych przedstawicieli tego rodzaju] húsméreg jad swój wyjać na kogo mérgét v. dühét kiönti vkin jad śmiertelny jad zabójczy halálos méreg jad trupi [alkaloidy rozkładające związki zasadowe] hullaméreg Jad Waszem (lub Jad wa-szem; hebr. ושם,יד ang. Yad Vashem) [nazwa oficjalna: Yad Vashem The Holocaust Martyrs' and Heroes' Remembrance Authority ("Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Jad Waszem") instytut w Izraelu poświęcony żydowskim ofiarom Holokaustu, założony w 1953 roku w Jerozolimie na mocy Ustawy o Pamięci, przyjętej przez izraelski parlament Kneset. Termin Jad Waszem oznacza "miejsce i imię" albo, w niektórych tłumaczeniach, "pomnik i imię" i zaczerpnięty jest z księgi Izajasza (Iz 56, 5): dam [im] miejsce w moim domu i w moich murach oraz imię lepsze od synów i córek, dam im imię wieczyste i niezniszczalne.] Jad Vasem [Az 1953-ban alapított Jad Vasem די),(םשו angolos írásmóddal Yad Vashem (emlékjel, tkp. kéz és név héberül, l. Jezsajás 56:5) intézménye a Holokauszt Áldozatainak és Hőseinek Izraeli Emlékhatósága; helye a jeruzsálemi Har Hazikaron -on (Emlékhegyen) elterülő többhektáros komplexum. Magyar vonatkozása a Világ Igazai fasor, amelyben 1956 óta tiszteli meg a Jad Vasem azokat a nem zsidó embereket, köztük magyarokat (id. Antall József, Apor Vilmos, Bay Zoltán, Karig Sára, Keken András, Király Béla, Koren Emil, Márton Áron, Raile Jakab, Schlachta Margit, Sztehlo Gábor ), bajorokat, lengyeleket és olaszokat, akik életük kockáztatásával mentettek zsidókat a holokauszt alatt. Minden Világ Igaza ültet (vagy számára ültetnek) egy örökzöld fát Jad Vasemben, ami a nevét viseli, ezzel jelképezve, hogy aki egy embert ment meg, egy egész világot ment meg.] jad węża [wydzielina specjalnych jadowych gruczołów służąca głównie do uśmiercania zdobyczy.] kígyóméreg jad wścieklizny veszettség vírus jad żmii kígyóméreg jad 2 [pałeczka do wskazywania wierszy podczas odczytywania Tory] Tóra-mutató (jád) jadacz nagyétkű, nagyevő, falánk evő jadaczka [pot. usta] kisétkű nő; arc, pofa, kép jadać (jada) [1. jeść co jakiś czas; 2. jeść co jakiś czas, o podobnej porze, w tym samym miejscu] enni (eszik), étkezni, táplálkozni, kosztolni jadać coś enni vmit jadać gdzieś étkezni vhol jadać w stołówce menzán étkezni jadam obiad o pierwszej godzinie egykor szoktam ebédelni jadam pyskać dühöngeni, dühtől tajtékozni jadalnia [1. pomieszczenie, w którym spożywa się posiłki; 2. komplet mebli stanowiących urządzenie tego pomieszczenia ebédlő, étkező, étkezde, étterem

8 2201 jadalniany, jadalniowy, -a, -e [przymiotnik od: jadalnia] ebédlő-, étkezőjadalny, -a, -e [I 1. nadający się do zjedzenia; 2. przeznaczony na miejsce posiłków; II zob. jadalnia w zn. 1.] ehető, ét-; ebédlő-, éti; ebédlő-, ebédlői-, étjadania evés jadąc do Krakowa zawadziliśmy o Radom Krakkó felé menet benéztünk Radomba is jadł za dwóch két ember helyett evett; annyit evett, mint két ember jadłem dziś pyszny obiad ma remek ebédet ettem jadła po uszy bőséges, túl sok ennivaló jadło [daw. pokarm] étel, táplálék, ennivaló, eledel, étek; takarmány jadłodajnia [lokal, w którym można spożyć posiłek] étkezde, étterem, vendéglő, kifőzés; falatozó jadłodajnia dietetyczna diétás étterem jadłodajny, -a, -e kifőzdei, éttermi, vendéglői jadłospis (karta) [1. spis i cennik potraw w lokalu gastronomicznym; 2. produkty żywnościowe będące podstawą codziennych posiłków] étlap, menü; étel árjegyzék jadłospisowy, -a, -e étlap-, menüjadłowstręt [chorobliwy brak apetytu] étiszony jadłowstręt psychiczny (anoreksja z grec. anorexia nervosa an brak, pozbawienie, orexis apetyt) zaburzenie odżywiania polegające na celowej utracie wagi wywołanej i podtrzymywanej przez osobę chorą. Obraz własnego ciała jest zaburzony; występują objawy dysmorfofobii. Lęk przybiera postać uporczywej idei nadwartościowej, w związku z czym pacjent wyznacza sobie niski limit wagi. Największe zagrożenie zachorowaniem dotyczy wieku między 14 a 18 rokiem życia. Po raz pierwszy opisał to zaburzenie w XVII wieku Richard Morton.] (gör.) anorexia nervosa [egy pszichés betegség, az evészavarok egyik alapvető típusa. Az anorexia szó szerinti jelentése az étvágy elvesztése ( orexis = vágy, an-orexis = vágy elvesztése). A nervosa kiegészítés a betegség pszichés (idegi) eredetére utal. A köznyelvben gyakran anorexiának rövidítik, ami azonban helytelen. Anorexia az orvosi nyelvben csupán étvágytalanságot jelent a kiváltóoktól függetlenül. A betegséget elsőként a francia Ernest-Charles Lasègue és a brit William Gull írta le 1873-ban.] jadowicie mérgezően, mérgesen jadowicieć mérgezővé válni, méreggel megtelni jadowitość mérgező hatás, méreg; düh, méreg jadowity, -a, -e [1. mający w sobie jad; 2. wrogi, złośliwy] mérgező, mérges, mérgezett, méreggel teli; (złośliwy) rosszindulatú, mérges jadowity język a. jadowite języki [mają je ludzie, których słowa działają jak trucizna, zabijają życie. Mowa chrześcijańska musi być przyjemna i solą okraszona; musi być kierowana miłością i rozumem.] (átv.) fullánkos nyelv jadowy, -a, -e [związany z jadem] méreggel teli, méregjadwiszka, jadwichna [1. mała poduszeczka, służąca niewiastom do zatykania w nią szpilek i igieł; 2. lub jadwichna według Encyklopedii Staropolskiej Zygmunta Glogera była to mała poduszeczka do igieł i szpilek. Drugim znaczeniem spotykanym w literaturze jest jadwiszka jako krótka suknia kobieca przypominająca kontusik modna w Polsce za Stanisława Augusta. Jadwiszka przypomina kontusik kobiecy z XVIIIw. 3. miała w modzie dwa znaczenia. Była to albo poduszeczka używana przez szyjące panie do zatykania igieł i szpilek, albo krótka suknia w rodzaju kontusika, bardzo modna za Stanisława Augusta. 4. krótka suknia w rodzaju kontusika, bardzo modna za Stanisława Augusta] (dawno) tűpárna; (daw) rövid ruha Jadwichna [wieś w Polsce położona w województwie łódzkim, w powiecie poddębickim, w gminie Pęczniew] (földr.) Jadwichna (lengyel falu) Jadwiga [imię żeńskie pochodzenia germańskiego, germ. Hadwig lub Hedwig, złożone z elementów Hadu- i -wig, które oba oznaczają "walka". W Polsce imię to zostało zanotowane po raz pierwszy w 1208 roku, w formach Hedwiga i Edwiga; innymi pojawiającymi się formami rodzimymi były Hadwiga, Adwiga, Jedwiga i najpóźniej (1379) Jadwiga. Uważa się, że imię to pojawiło się w Polsce wraz z małżeństwem Henryka I Brodatego

9 2202 ze św. Jadwigą Śląską.] Hedvig [női név a német Hedwig névből ered, A név mindkét tagjának jelentése: harc.] Jadwiga Andegaweńska, węg. szent Hedvig (ur. między 3 października 1373 a 18 lutego 1374, zm. 17 lipca 1399 w Krakowie) [król Polski (od 16 października 1384) z dynastii Andegawenów (Anjou), najmłodsza córka Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki, święta katolicka, patronka Polski. Obradujący w 1384 roku w Radomsku sejm obrał Jadwigę Andegaweńską królem Polski. Została koronowana na króla, jako że polskie prawo nie dawało królowej dziedzicznego tronu. Jej tytuł królewski brzmiał: Hedvigis Dei Gracia Rex Poloniae, necnon terrarum Cracoviae, Sandomiriae, Syradiae, Lanciciae, Cuyaviae, Pomeraniaeque domina et heres, tłumaczenie: Jadwiga z Bożej łaski król Polski, pani i dziedziczka ziemi krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, Kujaw i Pomorza.] Szent Hedvig lengyel királynő (lengyelül Jadwiga Andegaweńska (Anjou)) [született az Anjou-dinasztiából I. Nagy Lajos magyar király (lengyelül: Ludwik Węgierski, Magyar Lajos ) és Kotromanić Erzsébet (lengyelül: Elżbieta Bośniaczka) lányaként február 18-án, meghalt július 17-én Krakkóban október 16-ától Lengyelország királynője (királlyá koronázták, mivel a lengyel jog nem ismerte el a királynő jogát az uralkodás örökítésére), és Litvánia nagyhercegnője.] Jadzia, Jaga Iga; Hédi, Hédike; a Hedvig beceneve Jael (koza górska) [żona Hebera, Chebera, Kenity] JAALÁ (kőszáli kecske; magaslat; zerge; Jahve nyereség; felfelé emelkedő) [Salamon szolgája, akinek utódai hazatértek Babilonból (Ezsd 2,56.)] Jafa [do 1923 roku miasto było jednym z najważniejszych portów w Palestynie. W 1948 roku weszło w skład państwa Izrael. Od 1949 roku dzielnica Tel Awiwu-Jafy.] - Jaffa (héberül,י arabul,ي اف ا latinul Joppe, görögül: Γιάφα, ógörögül: Ιόππη) [egy ókori kikötőváros a Földközi-tenger keleti partján, úgy tartják, egyike a legrégebbieknek a világon. Jaffa napjainkban már Tel Aviv része lett, mellyel az együttes hivatalos neve Tel Aviv-Jaffa, Izrael legfontosabb kereskedelmi központja. Maga a név valószínűleg egyiptomi eredetű, az Amarnalevelek Yapu-ként említik. Más nevei még: Japho, Joppa a görög "Ιόππη" átírása. A 9. században élt, fiatalon meghalt arab geológus, Al-Muqaddasi a Yaffa névvel azonosítja, amelyet napjainkban is használnak hangszórótölcsérként az arabok. Számos legenda él a település keletkezésével kapcsolatban. Némelyik úgy tartja, Jáfetről, Noé egyik fiáról kapta a navét, aki a nagy özönvíz után kezdte meg a település építését. A hellén hagyományok szerint neve Iopeia ( Jofeia ), ami Kassziopeia nevére utal, aki Androméda anyja volt. Caius Plinius Caecilius Jopa nevével hozza párhuzamba, aki Aiolosz, a szelek urának lánya volt.] Jafet (rozpostarcie) [jeden z trzech synów Noego; ojciec Gomera, Magoga, Madaja, Jawana, Tubala, Mesecha i Tyrasa. Są przypuszczenia, że od tych pochodzą wszystkie ludy Europy i znacznej części Azji północnej.] JÁFET (Isten megnagyobbít, nagy kiterjedés; kitágulás; szép, világos) [Nóé fia (1Móz 5,32; 6,10; 7,13; 10,21; 1Krón 1,4), hét fia volt (1Móz 10,2); Nóé kiváltképpen megáldotta (1Móz 9,27).] Jafia (wspaniały) [1. Miasto przy granicy Zabulon; prawdopodobnie dzisiejsza Jafa. 2. Król miasta (i ziemi) Lakisz. Jeden z królów amoryckich pokonanych przez Jozuego. 3. Syn Dawida urodzony w Jerozolimie.] JÁFIA (fénylő; sugározni fog; fényt hoz elő) [1. Lákis királya, akit Józsué (1) megölt (Józs 10,3). 2. Dávid fia (2Sám 5,15; 1Krón 3,7; 14,6). 3. Város Zebulon határán (Józs 19,12).] jaga (indyjski obrządek z darami ofiarnymi) jaga (indiai szertartás) jaga (baba jaga) vasorrú bába, boszorkány, boszorka; öreg, veszekedő banya Jaga [1. zdrobnienie od: Agnieszka, Agata lub Jadwiga (imiona żeńskie); 2. zgrubiałe od Agnieszka, Jagna, oznacza także starą, kłótliwą babę, sekutnicę, jędzę] Jadwiga jagiana kasza köleskása jagiany, -a, -e kölesjagielloński, -a, -ie [związany z Jagiellonami] Jagellójagiełka [zdrobnienie od: jagła (drobna grudka będąca objawem choroby oczu jaglicy)] köleske; szemgyulladás (trachoma)

10 2203 Jagiełło (lit. Jogaila) Jagielló, Jagelló; lengyel királyi dinasztia, amelnek egyes tagjai cseh és magyar királyok is voltak jaglica (trachoma) [wirusowe zapalenie spojówek lub całego oka] trachoma; a szem kötőhártyájának gennyes, ragályos, idült gyulladása jagliczy, -a, -e trachomajagła [1. grudka występująca jako objaw jaglicy, 2. daw. kasza jaglana] köles; köleskása jagniak bárányka, barika, kis bárány jagniątko barika, kis bárányka jagnię [1. młode owcy; 2. mięso młodej owcy] bárány, bárányka, juh; bárányhús Ylang ylang, Ilang-ilang [Malaysiában és Indonéziában őshonos, de gyakorlatilag az egész Óceániai régióban megtalálható fafajta. Konténerben is jól tartható trópusi növény.] jagodnik [1. zbiorowisko krzewinek czarnej jagody; też: obszar porosły tymi krzewinkami; 2. teren, na którym uprawiane są sadownicze rośliny jagodowe; też: plantacja tych roślin] bogyóból készült szörp, bogyólé, áfonyaszörp; sok áfonyát termő hely (jagodzisko) jagodowy, -a, -e [przymiotnik od: jagoda (np. zupa jagodowa)] bogyójagodówka [1. pot. nalewka na czarnych jagodach; 2. zob. naczyniówka] áfonyaleves; áfonyapálinka jagody jałowcowe borókabogyó jagnięcina [mięso jagnięce] bárányhús jagnięcy, -a, -e bárány- Jagoda [1. imię żeńskie, powstałe jako zdrobnienie od Jagi; ta zaś stanowi formę zdrobniałą od Jadwigi lub Jagaty ( Agaty). Również obecnie Jagoda jest rozpoznawalnym zdrobnieniem od Jadwigi. Jagoda występowała jako antroponim już w średniowieczu zanotowana w 1423 roku jednakże jako nazwa osobowa męska (Thomas Yagoda... ciu(is)... de Kazimiria). 2. Jagoda imieniny obchodzi razem z Jadwigą. Spotykana jest w obiegu również data 2 lipca, która związana jest z ludową nazwą święta Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny "Matki Boskiej Jagodnej".] Jagoda (áfonya) jagoda [1. owoc wielu roślin; 2. krzewinka o czarnych owocach z niebieskawym nalotem; też: owoc tej rośliny; 3. daw. policzek] bogyó, bogyótermés (czarne jagody: áfonya) (borówka); mellbimbó, csecs; (átv.) arc, képmás jagoda czarna (borówka) áfonya jagoda winna szőlőszem jagodlin wonny, Ylang-ylang (Cananga odorata) [gatunek rośliny z rodziny flaszowcowatych (Annonaceae); 2. drzewo o zielonkawych lub żółtawych kwiatach, uprawiane m.in. w Nowej Gwinei i Indiach] a Cananga odorata, másnéven jagody jarzębinowe berkenyebogyó jagodzianka áfonyaleves Jagodzian rambutan, rambutan (Nephelium lappaceum L.) [1. gatunek drzewa owocowego z rodziny mydleńcowatych; 2. drzewo owocowe z rodziny mydleńcowatych, uprawiane w Indonezji i Ameryce Środkowej] rambután v. hamis licsi (Nephelium lappaceum) [Délkelet- Ázsiában honos. A licsi rokona, de a trópusi síkvidékek lakója, ahol a licsi nem terem, termése is nagyobb. Hosszú,puha tüskében végződő szemölcsök borítják. Innen ered az eredeti név [rambut]. Magköpenye a Távol- Keleten nagyra becsült csemege nyersen és kompótként. Indonéziában az egyik legnépszerűbb gyümölcs.] jagodziany, -a, -e bogyós jagodzisko [miejsce w lesie, gdzie rosną jagody]; jagodowisko sok áfonyát termő hely, áfonyával benőtt hely; szamócás, epres, szamócatermő hely jagódeczka [zdrobnienie od: jagódka] kis áfonyácska jagódka [zdrobnienie od: jagoda] áfonyácska jagódki, jogódki [porzeczki] [Słowniczek języka śląskiego] ribizli, ribiszke jaguar [1. (Panthera onca) zwierzę drapieżne o ubarwieniu rudożółtym w czarne cętki, żyjące w lasach obu Ameryk; 2. zwierzę drapieżne z rodziny kotów; gatunek drapieżnego ssaka z rodziny kotowatych;

11 3. samochód marki Jaguar] (indián) jaguár (Felis onca); a macskafélék családjába tartozó, foltokkal tarkázott vörösessárga színű, Dél-Amerikában honos vérszomjas ragadozó; (techn.) Jaguár márkájú autó drodze do Ziemi Obiecanej.] JAHÁC (szérű, sivatag, szárazság) [Helység Moábban, Arnontól északra, amelyet az izráeliták Szihon királyától vettek el (4Móz 21,23); Rúben törzsének jutott osztályrészül; később lévitaváros lett. Az 1Krón 6,78-ban: "Jahása".] Jahwe, Jehowa [YHWH] (Bóg) (zob. Imię Boga ) (héber) Jahve, Jehova; zsidóknál az Isten neve; a zsidóknál az Istent jelölő négy betű (tetragram) 2204 Jaguar [marka samochodu] Jaguár (autómárka) jaguarundi [(Puma yaguarondi, wcześniej Herpailurus yaguarondi, Felis yaguarondi) - to nietypowy drapieżnik z rodziny kotowatych] jaguarundi (Herpailurus yaguarondi, régebben Felis yaguarondi, újabban olykor Puma yaguarondi) egy kis termetű, közép- és délamerikai elterjedésű macskaféle Jagusia Ági, Ágneske Jahaziel, Jachazjel (Bóg czuwa nad nim) [1. Beniaminita, który przyłączył się do Dawida w Siklagu. 2. Syn Hebrona, potomek Kaata. 3. On i Benajasz, obaj kapłani, pomagali przy przenoszeniu skrzyni: przymierza i pełnili służbę na instrumentach muzycznych. 4. Potomek Lewiego, syn Zachariasza. Do niego przyszedł Duch Jehowy, przez którego oznajmił Jozafatowi i Judejczykom, że pokonają Moabitów. 5. Repatriant z niewoli.] JAHÁZIEL (Isten néz, lát, gondoskodik) [1. Benjáminita, aki Siklágnál csatlakozott Dávidhoz (1Krón 12,1-4). 2. Lévita, Hebron (2) fia (1Krón 23,19). 3. Pap Dávid idejében (1Krón 16,6). 4. Lévita, aki Jósafát (4) idejében jövendölt (2Krón 20,14). 5. A fogságból hazatért Sekánia (3) atyja (Ezsd 8,5).] Jahazy, Jahas, Jahsa, Jassa, Jaza (zadeptane miejsce) [miasto mobickie na wschód od Jordanu; należało do plemienia Ruben; później oddane Lewitom. Tam pobity został Sychon; on nie chciał pozwolić Izraelitom przejść przez jego ziemię w Jahwe Sprawiedliwość Nasza. * Pan sprawiedliwość nasza Jer 33,14-16 "Az Úr a mi igazságunk!" [14Igen, jönnek napok - mondja az Úr -, amikor majd teljesítem ígéretemet, amelyet Izrael házának és Júda házának tettem: 15Azokban a napokban és abban az időben igaz sarjat sarjasztok Dávidnak, aki jogot és igazságot teremt az országban. 16Azokban a napokban megszabadul Júda, és biztonságban él Jeruzsálem. És ez lesz a név, ahogyan a várost hívják: "Az Úr a mi igazságunk!"] jahwistyczny [1. odnoszący się do Jahwe lub jahwizmu; 2. Tradycja jahwistyczna to najstarsze źródło literackie leżące u podstaw Pięcioksięgu (obok tradycji elohistycznej - E, kapłańskiej - P i deuteronomicznej - D). Jej pisemne przykłady znajdujemy w: Rdz 2,4b-4,26; 32,22-32; Wj 1-22; Lb 24,1-25.] jahvista [Mózes öt könyvének és Józsué könyvének egyik forrásirata, amelyre a "Jahve" istennév használata jellemző.] Jair (oświecony) [1. Zwany często synem Manassesa; w rzeczywistości był synem Seguba. 2. Jair Galadczyk (z Gileadu); był sędzią przez 22 lata. Miał 30 synów, z których każdy miał miasto w Gilead. 3. Ojciec Mordocheusza. 4. Ojciec Elchana, zabójcy Lachmiego (brata Goliata, Filistyna) z Gat.] JÁIR (Ő megvilágosít, Ő fényt ajándékoz; isten sugározzon; erdei (lakó)) [1. Manassé (1) fia (4Móz 32,40-41). 2. Bíró Gileádból (Bír 10,3-4). 3. Márdokeus atyja (Eszt 2,5). 4. Lásd: JAHARÉ-OREGIM (1Krón 20,5).] Jajrus, Jair (oświecony) [przełożony synagogi, którego córce Pan przywrócił życie.] JAIRUS ("Jáir" görög alakja) [Zsinagógai elöljáró, akinek leányát Jézus feltámasztotta a halálból (Mk 5,22).]

12 2205 jaja [1. pot. sytuacje i zachowania śmieszne lub dziwaczne; 2. pot. niezwykła historia] nevetséges v. különc viselkedés v. szituáció jaja w koszulkach tojás héjában jaja chłodnicze [jaja przechowywane w chłodni] hűtött tojás jajczarka tojásos kofa jajczarnia tojáskereskedés jajczarski, -a, -e tojás-, tojásos jajczarstwo [gałąź gospodarki rolnej związana z wychowem kur i produkcją jaj] tojáskereskedelem, tojással való foglalkozás; tojástermelés jajczarz tojáskereskedő, tojásárus jaje tojás jajeczko [zdrobnienie od: jajko] kis tojás; pete jajeczko, zagnieżdżanie się [Proces odbywający się między 6 a 7 dniem po zapłodnieniu, polegający na osiągnięciu przez już zapłodnione i zaczynające się dzielić jajeczko błony śluzowej macicy, gdzie wytwarza sobie niszę i pozostaje, aby rozwinąć się w zarodek. Błona śluzowa macicy spełnia w stosunku do niego rolę ochronną i odżywczą.] a megtermékenyített pete beágyazódása a méhfalba [A csírahólyag kb. a 7. napon jut a méh üregébe. Külső sejtjei tovább osztódnak, bolyhok alakulnak ki, amelyek beássák magukat a méh belső falának felületi rétegébe, megemésztik, és kimarják azt. A megtermékenyített petesejt ezzel egyre beljebb jut a méh falába, ahol új táplálékforrást talál úgy, hogy a bolyhok megnagyobbodnak és összeköttetést létesítenek az anyai erekkel.] jajeczkowanie [występujące okresowo wydalanie dojrzałego jaja z jajnika do jajowodu] (lat.) ovuláció; magyarul peteérés, az a folyamat, amelynek során egy (ritkán több) érett petesejt kiszabadul a petefészekbőlből. Ez rendszerint a két menszesz közötti ún. középidőben történik jajecznica [1. potrawa ze smażonych jajek; 2. ulubiona w Polsce potrawa z jaj smażonych na maśle lub słoninie, przyprawiana niekiedy ze szczypiorem i kiełbasą] rántotta, tojásrántotta jajecznica z szynką sonka tojással, ham and eggs jajecznikiem [nazywa się placek z mąki pszennej i żółtek wypieczony] búzalisztből készült lepény és megsütött tojássárgája jajeczny, -a, -e [zrobiony z jajek lub z dodatkiem jajek]; jajkowy, -a, -e tojásjajka chłodnicze hűtött tojások jajka dogotowały się a tojás megfőtt, a tojások megfőttek jajka na miękko lágytojás(ok) jajka na twardo keményre főtt tojás, keménytojás jajko [1. żeńska komórka rozrodcza ptaka, zawierająca białko i żółtko, otoczone skorupką; 2. pot. przedmiot w kształcie owalnej bryłki; 3. zob. jajo w zn. 3.] tojás; (u owadów, rovaroknál) pete; here, tojás; (wosko) tojásgránát; jajko faszerowane töltött tojás jajko gotowane főtt tojás jajko indycze pulykatojás jajko Kolumba Kolumbusz tojása jajko kurze tyúktojás jajko mądrzejsze od kury (közm.) a tojás okosabb akar lenni a tyúknál; a borjú vezeti a tehenet jajko mrówcze hangyatojás jajko na miękko [jajko ugotowane tak, że białko jest twarde, a żółtko jest lekko ścięte] lágytojás ; híg tojás jajko na twardo [jajko całkowicie ścięte po ugotowaniu] keménytojás; főtt tojás jajko po wiedeńsku [jajko na miękko, wbijane do szklanki, podawane na gorąco z dodatkiem masła] bécsi (lágy)tojás jajko przepiórcze; jajka przepiórcze fürjtojás jajko ptasie madártojás jajko sadzone, jaja sadzone [jajko usmażone tak, że wokół żółtka jest obwódka ściętego białka] tükörtojás jajko strusie strucctojás jajko świeże friss tojás jajko w koszulce, jajka w koszulkach [jajko ugotowane w taki sposób, że białko jest lekko ścięte, żółtko zaś surowe] tükörtojás fajta jajko w majonezie kaszinótojás

13 2206 jajko w proszku tojáspor, tojás porban jajko wapnowane, jajo wapnowane [zob. jajo przechowywane przez dłuższy czas w wodzie wapiennej chroniącej je przed zepsuciem] meszezett tojás jajko wiejskie házi tojás jajko wielkanocne, święcone [jajko ugotowane na twardo, święcone tradycyjnie w kościele w sobotę wielkanocną] hímes v. húsvéti v. piros tojás jajowaty, -a, -e [podobny kształtem do ptasiego jaja] tojásdad, tojás alakú jajowód [przewód, którym wydalone z jajnika jajo przesuwa się do macicy lub, u niektórych zwierząt, do steku] petevezeték, méhkürt jajowodowy, -a, -e [przymiotnik od: jajowód] petevezetékjajowy, -a, -e [przymiotnik od: jajo] tojás-, petejak 1 [rogaty ssak o potężnym ciele porośniętym długą, brunatnoczarną sierścią, żyjący w Tybecie] (tibeti) jak, (állat) tibeti gyapjas szarvasmarha-fajta; Mongóliában és Tibetben háziállatként tenyésztik jajko z czekolady csokoládétojás jajko zgniłe, zepsute záptojás jajkowaty, -a, -e [mający kształt podobny do ptasiego jajka] tojásdad, tojás alakú, ovális jajnik, jajniki [1. u zwierząt i człowieka: żeński gruczoł rozrodczy; 2. gruczoł płciowy żeński (gonady) wytwarzający komórki jajowe. Spełnia dwie zasadnicze role: rozrodczą, polegającą na wydalaniu zdolnej do zapłodnienia komórki jajowej, oraz wewnątrzwydzielniczą] petefészek (ovarium, gör. ooforon) [az állatoknak a petéket termelő s bizonyos érettségi fokra juttató szerve, a női ivarszervnek legfontosabb része, mely a hímivarszerv here-részének felel meg.] jajnikowy, -a, -e petefészekjajo [1. jedna z faz rozwoju nowego osobnika u wielu gatunków zwierząt; 2. jako bogate źródło substancji odżywczych są podstawą wielu potraw; 3. Jajo są używane w obrzędowości i symbolice różnych kultur oraz jako elementy dekoracyjne. Jest tez według religii chrześcijańskiej symbolem życia.] tojás (jajko); (rovar) pete jajo diabła (növény) ördöggomba jajo kacze kacsatojás jajo w majonezie kaszinótojás jajobójczy, -a, -e [zabijający jaja, niszczący jaja] tojásölő jajonośny, -a, -e [znoszący jaja; znoszący dużo jaj]; jajorodny, -a, -e [niektórych zwierzętach, zwłaszcza o ptakach: taki, którego rozród polega na rozwoju zarodkowym w jaju wydalonym z organizmu matki] tojásrakó jajorodność [forma rozwoju zwierząt, występuje powszechnie u wszystkich grup z wyjątkiem ssaków] tokásrakás jak 2 [I. 1. spójnik wprowadzający wyrażenie porównawcze, np. Rzucało łodzią jak łupiną orzecha.; 2. spójnik przyłączający zdania lub ich części wtrącone, dopowiedziane, objaśniające, np. Jak widzę, dobrze ci się powodzi.; 3. spójnik łączący równorzędne części zdania, zwykle w połączeniach: jak i, jak też, jak również, zarówno..., jak, np. Dręczyły go różne troski, jak i to, że nic nie wiedział o losie najbliższych.; 4. spójnik wprowadzający zdania podrzędne określające czas, warunek, przyczynę, np. Pięć lat minęło, jak ojciec nie żyje.; II. przyimek wprowadzający wyrażenie porównawcze, np. Nos miała jak kartofelek. III. 1. zaimek wprowadzający pytanie dotyczące różnych kwestii, np. Jak wybrnąć z tej sytuacji?; 2. zaimek wprowadzający zdanie wykrzyknikowe lub pytajne, za pomocą którego mówiący wyraża swój stosunek do ludzi i ich zachowań, np. Jak pan śmiał!; 3. zaimek wprowadzający zdanie komunikujące, iż dana cecha lub dane zdarzenie charakteryzują się bardzo dużym stopniem intensywności, np. Jak tu duszno!; 4. zaimek wprowadzający pytanie zależne i przyłączający je do zdania nadrzędnego, które dotyczy zwykle stanu umysłu jakiejś osoby, np. Zastanawiał się, jak żyć.; IV. 1. partykuła wraz ze słowem nie wprowadzająca zdanie, w którym

14 2207 nadawca zaczyna opowiadać o czyimś spontanicznym zachowaniu, np. Jak nie krzyknie, jak się nie wścieknie...; 2. partykuła wraz ze słowem to wprowadzająca pytanie, za pomocą którego mówiący wyraża swoje zaskoczenie, np. Jak to, już czwarta? V. przysłówek wyrażający maksymalny stopień intensywności cechy lub zdarzenia, jaki jest możliwy w danej sytuacji, np. Ubierz się jak najcieplej.] (w jaki sposób) hogy, hogyan, miként; (przed stopień najwyższy) minél, a lehető ; [porównanie]; (skoro) mihelyt, amint; mint, amint, úgymint; ahogy, ahogyan; úgy, ahogyan; (o ile) ha; (wykrzyknik, indulatszó) milyen! jaj de!; amily, mennyi; amint (csak), ahogy, mihelyt, mihelyest, ha, esetleg, netalántán; hogy, hogyan, miként, miképp, miképpen, milyen módon; mióta, amióta, ameddig, amerre; bár, ámbár, ahogy; a (lehető) leg- amilyen csak lehetőleg; mennyire, amennyire, milyen mértékben; de, beh! jak? hogy, hogyan?, miként? jak amen w pacierzu [olyan biztos, mint az ámen a miatyánk (ima) végén] holtbiztos; biztosan, holtbiztosan jak bardzo! mennyire; milyen nagyon! jak bądź bárhogy, akárhogy jak będzie w maju karnawał majd ha fagy; majd ha piros hó esik jak będziesz miał czas, to przyjdź ha lesz időd, gyere el; mihelyt v. amint (csak) v. ha lesz időd, gyere; ha ráérsz, gyere jak Boga kocham! (naprawdę) Isten bizony!, Isten engem úgy segéljen! Istenemre! Isten a tanúm! jak bozię kocham! [ahogy Istent szeretem] úgy éljek én! jak było, tak było ahogy volt, úgy volt jak ci idzie pisanie pracy? hogy megy neked az írásbeli dolgozat? jak ci idzie robota? hogy megy v. halad a munkád v. a munka (neked)? jak ci leci? hogy megy a sorod? mi újság? jak ci na imię? hogy hívnak?, mi a neved v. keresztneved? jak ci się powodzi? hogy vagy? jak ci się udał egzamin? hogyan sikerült a vizsgád? jak ci się wiedzie? hogy vagy? hogy megy dolgod? jak ci smakuje kuchnia węgierska? hogy ízlik neked a magyar konyha? jak cicho wokoło! mily v. milyen csönd van itt! jak cię widzą, tak cię piszą [ahogy látnak téged, úgy írnak rólad; amilyennek látnak, olyannak írnak le] ahogy viselkedsz, úgy vélekednek rólad; látszat után ítél a világ; olyannak tartanak, amilyennek látszol jak ciocę v. babcię kocham! bizisten! Istókuccse jak czasem ahogy vesszük; néha igen, néha nem; egyszer így, máskor úgy; ahogy jön; hol igen, hol nem jak daleko? meddig? jak daleko dojrzeć można amilyen messzire csak el lehet látni; ameddig a szem ellát jak daleko jesteśmy od Warszawy? mily messze v. mennyire vagyunk Varsótól? jak daleko stąd do granicy? mennyire van ide a határ? jak daleko stąd do Zakopenego (Warszawy) mennyire v. milyen mesze van ide Zakopane (Varsó) jak dawno? mióta?, mily régen?, régóta? jak dawno tu pan bawi? mióta tartózkodik itt? jak dawno tu jesteś? - mióta v. mennyi ideje vagy itt? jak długi teljes hosszában jak długo? meddig? mennyi ideig? jak długo będzie trwać przyjęcie towaru? meddig tart az áruátvétel? jak długo muszę czekać na następny pociąg? mennyit kell várnom a következő vonatra? jak długo Pan/Pani zmierza tu mieszkać? mennyi ideig szándékozik itt lakni? jak długo potrwa droga? mennyi ideig tart az út? jak długo pragnie pan (pani) u nas zostać? meddig óhajt nálunk maradni? jak długo Robert zna Michela? milyen rég óta ismeri Robert Michelt? jak długo stoi tu pociąg? mennyi ideig áll itt a vonat? jak długo stoimy? mennyi ideig állunk? jak długo studiowałeś język polski? - milyen hosszú ideig tanultál lengyelül?, mennyit tanultad a lengyel nyelvet? jak długo tam zabawisz? meddig maradsz ott? jak długo trwa podróż do Szczeczina? mennyi ideig tart az út Szczeczinbe? jak długo trzeba iść do mostu? mennyi ideig kell menni a hídig? jak dobrze! jaj de jó! jak dobrze wiesz ahogy jól tudod jak dotychczas dobrze mam idzie ez idő szerint jól megy dolgunk jak dzień długi naphosszat jak gdyby mintha, akárcsak

15 2208 jak gdyby nigdy nic mintha soha semmi se történnék jak go matka urodziła anyaszült meztelenül; úgy, ahogy a világra jött jak groch o ścianę mint a falra hányt borsó jak grom z jasnego niebo mint derült égből a villámcsapás jak je, tak je eszik és iszik; megállás nélkül eszik jak jeden mąż egy emberként; valahánya, mind egy szálig jak jest cena? mennyit kell fizetni? jak kamień w studnie hallgat, mint a sír; tud titkot tartani jak kostka padnie ahogy a kocka esik jak kto może ki ahogy tud; amennyire vki tud; erejéhez képest jak który már amelyik jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie - [ahogy Kuba Istennek, Isten úgy Kubának] amilyen az adjonisten, olyan a fogadjisten jak leci? (biz.) mi újság? jak ma pan (pani) na imię? mi a keresztneve? jak mam pana (panią) uczesać? hogy fésüljem? jak mam to zrobić? hogyan csináljam? jak masz na imię? mi a neved v. keresztneved?; hogy hívnak? jak mi Bóg miły! szavamra! hitemre! jak mi na dłoni włosy wyrosną [(átv.) amikor a tenyerem kinő a haj] soha jak mi wiadomo, w Polsce najpiękniejszą porą roku jest jesień úgy tudom, Lengyelországban legszebb évszak az ősz jak mogę dostać się na dworzec? hogyan jutok el a pályaudvarra? jak mogę iść? hogy mehetnék?, hogyan tudnék menni? jak mogę się tam dostać? hogy jutok el oda? jak moja pamięć sięga ameddig csk visszaemlékszem; amennyire csak emlékezetem visszanyúlik jak można dojechać do lotniska? hogy lehet eljutni a repülőtérre? jak można się zapisać do tej biblioteki? hogy lehet beiratkozni ebbe a könyvtárba? jak (mówię) nie, to nie! nem, ha mondom! jak mówią, jak powiadają amint v. ahogy mondják jak my ludziom, tak ludzie nam (közm.) [ahogy mi másoknak, úgy mások nekünk] amilyen az adjon isten, olyan a fogadj isten jak na biedę balszerencsére jak na mój rozum szerintem, véleményem szerint jak na poprzedniej stronie mint az előbbi oldalon jak na zawołanie éppen kellő időben jak na złość mintha szándékosan bosszantani akarna jak na nieszczęście szerencsétlenségre jak na przykład mint például jak na rynku zajosan, lármásan, ricsajjal jak na sejmiku (gúny) mint egy zsibvásár jak na urągowisko rosszakaratból, szinte készakarva, csak azért is jak najgorzej olyan rosszul, ahogy csak lehet; a lehető legrosszabbul jak najlepiej a lehető legjobban; olyan jól, ahogy csak lehet jak najlepiej tam się dostać? hogyan jutok oda a legkönnyebben? jak najlepszy człowiek a lehető legjobb ember jak najmniej minél kevesebb v. kevesebbet jak najprędzej minél előbb, mielőbb; minél hamarább, amilyen hamar csak lehet; a lehető leggyorsabban; minél gyorsabban jak najrychlej minél korábban jak najserdeczniej a legszívélyesebben jak najszybciej minél gyorsabban, a lehető leggyorsabban jak najwięcej minél több, minél többet; a lehető legtöbb, a lehető legtöbbet jak należy korzystać z telefonu? hogyan kell telefonálni? jak następuje a következőképpen jak nazywa się? - hogy hívják? jak nazywa się tamta pani? hogy hívják amaz hölgyet? jak nazywa się ten pan? hogy hívják azt az urat? jak nazwisko? mi a neve? hogy hívják? jak nie krzyknie! ha oda nem kiált! hogy kiabál! jak nigdy mint még soha jak nożem uciął mintha elvágták volna jak obszył pontosan, szabályosan, rendesen, éppen, kereken jak odebrałeś ten film? hogy értelmezed ezt a filmet? mi a véleményed a filmről? jak okiem sięgać v. sięgnąć ameddig csak a szem ellát jak oko a. wzrok zasięga ameddig a szem ellát jak on mówi po angielsku? hogy beszél ő angolul? jak on mówi po polsku? hogy beszél ő lengyelül? jak on się nazywa? hogy hívják? jak on (ona) ma na imię? mi a keresztneve? jak on/ona ma na imię? mi a keresztneve? jak on pracuje! dolgozik!, (s) hogy dolgozik! jak ona pięknie śpiewa! milyen gyönyörűen énekel!

16 2209 jak pan (pani) ma na imię? mi az Ön neve?, Önnek mi a neve?, Önt hogy hívják? jak pan (pani) uważa? magára bízom; ahogy ön gondolja! jak Pan Bóg przypuści to i z kija wypuści (közm.) ha Isten akarja, a bot is elsül jak pan nie pomoże, to sprawa weźmie w łeb ha az úr nem segít, az ügy elkveszett jak pana godność? szabad a becses nevét? jak pana ostrzyc? hogy vágjam?, milyen frizurát szeretne? jak pani ma na imię? mi a keresztneve? jak Pan/Pani spał/spała? hogy aludt? jak Pan/Pani sądzi, jak szybko mogę nauczyć się po polsku? mit gondol, milyen gyorsan tanulhatnék meg lengyelül? jak Pan/Pani znosi podróż samolotem hogyan bírja a repülést? jak pan (pani) uważa ahogy Ön (uram v. hölgyem) gondolja jak pan (pani) znosi podróż morską? hogyan viseli a tengeri utat? jak panu (pani) się podoba? hogy tetszik? jak panu (pani) się podoba orkiestra (chór)? hogy tetszik a zenekar (énekkar)? jak panu (pani) się podobało przedstawienie? hogy tetszett az előadás? jak panu (pani) się powodzi? hogy van?, hogy megy sora? jak panu/pani smakował nasz obiad? hogy ízlett az ebédünk? jak panu (pani) smakują polskie potrawy? hogyan ízlenek a lengyel ételek? jak panu (pani) na imię? mi a keresztneve? jak pańska/pani godność? mi a becses neve? jak Państwu smakował obiad? hogy ízlett Önöknek az ebéd? jak pięknie! milyen szép itt! jak połączyć się z miastem? hogyan lehet a városba telefonálni? jak popadnie ahogy vesszük; néha igen, néha nem; egyszer így, máskor úgy; ahogy jön; hol igen, hol nem jak posiał bőségesen jak prędko to skończysz? mikorra, mire v. mennyi idő múlva végzed el? jak przyjdzie co do czego, to ha vmire sor kerül, akkor ; ha olyan lesz a helyzet, akkor jak przez mgłę ködösen, homályosan jak przyjadzie co do czego, to ha vmi bekövetkezik; ha vmi történik, ha vmire majd sor kerül, akkor jak ręką odjął (átv.) mintha elfújták volna; mintha elvágták volna ( úgy elmúlt ) jak również valamint jak równy z równym mint egyenlő az egyenlővel jak rzeczy stają? hogy állnak az ügyek? jak się cujesz? hogy érzed magad?; hogy vagy? jak się cujesz? tak sobie hogy érzed magad; csak úgy, megvagyok jak się masz? hogy vagy? jak się masz po wczorajszym? hogy vagy v. érzed magad a tegnapi kiruccanás után? jak się mogę dostać do centrum miasta? hogy jutok a városközpontba? jak się mogę dostać na dworzec? hogyan jutok a pályaudvarra? jak się należy ahogy illik, ahogy kell jak się nazywasz? (Nazywam się Busko) hogy hívnak? (Buskónak hívnak) jak się nazywa to miasto (ta wieś, ta rzeka)? hogy hívják ezt a várost (falut, folyót)? jak się nazywacie? mi a neve, hogy hívják önt? jak się nazywasz? hogy hívnak? jak się obywateł pani/pan nazywa? hogy hívják Önt uram/asszonyom?, mi az Ön neve? jak się on ma? hogy van? hogy érzi magát? jak się pan (pani) bawi? jól szórakozik? hogyan érzi magát? [jak się Pan/Pani bawił/ bawiła? hogyan érezte magát? ] jak się pan (pani) czuje? hogy érzi magát? jak się pan ma? hogy van? hogy s mint? jak się pan/pani czuje? hogy van?, hogy érzi magát? jak się pan/pani czuje na Węgrzech (w Polsce)? hogy érzi magát Magyarországon (Lengyelországban)? jak się pan/pani miewa? hogy van? jak się pan/pani na to zapatruje? hogyn vélekedik Ön erről?, mi a véleménye erről? jak się pan/pani nazywa? hogy hívják önt? jak się pan/pani podoba Polska? hogy tetszik Lengyelország? jak się pan/pani podoba ten aktor (ta aktorka)? hogy tetszik ez a színész (színésznő)? jak się pan/pani podoba ta część Warszawy? hogy tetszik önnek Varsónak ez a része? jak się pan/pani podoba Warszawa? hogy tetszik Varsó? jak się pan/pani podobała ta sztuka? hogy tetszett a darab (előadás)? jak się Pani ma? hogy van asszonyom? jak się podobał film? hogy tetszett a film? jak się rzecz ma? hogy áll az ügy? jak śledzie w beczce átv. mint a heringek jak świat świetem mióta a világ a világ jak się stało? hogy esett ez meg? hogy történt ez?

17 2210 jak się ta sprawa przedstawia? hogy áll ez az ügy? jak się to mówi po polsku? hogy mondják (azt) lengyelül? jak się to stać mogło? hogy történhetett ez? jak się to stało? hogy történt ez? jak się trafi ahogy jön jak się ubieramy i jak mieszkamy? hogyan öltözködünk és hogyan lakunk? jak się udał? hogy sikerült? jak się wabi, mniejsza o to, dość że jest przystojna nem számít, hogy hívják, elég az hozzá v. fő, hogy szép jak się wabi mój pies? hogy hívják a kutyámat? jak się wabi ten pies? hogy hívják ezt a kutyát? jak się wabi wasz czworonóg? hogy hívják a négylábútokat (kutyátokat)? jak się wymawia to słowo? hogyan kell kiejteni ezt a szót? jak smakuje? hogy ízlik? jak sobie chcesz ahogy akarod; ahogy óhajtod; ahogy jónak látod jak sobie dobrze życzę Isten engem úgy segéljen! jak sobie kto pościele, tak się wyśpi ki mint veti ágyát, úgy alussza álmát jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz (közm.) ki mint veti ágyát, úgy alussza álmát jak sprawa stoi? hogy áll az ügy? jak sprawy v. rzeczy stoją? hogy állnak v. mennek az ügyek v. dolgok? jak stał tak stoi úgy áll (egyhelyben), mint azelőtt jak szalony eszeveszetten jak śledzie w beczce átv. mint a heringek [Młodzież zgromadzona na koncercie tłoczyła się jak śledzie w beczce w tak ciasnym pomieszczeniu.: A koncetre összegyűlt fiatalok összeszorultak, mint a heringek abban a szűk helyiségben.] jak śmiesz tak odzywać się do mnie? hogy merészelsz így beszélni velem? jak światem amióta a világ áll, mióta a világ világ Jak, tak, tylko. [(Jak czytamy u Zygmunta Glogera) Tak nazywano grę towarzyską, w której każdy musiał coś opowiedzieć, nie używszy ani razu żadnego z powyższych trzech wyrazów. Jeżeli użył, musiał okupić się fantem. Opowiadającemu robiono zapytania, zniewalające go do użycia słów wzbronionych.] (dawno) Úgy, ahogy, csak. régi társasjáték jak tam idzie? hogy megy dolga?, hogy megy a munka? jak to? hogy-hogy?, hogyhogy?, hogy lehet az? jak to być może? hogy lehet ez?, hogy lehetséges ez? jak to dobrze, że cię spotykam! milyen jó, hogy találkozunk! jak to dobrze, że już wreszcie można dostać słownik polsko-węgierski i węgierskopolski milyen jó, hogy már végre lehet kapni lengyel-magyar és magyar-lengyel szótárt jak to jest? hogy van ez? jak to jest po polsku? hogy mondják lengyelül? jak to jest, że twoja matka i twój ojciec teraz nie pracują? hogy van az, hogy az anyád és az apád most nem dolgoznak? jak to mówią po polsku ahogy lengyelül mondják jak to może być? hogy lehet ez? jak to napisać po polsku? hogy írják ezt lengyelül? jak to nie pracują? hogy-hogy nem dolgoznak? jak to powiedzieć hogy mondják?, hogy mondod? jak to powiedzieć po polsku? hogy mondják lengyelül? jak to rozumiesz? hogy érted ezt? Jak to wszystko się zaczęło? Hogyan kezdődött mindez? jak to się mówi? hogy mondják ezt? jak to się mówi po polsku? hogy mondják lengyelül? jak to się nazywa? hogy hívják ezt? hogy is hívják? hogy is mondják? hogy mondják? mi ez? jak to się nazywa po polsku? hogy hívják ezt lengyelül? jak to się Panu/Pani podoba? hogy tetszik ez önnek? jak to się pisze? hogy írják ezt? jak to się wymawia? hogy kell ezt kiejteni?, hogy ejtik ezt? jak to wygląda? milyen az?, hogy néz ki? jak trzeba wymawiać to słowo? hogyan kell kiejteni ezt a szót? jak tu pięknie! jaj de szép itt! jak ty komu, tak on tobie [ahogy te másnak, más úgy neked] amilyen az adjonisten, olyan a fogadisten jak ty mnie, tak ja tobie [ahogy te nekem, én úgy neked] amilyen az adjonisten, olyan a fogadjisten jak ty się nazywasz? hogy hívnak téged? jak tylko amint, ahogy; alighogy, mihelyt, mihelyt csak jak tylko będzie można amint lehetséges lesz

18 2211 jak tylko przyjdę, nie omieszkam cię odwiedzić mihelyt megérkezem, el nem mulasztom, hogy fel ne keresselek; mihelyt megérkezem, felkereslek jak tylko umiłem najlepiej; jak tylko mogłem najlepiej legjobb képességem szerint; ahogy csak tudtam jak u Pana Boga za piecem (átv.) főúri kényelemben jak uciął mintha elvágták volna jak ulał (átv.) mintha ráöntötték volna jak uprzednio pisałem mint fentebb írtam jak w dym (átv.) egyenesen, nyiltan, teketória nélkül, ceremónia nélkül jak w karczmie mint a kocsmákban jak w młynie lármásan, zajosan jak w niebie, tak i na ziemi ahogy az égben, úgy a földön is (Miatyánk részlete) jak widać ahogy látszik; mint látjuk jak wiadomo [syn. naturalnie, oczywiście, ani chybi, bez wątpienia, bez wątpliwości, bezspornie, bezsprzecznie, ewidentnie, na bank, na pewno, nie ulega wątpliwości, niewątpliwie, niezbicie, rozumie się samo przez się, z pewnością, nie ulega kwestii, wiadomo, w oczywisty sposób] mint ismeretes; természetesen; kétségtelenül jak wieść niesie az a v. ahogy a hír járja; a hírek szerint; ahogy v. amint hírlik jak wół 1. mint (egy) ökör; 2.(átv.) világos, nyilvánvaló jak wół do karety (átv.) (mint ökör a hintóban) mint tehénen a gatya jak wyglądają inne pokoje? milyen a többi szoba? jak wyżej (jw.) mint fent v. feljebb (m. f.) jak z krzyża zdjęty mint akit a sírból húztak ki jak z łaski kényszeredetten, kelletlenül jak z nóg ścięty alig áll a lábán jak z procy nyílsebesen, villámgyorsan, mintha puskából lőtték volna ki; meggondolatlanul jak z rękawą bőségben; (átv.) könnyen jak z żurnalu mintha divatlapból vágták volna ki jak za dobrych czasów mint a régi jó időkben jak zawsze ahogy mindig jak zdrowie? hogy van?, hogy vagy?, hogy érzi magát? jak zdróweczko? hogymint szolgál v. van a kedves egészsége? jak zorganizowaliście BHP (bezpieczeństwo i higienę pracy)? hogyan szervezték meg a munka- és egészségvédelmet? jak zwyczaj każe ahogy a szokás megköveteli, a hagyományok szerint jak zyskał, tak stracił ebül szerzett jószág ebül vész el; ahogy jött, úgy el is ment; ahogy megszerezte, el is veszítette jak żyję, nic podobnego nie widziałam ilyet még életemben nem láttam; életemben sem láttam ehhez hasonlót jakby [I. partykuła komunikująca, że wyrażony w zdaniu sąd nie odpowiada dosłownie faktycznemu stanowi rzeczy, np. Wszystko w jego żołądku zaczęło jakby pulsować. II. 1. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne określające sytuację nierzeczywistą, która, biorąc pod uwagę to, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym, mogłaby się urzeczywistnić, np. Chichotaliśmy, jakbyśmy mieli łaskotki.; 2. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne określające warunki urzeczywistnienia się tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Jakbyś znalazł chwilę, wpadnij do nas jutro.] mintha, mintegy; akárcsak, akárhogy, akárhogyan jakby do trzech zliczył nie umiał mintha háromig sem tudna számolni; adja az ártatlant, mafla jakby go kto na sto koni wsadził [olyan boldog, mintha száz lóra ültették volna] olyan boldog, hogy majd kibújik a bőréből jakby kamień w wodę rzucił [mintha követ dobna a vízbe] (átv.) sürű homályba borítani; elásni jakby kij połknął mintha nyársat nyelt volna jakby nigdy nic mintha misem v. semmi sem történt volna jakby piorunem rażony minha villám sújtotta volna jakby się do tego urodził mintha v. mintacsak arra született volna jakby spadł z księżyca mint aki a holdról jött jakby spod ziemi wyrósł mintha a földből nőtt volna ki jakby z nieba spadł mintha az égből pottyant volna jakem żywy úgy igaz, ahogy élek; úgy éljek (én)! jaki, jaka, jakie [1. zaimek wprowadzający pytanie, np. Jakie książki najchętniej czytasz?; 2. zaimek wprowadzający pytanie zależne, np. Nie wiem, jakie wina lubisz.; 3. zaimek przyłączający do nadrzędnego rzeczownika zdanie rozwijające, które określa cechę charakteryzowanego obiektu, np. W mieście była powódź, jakiej nie pamiętało starsze pokolenie.; 4. zaimek wprowadzający zdanie wykrzyknikowe i komunikujący, że stopień natężenia cechy, o której mowa w zdaniu, jest wysoki, np. Jaka duża ryba!; 5. pot. zaimek

19 2212 nieokreślony, używany przed rzeczownikiem i odnoszący się do niego, np. Może zrobisz jaki obiad.; 6. pot. zaimek dodawany do określenia liczby, ilości lub miary w przybliżeniu, np. Dostał za tę pracę jakie dwa tysiące.]; jakowy, -a, -e milyen? minő? miféle?; mily v. milyen nagy v. nagyon; mekkora; amilyen; akármilyen, bármilyen; körülbelül, mintegy jaka będzie stawka? milyen alapon (játszunk)? jaka głębokość ma ten basen? milyen mély ez a medence? jaka kokosz, takie jajko [amilyen a kotlós, olyan a tojás] amilyen az adjonisten, olyan a fogadjisten jaka mać, taka nać amilyen az anya, olyan a lánya jaka mi dama! (gúnyos) micsoda dáma! jaka narodowość? milyen nemzetiségű? jaka robota taka zapłata (közm.) amilyen a munka, olyan a fizetés jaka spowiedź, takie rozgrzeszenie (közm.) amilyen a gyónás, olyan a feloldozás jaka szkoda! milyen kár!, micsoda kár! de kár! jaka szkoda, że się nie udało! milyen kár, hogy nem sikerült! jaka dziś data? mi mai dátum? jaka jest cena tego? mi az ára ennek?, mi ennek az ára? jaka jest cena tego pokoju? mi az ára ennek a szobának?, mennyibe kerül ez a szoba? jaka jest dzisiaj pogoda? milyen idő van ma? jaka jest dziś data? hanyadika van ma? jaka jest kuchnia (łazienka, sypialnia)? milyen a konyha (fürdőszoba, hálószoba)? jaka jest następna stacja? mi a következő állomás? jaka jest obsada? milyen a szereposztás? jaka jest pana (pani) ulubiona opera? melyik a kedvenc operája? jaka jest pani Kovács? milyen Kovácsné asszony? jaka jest pogoda? milyen az idő?; milyen idő van? jaka jest pojemność tej butelki? mekkora ennek az üvegnek a térfogata? jaka jest prognoza pogody na jutro? milyen az előrejelzés holnapra? jaka jest różnica? mi a különbség? jaka jest szerokość tego materiału? milyen széles ez az anyag? jaka jest ta (to) koszula? milyen ez (az) az ing? jaka jest ta ulica? (jaka ona jest)? milyen az utca? (milyen ő?) jaka jest teraz pogoda? milyen idő van ma? jaka jest teraz pora roku? milyen évszak van most? jaka jest trasa autobusu osiemdziesiąt sześć mi a 86-os busz útvonala? jaka jest twoja rodzina? milyen a családod? jaka jest Warszawa, Łódź, Zielona Góra? (r. ż.) milyen Varsó, Łódź, Zielona Góra? jaka jest wydajność pracy? milyen a munka termelékenysége? jaka numer? hányas méretben? jaka piękna jest ta okolica (góra, rzeka) milyen szép ez a környék (hegy, folyó) jaka praca, taka płaca (közm.) amilyen a munka, olyan a fizetés v. fizetség jaka szkoda! milyen v. micsoda kár!, de kár! jaka to jest droga? milyen út ez? jaka to jest stacja? milyen állomás ez? jaka to jest ulica? milyen utca ez? jaka z tego korzyść? mi haszna? Jaka z tego korzyść dla ciebie? Mi hasznod van belőle? jaką benzynę pan (pani) prosi? milyen benzint kér? jaką czytasz gazetę? milyen újságot olvasol? jaką dziewczyną jest Agnieszka? milyen lány Agnieska? jaką dziewczyną jest ona? milyen kislány ő? jaką koszulę pan/pani sobie życzy? milyen inget parancsol? jaką literaturę ona studiuje? milyen irodalmat tanul ő? jaką masz pensję? mennyi v. mi a fizetésed? jaką masz z tego korzyść? mi hasznod van ebből? jaką miarką mierzysz, taką ci odmierzą (közm.) amilyen mértékkel mérsz, olyannal kapod vissza v. mérnek neked is jaką operę idziecie dzisiaj? milyen operára megyünk ma? jaką pan (pani) lubi herbatę: mocną czy słabą? hogy szereti a teát: erősen vagy gyengén? jaką pan/pani ma pensję? mennyi a fizetése? jaką pogodą mamy dzisiaj? milyen idő van ma? jaką zupę owocową pan/pani proponuje? milyen gyümölcslevest tud ajánlani? jaki bądź bármilyen, akármilyen; mindegy, hogy milyen jaki dzień będzie jutro? milyen nap lesz holnap? (hétfő, kedd, szerda, csütörtök, péntek, szombat, vasárnap?) jaki dzień będzie jutro? milyen nap lesz holnap? (jó, rossz, szép, borult, stb.) jaki dzień będzie pojutrze? milyen nap lesz holnapután? jaki dzień był wczoraj? milyen nap volt tegnap?

20 2213 jaki dzień dziś mamy? milyen nap van ma? jaki dzień jest dzisiaj? milyen nap van ma? jaki film grają? milyen filmet játszanak? jaki film można zobaczyć? milyen filmet lehet megnézni? jaki format? milyen formátum?, milyen méretűt? jaki głupi milyen ostoba!, milyen buta!, ja, de buta! jaki jest dzisiaj program telewizyjny? mit adnak v. mi megy ma a tévében? jaki jest Kraków, Lublin, Poznań, Toruń, Wrosław? (r. m.) Milyen Krakkó, Lublin, Poznań, Toruń, Wrosław? jaki jest nakład tej gazety (tego czasopisma)? mekkora ennek az újságnak (folyóiratnak) a példányszáma? jaki jest numer twojego telefonu? jest numer mojego mobilowego telefonu - milyen telefonszámod van? A mobiltelefonom száma jaki jest numer zezwolenia na broń? mi a fegyverviselési engedély száma? jaki jest pan Kovács? milyen Kovács úr? jaki jest pana/pani język ojczysty? mi az anyanyelve? jaki jest pana/pani zawód? mi a szakmája?, mi a foglalkozása? jaki jest program dzisiejszego koncertu? mi a mai koncert programja? jaki jest przedpokój? milyen az előszoba? jaki jest rezultat? mi az eredmény? jaki jest ten (to) sweter (krawat)? milyen ez (az) a pulóver (nyakkendő)? jaki jest ten dom? milyen a ház? jaki jest teraz kurs waluty? mi most a valutaárfolyam? jaki jest teraz miesiąc? milyen (melyik) hónap van most? jaki jest twój dom? milyen a te házad? jaki jest twój kolega/twoja koleżanka (twój przyjaciel/twoja przyjaciółka)? milyen a kollégád/kolléganőd (barátod/barátnőd)? jaki jest twój pokój w akademika? milyen a te szobád a diákszállón? jaki jest wynik? mi az eredmény? jaki język on studiował? milyen nyelvet tanult? jaki mądry milyen okos!, milyen bölcs!, jaj, de okos! jaki numer? milyen szám?, milyen számút?; hányas méretet? jaki numer pan (pani) nosi? (cipő) milyen számot visel? jaki on jest?, jaka ona jest? milyen ő? jaki on, jaka ona, jakie ono jest? milyen? jaki on jest naprawdę? milyen ő valójában? jaki pan dobry! ön milyen jó! jaki pan, taki kram (közm.) amilyen az úr, olyan a szolga jaki Pan/jaka Pani ma program na wieczór? mi az esti programja? jaki pan, taki kram [amilyen az úr, olyan a holmija] amilyen a mester, olyan az inas jaki piękny! milyen szép!, jaj de szép! jaki pokój pan (pani) sobie życzy? milyen szobát parancsol? jaki sport Pan/Pani uprawia? milyen sportot űz? jaki taki meglehetős; amolyan; ilyen, olyan; akármilyen, olyan amilyen; mindegy, hogy milyen jaki teren zajmuje wystawa? mekkora területen fekszik a kiállítás? jaki to jest film (pac)? milyen film (tér) ez? jaki to jest samolot? milyen repülőgép ez? jaki wielki! mekkora!, milyen óriási!, mily nagy!, ja, de nagy! jaki wielki? mekkora? jaki z tego pożytek? mi haszna? jakie biblioteki są czynne w czasie wakacji? milyen könyvtárak vannak nyitva a nyári szünidő alatt? jakie były plony zeszłoreczne (tegoreczne)? - milyen volt a tavalyi (idei) termés? jakie gatunki zbóż uprawiacie? milyen fajta gabonákat termesztenek? jakie jest pan (pani) nazwisko? mi a vezetékneve? jakie jest to mieszkanie? milyen ez a lakás? jakie jest to okno? milyen ez az ablak? jakie jest twoje marzenie? milyen álmod van? jakie jest twoje stanowisko w tej sprawie? mi az álláspontod az üggyel kapcsolatban v. ebbenaz ügyben? jakie jest WC/biuroko? milyen a WC /íróasztal? jakie karty płatnicze państwo akceptują? milyen bankkártyákat fogadnak el? jakie kupiłeś pamiątki i prezenty? milyen emléktárgyakat és ajándékokat kaptál (vásároltál)? jakie lekartwa pan (pani) regularnie zażywa? milyen gyógyszert szed rendszeresen? jakie ma być: jasne czy ciemne? milyet parancsol: világosat vagy barnát? jakie ma pan/pani hobby? milyen hobbija van?, mi a hobbija? jakie ma pan (pani) pisma ilustrowane? milyen képeslapjai vannak?

21 2214 jakie macie napoje (przystawki, zupy, mięsa, ciastka, maszyny rodnicze)? milyen italaik (előételeik, leveseik, húsaik, süteményeik, mezőgazdasági gépeik) vannak? jakie mają państwo nowe nagrania polskich zespołów młodzieżowych? milyen új felvételeik vannak a lengyel ifjúsági együttesektől? jakie mają państwo obuwie gumowe? milyen gumilábbelijük van? jakie mam połączenie do Lublina? milyen csatlakozásom van Lublinba? jakie masz widoki na przyszłość? milyen kilátásaid vannak a jövőt illetően v. a jövőre nézve? jakie masz wyniki w tej dyscyplinie sportowej? milyen eredményeket értél el ebben a sportágban? jakie muzea i wystawy warto zobaczyć? milyen múzeumokat és kiállításokat érdemes megnézni? jakie nasienie taki owoc (közm.) amilyen a fa, olyan a gyümölcse; ki mint vet, úgy arat jakie nieszczęście! micsoda szerencsétlenség!, milyen nagy baj! jakie okolice Polski są najurodzajniejsze? Lengyelország mely vidékei a legtermékenyebbek? jakie pan (pani) ma cukierki? milyen cukorka van? jakie pan (pani) sobie życzy? milyet parancsol? jakie państwo mają wina? milyen boruk van? jakie pięć lat temu (van) vagy öt éve annak jakie rzeczy mogę przewieźć bez cła? milyen dolgokat vihetek vámmentesen? jakie są Katowice, Kielce? (liczba mnoga) milyen Katowice, Kielce? jakie są polskie potrawy narodowe? melyek a lengyel nemzeti ételek? jakie są te (to) spodnie? milyen ez (az) a nadrág? jakie są twojego oczy? milyenek a szemeid? jakie są warunki? mik a feltételek? jakie słowniki można tu dostać? milyen szótárakat lehet itt kapni? jakie to piękne! jaj de szép! jakie wina są? milyen borok vannak? jakie wino pan zamówił (pani zamówiła): słodkie czy wytrawne? milyen bort rendelt: édeset vagy szárazat? jakie wrażenie wywarł/wywarła (zrobił/zrobiła) na panu? milyen benyomást kelt önben? jakie zwierzęta hodujecie? milyen állatokat tenyésztenek? jakiego koloru? milyen színű? jakiego rodzaju? miféle?, milyen fajtájú? jakiego rozmiaru jest ekran telewizora? milyen méretű a készülék ernyője? jakiego tytułu? milyen jogon? jakiej jest produkcji? milyen gyártmányú? jakiej koszuli pan szuka? milyen inget parancsol? jakiej marki, jakiego koloru masz auto? milyen márkájú, milyen színű az autód? jakiej narodowości? milyen nemzetiségű? jakiej Pan/Pani jest narodowości? milyen nemzetiségű? jakiej wielkości? mekkora? milyen nagyságú? jakim bądź sposobem bármilyen módon, akárhogyan jakim obcym językiem Pan/Pani włada? milyen idegen nyelvet beszél? jakim prawem? milyen jogon? jakim sposobem? hogyan? miként? mi módon? jakim studentem jest on? milyen tanuló ő? jakim studentem jest Robert? milyen egyetemista Robert? jakimi językami mówisz? milyen nyelveket beszélsz? jakimi obcymi językami Pan/Pani włada? milyen idegen nyelveken beszél? Jakikolwiek, jakakolwiek [1. zaimek nieokreślony, komunikujący dowolność lub obojętność wyboru, np. Poszukaj sobie jakiejkolwiek pracy.; 2. zaimek nieokreślony, wyrażający negatywną ocenę wartości przedmiotu, np. Zrobiła sweter z jakiejkolwiek wełny i po praniu musiała go wyrzucić.; 3. zaimek komunikujący, że cecha danego obiektu lub stanu rzeczy jest nieistotna z punktu widzenia tego, o czym mowa w wypowiedzeniu nadrzędnym, np. Jakiekolwiek masz kłopoty, skorzystaj z pomocy rodziców.] bármilyen, akármilyen, valamilyen; mindegy, hogy milyen jakikolwiek środek bármilyen v. akármilyen eszköz jakiś, jakaś, jakieś [1. zaimek nieokreślony, np. Jakieś dziecko płacze.; 2. zaimek dodawany do określenia liczby, ilości lub miary w przybliżeniu, np. Wrócę za jakąś godzinę.; 3. pot. zaimek wyrażający przypuszczenie nadawcy, że cecha komunikowana przez przymiotnik w pewnym tylko stopniu przysługuje komuś lub czemuś, np. Ona była dzisiaj jakaś ponura.]; jakowyś valamilyen, valami, valamiféle; holmi (pewny) egy bizonyos; egy ; körülbelül jakaś kwotę pobierać a. pobrać a. wybrać a. wybierać z banku valamilyen összeget kivesz a bankból

22 2215 jakaś wartość spełnia równanie vmilyen érték kielégíti az egyenletet jakieś trzy kolometry do wioski körülbelül három kilométer v. kilométerre v. kilométernyire van a falucskától jakieś uczucie zawładnęło kimś vmilyen érzés eluralkodik vkin jakiś gość jechał na rowerze valami pacák ment kerékpáron jakiś interes vmi v. egy bizonyos v. egy ügy jakiś jegomość pytał dziś o ciebie ma vki érdeklődött felőled jakiś pan egy bizonyos úr jakiś ty mądry! jaj, de okos vagy! jakiż [wzmocniony zaimek jaki w pytaniach i zdaniach wykrzyknikowych] milyen jakiż ja jestem cierpliwy! (átv.) milyen türelmes vagyok! jakiż to kloc nie obciasany! (átv.) milyen faragatlan tuskó! jakkolwiek [I wszystko jedno w jaki sposób; II zaimek komunikujący, iż niezależnie od przebiegu zdarzeń, o których mowa w zdaniu podrzędnym, stanie się to, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Jakkolwiek sprawa się zakończy, wyjedziemy stąd.; III spójnik komunikujący, że wniosek wynikający z treści zdania podrzędnego jest niezgodny z treścią zdania nadrzędnego, np. Jakkolwiek sytuacja była dla niego krępująca, nie opuścił sali.] bár, ámbár, noha, jóllehet, holott; akárhogy, bárhogy, bárhogyan, vhogyan, vmiképpen, bármiképpen, vmiként jakla [marynarka, żakiet, kurtka] [Słowniczek języka śląskiego] kiskabát, kabát, zakó, zeke jako [I. 1. przyimek wprowadzający określenie roli, jaką pełni jakaś osoba w danych okolicznościach, a także określenie stosunku tej osoby do innych osób, np. Jako gospodarz spotkania starał się być dla wszystkich życzliwy i miły.; 2. przyimek wraz z przyłączanym rzeczownikiem wskazujący na okres życia osoby, o której mowa w zdaniu, np. Jako dziecko przebyła wszystkie choroby zakaźne.; 3. przyimek wprowadzający określenie sposobu potraktowania lub oceny danego obiektu lub stanu rzeczy, np. Takie stany są określane jako depresyjne.; 4. przyimek przyłączający liczebnik porządkowy, który wskazuje na kolejność charakteryzowanego zdarzenia względem innych, np. Sekretarz komisji przyszedł na zebranie jako pierwszy. II. 1. spójnik przyłączający określenie roli, jaką pełni jakaś osoba w danych okolicznościach, a także określenie stosunku tej osoby do innych osób, np. Zatrudniono ją jako sekretarkę dyrektora.; 2. spójnik przyłączający rzeczownik, który wskazuje na okres życia osoby, o której mowa w zdaniu, np. Jako małolata wyproszono go z tej imprezy.; 3. spójnik przyłączający określenie sposobu potraktowania lub oceny danego obiektu lub stanu rzeczy, np. Zaskarżyła decyzję wojewody jako krzywdzącą.; 4. spójnik przyłączający liczebnik porządkowy, który wskazuje na kolejność charakteryzowanego zdarzenia względem innych, np. Jako trzeciemu na mecie przyznano mu brązowy medal.] mint, gyanánt, -ként; miként; miképp, miképpen jako człowiek mądry okos ember létére; mint okos ember jako dowód bizonyítékul jako dowód wdzięczności a hála jeléül jako eksperyment a. doświadczenie kísérletképpen jako gość mint vendég (m. v.) jako pierwszy dobiegł do mety elsőként futott be a célba jako przyjaciel mint barát, barátként jako taki mint ilyen, ebben a minőségben jako tako úgy-ahogy, úgy,ahogy; valahogy, valahogyan; üggyel-bajjal; félig-meddig; annyira-amennyire; feléből harmadából; meglehetősen, lassacskán, tűrhetően jako tako umieć úgy-ahogy tud; vhogyan tud jako że, jako iż [spójnik złożony wprowadzający zdanie, które wyjaśnia informację przedstawioną w drugim zdaniu składowym zdania złożonego, np. Ledwo trzymał się na nogach, jako że spędził całą noc w podróży.] mivelhogy, minthogy; úgymint; azért, mert jako żywo valóban, igen, valóságosan, igazán, csakugyan Jakobici 1 [wierni jednego z dwóch kościołów wschodnich: monofizyckiego kościoła jakobickiego, jego unickiego odłamu - kościoła katolickiego obrządku syryjskiego. - Jakobici zamieszkiwali pierwotnie tereny patriarchatów Antiochii i Jerozolimy (dzisiejszych Syrii, Libanu i Iraku oraz południowej Turcji), obecnie, w wyniku emigracji w XIX i w XX wieku, mieszkają także na Zachodzie - w Europie i Ameryce Północnej. Są w prostej linii potomkami semickiej ludności zamieszkującej te tereny przed najazdem arabskim w VII wieku - Aramejczyków (Syryjczyków), którzy mimo prześladowań oparli się islamizacji.

23 2216 Przyjęli jednak arabskie obyczaje i język, wobec czego nie uznaje się ich za odrębną narodowość; w każdym razie nie aspirują do tego, choć podkreślają swą odmienność od Arabów-muzułmanów. Wyróżnikiem jest jednak nie narodowość, lecz religia.] jakobiták [1. közös neve az egyháztörténelemben a monofiziták szektájának, de mégis különösen a szír, mezopotámiai és khaldeai monofizitákat nevezik igy Baradeus Jakab szír barát után, ki Justinian császár uralma alatt a hazájában levő monofizitákat egységes összeköttetésbe hozta. 2. Szíriai monofizita egyház; neve szerzőjéről, Baradai Jakabról (VI.sz.)] Jakobici 2 [angielscy i szkoccy zwolennicy legitymistycznych pretendentów do tronu z dynastii Stuartów, potomków Jakuba VII.] jakobiták másként Jakabpártiak. [Az elüzött II. Jakab angol királynak és fiának, III. Jakabnak, továbbá unokájának, a trónkövetelő Károly Eduárdnak párthívei. Közülök többen II. Jakabot Franciaországba követték, abban a reményben, hogy Jakab, XIV. Lajos segélyével az angol koronát vissza fogja szerezni. A párthoz különösen sok tory, első sorban a skót nemességnek jelentékeny része tartozott, mely Angliának Skóciával való unióját ellenezte. II. György trónralépése alkalmával a skót jakobiták fegyverre keltek III. Jakab érdekében, amire ennek fia, Károly Eduárd, mint trónkövetelő jelent meg Skóciában, de Culloden mellett (1746 ápr. 27.) szörnyű vereséget szenvedett. Miután az angolok pártjának legfőbb embereit kivégezték, a jakobiták hatalma teljesen megszünt.] jakobin [1. członek najbardziej radykalnego klubu rewolucyjnego w czasie rewolucji francuskiej; 2. członek grupy radykalnych działaczy patriotycznych w okresie powstania kościuszkowskiego; 3. daw. radykalny zwolennik rewolucji] (tört.) jakobinus; a nagy francia polgári forradalom legkövetkezetesebb politikai pártjának tagja; a forradalmi kis- és középpolgárság képviselője; (átv.) radikális és következetesen polgári demokratikus irányzatú politikus jakobinizm [1. radykalny kierunek rewolucyjny powstały we Francji w okresie rewolucji francuskiej; 2. daw. skrajnie lewicowe i radykalne poglądy polityczne] jakobinizmus; a jakobinusok a Szent Jakabról elnevezett párizsi dominikánus kolotorban tartották üléseiket a konventben hegypárt néven játszottak döntő szerepet. A konvent végén bezáratta klubjukat, 1795-ben pedig két véres felkelés után végleg feloszlatta szervezetüket. Vezérük, Robespierre a vérpadon végezte életét. jakobiński, -a, -ie [dotyczący jakobinizmu, jakobinów] jakobinus; a jakobinizmusra jellemző, vele kapcsolatos jakoby [I spójnik przyłączający do zdania nadrzędnego zdanie podrzędne i zarazem podający w wątpliwość to, o czym jest mowa w tym zdaniu, np. Twierdził, jakoby znał ją od dawna.; II partykuła komunikująca, że zawarty w zdaniu sąd nie pochodzi od mówiącego i że mówiący wątpi w prawdziwość tego sądu, np. Krążą pogłoski o mających jakoby nastąpić zmianach w rządzie.] állítólag; úgyszólván; mondjuk, mintha; látszatra; mintegy (jakby) jakoby się na nowo narodził mintha ujjászületett volna jakoby w miesiąc potem körülbelül v. mintegy egy hónapra rá v. hónappal később jakoś [I 1. zaimek odnoszący się do nieokreślonego sposobu wykonania czynności, np. Trzeba to jakoś załatwić.; 2. zaimek sugerujący, że intensywność danego zjawiska jest tak niewielka, że mówiący waha się, czy w ogóle można scharakteryzować to zjawisko w podany sposób, np. Czuł się jakoś niewyraźnie.; 3. zaimek sugerujący, że mówiący nie zna przyczyn danego zjawiska i jest nim zaskoczony, np. Jakoś nie mogę w to uwierzyć.; II partykuła wskazująca na to, że podana charakterystyka dotycząca czasu lub miejsca jest przybliżona, np. Umówmy się tak jakoś na początku przyszłego tygodnia.] valahogy, valahogyan; valamiképpen; akárhogy, akárhogyan; vmi úton-módon; vajmi jakoś furtka musi się znaleźć kell valami kiutat találni jakoś leci valahogy van jakoś o nim teraz cicho mostanában nemigen hallani felőle; mostanában csend van körülötte jakoś to będzie majd csak lesz valahogy; valahogy csak lesz jakoś to wyszło valahogy sikerült; valahogy kiszivárgott jakościowo minőségileg, kvalitatíve; a minőséget illetően jakościowy, -a, -e [dotyczący jakości, związany z jakością] minőségi, kvalitatív jakość [1. wartość czegoś; 2. filoz. istotne cechy przedmiotu wyróżniające go spośród innych] minőség, milyenség, jellegzetesség jakość do przyjęcia elfogadható minőség

24 2217 jakość gwarantowana garantált minőség jakość handlowa kereskedelmi minőség jakość i ilość minőség és mennyiség jakość niska alacsony minőség jakość odbioru vételjósági tényező Jakość oprogramowania (ang. software quality) [ogół cech produktu programowego, które wpływają na zdolności spełniania przez niego określonych wymagań, m.in. elastyczność, funkcjonalność, integralność, niezawodność, efektywność, użyteczność, wydajność.] SQ Software Quality (szoftver minőség) jakość pierwszorzędna kiváló minőség jakość pozostawia wiele do życzenia a minőség sok kívánnivalót hagy hátra v. maga után jakość pracy munkaminőség jakość produkcji termelési minőség; a termelés minősége jakość prodatku termékminőség jakość przeciętna átlagos minőség jakość średnia közepes minőség jakość wyborowa extraminőség jakość wyboru gyártmányminőség jakość wysoka magas minőség jakość życia életminőség jakowyś valamilyen, valamiféle jakoż [1. spójnik komunikujący, że sprawdziły się wcześniejsze przewidywania, o których była mowa, np. Pobiegłem za nią, gdyż złe przeczucia mnie ogarnęły. Jakoż nie omyliłem się.; 2. daw. spójnik potwierdzający zgodność danego faktu z tym, o czym wcześniej była mowa, np. Ze słonkiem trzeba iść spać, jakoż na żurawia wołanie wstawać.], jakożby valóban; csakugyan, tényleg is, tényleg, igazán Jakub [imię męskie pochodzenia biblijnego. יכב Wywodzi się od hebrajskiego rdzenia oznaczającego piętę (według tradycji patriarcha Jakub urodził się trzymając za piętę [hebr. aqeb] swojego brata Ezawa). Istnieją również teorie, że imię to pochodzi od hebrajskiego Jaaqob - "zesłany by karać nas za nasze grzechy" (inne tłumaczenie: "ten, którego Bóg ochrania"). Imię to było znane w Mezopotamii w brzmieniu Ja-ah-qu-ub-el i w Egipcie Ja'qob-hr. Łączy się też to imię z arabskim słowem "jakub" nagórnik. W Polsce imię Jakub znane jest od XIII wieku w formach i ze zdrobnieniami: Jakub, Jakób, Jakob, Jakow, Jekub, Jokob, Jokub, Jakusz, Jakuszek, Jakubek, Jakubko, Kusz, Kuszęt, Kuba. Dawniej pisano je przez "ó", ale w 1936 wprowadzono reformę ortograficzną. Zmieniając niektóre rzeczy wprowadzono m.in. pisownię tego imienia przez "u" (Jakób Jakub). Od 2000 (dane do 2008 r.) jest to najczęściej w Polsce nadawane imię dzieciom płci męskiej.] Jakab [bibliai férfinév. A név a héber Jákób (Jakov) magyar formája. A bibliai Jákób nevéből ered, aki a Tóra elbeszélése szerint a zsidók ősatyja volt. A héber név jelentése: ő követni fog. Női párja a Zsaklin.], Jákób Jakub [ojciec Józefa, męża Marii, matki Jezusa] Jákób (Mária (1) férjének, Józsefnek (7) atyja (Mt 1,15-16).) Jakub, Jakob (zajmujący czyjeś miejsce, trzymający piętę) [patriarcha, syn Izaaka i Rebeki; młodszy od swego brata Ezawa. Jego brat Ezaw został wielkim myśliwym, a Jakub był spokojnym i duchowym typem człowieka, lubiącym mieszkanie w namiotach. Izaak lubił więcej Ezawa, a matka, Rebeka, znów Jakuba. On jest jednym z tych trzech patriarchów, z których Abraham otrzymał początek wiary w prawdziwego Boga. Izaak jest typem niebiańskiego człowieka, otrzymującego Kościół symbolizowany przez Rebekę, a Jakub jest spadkobiercą wszystkich obietnic. Jakub zaczął życie jako naturalny człowiek. Używał dróg własnych nawet w otrzymywaniu błogosiewieństwa (chociaż Bóg miał na pewno lepsze sposoby do przekazania mu przyobiecanego błogosławieństwa). Z początku nie żył wiarą ojców swoich. Przeżył Boga nad rzeką Jabok, gdzie zwyciężył w walce duchowej; otrzymał nowe imię Izrael (żołnierz Boga, mocujący się z Bogiem), od tej chwili jego życie cielesne zstąpiło na miejsce drugie, a na pierwsze miejsce przyszło życie duchowe. Miejsce, gdzie się to działo, nazwał Fanuel, Penuel. Żył w Egipcie 17 lat, tan umarł mając lat 147, skąd ciało jego, po zabalsamowaniu, przewieziono z powrotem do ziemi Kana i pogrzebano w jaskini na polu Machpela, gdzie spoczywały zwłoki ojca jego, dziadka Abrahma, matki jego Sary, żony. Jego dwunastu synów dało początek dwunastu pokoleniom, które później także zwano Izraelem. I oto dzieci Jakuba z Lei: Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar, Zabulon i Dina - córka. Jakuba i Bilhy, służebnicy Racheli: Dan, Naftali. Jakuba i Zylpy, służebnicy Lei: Gad, Aser. Jakuba i Racheli: Józef i Beniamin.] JÁKÓB (sarkot fogó, elgáncsoló; csaló; aki a másik helyére lép) [Izsák és Rebeka fia; Ézsau fiatalabb ikertestvére (1Móz 25,21-26), akitől megvásárolta elsőszülöttségi jogát egy

25 2218 tál főzelékért (1Móz 25,29-34); csellel megszerezte atyjától az elsőszülöttségi áldást (1Móz 27,1-41); Háránba (3) kellett menekülnie; útközben álmot látott egy földtől az égig érő létráról (1Móz 27,42-28,22). Sok éven át nagybátyjának, Lábánnak szolgálatában állt, és feleségül vette annak leányait, Leát és Ráhelt (1Móz 29,1-30); két feleségétől, és azok Bilha és Zilpa nevű szolgálóitól tizenkét fia és egy leánya született (1Móz 29-30); elmenekült Lábántól (1Móz 31); ismeretlen angyali lénnyel küzdött Peniélnél (1Móz 32,24-32); megbékélt bátyjával, Ézsauval (1Móz 33); egy nagy éhínség idején egész nemzetségével együtt Egyiptomba költözött (1Móz 42-46), és ott is halt meg (1Móz 49).] Jakub syn Alfeusza a. Jakub Mniejszy Apostoł (zm. 62) [jeden z Dwunastu Apostołów, mylnie zwany Mniejszym, gdyż, prawdopodobnie błędnie, utożsamiany bywa z Jakubem sprawiedliwym, najważniejszym z grona braci Pańskich (krewnych Jezusa) i jednym z filarów Kościoła jerozolimskiego (por. Dz 12,17 i 15,13-21). Święty ten wymieniany jest w Modlitwie Eucharystycznej (Communicantes) Kanonu rzymskiego.] Ifjabb Jakab apostol, Alfeus fia, a Jézus által kiválasztott 12 apostol egyike. [Az apostolok felsorolásában a 9. helyen szerepel (Mk 3,18; Mt 10,3; Lk 6,14; ApCsel 1,13). Mivel az apostolok közt szerepel egy másik Jakab is, ezért kapta a megkülönböztető ifjabb nevet. Azonban ez az elnevezés bizonytalansággal terhelt.] Jakub Większy (Starszy), dla odróżnienia od Jakuba Mniejszego (Młodszego) Apostoła, Jakub Pielgrzym lub Jakub z Compostelli, scs. Apostoł Iakow Ziewiediejew (zm. 43 lub 44) [jeden z 12 apostołów Jezusa Chrystusa, syn Zebedeusza i Salome, brat Jana Ewangelisty (Jana Teologa), męczennik, święty Kościoła katolickiego, anglikańskiego, ewangelickiego, ormiańskiego, koptyjskiego i prawosławnego. Święty ten wymieniany jest w Modlitwie Eucharystycznej (Communicantes) Kanonu rzymskiego.] Idősebb Jakab apostol (Iacobus Maior) ( 42 vagy 44) [Zebedeus és Szalome fia, János evangélista testvére, Jézus egyik apostola. Idősebbnek nevezik, hogy megkülönböztessék Jézus másik tanítványától, Alfeus fiától, Ifjabb Jakab apostoltól. Szent János leírása szerint Jakab egyike volt Jézus első tanítványainak. Testvérével együtt Keresztelő Szent János tanítványai voltak, ő vezette el őket Jézushoz (Jn 1,29 39). A szinoptikus evangéliumok leírása szerint Jakab Jánossal együtt apjukkal a tengerparton ültek, mikor Jézus elhívta őket. Márk evangéliuma Boanerges-nek, a mennydörgés fiainak hívja a testvérpárt (Mk 3,17). Jakab jelen volt a színeváltozáskor, Jairus leányának feltámasztásakor, és a Getszemáni-kertben is. Az Apostolok cselekedetei alapján tudjuk, hogy Heródes Agrippa karddal kivégeztette Jakabot, János testvérét (ApCsel 12,2). A középkorban elterjedt nézetnek, mely szerint Jakab Hispániában térített volna, úgy tűnik, nincs történelmi alapja. Sírját a IX. század óta Santiago de Compostelában tisztelik. II. Alfonz király kezdett a sír fölé templomot építeni.] Jakubowie Nowego Testamentu [imię Jakub oznacza kogoś, co wyparł drugiego i zajął tegoż miejsce; może oznaczać także kogoś, co trzyma drugiego za piętę (co Jakub, syn Izaaka. czynił w czasie rodzenia się). W polskich przekładach imię Jakub zatrzymane zostało w Starym i Nowym Testamencie.] - JAKAB ("Jákób" görög alakja; csaló) [Újszövetségben található nevek] Jakubów jest w NT aż czterech i nadmieńmy tu, że z wynalezieniem różnic między tymi jest bardzo trudno: 1. Jakub, apostoł, syn Zebedeusza, brat Jana. Zamordowany przez Heroda. JAKAB ("Jákób" görög alakja; csaló) [Zebedeus fia (Mt 10,2; Mk 1,19); János (2) apostol testvérbátyja (Mt 10,2; 17,1; Mk 3,17; 5,37); a tizenkét apostol közt volt (Mt 10,2-4); Jézus egyik unokafivére lehetett, foglalkozásra nézve halász (Lk 5,10-11); a megdicsőülés hegyén ott volt Jézussal (Mt 17,1-8); fivérével, Jánossal együtt a "Boanerges" (mennydörgés fiai) melléknevet viselte (Mk 3,17); felbosszantotta a többi apostolt (Mk 10,41); I. Heródes (5) Agrippa megölette (ApCsel 12,2).] 2. Jakub Mały, Mniejszy, syn Alfeusza, także wzrostem mniejszy od synów Zebedeuszowych, jeden z dwunastu apostołów. fiatalabbik Jakab, az Alfeus (2) fia [szintén apostol (Mt 10,3; ApCsel 1,13)] 3. Jakub, brat Pański, autor ''Listu Jakuba Apostoła'' [Należy tu zaznaczyć, że bracia i siostry Pana zaczęli w Niego wierzyć dopiero po Jego zmartwychwstaniu. Ten Jakub był bardzo czynny w zborze jerozolimskim.] Jakab, az Úr testvére (Mt 13,55; Mk 6,3; Gal 1,19) [Jézust, annak földi szolgálata alatt nem ismerte el Messiásnak (Jn 7,5);

26 2219 feltámadása után azonban meggyőződéses tanítványa lett (1Kor 15,7); a jeruzsálemi gyülekezet vezető személyisége (ApCsel 12,17; 21,18; Gal 1,19; 2,9.12); vezette az apostolok jeruzsálemi tanácskozását (ApCsel 15,13; 21,18); tanácsolja Pált (ApCsel 21,18-24); Josephus arról tudósít, hogy 62-ben a zsidó főpap mártírhalálra ítélte.] 4. Jakub, ojciec apostoła Judasza Jakab, Júdás (3) apostol atyja (Lk 6,16; ApCsel 1,13). jakucki, -a, -ie [przymiotnik od: Jakucja, Jakuck] jakut jakże [1. zaimek wprowadzający pytanie o sposób wykonywania czynności, np. Jakże go do tego namówić?; 2. zaimek wprowadzający zdanie wykrzyknikowe, podkreślające wysoki stopień nasilenia danego stanu rzeczy lub danej cechy, np. Jakże byłam naiwna!; 3. zaimek wprowadzający pytanie retoryczne, wyrażające niezadowolenie, oburzenie, wątpliwość lub kwestionujące czyjeś postępowanie, np. Jakże mogłaś go puścić samego w góry?] hogyan, hogyan is, hogyhogy jakże! hogyan!, hogy is ne! jakże jestem szczęśliwy! milyen szerencsés vagyok! jakże się cieszę! mennyire örülök neki! jakże to zrobisz? ugyan hogyan csinálod ezt? jakżeby nie dehogynem jalapa csodatölcsér, jalapagyökér (Mirabilis jalapa) jalapa meksykańska (Exogonium purga) [1., roślina z rodziny powojowatych (Convolvulaceae). Korzenie bulwiaste, łodyga wijąca się, purpurowa, liście sercowate, kwiaty różowe, wyrastające w kątach liści. Dziko rośnie w Meksyku, ale często uprawiana jest na obszarach gorących jako roślina lecznicza, silnie przeczyszczająca, oraz ozdobna. 2. roślina o dużych, czerwonych kwiatach, uprawiana w krajach tropikalnych] - mexikói jalapa (Exogonium purga) jałmonka [rodzaj czapki nocnej. W spisie rzeczy króla Zygmunta Augusta znajdujemy jałmonkę sobolową pod czapkę husarską.] (dawno) éjjelisapka jałmużna [1. datek ofiarowany ubogiemu; 2. - ofiary dla ubogich. Jako pomoc biednym polecana w Nowym Testamencie. - Biblia Tysiąclecia: Mieszkała też w Jafie pewna uczennica imieniem Tabita, co znaczy Gazela. Czyniła ona dużo dobrego i dawała hojne jałmużny. Biblia Gdańska: A była w Joppie niektóra uczennica, imieniem Tabita, która wyłożywszy, zowie się Dorka; ta była pełna dobrych uczynków i jałmużny, które czyniła.] alamizsna = ennivaló (görög), könyöradomány [rokon szó az elemózsia] [1. Az ínség enyhítésére szolgáló ajándék. Mind az Ószövetség, mind az Újszövetség felhív, hogy a szegényekről emlékezzünk meg; a farizeusoknál törvényileg előírták az alamizsnaosztást (3Móz 19,9-10; ApCsel9,36). 2. hit indításából gyűjtött szeretetadomány; a legtöbb vallásban kötelező kegyességi gyakorlat; 3. könyöradomány, kis ennivaló, pénz] jałmużnica, jałmużniczka [popularna w średniowieczu damska sakiewka składająca sie z dwóch prostokątów, bogato haftowana, głównie w sceny z romansów. Służyła bogatym damom do przechowywania monet przeznaczonych na jałmużnę po wyjściu z kościoła.] jótékonykodó, adakozó nő, jótékony asszony v. asszonyság; (daw) női erszény jałmużnictwo alamizsnálkodás, jótékonykodás jałmużniczy, -a, -e jótékony, adakozó jałmużnik [1. daw. duchowny przydzielony jakiejś osobie, rozdzielający w jej imieniu jałmużnę; 2. daw. urząd dworski; też: osoba sprawująca ten urząd; 3. daw. człowiek dający jałmużnę] adakozó v. jótékony v. jótékonykodó ember, (tört.) alamizsnás jałmużnik królowej a királyné alamizsnása v. alamizsnát osztó hatalmasa jałoszka [zob. jałówka w zn. 1.] üsző [a nőnemü szarvasmarha, mely nem ellett, de metszőfogait még ki nem váltotta, s agancsár (p. szarvasüsző), mielőtt első borját elli]

27 2220 Jałowe martwice kości (łac. necrosis aseptica ossium, syn. necrosis ischaemica, osteochondrosis, osteochondritis, epiphysitis, chondroosteonecrosis) [grupa chorób, których wspólną cechą jest nekroza kości lub jej fragmentów, niezwiązana z udziałem zakażenia drobnoustrojami.] csontelhalás (osteonecrosis) jałowaty, -a, -e [był kolorem żółtym a nazwę wziął od jałowca] boróka-; sárga szín (színváltozat) jałowaty kolor [1. kolor kontusza szlacheckiego, czyli czerwony. Nazwa wywodzi się od rosyjskiego słowa ałowatyj czyli czerwonawy. Mylne jest przypuszczenie, że jałowaty był kolorem żółtym a nazwę wziął od jałowca. Starowolski w Reformacyi Obyczajów Polskich twierdzi: Nie po kontuszu jałowatym szlachcic ma się dać poznać, ale po cnocie. Szlachta używała koloru czerwonego, kolor żółty był zarezerwowany dla mieszczan; 2. to kolor żółtawy, od jałowca. Był za czasów Zygmunta III powszechną barwą kontuszy.] (daw) nemesi köntös sárgás színe jałowica [1. młoda krowa niemająca jeszcze potomstwa; jałówka; jałoszka; 2. miała być ofiarowana za znalezionego trupa, którego zabójcy nie można było odnaleźć.] áldozati üsző jałowcowy, -a, -e [przymiotnik od: jałowiec (np. olejek jałowcowy)] borókábűl készült, borókajałowcówka [1. wódka gatunkowa wytrawna; 2. odmiana gruszy; też: owoc tej gruszy] borókapálinka, borovicska jałowica [młoda krowa niemająca jeszcze potomstwa; zob. jałówka w zn. 1.; jałoszka] üsző jałowiczy, -a, -e üszőjałowić terméketlenné tenni, miskárolni jałowiec [iglasty krzew lub drzewo o drobnych, czarnych owocach] boróka, borókafenyő, gyalogfenyő; borókabogyó Jałowiec (Juniperus L.) [1. rodzaj roślin iglastych należący do rodziny cyprysowatych. Liczy gatunków, z których w Polsce w warunkach naturalnych występują. Gatunkiem typowym jest jałowiec pospolity (Juniperus communis L.). 2. rodzaj z rodziny cyprysowatych, ok. 70 gatunków zimozielonych drzew i krzewów rosnących na półkuli północnej, sięgających aż w góry obszarów przyrównikowych. Na półkuli południowej tylko 1 gatunek. Szpilki ustawione naprzeciwlegle lub w okółkach, czasem w formie łusek. Nasienie w postaci tworu zwanego szyszkojagodą. Drewno jałowca odporne na gnicie, stosowane w budownictwie i stolarstwie] boróka (Juniperus L.) [a ciprusfélék családjának egyik nemzetsége]; borsfenyő, apró fenyő, gyalogfenyő, fenyőtüske, pattogó, gúzsfenyő Gatunki flory Polski jałowiec chiński (Juniperus chinensis L.) gatunek uprawiany jałowiec łuskowaty (Juniperus squamata Buch.-Ham. in Lamb.) gatunek uprawiany jałowiec płożący (Juniperus horizontalis Moench) gatunek uprawiany jałowiec pośredni (Juniperus media) gatunek uprawiany jałowiec pospolity (Juniperus communis L.) jałowiec sabiński, j. sawina (Juniperus sabina L.) jałowiec wirginijski (Juniperus virginiana L.) gatunek uprawiany Inne gatunki (wybór) jałowiec bermudzki (Juniperus bermudiana) jałowiec nadbrzeżny (Juniperus conferta Parl.) jalowiec rozesłany (Juniperus procumbens) jałowiec skalny (Juniperus scopulorum Sarg.) jałowiec Pfitzera (Juniperus pfitzeriana) (chinensis sabina) Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.) Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.) [gatunek zawsze zielonego krzewu lub drzewa należący do rodziny cyprysowatych. Występuje na półkuli północnej od południowych krańców Arktyki po ok. 30 N w Europie, Azji i

28 2221 Ameryce Północnej.] közönséges boróka (Juniperus communis) [a ciprusfélék családjába tartozó örökzöld növényfaj. Fűszer- és gyógynövény. Népies neve: apró fenyő, borostyántüske, borosán, borovicska, fenyőtüske, borsikafenyő, borsfenyő, fenyőmag, gyalogfenyő, törpeboróka, töviskés fenyő, borókafenyő, gúzsfenyő, pattanófenyő, komkék.] Jałowiec sabiński (Juniperus sabina L.) [gatunek krzewu iglastego należący do rodziny cyprysowatych. Inne nazwy zwyczajowe: jałowiec sawina, jałowiec sawiński.] szagos boróka (nehézszagú boróka, Juniperus sabina) [népi nevén Boldogasszony ága a ciprusfélék családjába tartozó örökzöld növényfaj] Jałowiec wirginijski (Juniperus virginiana) [gatunek drzewa iglastego. Występuje naturalnie w Ameryce Północnej, w Europie sadzone] virginiai boróka (Juniperus virginiana) [a ciprusfélék családjába tartozó örökzöld növényfaj. Vörös cédrus néven is ismert. Kertekben szerte a világon gyakran ültetik.] Juniperus phoenicea [jałowiec, dziki krzak: Biblia Warszawska: Jest on jak jałowiec na stepie i nie widzi tego, że przychodzi dobre; mieszka na zwietrzałym gruncie na pustyni, w glebie słonej, nie zaludnionej; Biblia Tysiąclecia: Jest on podobny do dzikiego krzaka na stepie, nie dostrzega, gdy przychodzi szczęście; wybiera miejsca spalone na pustyni, ziemię słoną i bezludną; Biblia Gdańska: Albowiem stanie się jako wrzos na puszczy, który nie czuje, gdy co dobrego przychodzi, ale bywa na suchych miejscach na puszczy w ziemi słonej, i w której nikt nie mieszka.] Föníciai boróka, hangafa (Juniperus phoenicea) [1. Libanon nyugati lejtőin termő növény (Jer 17,6; 48,6), pusztai cserjének is nevezik. 2. A legmediterránabb borókák közé tartozik: az aleppóifenyőhöz hasonlóan végig kíséri a mediterrán partokat D-Európától Kis- Ázsiáig, É-Afrikáig. Tömött bokor vagy kisebb fa, néha egészen a földhöz simuló. A napos meleg helyeket kedveli, a szárazságot egész jól bírja. Mert olyanná lesz, mint a hangafa a pusztában, és nem látja, hogy jó következik, hanem szárazságban lakik a sivatagban, a sovány és lakhatatlan földön. (Jeremiás próféta könyve 17. rész, 9. vers) Dániel könyvében olvasható a magános hangafa története, melyet a föníciai borókával azonosítottak.] jałowieć [1. stawać się jałowym; 2. stawać się pozbawionym wewnętrznych przeżyć, wrażeń, pomysłów itp.] meddővé v. terméketlenné válni jałowizna [1. młode bydło niemające jeszcze potomstwa; 2. puste lub nieurodzajne pole; 3. pustka intelektualna lub moralna] üsző, terméketlen föld jałowo hiába, feleslegesen, üresen, pusztán, szárazon; rántás nélkül, böjtösen, soványan, zsírtalanul jałowo jadać böjtösen étkezni v. táplálkozni jałowo pisać szárazon v. gondolat nélkül írni; száraz, színtelen a stílusa jałowość (bezpłodność) meddőség, terméketlenség (földnél); (átv.) meddőség, terméketlenség, hiábavalóság jałowość krowy a tehén meddősége jałowość stylu a stílus v. írásmód szárazsága v. színtelensége jałowość ziemi a föld terméketlensége jałowy, -a, -e [1. nieurodzajny; 2. pozbawiony sensu, wyrazu; 3. pozbawiony drobnoustrojów; 4. o pokarmach: bez smaku; 5. o samicy zwierząt: niepłodna] (niepłodny) meddő, terméketlen; üres, meddő, hiábavaló; vékony, sovány, böjti, száraz; (átv.) meddő, terméketlen, hazontalan, hiábavaló, hiú, száraz, üres, íztelen jałowa ciekowość hiú kíváncsiskodás jałowa dyskusja meddő vita v. viták; szalmacséplés jałowa pasza sovány legelő jałowa ziemia terméketlen föld jałowe koło [koło niepracujące] inaktív kerék jałowe strania hiábavaló erőfeszítések jałowe wysiłki meddő fáradozás jałowy bieg [zakres pracy silnika, podczas którego wytwarzana moc jest używana jedynie do napędu osprzętu] üresjárat jałówka [1. młoda krowa niemająca jeszcze potomstwa; 2. samica bydła domowego w wieku powyżej 6 miesięcy, przed

29 2222 pierwszym wycieleniem, czyli do wieku miesięcy; 3. samica ssaków lub ptaków niemająca jeszcze potomstwa]; jałóweczka üsző, növendékmarha; fiatal madár Jałta (ukr. Ялта, ros. Ялта, krym. Yalta, orm. Յալտա) [miasto na Ukrainie w południowej części Półwyspu Krymskiego, na brzegu Morza Czarnego. Liczy 77,1 tys. mieszkańców (2004). Z Jałty do Symferopola prowadzi najdłuższa w Europie linia trolejbusowa długości około 80 km. Za czasów Związku Radzieckiego Jałta była popularnym kurortem nadmorskim. W czasie II wojny światowej w Jałcie (a dokładnie w Liwadii - niewielkiej miejscowości koło Jałty) odbyła się konferencja jałtańska ustalająca na przeszło 40 lat polityczny podział powojennej Europy.] Jalta (ukrán és orosz írással Ялта, krími tatár nyelven Yalta) [járási jogú város Ukrajnában, a Krími Autonóm Köztársaságban. Jelentős üdülőváros a Fekete-tenger északi partján. Neve a görög γιαλος - biztonságos part kifejezésből ered.] jałtański, -a, -ie [przymiotnik od: Jałta] jaltai jam session [wym. dżem seszyn] [spotkanie muzyków jazzowych z różnych zespołów w celu wspólnego improwizowania na tematy ogólnie znanych melodii] (ang.) "jam session" (ejtsd: dzsem szesön, közös improvizálás) Jama [w hinduizmie: czerwonooki bóg śmierci] Jama (a halál vörösszemű hindu istene) jama [1. znaczne wgłębienie gruntu; 2. kryjówka zwierzęcia w ziemi; 3. w organizmie ludzkim lub zwierzęcym: wolna przestrzeń wysłana błoną śluzową lub surowiczą; 4. ubytek w narządach wewnętrznych wskutek martwicy tkanek; 5. od czasów najdawniejszych wilcze doły nazywano jamami. ] (dół) üreg, odu, gödör, verem, lyuk; mélyedés, bevágás, (anatómia) üreg, kamra; (jaskinia) barlang (bg.) jama bębenkowa dobüreg (fülben) jama borsucza borzlyuk jama brzuszna hasüreg jama chłonna [narząd pokarmowy u prymitywnych, bezkręgowych organizmów zwierzęcych] a primitív,gerinctelen állati szervezetek táplálékszerve jama czaszki koponyaüreg jama czołowa (zob. zatoka czołowa) homloküreg jama gardłowa garatüreg jama gębowa szájüreg jama krecia vakondoklyuk jama królicza nyúlfészek jama lisia rókalyuk jama macicy [przestrzeń wewnątrz trzonu macicy, wewnątrz której podczas ciąży rozwija się płód] (med.) méhnyálkahártya (endometrium) Jama Michalika w Krakówie Mihály barlangja Jama Michalika jama mysia egérlyuk jama nosowa orrüreg jama nosowo-gardłowa orr-garatüreg jama oczna szemüreg, szemgödör jama piersiowa mellüreg jama płaszczowa, jama skrzelowa [1. jama znajdująca się pod płaszczem mięczaków; 2. przestrzeń zawarta między płaszczem a resztą ciała mięczaków, do której uchodzą przewody narządów wydalniczych, gruczołów rozrodczych, otwór odbytowy, a w obrębie której ulokowane są skrzela (ktenidium); niekiedy (u ślimaków płucodysznych) funkcję oddechową przejmują unaczynione ściany j. p. stającej się wtedy jamą płucną.] kopoltyúüreg [az ízeltlábúak esetében a fejtort takaró páncélja alatt helyezkedik el (kopoltyúüreg)] jama serca szívkamra jama skurczowa [1. pusta przestrzeń w odlewie powstała w czasie krzepnięcia odlewanego materiału; 2. powstaje w odlewie w zakresie jego krzepnięcia. Jest rezultatem zmniejszania się objętości ciekłego metalu i braku możliwości uzupełnienia jego niedoboru. Powstaje ona w obszarach odlewów krzepnących jako ostatnie, są to miejsca węzłów cieplnych. 3. pusta przestrzeń w odlewie powstająca często

30 2223 podczas jego krzepnięcia; obniża właściwości wytrzymałościowe odlewu i zmniejsza jego szczelność; powstawaniu j.s. przeciwdziała się przez odpowiednie zaprojektowanie układu wlewowego pozwalającego na regulację rozkładu temperatury w odlewie w czasie jego krzepnięcia.] zsugorodási v. összehúzódási (szisztolés) üreg jama ustna (łac. cavum oris) ]początkowy odcinek przewodu pokarmowego i oddechowego] száj (os), szájüreg (cavum oris) [a tápcsatorna felvevő része, amelyen keresztül az ezzel rendelkező élőlények az ivóvizet és az ételeket képesek magukhoz venni.] jama w płucach, jama płuchna kaverna a tüdőben jama wilcza (wilczy dół) farkasverem Jamajka [wyspa i państwo na Morzu Karaibskim w archipelagu Wielkich Antyli, położone na południe od Kuby i na zachód od Haiti.] Jamaica [egy, a Nagy- Antillák szigetcsoporthoz tartozó 240 km hosszú és 80 km széles szigetország. A Karib-tengeren helyezkedik el.] jamb [1. w wersyfikacji antycznej: stopa wierszowa złożona z sylaby krótkiej i długiej; 2. w języku polskim: stopa złożona z sylaby nieakcentowanej i akcentowanej; też: wiersz pisany tą miarą; 3. wiersz o satyrycznej lub żartobliwej treści, nawiązujący do tradycji greckiej] (gör.) jambus; egy rövid és egy hosszú szótagból álló, emelkedő ritmusú versláb jambiczny, -a, -e jambikus jamby jambikus vers jambiczny, -a, -e [przymiotnik od: jamb] (gör.) jambikus; jambusban írt, jambusokból álló jamboree [wym. dżembori], jambo 1 [międzynarodowe spotkanie muzyków, turystów, harcerzy itp.] jamboree (nemzetközi zenei, turista stb.); találkozó jamboree, jambo 2 [termin odnoszący się do międzynarodowych zlotów skautowych, stosowany od 1920 roku] jamboree; a világ cserkészeinek együttes, 3-4 hétig tartó szabad táborozása światowe jamboree skautowe (ang.) World Scout Jamboree; Cserkész Világ Találkozó jamboree regionów skautowych (kontynentów) (ang.) European Jamboree; Európai (Regionális) Cserkésztalálkozó jamboree kilku państw néhány állam találkozója jamboree narodowe (ang.) National Jamboree; nemzeti cserkésztalálkozó Jamboree Skautów Europy Środkowej (ang.) Central European Jamboree; Közép-Európai Cserkésztalálkozó jameczka, jamka [1. zdr. od jama w zn. 1, 2.; 2. zagłębienie w błonie komórkowej ułatwiające przepływ roztworów do komórki sąsiedniej] barlangocska, kis üreg, üregecske jamioł (anioł) angyal (anioł) Jamioł [nowela Henryka Sienkiewicza napisana w roku 1882] Jamioł (Henryk Sienkiewicz novellája, 1882) Jamin. * Jamyn (prawa ręka) [1. Syn Symeona; od niego pochodzą Jaminici. 2. Potomek Judy syn Rama. 3. Lewita; pomagał objaśniać ludowi Prawo (Zakon).] JÁMIN (a jobb oldal, jobb kéz; szerencse, boldogság; dél) [1. Simeon (1) fia (1Móz 46,10; 1Krón 4,24). 2. Férfi Júda törzséből (1Krón 2,27). 3. Írástudó és törvénymagyarázó lévita Ezsdrás (3) mellett (Neh 8,7).] jamistość üregesség, lyukacsosság jamisty, -a, -e [mający kształt jamy lub tworzący jamy] üreges, gödrös; lyukacsos jamniczek borzebecske, kis tacskó jamnik [1. pies o niskim wzroście, długim tułowiu i krótkich nogach; 2. pot. o rzeczy długiej i niskiej], jamniczka borzeb, tacskó (kan, szuka), dakszli Karina Chmiel Kasiopea - Jamnik Jamnik (niem. Dackel) [jedna z ras psów pochodząca z Niemiec. Niemiecka nazwa oznacza w dosłownym tłumaczeniu "borsuczy pies", etymologia nazwy

31 2224 związana jest z jego zbliżoną do borsuków budową oraz wykorzystywaniem tej rasy do polowania na zwierzęta ryjące nory.] borzeb, tacskó (kan, szuka), dakszli Tacskó - Dachshund (Teckel) jamochłon [wodne zwierzę bezkręgowe], jamochłony (áll.) tömlős, tömlősök, űrbelűek jamowy, -a, -e barlang-, barlangi, üregi jamrać, jamrować skarzyć się, lamentować [Słowniczek języka śląskiego] panaszkodni, panaszolni; lamentálni jamurlach [1. z turec. jagmurłyg, opończa od deszczu, wspomniana z oznaczeniem cła w Vol. leg. t. IV, f. 82, r nazwa turecka gęstej tkaniny używanej na opończe od deszczu] (dawno) esőköpeny jamy wilcze farkasverem Jan (gr. Ἰωάννης od hebr. rdzenia בחי łaska) [imię męskie pochodzenia biblijnego. Po hebrajsku ןנחוי (Jochanan) oznacza "Bóg (Jahwe) jest łaskaw". Imię to nosił jeden z apostołów. Zostało przejęte najpierw do greki, a potem do łaciny. Rozpowszechniło się we wszystkich krajach chrześcijańskich.] (przekształcenia) Janisław, Janusz János [bibliai eredetű férfinév, a héber Yohhanan névből származik. Jelentése: kegyelmes az Isten, illetve Isten kegyelme. Női párja: Johanna.] Jan (z hebr. Johanan, znaczy: Jahwe jest kosztowny) [Syn Zebedeusza i brat Jakuba. Obaj byli rybakami. Pan nazwał ich ''Synami Gromu'', ''Boanerges''. Był najmłodszym z apostołów, nazywał siebie ''uczniem, którego Jezus miłuje''. Pan dał matkę Swoją w jego opieką. Jan, Piotr i Jakub byli z Panem na górze Przemienienia i w Getsemane. Według Gal. 2;9 Jakub, Piotr i Jan mieli iść do Żydów głosić Ewangelię, a Paweł do pogan. Jan napisał trzy listy około roku 90, a jego Ewangelia napisana została może nieco wcześniej; zaś Księga Objawienia napisana została chyba najpóźniej ze wszystkich ksiąg Nowego Testamentu - około roku 96 na wyspie Patmos, gdzie przebywał na wygnaniu. Żył podobno 100 lat i był jedynym apostołem Pana, który umarł naturalną śmiercią, podczas gdy wszyscy inni zmarli śmiercią męczeńską. Sposobem podania materiału Ewangelia Jana różni się bardzo od pozostałych trzech (zwanych synoptycznymi), jednak jest w zupełnej zgodzie z nimi. Jej głównym celem jest między innymi wytłumaczenie ludziom, że Jezus jest wiecznym Słowem, Barankiem Bożym, że trzeba narodzić się na nowo, że Pan jest Dobrym Pasterzem, że Ojciec i Syn jedno są. Przepowiedział zesłanie Ducha Świętego, podaje obszernie zdradę i mękę Pana, Jego zmartwychwstanie, ale nie podaje rodowodu, jak to pozostali ewangeliści czynili. Na uwagę zasługują końcowe słowa jego Ewangelii: ''Wiele innych rzeczy dokonał Jezus, które, gdyby miały być spisane jedna po drugiej, mniemam, że i sam świat nie pomieściłby ksiąg, które należało napisać''.] JÁNOS (Jahve kegyelmes, az Úr jóindulatú, jóságos, kedves) [1. JÁNOS (2) APOSTOL. - Zebedeus és Salomé (1) fia, Jakab (1) testvére (Mt 4,21; 27,56; ApCsel 12,1-2); Galileában élt, valószínűleg Betsaidában (1) (Lk 5,10; Jn 1,45); foglalkozására nézve halász (Mk 1,19-20); Keresztelő Jánoson keresztül jutott kapcsolatba Jézussal, és az Ő tanítványa lett (Jn 1,35); elhívást nyert a tizenkettő közé (Mk 1,19-20; Lk 5,10); egyike a három apostolnak, akik legközelebb álltak Jézushoz (a másik kettő: Péter és Jakab); ott volt Jézussal Jairus leányának feltámasztásánál (Mk 5,37), a Megdicsőülés hegyén (Mt 17,1; Mk 9,2; Lk 9,28), a Gecsemánéban (Mt 26,37; Mk 14,33); Jézust arra kérte, bocsásson tüzet az őket befogadni nem hajlandó samaritánus falura, ezért Jakabbal (1) együtt a "mennydörgés fiai" (Boanergész) melléknevet kapta (Mt 3,17; Lk 9,54); anyja arra kérte Jézust, hogy két fiának főhelyet biztosítson Isten országában (Mt 20,20); segített Péternek az utolsó páskavacsora előkészítésénél (Lk 22,8); az utolsó vacsorán közvetlenül Jézus mellett feküdt (Jn 13,25); Jézus kihallgatásánál a közelben tartózkodott (Jn 18,15-16); Jézus Krisztus megfeszítésének tanúja (Jn 19,26-27); ő ismerte fel Jézust annak feltámadása után a Genezáret-tónál (Jn 21,1-7); buzgón munkálkodott Péterrel együtt az ősgyülekezetben (ApCsel 3,1-4,22; 8,14-17); a hagyomány szerint magas kort élt meg; neki tulajdonítják a róla elnevezett evangélium, levelek és Jelenések könyve szerzőségét.] Jan (z hebr. Johanan, znaczy: Jahwe jest kosztowny) [Krewny Annasza] János [Izráel egyik magas állású vallási vezetője, aki jelen volt, amikor Pétert és Jánost (2)

32 2225 felelősségre vonták igehirdetésük miatt (ApCsel 4,6).] Jan I (ur. w V wieku w Toskanii - zm. 18 maja 526) [męczennik i święty Kościoła katolickiego, papież w okresie od 13 sierpnia 523 do 18 maja 526.] Szent János [ő volt az 53. pápa augusztus 13-án választották meg a keresztény egyház vezetőjének. Rövid pontifikátusáról alig tudunk valamit, de az bizonyos, hogy életének ebben a szakaszában nagy próbát kellett kiállnia. A világi és egyházi hatalom Itáliában elhidegült egymástól ezalatt az idő alatt, viszont a kelet szorosabb kapcsolatba került a pápával. Egy Constantius nevű kisbirtokos gyermekeként Toszkánában látta meg a napvilágot. A papi hivatást választotta, és lassan az egyik legbefolyásosabb egyházi méltóság lett ban egy hetes vita után választották meg Hormisdas pápa utódjának. Az ismét egységes keresztény egyház stabilitásáért küzdött május 18-ai halálát az egyházban mártírhalálként tisztelik. Ünnepét a XII. században vették föl a római naptárba, és azt Szent Péter Bazilika kriptájába történt temetése napján, május 27-én tartották ben emléknapját halála napjára,május 18-ra helyezték át.] Jan Chrzciciel, Jan Baptysta, scs. Prorok, Priedtiecza i Krestitiel Gospodień Ioann, łac. המטביל יוחנן hebr. Ioannes Baptista, Jehohanan ben Zekarijahu (ur. pomiędzy 6 p.n.e.-2 p.n.e. w Ain Karem, zm. ok. 32 n.e. w Macheront) [pustelnik, prorok żydowski, święty katolicki i prawosławny; syn Zachariasza i Elżbiety; kapłan należący do ósmej zmiany Abiasza (których wg I Kron. 24;10 były 24 do spełniania zmiany służby w świątyni); potomek Aarona. Urodził się, gdy jego rodzice byli już w podeszłym wieku. Jego urodzenie się przepowiedziane było przez anioła Gabriela; miał być nazarejczykiem. Był napełniony D chem Świętym od urodzenia. Powołany był do przygotowania przyjścia Pana, co też czynił. Nawoływał do pokuty. Chrzcił (''chrztem Jana''). W jego przyjściu jest dużo podobieństwa do przyjścia Eliasza. Ochrzcił nawet Pana. Uwięziony przez Heroda został ścięty przez Heroda jeszcze przed ukrzyżowaniem Pana. Do śmierci Jana Chrzciela przyczyniła się Herodiada, nielegalna żona Heroda Antypasa.] Keresztelő János (i. e. 7 körül - 29 körül, Iosephus Flavius szerint a Jordántól keletre eső erődben Mahérusz várában) a katolikusoknál Keresztelő Szent János [1. a kereszténység fontos alakja. Keresztelő János Lukács evangéliuma szerint anyai ágon Jézus rokona volt. Hat hónappal Jézus előtt született, apja Zakariás zsidó pap volt, anyja Erzsébet. Zakariást némasággal büntette Isten, mert mikor egy angyal közölte vele, hogy fia fog születni, ő nem hitte el, mert már nagyon öreg volt; egészen János születéséig néma maradt. János a pusztában élt, mielőtt prédikálni kezdett. "Teveszőr ruhát, és dereka körül bőrövet viselt, tápláléka pedig sáska és erdei méz volt" (Máté 3,4) és gyakran böjtölt. (Máté 9,14 ; Máté 11,18-19). Prédikált a népnek Krisztus közelgő eljöveteléről és bűnbánatot hirdetett. A Jordán folyó vizében keresztelte meg az embereket. Innen ered a keresztelés szentsége a keresztényeknél. Maga Jézus is elment hozzá megkeresztelkedni, amit János, aki ekkor felismerte Jézusban a Megváltót először nem akart megtenni, mert úgy érezte, hogy méltatlan rá, de Jézus ezt mondta neki: Engedj most, mert így illik nékünk minden igazságot betöltenünk. (Mt 3,15) Heródes király bár tisztelte és félt tőle, mert szent embernek tartotta (Márk 6,20) mégis elfogatta Jánost, mert az elítélte amiatt, hogy a testvére feleségét, Heródiást vette el. Heródiás manipulációi következtében a király lefejeztette Jánost (a Biblia szerint mikor Heródiás lánya, Salomé táncolt a király előtt, az megígérte, hogy teljesíti egy kívánságát, az anyja pedig utasította Salomét, hogy Keresztelő János fejét kérje egy tálcán.) Jézus korának legnagyobb embereként említette Keresztelő Jánost. (Máté 11,11); 2. Zakariás (28) és Erzsébet fia, mindketten papi nemzetségből származtak; Jézus előfutárja (Lk 1, ); mint Istennek szentelt ember, a pusztában lakott (Lk 1,15; Mt 11, ); munkásságát a Jordán mellett kezdte el, Tiberius császár uralkodásának 15. esztendejében (Lk 3,1-3); hirdette és gyakorolta a megtérés keresztségét (bemerítését), hogy így készítse elő az embereket a Messiás eljövetelére (Lk 3,4-14); Jézust is megkeresztelte (Mt 3,13-17; Mk 1,9-10; Lk 3,21; Jn 1,32), bizonyságot tett Jézusról, mint Messiásról (Jn 1,24-42); Heródes (3) Antipás börtönbe vetette és kivégeztette (Mt 14,6-12; Mk 6,17-28); Jézus dicsérte őt (Mt 11,7-14); tanítványai még halála után is hűek maradtak hozzá (ApCsel 18,25).] Jan Gutenberg, właściwie Jan Gensfleisch, niem. Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg (ur. ok. 1399, zm. 3 lutego 1468) [złotnik i drukarz moguncki,

33 2226 niemiecki rzemieślnik, twórca pierwszej przemysłowej metody ręcznego druku w Europie] Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg, (Mainz, 1400 körül február 3.) [a mozgatható betűelemekkel való könyvnyomtatás, a betűfém, a kézi öntőkészülék, a nyomdafesték, szedő-sorjázó vagy más néven szedővas (winkel), a kézisajtó és a festékező labdacs európai feltalálója.] Jan i Paweł, wł. Giovanni e Paolo (zm. 26 czerwca 362 w Celio) [rodzeni bracia, męczennicy chrześcijańscy za czasów Juliana Apostaty, święci Kościoła katolickiego] János és Pál Constantiának, Constantinus császár leányának udvari főemberei voltak. Az Úr 364. esztendeje táján szenvedtek vértanúhalált.] Jan Kalwin, fr. Jean Cauvin albo również Jean Calvin (ur. 10 lipca 1509 w Noyon, zm. 27 maja 1564 w Genewie) [jeden z największych humanistów, nazywany także przez niektórych kompetentnych sędziów z różnych stronnictw i wyznań "teologiem par excellence"; "Arystotelesem Reformacji"; "Akwinitą Kościoła reformowanego"; "Likurgiem chrześcijańskiej demokracji"; "papieżem Genewy"; "najbardziej chrześcijańskim mężem swej epoki" czy też "drugim patriarchą reformacji". Był młodszy od Marcina Lutra o 25 lat i bardziej radykalny w swoich poglądach.] Jean Calvin (magyarosan: Kálvin János, eredeti nevén: Jean Caulvin vagy Cauvin), (Noyon, július 10. Genf, május 27.) [francia származású svájci reformátor, humanista tudós, a kálvinizmus névadója, Bamber Gascoigne szerint a legnagyobb elme és a legjobb szervező a reformáció vezéralakjai között, aki megteremtette Genfben az istenfélő város tökéletesen működő prototípusát.] Jan Nepomucen (ur. ok w Pomuku (dziś Nepomuk) [zm. 20 marca 1393 w Pradze) - spowiednik Zofii, żony króla czeskiego Wacława, który ponoć poniósł śmierć za odmowę ujawnienia tajemnicy spowiedzi królowej (nie ma jednak na poparcie tej tezy żadnych dowodów). Jego kult rozwijali głównie Jezuici, częściowo po to, aby osłabić silny w Czechach kult Jana Husa. Święty Kościoła katolickiego.] - Nepomuki Szent János (csehül: Svatý Jan Nepomucký; Nepomuk) (Csehország), 1340 és 1350 között Prága, március 20.) [Csehország védőszentje. A folyók, hidak, hajósok, vízimolnárok, halászok védőszentje. A gyónási titok mártírjaként tartják számon ben szentté avatták.] Jan Zápolya (węg. Szapolyai János) (ur. 2 lutego 1487 na Zamku Spiskim, zm. 22 lipca 1540) król Węgier od 1526, przywódca stronnictwa antyhabsburskiego na Węgrzech. Syn Stefana Zápolyi i Jadwigi cieszyńskiej. Brat Barbary Zápolyi.] Szapolyai János (Szepesvár, február 2. Szászsebes, július 17/21.) [erdélyi vajda, 1526-tól haláláig Magyarország királya] János Esterházy, również: Ján Esterházi (ur. 14 marca 1901 Veľkim Zálužiu na Górnych Węgrzech, zm. 8 marca 1957 w Mírovie w Czechosłowacji) [czechosłowacki polityk węgierskiego pochodzenia, działacz mniejszości węgierskiej w I i II Republice oraz w niepodległym państwie słowackim ( )] - Galántai gróf Esterházy János (Nyitraújlak, március 14. Mírov, Csehország, március 8.) [Csehszlovákia legjelentősebb magyar politikusa volt] Janek, Janczy, Jach, Janik, Janko, Jasiek, Jaszko, Jaś, Jaśko, Jasio, Janusz (zdrobnienia) Jancsi, Jani, Janika, Janó janczar [1. żołnierz dawnej regularnej piechoty tureckiej; 2. (Jak czytamy u Zygmunta Glogera) Janczar, z turec. Jeni, nowy i czery, wojsko, zatem dosłownie nowe wojsko, urządzone przez Urchana, drugiego z rzędu sułtana tureckiego w XIV wieku, początkowo z dzieci chrześcijan na wojnie zabranych w niewolę, które w późniejszych czasach stało się nieraz groźnem dla sąsiednich krajów i samych sułtanów, póki nie zostało ostatecznie w r po dokonanym buncie wyrżnięte i rozwiązane. Janczarowie stanowili rodzaj gwardyi i milicyi sułtanów, której liczne przywileje skłaniały potem i młodych Turków do garnięcia się pod sztandary janczaryi. Służyli pieszo, uzbrojeni w strzelby, zwane w Polsce janczarkami, krótkie szable, kordelas i pistolet za pasem..] (török) janicsár (jeni cseri = új sereg); elrabolt idegen gyermekekből kiképzett válogatott gyalogság a szultáni Törökországban [1. A janicsár hadtest kialakulása és szerepe az oszmán hadseregben Az oszmán haderő legfontosabb és katonailag legütőképesebb részét a reguláris, portai seregnek nevezett kapikuluk adták. A portaszolgáknak az a része, amely a padisah és a legfőbb állami vezetők közvetlen oltalmazását, illetve kiszolgálását vezette, belső szolgálat (enderun) néven volt ismert; a katonai és félkatonai apparátust

34 2227 pedig külső szolgálat -nak (birun) nevezték. 2. vagyis eredeti törökséggel jenicseri, uj sereg. A rendes zsoldos gyalogságnak egyik hadteste, melyet Orkhán szultán szervezett, és amely, mint tulajdonképen a szultán testőrsége, Szulejmánig csak a szultán személyes vezérlete alatt tartozott háboruba menni. E hadtest eleinte és régebben kizárólag keresztény szülők gyermekeiből állott, akiket vagy tized alakjában szedtek a birodalomban levő keresztény lakosoktól, vagy háboru alkalmával raboltak el. Az ily módon elrabolt gyermekeket régebben kisázsiai törököknél osztották szét, hogy ott a nyelvet, vallást és szokásokat elsajátítsák, vagyis hogy törökökké, illetőleg moszlimokká váljanak; később pedig részint Konstantinápolyban, részint Drinápolyban és Gallipoliban nevelték őket, kaszárnyákban szigoru bánásmóddal. Miután a nevelő intézetekben megtanulták a különféle katonai gyakorlatokat és föltétlen engedelmességet, hozzászoktak a fáradalmakhoz, nélkülözéshez és elsajátították a testületi szellemet és fanatizmust, éves korukban átléptek a janicsárok egyes ezredeibe, hol három évig mindennemü szolgai munkát végeztek. Szulejmán koráig nem volt szabad házasodniok sem. Ekkor azonban kivételesen megengedtetik nekik a nősülés.]; (átv.) áruló; gazdáját gátlástalanul kiszolgáló ember; csengettyű, csörgő janczarka [strzelba turecka używana w Polsce w XVII w.] (janicsár-puska) janczarski, -a, -ie janicsárjanczarska kapela; kapela janczarska [rodzaj orkiestry wojskowej w dawnej Rzeczypospolitej. Pod wpływem kontaktów i wojen z Turcją, w XVII wieku pojawiły się kapele wojskowe, popularne od czasów Jana III Sobieskiego, królowie polscy utrzymywali zespół muzyków grających na instrumentach tureckich. W skład kapeli janczarskiej wchodziły instrumenty melodyczne podwójnostroikowe: surmy, szałamaje i małe flety, oraz rozbudowana grupa instrumentów perkusyjnych złożona z kotłów, talerzy i bębnów podłużnych (tarabanów). Kitowicz tak pisze o kapeli jańczarskiej w wojsku polskiem w XVIII w.: Kapela ta była tak odmienna od innej kapeli włoskiej, po wszystkich regimentach używanej, jak samiż jańczarowie odmienni byli strojem od innych regimentów ] janicsár zenekar (a régi lengyel hadseregben) janczarowie [dawni żołnierze tureccy, rekrutujący się przeważnie z jeńców wziętych w dzieciństwie do niewoli i wychowywanych w rygorze wojskowym. Oddział janczarów (dwie chorągwie) wchodził także w skład wojsk Rzeczpospolitej. Mieli oni własną kapelę, nadzwyczaj hałaśliwą, złożoną z sześciu oboistów, "na szalmajach, do oboju podobnych, przeraźliwie piszczących", sześciu doboszów i dwu zelistów, bijących w tace duże, mosiężne, zwane zelami (dziś: czynele) i dwu pałkierów bijących w kociołki miedziane jak w dzwonki (Kitowicz, "Opis dziejów").] (daw., hist.) janicsárok, janicsárság janczary, janczarki [1. daw. dzwonki przy uprzęży; 2. rodzaj instrumentu muzycznego z grupy idiofonów, w postaci niewielkich dzwoneczków. Klasyczny sposób ich użycia polega na przywiązaniu ich do uprzęży końskiej, skutkiem czego zaprzęg biegnąc wywołuje charakterystyczny dźwięk w rytm końskich kroków. Janczary, w gwarze podhalańskiej nazywane też turlikami, stosowane bywają nadal, szczególnie na Podhalu, zazwyczaj przy okazjach paradnych przejazdów z okazji wesel i innych uroczystości, albo dla turystów. Janczary jako instrument muzyczny wykorzystywany podczas koncertów umocowane są na uchwycie w postaci drewnianej pałki, na której znajduje się najczęściej 12 lub 25 dzwoneczków.] csengettyűsor

35 2228 Janeczka, Janka a Janina beceneve janczyk [z tureck. Jandżuk, jandżyk, tłómoczek podłużny, który się przywiązuje na koniu za siodłem, jak to bywa zwykle u kozaków] (dawno) málha; útipoggyász Janek, Jasiek, Jaś Jani, Jancsi [Janek jest wysoki, a Tadek jest niski Jancsi magas, Tádé meg alacsony] Jangcy (Chang Jiang) [Yangzi Jiang (chiń. trad., pinyin: Yángzǐ Jiāng ), Chang Jiang (wym. czchang dźiang, trad., pinyin: Cháng Jiāng długa rzeka) rzeka w środkowych Chinach, najdłuższa w Azji i trzecia po Amazonce i Nilu pod względem długości na Ziemi.] Jangce (Csang-csiang) Janim (Anim) [według biblijnej Księgi Jozuego 15, miasto w górzystym regionie Judy.] ANIM (források). [Város Júda déli részén (Józs 15,50)] Janina [Imię to jest żeńską formą imienia Jan.] Janina [a Jana továbbképzése, főleg Lengyelországban használatos név. a János férfinév német Jan formájának latinos nőiesítése], Janka Janisław [imię męskie, będące neologizmem utworzonym poprzez dodanie do imienia Jan typowej dla imion słowiańskich końcówki -sław] János Jankes, Yankee (Yankees od Yankee) [obywatel Stanów Zjedn. Ameryki, Amerykanin; dawn. mieszkaniec płn. stanów USA, w odróżnieniu od południowca; hist. mieszkaniec Nowej Anglii (sześciu płn.- wsch. stanów USA)] (ang.) yankee, jenki (USA); angolszász eredetű észak-amerikaiak gúnyneve Jannes (uwodziciel) i Jambres (napełniony goryczą) [czarownicy egipscy, którzy sprzeciwiali się Mojżeszowi. Imiona ich wymienione są w 2 Tym. 3;8; chodzi widocznie o egipskich czarowników, wymienionych w II Moj. 7;11,22. Ci czynili cuda, posługując się duchową siłą, nie pochodzącą od Boga, a więc używali pomocy szatańskiej. Pod wpływem tej siły był faraon; nic dziwnego więc, że Bóg zatwardził serce jego. On w pełnej świadomości nie słuchał Boga, podobnie jak to czyni szatan. Bóg daje każdemu możność otrzymania pojednania się z nim przez okazany żal (pokutę); każdemu, co przychodzi do Niego w szczerości i miłości. Jednak szatan nie lubi prawdy i nie miłuje; gdyby on przyszedł do Boga, to byłoby to z kalkulacji, ale nie z miłości i szczerości; szatan popełnił grzech przeciw Duchowi Świętemu i ten grzech nie może być wybaczony. Kto występuje przeciw Bogu po poznaniu Go (jak np. szatan, demoni i niektórzy ludzie) ten grzeszy przeciw Duchowi Świętemu. Grzech przeciw Duchowi Świętemu nie będzie wybaczony w tym ani w przyszłym świecie.] JANNES (előnyben részesítő, csaló, megtévesztő) [Egyiptomi varázsló, aki a fáraó előtt ellenállt Mózesnek (2Tim 3,8).] janowiec [niski krzew o żółtych kwiatach, rosnący w Eurazji i północnej Afryce] rekettye; sülzanót [gyógynövény, nagyon mélyrõl fakadó reménytelenség esetén, amikor a beteg úgy érzi, hogy minden remény elveszett és számára nincs segítség. Rábeszélésre, mások kedvéért kipróbál ugyan különféle gyógymódokat, de közben hangoztatja, hogy fel-gyógyulására nagyon csekély a remény] Janowiec [wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie puławskim, w gminie Janowiec, na skraju Małopolskiego Przełomu Wisły oraz trójkąta turystycznego: Puławy - Kazimierz Dolny - Nałęczów, przy ujściu Plewki do Wisły, połączona przeprawą promową z Kazimierzem Dolnym.] Janowiec (lengyel falu) Janowiec barwierski (Genista tinctoria L.) [gatunek rośliny z rodziny bobowatych (Fabaceae Lindl.). Występuje na znacznej część Europy i Azji. W Polsce średnio pospolity] festő rekettye (Genista tinctoria) [a hüvelyesek (Fabales) rendjébe, ezen belül a pillangósvirágúak (Fabaceae) családjába tartozó növényfaj] Janowiec ciernisty (Genista germanica L.) [gatunek rośliny z rodziny bobowatych (Fabaceae). Występuje w Europie Środkowej do wysokości 800 m n.p.m. W Polsce rozpowszechniony na Ziemi lubuskiej, Dolnym i Górnym Śląsku, w Małopolsce, Lubelszczyźnie i Mazowszu. Brak go lub jest bardzo rzadki w Polsce północnej, w Wielkopolsce, w niższych położeniach Sudetów i Karpat. Przez Polskę przechodzi północna granica zasięgu.] német v. sváb rekettye (Genista germanica L.) janowiec kolący szőrös rekettye

36 2229 jansenista [zwolennik jansenizmu] (tört.) janzenista jansenistyczny, -a, -e [dotyczący jansenizmu] janzenistajansenizm [ruch reformatorski w Kościele katolickim w XVII i XVIII w.] (tört.) jansenizmus, janzenizmus [1. Jansen (+1683) francia püspök irányzata, aki Pál apostol és Augustinus teológiájából kiindulva erős kritikát gyakorolt kora r-kat egyházán. főként a jezsuitákon. 2. a föltétlen predesztinációt valló, némileg protestáns színezetű katolikus teológiai irány. Alapokmánya Jansen holland teológus Augustinus című munkája; főként Franciaországban, a XVII. században sorozta hívei közé az elevenebb szellemeket. Hitvallóit több pápa átokkal sújtotta.] jantar [zob. bursztyn] borostyán (bursztyn) pierwszego miesią po przesileniu zimowym. Traktowany na równi z Jowiszem (lat.) Janus; a római mitológiában az átjárások (iani) és kapuk (ianuae), így a be- és kijárás, a kezdet és vég védőszelleme. Hozzá imádkoztak a rómaiak minden fontos tettük előtt. Az ősidőkben az istenek apjának is őt tartották. Temploma háborúban nyitva, békében zárva volt Az év első hónapja: januárius tőle nyerte nevét. Święty January z Benewentu, łac. Januarius, cs. Swiaszczennomuczenik Iannuarij, jepiskop Wieniewientskij (ur. ok. 270, zm. ok. 305) [biskup Benewentu koło Neapolu, męczennik chrześcijański w czasach prześladowania chrześcijan przez cesarza Dioklecjana, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego.] Szent Januáriusz v, Januarius, olaszul San Gennaro (születés ideje és helye ismeretlen Puteoliban, Kr. u. 305) [Benevento püspöke volt, aki hatodmagával (Festus, Desiderius, Sossus, Procolus, Eutüchész és Acutius) halt mártírhalált a Diocletianus-féle keresztényüldözések ( ) során. Januáriusz nevéhez egy még ma is meglévő csoda kötődik: a nápolyi vércsoda. Ez a jelenség abban áll, hogy a templomban őrzött, üvegtégelyben lévő alvadt vér időről időre folyékonnyá válik és láthatóan felbuzog. Két nagy ampullát Nápolyban őriznek; a nagyobbik ovális keresztmetszetű, köbtartalma kb. 60 cm³, a kisebbik hengeres, köbtartalma kb. 25 cm³. Általában a május első vasárnapja előtti szombaton és szeptember 19-én történik a csoda, és mindkét ünnepet követően nyolc napon át tart. Ezután a vér ismét megalvad.] Janus to staroitalski bóg, który był czczony w starożytnym Rzymie. Wiązany był z bramami (domów lub miast), wszelkim początkiem i końcem. Od niego pochodzi nazwa miesiąca stycznia (Ianuarius) jako Janus isten (Vatikán) Januszek Jancsi japa [posp. usta lub twarz] pofa Japok, dydelf wodny, płetwonóg workowaty (Chironectes minimus) [gatunek ssaka z rodziny dydelfowatych (szczurów workowatych), jedyny przedstawiciel rodzaju Chironectes i jedyny torbacz o ziemnowodnym trybie życia] vízioposszum v. yapok (Chironectes minimus) [az oposszumalakúak (Didelphimorphia) rendjéhez, ezen belül az oposszumfélék (Didelphidae) családjához tartozó Chironectes nem egyetlen faja] Japonia (Nihon lub Nippon; Nihon-koku lub Nippon-koku posłuchaj po japońsku) [państwo wyspiarskie leżące w Azji Wschodniej na Pacyfiku.] Japán [Japán (japánul átírással: Nippon vagy Nihon, hivatalosan átírással: Nippon-koku vagy Nihon-koku) szigetország Kelet-Ázsiában] japonizmy [wyrazy, zwroty lub konstrukcje składniowe zapożyczone z języka japońskiego. Japonizmy to w większości określenia związane z kulturą japońską. W Polsce wyrazami zapożyczonymi i nie mającymi polskiego odpowiednika są

37 2230 m.in.: aikido, bonsai, bonseki, jujitsu, judo, harakiri, ikebana, karaoke, karate, origami, sake, seppuku, siogun, sumo (sumo sportowe), torii.] tősgyökeres japán nyelvi jellegzetesség; japános szóhasználat v. fordulat más nyelvben japonki [1. ręczny wózek dwukołowy z przechylną skrzynią, przeznaczony do przewozu ciekłego betonu, piasku itp.; 2. plastikowy lub gumowy sandał noszony na bosą stopę, trzymający się na dwóch paskach przechodzących między palcami; 3. lekkie, sandały lub klapki na płaskiej podeszwie, których charakterystycznym elementem są paski w kształcie litery Y dzięki którym but trzyma się na nodze. Obydwa paski wychodzą z podeszwy pomiędzy paluchem a drugim palcem stopy, po czym rozłączają się i okalają stopę w środkowej jej części. Ich pierwowzorem były zori tradycyjne japońskie sandały, stąd w Polsce przyjęło się nazywać takie klapki japonkami.] kétkerekű kézikocsi; vietnami papucs Japończyk [obywatel Japonii], Japonka japán (ffi/nő) japoński, -a, -ie [1. związany z Japonią; 2. język używany głównie w Japonii; język japoński; 3. przedmiot lekcyjny lub lekcja poświęcone nauce języka japońskiego; język japoński] japán (po japońsku: japánul) Japońska mięta polna (Mentha arvensis piperascens) Kínai (japán) menta (Mentha arvensis piperascens) japońska sztuka i literatura japán művészet és irodalom ciurowie i towarzystwo rękodajni do twardego siedzenia na koniu bywali przyuczani.] (dawno, wojsk.) könnyű nyereg jard [ang. yard 'jw.'; angielska miara długości (=91,44 cm)] yard, jard (angol hosszmérték: 0,9144 m) Jareb (tylko w Biblii Gdańskiej) [jest to król monarchii Assur (Asyrii), do którego Efraim (tzn. królestwo Izraela po rozpadnięciu się monarchii Salomona) posłał po pomoc w walce przeciw braterskiej Judzie. Okazało się, że król Asyrii był tylko ''Jarebem'' i co wtedy oznaczało kogoś, co przeszkadza i jest nieprzyjacielem.] JÁRÉB (ellenség, küzdőképes, küzdeni vágyó; kötekedő) [Asszír király, akihez Efraim segítségért folyamodott (Hós 5,13; 10,6).] Jarek, Jaruś a Jaroszláv beceneve Jarka a Jarosława beceneve jarka [1. zboże jare; 2. młoda owca] tavaszi vetés, fiatal v. idei bárány, üsző jarlak egyéves juh; másodfű csikó jarmak [1. gatunek ubioru powszedniego; 2. ubiór, używany dotąd w Rosji] (dawno) közönséges, hétköznapi viselet jarmarczek vásárka jarmarcznik vásáros jarmarczny, -a, -e [1. dotyczący jarmarku; 2. pozbawiony dobrego smaku, tandetny]; jarmarkowy, -a, -e [przymiotnik od: jarmark] vásári (jarmarkowy) jarmarczne, jarmarkowe (dawno) vásárfia, vásárpénz jarmarczyć, jarmarkować vásároskodni, (vásáron) kereskedni, vásáron résztvenni; kupeckedni; (átv.) zsibvásárt tartani, zsibongani, zsivajogni jarmark [sprzedaż i kupno towarów odbywające się w stałych terminach; też: miejsce, w którym odbywa się ta sprzedaż] (országos) vásár; piac; (gwar) zsivaj, lárma, zaj, kiabálás, zsibvásár japońskie zdobnicztwo japános díszítés japońszczyzna [to, co jest charakterystyczne dla Japonii lub stamtąd pochodzi] japánság jar [dolina erozyjna o wąskim dnie i stromych zboczach] szakadék, hegyszakadék, meredek völgy, szoros, szurdok; tavaszbúza jarczak tavaszi vetésre fogott föld jarczak [z języka tatarskiego, w którym jarczak oznacza gatunek lekkiej kulbaki. Była to terlica albo łęk gładki, skórą pokryty bez wierzchniej poduszki, na którym chłopcy, jarmark wekslowy váltóvásár

38 2231 jarmark wełniany gyapjúvásár Jarmarki (z niemiec. Jahrmarkt, roczny targ) [stanowione były po różnych miastach przez sejmy krajowe] (dawno, hist) éves vásárok jarmarkowanie vásároskodás, vásáron való részvétel; kupeckedés; (átv.) zsibvásár, zsivaj jarmułka [1. czapeczka sukienna lub aksamitna, okrywająca czubek głowy, noszona głównie przez Żydów; 2. krymka żydowska i mycka żydowska; 3. mała czapeczka sukienna lub aksamitna zakrywająca jedynie szczyt głowy noszona przez ortodoksyjnych Żydów. Autorytety rabiniczne zalecają całodzienne noszenie jarmułek, bezwzględnie wymaga się natomiast, by zakładać je do modlitwy i czytania Tory. 4. czapeczka sukienna lub aksamitna, miękka, bardzo obcisła, okrywająca tylko szczyt głowy, używana w Polsce od XVI wieku, przez księży, doktorów i ludzi starszych. Czasem kładziono ich kilka i przyszywano do nich zioła jako lekarstwo na bóle. Najdłużej przetrwała jako część stroju Żydów, wkładana pod czapkę lub kapelusz.] házisapka, kis sapka; (zsid.) sábeszdekli jarmułkowy, -a, -e kerekded-, sapka formájú v. alakú jarmuż; kapusta liściasta (Brassica oleracea var. acephala) kelkáposzta Jarmuż (Brassica oleracea var. sabellica) [nie tworzy główek, posiada liście mięsiste, silnie pofałdowane, uprawiany jest na warzywo (bardzo odporny na mróz) lub jako roślina ozdobna.] (növ.) Brassica oleracea var. sabellica jaro üdén; frissen, tavaszian, tavasziasan Jarosław, Jerosław, Jirosław [imię słowiańskie, oznaczające kogoś kto ma silną, mocną sławę. Słowo jary = mocny, silny, krzepki w okresie przedchrześcijańskim miało to samo znaczenie co słowo święty. Słowo święty dopiero później przyjęło swoje obecne znaczenie. Zatem w okresie przed chrztem Polski imiona Jarosław i Świętosław znaczyły to samo. Później, w okresie chrystianizacji, imiona pogańskie zastępowano łacińskimi i tak Jarosław zastępowano imieniem Hieronim.] Jaroszláv (szigorúságáról híres) [Jaroszlav, történelmi nevek esetében gyakran Jaroszláv, nyugati szláv nyelvekben latin betűs írással Jaroslav, vagy Jarosław ősi szláv keresztnév. Női változata a Jaroszlava. Oroszországban, Ukrajnában, Csehországban, Lengyelországban és Szlovákiában elterjedt keresztnév. A Jaroszlav névből ered az oroszországi Jaroszlavl város elnevezése, valamint ezt a nevet viseli Jarosław lengyel város is.] Jarosław (ros. Ярославль, Jarosławl) [miasto w Rosji, stolica obwodu jarosławskiego, nad górną Wołgą, położone na Złotym Pierścieniu Rosji] Jaroszlavl (oroszul: Ярославль) [város Oroszországban, Moszkvától 250 km-re (vonattal 282 km-re) északkeletre, a Volga és a Kotoroszl folyók találkozásánál. A Jaroszlavli terület központja] Jarosław Jarosław (lengyel városok neve) Jarosław - miasto w woj. podkarpackim, w pow. jarosławskim Jarosław - wieś w woj. dolnośląskim, w pow. średzkim, w gminie Udanin, Jarosław - osada w woj. zachodniopomorskim, w pow. drawskim, w gminie Złocieniec Jarosława, Jerosława staropolskie imię żeńskie, złożone z członów Jaro- ("gorąca", a także "gniewna, sroga, surowa") i -sława ("sława"). Jaroszlava jarosz [człowiek niejadający potraw mięsnych], jaroszka vegetariánus, vegetárius, bicsérdista, növényevő (ffi/nő) jarowizacja, jaryzacja [procesy biochemiczne zachodzące pod wpływem niskich temperatur u wielu roślin ozimych] (orosz) jarovizáció, jarovizálás; a vetőmag előkezelése a gabonafélék érési időszakának meggyorsítására jarowizować, jarować [poddawać rośliny ozime działaniu niskich temperatur, nadając im właściwości roślin jarych] jarovizálni jarowizacyjny, -a, -e [związany z jarowizacją] (orosz) jarovizációs

39 2232 Jarryl [fantazyjne, błyszczące włókno wiskozowe; produkowane w różnych kolorach w celu osiągnięcia specjalnych efektów kolorystycznych w modnych typach tkanin. Pierwotnie pochodzi z Francji, a nazwa jest zarejestrowanym znakiem handlowym.] Jarryl [A francia Achille Bayard & Cie. cég által egykor gyártott viszkózszál márkaneve. Készült fényes és különböző színű kivitelekben. Ma már nem gyártják.] jarski, -a, -ie [o posiłku: bezmięsny] hústalan, vegetariánus, bicsérdista jarstwo [wegetarianizm, dieta bezmięsna] hústalan koszt, vegetarianizmus jary, -a, -e [1. siany na wiosnę; 2. daw. krzepki] (wiosenny) tavaszi; friss, üde, élénk, fürge, életerős jara pszenica tavaszi búza jare zasiewy tavaszi vetés jare boże idei gabona jare żyto tavaszi rozs jarząb [drzewo lub krzew o drobnych, białych kwiatach i małych, kulistych owocach] berkenye; berkenyebogyó (jarzębina) Jarząb brekinia, jarząb brzęk (Sorbus torminalis) [gatunek drzewa należącego do rodziny różowatych (Rosaceae). Występuje w Europie, Azji Mniejszej, na Kaukazie. W Polsce jest dość rzadki. Osiąga u nas południowo-wschodnią granicę zasięgu. Linia zasięgu bierze początek na wschód od ujścia Wisły, przebiega przez Poznańskie i Śląsk na południe. Występuje koło zapory w Rożnowie.] - barkócaberkenye, barkócafa v. barkóca (Sorbus torminalis) [a berkenye nemzetségbe tartozó középtermetű, lombhullató növényfaj, a madárberkenye közeli rokona. Úgynevezett másodrendű fa, az erdők alsó koronaszintjébe tartozik ben az év fájának választották.] także sadzony] lisztes berkenye v. süvölvény berkenye (Sorbus aria) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a rózsavirágúak (Rosales) rendjéhez, ezen belül a rózsafélék (Rosaceae) családjához tartozó faj.] Jarząb pospolity, jarząb zwyczajny, jarzębina (Sorbus aucuparia L.) [gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny różowatych. Występuje w Europie, południowo-zachodniej Azji, zachodniej Syberii. W Polsce pospolity na całym obszarze.] madárberkenye (Sorbus aucuparia) [a rózsafélék családjába tartozó növényfaj] Jarząb szwedzki (Sorbus intermedia) [gatunek drzewa należącego do rodziny różowatych] Svéd berkenye (Sorbus intermedia) [hazánkba mesterségesen betelepített berkenye faj] Jarząbek (Bonasa bonasia L., 1758; dawniej również Tetrastes bonasia) [gatunek średniego ptaka z rodziny kurowatych. Zamieszkuje lasy Eurazji od Pirenejów przez północną część Półwyspu Apenińskiego i Bałkanów po Pacyfik. W Polsce nieliczny ptak lęgowy w górach oraz na wschodzie kraju.] - császármadár (Bonasa bonasia) vagy (Tetrastes bonasia) [a madarak osztályának tyúkalakúak (Galliformes) rendjébe és a fácánfélék (Phasianidae) családjába tartozó faj. Egyes rendszerezések Tetrastes nemhez sorolják Tetrastes bonasia néven.] Jarząb mączny, syn. mąkinia (Sorbus aria Crantz) [gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny różowatych (Rosaceae). Występuje w stanie dzikim w Europie, z wyjątkiem niektórych części na południowym wschodzie. W Polsce w reglu dolnym w Karkonoszach, Tatrach i w Pieninach, rzadko na niżu. Jest u nas jarząco csillogóan, erős fénnyel, tüzesen, verőfényesen jarzący, -a, -e fénylő, csillogó, égő, erős fényű, tüzes, verőfényes jarzący się fénylő jarzemny, -a, -e igás, járomba fogott

40 2233 jarzenie [zob. luminescencja] (lat.) lumineszkálás, lumineszcencia jarzeniowy, -a, -e [przymiotnik od: jarzenie] higanygőz; fény-, fényezőjarzeniówka [zob. lampa jarzeniowa] fénycső v. gázfénycső jarzębaty, -a, -e, jarzębiaty, -a, -e [o ptakach: nakrapiany] tarka tollú jarzębi, -a, -ie berkenyejarzębiak [1. wytrawna wódka robiona z owoców jarzębiny; 2. domowa nalewka na owocach jarzębiny] berkenyevodka, berkenyepálinka Jarzębiak [wódka owocowa zestawiona z nalewu jarzębinowego z dodatkiem destylatów owocowych i destylatu winnego oraz naturalnego karmelu. Napój ma barwę jasnobrązową, niekiedy występuje lekka opalizacja lub osad. Wódkę spożywa się lekko schłodzoną (16-18 C) jako aperitif, do mięs ciemnych i dziczyzny, lub po posiłku na lepsze trawienie. Dostępna w butelkach o pojemności 0,5 l.] berkenyevodka (jarzębinówka) jarzębie jagody berkenyebogyó jarzębina (vörös) berkenye; berkenyebogyó jarzębinowy, -a, -e berkenye-, jarzębinówka [zob. jarzębiak w zn. 2.], jarzębówka berkenyepálinka jarzęcy [wosk jarzęcy to samo, co biały, lipowy. Jarzęca świeca, ulana z wosku jarego czyli jarzęcego, czysta, jasna, płomienista.] (dawno) viasz fajta; friss, fiatal [ogień jarzęcy (świeży)] jarzmić igába v. járomba fogni; (átv.) leigázni jarzmo [1. daw. prymitywna uprząż bydła roboczego; 2. niewola; 3. urządzenie przytrzymujące, wzmacniające coś lub spinające jakieś części; 4. rodzaj kadłuba maszynowego] iga, járom (pod jarzmem: iga alatt); (dawno) egy pár ökör; rabság, iga, teher; gerenda, padló; hágó; (hídépítésben) járom jarzmo szybowe [górn. drewniana rama obudowy szybu] (bány.) járom; ácsolt akna fakerete jarzmo niewoli rabiga jarzmowy, -a, -e járom-, iga-, jármos, igás jarzyć się [1. żarząc się, świecić słabym blaskiem; 2. błyszczeć się w jasnym oświetleniu; 3. wyglądać jaskrawo] fényleni, csillogni, ragyogni; szikrázni, izzani jarzyna [1. część jadalna rośliny warzywnej; 2. potrawa przyrządzona z tych roślin] (z zasmażką) főzelék, zöldség v. zöldségféle; vetemény; idei v. tavaszi gabona jarzyna (z zasmażką) főzelék jarzyna z kapusty z pomidorami paradicsomos káposzta jarzyna z marchewki u groszku finomfőzelék jarzyna z soczewicy lencsefőzelék jarzyna z ziemniaków burgonyafőzelék jarzyna z szczawiu sóska, sóskafőzelék jarzyna ze szpinaku parajfőzelék, spenótfőzelék jarzynarski, -a, -ie zöldség-, a zöldségre vonatkozó jarzynarski resort handlu zöldségkereskedelem jarzynka zöldségke, veteményecske, főzelékecske jarzynowa [pot. zupa jarzynowa] zöldségleves jarzynowy, -a, -e zöldség-, zöldséges jarzyny főzelék; zöldség, zöldségfélék Jasar, Księga * Księga Sprawiedliwego Jásár Könyve (apokrif irat) [Józs 10,13-ban említett könyv, valószínűleg krónikaféleség, amely azonban nem maradt ránk.] jasełeczka Betlehemes jászolka jasełka [1. widowisko mające za treść narodzenie Chrystusa; 2. figurki przedstawiające narodzenie Chrystusa, stawiane w kościele w okresie świąt Bożego Narodzenia] kis jászol, betlehemes jászol; Betlehemes játék Jasiek Jancsi, Jani jasiek [1. mała poduszka pod głowę; 2. odmiana fasoli o dużym, białym ziarnie; też: ziarna tej fasoli] kispárna, fejvánkos; (babfajta) Jaskier (Ranunculus L.) [rodzaj roślin zielnych z rodziny jaskrowatych. Rodzaj liczy ok. 250 gatunków na całej kuli ziemskiej. W Polsce rosną liczne gatunki. Gatunkiem typowym jest Ranunculus auricomus L.] boglárka, (Ranunculus) [a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjának névadó nemzetsége, melybe világszerte mintegy 850, Magyarországon az egykor különálló nemzetségnek (ma inkább alnemzetségnek) tekintett víziboglárkákat (Batrachium) is beleszámítva hozzávetőleg 30 mérgező faja él. A nemzetség a boglárkafélék családjának legtöbb fajt számláló nemzetsége, főleg az

41 északi mérsékelt övben elterjedtek.]; szarkaláb boglárka (Ranunculus bulbosus) [a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjában a névadó nemzetség egyik faja] 2234 Jaskier alpejski (Ranunculus alpestris L.) [gatunek roślin z rodziny jaskrowatych. Typowy gatunek górski. Występuje w górach południowej i środkowej Europy. W Polsce rośnie tylko w Tatrach i to w niewielu miejscach] havasi boglárka (Ranunculus alpestris) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjéhez, ezen belül a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjához tartozó faj] jaskier dwoisty (Ranunculus binatus Kit. emend. Jasiewicz) (növ.) Ranunculus binatus jaskier gajowy (Ranunculus serpens Schrank, synonimy: R. breyninus Crantz, R. nemorosus DC.) (növ.) Ranunculus serpens jaskier halny, jaskier górski (Ranunculus pseudomontanus Schur.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Obszar jego występowania na świecie jest nieduży Karpaty i góry Półwyspu Bałkańskiego. W Polsce występuje wyłącznie w Tatrach i jest rośliną rzadką. Tego gatunku dotyczą zawarte w w polskiej literaturze opisy jaskra górskiego Ranunculus montanus Willd., który w istocie jest gatunkiem alpejskim nie występującym w Polsce] (növ.) Ranunculus pseudomontanus jaskier Baudota (Ranunculus baudoti = R. peltatus) Sósvizi boglárka (Ranunculus baudotii) [Nevéhez méltóan elsősorban szikes vizekben előforduló víziboglárka faj.] jaskier bluszczolistny (Ranunculus hederaceus = Batriachum hederaceus) (növ.) Ranunculus hederaceus Jaskier bulwkowy (Ranunculus bulbosus) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. W stanie dzikim występuje w północnej Afryce, w zachodniej Azji, na Kaukazie i w Europie. W Polsce jest dość pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich] hagymás v. gumós jaskier iliryjski, jaskier illirijski (Ranunculus illyricus L., syn. R. iliricus L.) Selymes boglárka (Ranunculus illyricus) Jaskier jadowity, jaskrzyca (Ranunculus scleratus L.) [gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. W Polsce dość pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich, ale jest rzadszy od jaskra ostrego] torzsikaboglárka (Ranunculus scleratus) jaskier kaszubski (Ranunculus cassubicus L.) kereklevelű v. pajzsos boglárka (Ranunculus cassubicus) Jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w środkowej Europie i na Kaukazie. W Polsce jest

42 2235 gatunkiem pospolitym na całym niżu.] gyapjas boglárka (Ranunculus lanuginosus) Jaskier leżący (Ranunculus reptans L.) [gatunek o wątpliwym występowaniu w Polsce; gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae Juss.). Występuje na Syberii i wschodzie Rosji, w Europie, na północy Ameryki Północnej (Kanada, północne USA). W Polsce m.in. w jeziorach lobeliowych.] Ranunculus reptans (több botanikus szerint a békaboglárka egyik alfaja) Jaskier lodnikowy, Jaskier lodownikowy (Ranunculus glacialis L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Gatunek arktyczny. Rośnie dziko w tundrach Azji (w Magadanie), północnej i wschodniej Europy (na wyspach archipelagu Svalbard, Jan Mayen i w Murmańsku) oraz w północnej Ameryce (Grenlandia i Alaska), a także w w Alpach i Tatrach. W Polsce występuje wyłącznie w Tatrach i jest rośliną rzadką.] gleccserboglárka (Ranunculus glacialis) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjéhez, ezen belül a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjához tartozó faj] Jaskier ostry (Ranunculus acris L., syn. R. acer L.) [rośliny z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Gatunek wybitnie kosmopolityczny, zasiedlający Europę, Afrykę płn. i Azję, spotykany również w Ameryce (na Grenlandii i Alasce). W Polsce gatunek bardzo pospolity na całym obszarze.] réti boglárka (Ranunculus acris) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályában és a boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjében, a boglárkafélék (Ranunculaceae) családja névadó nemzetségének egyik faja] Jaskier platanolistny (Ranunculus platanifolius L.) [gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny jaskrowatych. W Polsce występuje wyłącznie w wyższych partiach Sudetów i Karpat, w Tatrach dość często] Platánlevelű boglárka v. patyolatboglárka (Ranunculus platanifolius) Jaskier okrągłolistny (Ranunculus thora L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Występuje w górach południowej i środkowej Europy. W Polsce spotykany wyłącznie w Tatrach i jest tu dość rzadki] (növ.) Ranunculus thora Jaskier płomiennik, jaskier płomieńczyk (Ranunculus flammula L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Jest szeroko rozprzestrzeniony na całej północnej półkuli, występuje w Azji, Europie i Ameryce Północnej, został zawleczony również do Nowej Zelandii. W Polsce bardzo pospolity.] békaboglárka (Ranunculus flammula) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a

43 boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjéhez, ezen belül a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjához tartozó faj] boglárkafélék (Ranunculaceae) családjában a névadó nemzetség egyik faja] 2236 jaskier podtatrzański (Ranunculus subtatricus Jasiewicz) (növ.) Ranunculus subtatricus Jaskier polny, jaskier odłogowy (Ranunculus arvensis L.) [antropofit zadomowiony; gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae Juss.). W stanie dzikim występuje w Azji, Europie i Afryce Północnej. W Polsce jest archeofitem (antropofit zadomowiony).] vetési boglárka (Ranunculus arvensis) [szántókon található cm magas, egyéves faj. Szára mereven felálló, felső része ágas. A tőlevelek hosszú lapát alakúak, háromosztatúak vagy épek és csak csúcsuk bemetszett, a szárlevelek rövid nyelűek. A szár csúcsa bogas elágazású, az elágazások végén ülnek a virágok. A virág 1,5-1,8 cm átmérőjű, citromsárga. A csésze zöldes, tojásdad, a kocsánnyal együtt szőrös. Májusjúnius környékén virágzik.] Jaskier różnolistny (Ranunculus auricomus L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. W stanie dzikim występuje w Azji ( na Zakaukaziu i Syberii Zachodniej, w niemal całej Europie oraz na Grenlandii. Dość pospolity na terenie całej Polski] változó boglárka (Ranunculus auricomus agg.) jaskier rdzawy, jaskier Stevena (Ranunculus strigulosus Schur, synonimy: R. acris L., R. steveni Andrz., R. steveni Andrz. in Besser) Steven-boglárka (Ranunculus strigulosus) Jaskier rozłogowy, jaskier rozesłany (Ranunculus repens L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Azji, Europy i Afryki Północnej, został zawleczony również na Makaronezję, Maskareny, do Ameryki Północnej, Australii i Nowej Zelandii. W Polsce jest pospolity na całym obszarze.] kúszó boglárka (Ranunculus repens) [a Jaskier sardyński, Jaskier łagodny, Jaskier blady (Ranunculus sardous Crantz) [gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Rośnie dziki w Azji (na Kaukazie), w Afryce Północnej (Algieria, Maroko, Tunezja) i w niemal całej Europie. W Polsce jest niezbyt częsty] buborcs boglárka (Ranunculus sardous) [Előfordulása kontinentális és mérsékelt éghajlatú területeken jellemző]

44 Jaskier skalny (Ranunculus oreophilus M. Bieb., syn. R hornschuchii Hope) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Występuje w Karpatach. W Tatrach jest dość częsty] (növ.) Ranunculus oreophilus 2237 jaskier srebrzysty (Ranunculus fresianus Jord.) (növ.) Ranunculus fresianus Jaskier wielki (Ranunculus lingua L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w stanie dzikim w Europie i Azji. W Polsce dość pospolity.] nádi boglárka (Ranunculus lingua) [nádasokban előforduló cm magas, csöves szárú évelő növény. A levelek cm hosszúak, lándzsásak. A virág hosszú kocsányon ül, a szirmok mm hosszúak. Júniusaugusztus környékén virágzik.] Ranunculus cortusifolius Willd. azori boglárka (Ranunculus cortusifolius) jaskier górski (Ranunculus montanus Willd.) - Hegyi bogiarka (Ranunculus montanus) jaskier kaukaski (Ranunculus caucasicus) kaukázusi boglárka (Ranunculus caucasicus) Ranunculus lyallii Hook. f. jaskier tarczowaty (Ranunculus peltatus) Pajzsos víziboglárka (Ranunculus peltatus) Jaskier tojadolistny (Ranunculus aconitifolius L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w stanie dzikim w południowej części środkowej Europy. Jest uprawiany w wielu krajach jako roślina ozdobna] Patyolat Boglárka (Ranunculus Aconitifolius L.) jaskier wielokwiatowy (Ranunculus polyanthemos L.) Sokvirágú boglárka (Ranunculus polyanthemos) jaskier trawiasty (Ranunculus gramineus L.) (növ.) Ranunculus gramineus Inne gatunki, głównie uprawne (wybór) jaskier azjatycki (Ranunculus asiaticus L.) - Ázsiai boglárka (Ranunculus asiaticus) [Magassága: max. 25 cm; virága: sárga, piros árnyalatok; (júniustól júliusig); napos vagy félárnyékos termőhely]] jaskier zawilcowaty (Ranunculus anemoneus F. Muell.) (növ.) Ranunculus anemoneus

45 jaskier fałszywy (Ranunculus fallax) Változó boglárka (Ranunculus fallax KERNER) jaskier jadowity (Ranunculus sceleratus) égető boglárka (Ranunculus sceleratus) jaskier krążkolistny (Ranunculus circinatus) - Merev vízi boglárka (Ranunculus circinatus) [Méret több mint 100 cm. Virágzás: júniusszeptember. Vízmélység: cm.] jaskier wodny (Ranunculus aquaticus); Włosienicznik wodny, jaskier wodny (Batrachium aquatile) [gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych, zwany jaskrem wodnym. W Polsce dość często występuje na niżu, dochodząc do piętra pogórza, rzadko tylko spotkać go można wyżej] nagy víziboglárka (Ranunculus aquatilis) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjéhez, ezen belül a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjához tartozó faj] 2238 jaskier rzeczny (Ranunculus fluitans) Úszó víziboglárka (Ranunculus fluitans) jaskier skąpopręcikowy (Ranunculus trichophyllus) hínáros víziboglárka (Ranunculus trichophyllus) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjéhez, ezen belül a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjához tartozó faj] jaskier wielkokwiatowy (Ranunculus polyanthemos) Sokvirágú boglárka (Ranunculus polyanthemos) jaskier wiosenny, ziarnopłon wiosenny (Ranunculus aquaticus = Ficaria verna ); jaskinia [naturalne, głębokie wydrążenie w skale z wylotem na zewnątrz] barlang [hagyományos értelemben azokat a járható, természetes üregeket nevezik nak, amelyeknek a hossztengelye legalább 2 m. Korszerű felfogásban olyan felszín alatti üreget jelent, amelyben létrejöhet a víz turbulens mozgása (átmérője 5-15 mm)], üreg, vájat, lyuk, odu, vacok; (átv.) barlang (bg.), tanya [(w biblii) Természetes üreg a földben, rendszerint tufában vagy mészkőben; szolgált lakás, menedékhely, temetkezési hely, éléskamra, ciszterna vagy istálló gyanánt (1Móz 19,30; 1Kir 19,9; Bír 6,2; Mt 27,60; Jn 11,38)] jaskinia gry játékbarlang jaskinia krasowa [jaskinia powstała wskutek procesu krasowienia. Zaliczana jest do form krasu podziemnego.] cseppkőbarlang jaskinia lodowa jégbarlang [Demianowska Jaskinia Lodowa; Dobszyńska Jaskinia Lodowa ] jaskinia lwa oroszlánbarlang [Daniel w jaskini lwa: Dáliel az országbarlangban] jaskinia łotrów, jaskinia zbójców rablótanya jaskinia niedźwiedzia medvebarlang jaskinia stalaktytowa (Abaliget, Baradla) cseppkőbarlang jaskinia zbójecka rablóbarlang jaskiniowec barlanglakó jaskiniowy, -a, -e barlang-, üreges jaskiniowe malarstwo barlangfestészet

46 Jaskółka brzegówka, brzegówka (Riparia riparia) [niewielki ptak wędrowny z rodziny jaskółkowatych, zamieszkujący niemal całą Eurazję, Maghreb i dolinę Nilu oraz Amerykę Północną. Przeloty w kwietniu-maju i sierpniu-wrześniu. Zimuje w południowo-wschodniej Afryce, Indiach oraz Amazonii.] partifecske (Riparia riparia) [a madarak osztályának a verébalakúak rendjébe, ezen belül a fecskefélék (Hirundinidae) családjába tartozó faj] 2239 Altamira barlang (Franciaország) jaskiniowiec [1. człowiek jaskiniowy; 2. pot. człowiek zachowujący się w sposób prostacki] barlanglakó jaskółczy, -a, -e [1. związany z jaskółką, dotyczący jaskółki; 2. jaskółcze ziele - trujący chwast o żółtych kwiatach; glistnik] fecske-; fecskefarok-, fecskefarkú; vérehulló fecskefű jaskółcze gniazdo [chińska potrawa przyrządzana z rozgotowanych gniazd niektórych ptaków] fecskefészek jaskółcze ziele [zob. glistnik] vérehulló fecskefű jaskółczy ogon, jaskółcze złącze [połączenie dwóch elementów w ten sposób, że czop jednego elementu w kształcie trapezu wchodzi w gniazdo drugiego elementu] fecskefark (kötés mód) [kettős ágú fa v. kőkötésmód] jaskółcze ziele (Chelidonium majus) vérehulló fecskefű Jaskółka dymówka (Hirundo rustica) [niewielki ptak wędrowny z rodziny jaskółkowatych] füsti fecske Hirundo rustica) [a verébalakúak rendjébe és a fecskefélék (Hirundinidae) családjába tartozó, apró testű, villámgyors röptű madár] Wyróżnia się 7 podgatunków, zamieszkujących odpowiednio: H. rustica rustica - Europa H. rustica transitiva - południowa Turcja i Lewant H. rustica erythrogaster - Ameryka Północna H. rustica savignii - Egipt H. rustica gutturalis - wschodnia Azja H. rustica saturata - wschodnia Azja H. rustica tytleri - wschodnia Azja jaskółeczka kis fecske jaskółka [1. ptak wędrowny o długich, ostro zakończonych skrzydłach i widełkowatym ogonie; 2. daw. ostatni, najwyższy balkon w teatrze; 3. daw. rodzaj żakietu męskiego o długich połach, ukośnie ściętych, modny w drugiej połowie XIX w.; 4. jeden z kilku próbnych egzemplarzy danego wydawnictwa; 5. figura w jeździe na łyżwach lub ćwiczeniach gimnastycznych] fecske; (w teatrze) kakasülő jaskółka białoszyja fehér nyakú fecske H. rustica erythrogaster Óriási elterjedési területén a füsti fecskének mindössze hat alfaja alakult ki. európai füstifecske (Hirundo rustica rustica) - Egész Európában ez az alfaj él, előfordul Észak-Afrikában, a Közel-Kelet egy részén, Közép-Ázsiában és Szibériában a Jenyiszej folyóig. A madarak a telet Afrika nyugati és déli részén, az Arab-félszigeten vagy Indiában töltik.

47 2240 közel-keleti füstifecske (Hirundo rustica transitiva) - A Közel-Kelet nagy részén ez az alfaj él, előfordul Törökország déli részétől egészen Izraelig. Többnyire állandóan egy helyen élő faj, nem szokott telelni járni. Néhány madár olykor útra kél és Afrika keleti részén tölti a telet. Narancssárgás hasa és élénk vörös torka van. egyiptomi füstifecske (Hirundo rustica savignii) - Egyiptomban élő alfaj, elsősorban a Nílus deltájában él nagyobb számban. Egész évben egy helyben élő alfaj. keleti füstifecske (Hirundo rustica gutturalis) - A Himalájától keletre fordul elő, Kínában és Japánban is költ. Vonuló alfaj, a telet Ázsia déli részén, Indiában, Srí Lankán vagy Indonéziában tölti. Sok madár Új-Guinea szigetén vagy Ausztrália trópusi területein telel. szibériai füstifecske (Hirundo rustica tytleri) - Szibéria java részén ez az alfaj él. Költ Mongólia északi részén is. Vonuló alfaj, a telet Ázsia déli terüeltein tölti. Telelőterülete Nyugat-Bengáliától Thaiföldig és Malajziáig tart. észak-amerikai füstifecske (Hirundo rustica erythrogaster) - A füstifecske amerikai alfaja. Költőterülete felöleli egész Észak-Amerikát Alaszkától egészen Mexikó déli részéig. Telelni a Karib-tenger szigeteire és Közép- Amerika országaiba jár. Olykor Dél- Amerika északi részére is eljut. jaskółka lepi gniazdo a fecske fészket rak v. épít jaskółka ma młode a fecskének fiókái vannak jaskółka morska tengeri fecske Jaskółka oknówka (Delichon urbicum syn. Delichon urbica); oknówka [niewielki ptak wędrowny z rodziny jaskółkowatych, zamieszkujący niemal całą Eurazję i część północnej Afryki. Zimuje w Afryce, Indiach, Birmie i północnej części Półwyspu Indochińskiego. Przeloty w kwietniu-maju i wrześniu. W Polsce liczny ptak lęgowy, lokalnie nawet bardzo liczny.] (fecskefajta) molnárfecske (Delichon urbicum vagy Delichon urbica) [a madarak (Aves) osztályának a verébalakúak (Passeriformes) rendjéhez, ezen belül a fecskefélék (Hirundinidae) családjához tartozó faj] jaskółka zaszczebiotała a fecske csicsergett jaskra [choroba oczu] glaukoma; zöldhályog jaskrawie rikítóan, vakító csillogó fénnyel, élesen (jaskrawo) jaskrawieć [stawać się jaskrawym] tündökölpni, feltündökölni; felcsillanni, megcsillanni; ragyogó fényűvé válni, csillogni, csillogóvá lenni jaskrawo rikítóan, élesen, szembetűnően; (átv.) világosan, érthetően jaskrawo podkreślił swoje stanowisko világosan hangsúlyozta álláspontját jaskrawoczerwony, -a, -e [czerwony o jasnej, intensywnej barwie] élénkpiros, vérvörös, rikítóan vörös, tulipiros jaskrawoniebieski, -a, -ie élénken v. rikítóan kék, hupikék jaskrawość [1. cecha tego, co jaskrawe; 2. zob. luminancja] vakító fény, élénkszínűség, rikító színek jaskrawozielony, -a, -e [zielony o jasnej, intensywnej barwie] rikítóan zöld, méregzöld jaskrawy, -a, -e [1. o kolorze: jasny, intensywny; 2. o przedmiotach: mający taki kolor; 3. o świetle, blasku: rażący oczy; też: dający takie światło; 4. bardzo wyraźny, oczywisty] (światło) vakító, éles; (kolor) rikító, élénk; (átv.) világos, nagsúlyozott jaskrawa ilustracja rikító példa jaskrawa różnica szembetűnő különbség jaskrawa sprzeczność éles, kiabáló v. rikító ellentét jaskrawe pióro élénk v. rikító színű toll jaskrowy, -a, -e glaukomás, zöldhályoggal kapcsolatos jasła, jasełka [1. dwustronne, przenośne koryto z drabinami, w którym kładzie się paszę dla zwierząt; 2. krata drewniana lub siatka druciana, przez które przepuszcza się wodę w stawie podczas wybierania ryb; 2. Tak nazywano zbity z desek żłób dla dawania drobnej karmi zwierzętom, jak również nosze do noszenia ludzi i ciężarów. Od wyrazu tego wzięto nazwę dla przedstawień religijnych na Boże Narodzenie, wyobrażających żłobek z

48 2241 Dzieciątkiem Jezus w szopce, Najświętszą Pannę, św. Józefa, trzech Króli, przybywających z hołdem i t. d. Obszerniejsza wiadomość o tych przedstawieniach w Polsce jest podana pod wyrazem Szopka.] jászol; (halászat) vízrekesztő jasne (włosy) szőke jasne [wykrzyknik nawiązujący do wcześniejszej wypowiedzi i potwierdzający to, co ona komunikuje] világos! jasne [porcja jasnego piwa] egy adag világos sör jasno világosan, fényesen; világos; (átv.) világosan, érthetően jasno kasztanowate világosbarna jasno na dworze szép idő van; szép az idő jasno się tłumaczyć érthetően v. világosan magyarázkodni v. védekezni jasno się wyrażać érthetően fejezi ki magát jasno zdawać sobie sprawę z czego tisztán látni vmit jasno- világosjasnoblond [o kolorze włosów: bardzo jasny] világosszőke, hirtelenszőke jasnobłękitny, -a, -e világoskék jasnobrunatny, -a, -e világosbarna jasnoczerwony, -a, -e [czerwony o jasnym odcieniu] halványvörös, halványpiros jasnogórski, -a, -ie Jasna Góra-i (częstochowai hegy) jasnogwiażdzisty, -a, -e csillagfényes jasnolicy, -a, -e [poet. mający jasną twarz] fehérarcú jasnoniebieski, -a, -ie [niebieski o jasnym odcieniu] világoskék jasnooki, -a, -ie [mający jasne oczy] világosszemű jasnopióry, -a, -e világos tollazatú jasność [1. światło wysyłane przez źródło światła; 2. białawy odcień; 3. brak wątpliwości; 4. czystość, dźwięczność głosu; 5. ilość energii świetlnej docierającej do danego obiektu, jasnota] (blask) fény; világosság; (átv.) érthetőség, világosság; (dawno) felség jasność (tonu) átlátszóság (hangé) jasność dowodzenia bizonyítási eljárás v. érvelés világossága, kézenfekvő volta jasność dzienna napvilág jasność myślenia világos gondolkodás jasność obiektywu [wielkość charakteryzująca oświetlenie obrazu powstającego na powierzchni błony lub płyty w aparacie fotograficznym] (foto) objektív fényessége jasność powierzchniowa [zob. luminancja] 1. (fot) világosság információ; 2. a videojel azon komponense, amely a képpont fényességét határozza meg. [Egy kép luminancia adatai önmagukban fekete-fehér képet jelentenek. A színes képek leírásához a luminancia információ mellett képpontonként két-két krominancia adat is szükséges.] jasność słońca a nap fénye jasność się rozlewa minden fénybe árad, a világosság mindent elönt v. eláraszt jasność stylu a stílus világossága v. tisztasága jasność wypowiedzi a kijelentés félremagyarázhatatlansága jasność wyrażania się a kifejezés érthetősége Jasnota (Lamium L.) [rodzaj roślin należących do rodziny jasnotowatych] árvacsalán (Lamium) [egy kb fajból álló nemzetség az árvacsalánfélék családjában, mely utóbbinak a típusnemzetségét is adja. Európában, Ázsiában és Észak-Afrikában őshonos lágy szárú fajok tartoznak ide, melyek közül néhány gyomnövényként az egész mérsékelt égövben elterjedtté vált.] Gatunki flory Polski jasnota biała (Lamium album L.) antropofit zadomowiony Fehér árvacsalán v. Árvacsalánfű (Lamium album) jasnota mieszańcowa (Lamium incisum Willd.) antropofit zadomowiony jasnota plamista (Lamium maculatum L.) Lamium maculatum (foltos árvacsalán) jasnota pośrednia (Lamium moluccellifolium L.) antropofit zadomowiony jasnota purpurowa (Lamium purpureum L.) antropofit zadomowiony [rośnie na polach i w ogrodach, jest rośliną roczną lub dwuletnią. Zakwita jeszcze wcześniej niż jasnota biała, niekiedy w zasiewach rzepaku ozimego, przed jego opryskiem przeciw słodyszkowi, co może spowodować zatrucia pszczół.] Lamium purpureum (piros árvacsalán) jasnota różowa (Lamium amplexicaule L.) antropofit zadomowiony Jasnota biała /głucha pokrzywa/ (Laminum album) [1. najpospolitszy gatunek jasnoty, mający zastosowanie w lecznictwie; 2. bylina z rodziny wargowych ( Labiatae) o wardze górnej hełmiastej długo i gęsto owłosionej. Korona biała, jej ścieśniona w nasadzie rurka oddzielona jest od części rozszerzonej ukośnym pierścieniem włosków, co utrudnia wchodzenie do środka kwiatu drobnym owadom szukającym tam pożywienia i schronienia. Mimo długiej rozdętej nieco w gardzieli rurki, przy obfitym

49 2242 wydzielaniu nektaru pszczoły mogą do niego dosięgnąć. Zakwita w kwietniu i kwitnie całe lato. Można ją spotkać na przydrożach, w kątach ogrodów i w zaroślach.] Fehér árvacsalán (Lamium album) Jasnota różowa (Lamium amplexicaule) [gatunek rośliny jednorocznej należący do rodziny jasnotowatych (dawniej nazywanej rodziną wargowych). Rodzimy obszar jej występowania to Afryka Północna, Europa i Azja, ale rozprzestrzeniła się gdzieniegdzie także w innych regionach świata. Jest rośliną pospolitą na całym terenie Polski, zarówno na niżu, jak i w niższych partiach gór. W polskiej florze jest archeofitem] Bársonyos árvacsalán (Lamium amplexicaule) jasnotka holtcsalán, árvacsalán Jasnotowce, wargowce (Lamiales) [rząd roślin okrytonasiennych z kladu astrowych] árvacsalán-virágúak v. ajakosvirágúak (Lamiales) [rendje az APG II osztályozás szerint a valódi kétszikűek (Eudicotyledon) euasterids I (Lamiids) kládjába tartozik. A csoportba több mint faj tartozik, 21 családba sorolva.] Podział rzędu wg Reveala Rodzina: Acanthaceae Juss. - akantowate Rodzina: Avicenniaceae Endl. Rodzina: Bignoniaceae Juss. - bignoniowate Rodzina: Buddlejaceae K.Wilh. budlejowate, omżynowate Rodzina: Callitrichaceae Link rzęślowate Rodzina: Cyclocheilaceae Marais Rodzina: Gesneriaceae Dumort. - ostrojowate Rodzina: Globulariaceae DC.in Lam.& DC. - kulnikowate Rodzina: Lamiaceae Lindl. - jasnotowate Rodzina: Lentibulariaceae Rich. in Poit. & Turpin pływaczowate Rodzina: Martyniaceae Stapf in Engl. & Prantl Rodzina: Myoporaceae R.Br. Rodzina: Oftiaceae Takht. & Reveal Rodzina: Orobanchaceae Vent. - zarazowate Rodzina: Paulowniaceae Nakai Rodzina: Pedaliaceae R.Br. połapkowate, sezamowate Rodzina: Phrymaceae Schauer Rodzina: Plantaginaceae Juss. - babkowate Rodzina: Schlegeliaceae (A.H.Gentry) Reveal Rodzina: Scrophulariaceae Juss. - trędownikowate Rodzina: Stilbaceae Kunth Rodzina: Trapellaceae Honda & Sakisaka Rodzina: Verbenaceae J.St.-Hil. - werbenowate Rodzina: Veronicaceae Durande - przetacznikowate jasnowidz, jasnowidzący [człowiek mający zdolność jasnowidzenia] látnok, jós; előrelátó; jövendőmondó jasnowidzący, -a, -e előrelátó ember; jövőbelátó, látnok, múltbalátó, látóemberű jasnowidząca jósnő jasnowidzenie (fr.) clairvoyance, tisztánlátás; előrelátás jasnowidztwo látnoki képesség jasnowłosy, -a, -e [mający jasne włosy] világoshajú; szőke, szőkehajú jasnozielony, -a, -e [zielony o jasnym odcieniu] világoszöld jasnozłocisty, -a, -e aranytól ragyogó jasnozłoty, -a, -e aranytól sugárzó jasnożółty (cytrynowy), -a, -e [żółty o jasnym odcieniu] halványsárga; világossárga jasny, -a, -e [1. dający jasne światło; 2. pełen światła, słońca; 3. o kolorze: mało intensywny; też: mający taki kolor; 4. o włosach: blond; 5. o skórze: blady lub nieopalony; 6. odcinający się białawo na ciemniejszym tle; 7. zbliżony kolorem do białego; 8. całkowicie zrozumiały; też: wyrażający się zrozumiale; 9. błyskotliwy; 10. wesoły; 11. szczęśliwy; 12. o barwie głosu: czysty, dźwięczny; 13. daw. zwykle w zwrotach grzecznościowych

50 2243 odnoszących się do osoby wyżej postawionej w hierarchii społecznej] világos, csillogó, derűs, derült, fényes, ragyogó, tündöklő (w jasny dzień: világos nappal); (oczywisty) világos, nyilvánvaló; (niebo, égbolt) derült; (színről) világos, halvány; (átv.) világos, józan, tárgyilagos, pontos, tiszta; természetes, magától értetődő, szembetűnő, kézenfekvő; (dawno) felséges; felkiáltások jasna barwa dźwięku világos (áttetsző) hangkép, átteszőség jasne jak na dłoni világos, biztos, kézenfekvő jasne jest, że - világos, hogy jasne niebo derült ég jasne piwo világos sör jasne rysy charakteru szép v. nemes v. kellemes jellemvonások jasne słonce verőfény, sugárzó v. ragyogó nap jasne światło fényes világosság, erős fény jasne włosy világosszőke haj jasne, że tak hát hogyne, persze; naná! jasny blondyn világosszőke jasny cel világos cél jasny dzień fényes nappal jasny jak na dłoni félreérthetetlen jasny jak słońce világos, mint a nap jasny kolor világos szín jasny królewiczu felséges királyfi v. felséges Úr jasny opis világos leírás jasny pogłąd na rzeczy józan ítélet; a dolgok józan v. világos látása v. meglátása; a dolgok tárgyilagos szemlélete jasny pokój világos szoba jasny ton tiszta hang jaspis [1. osadowa skała krzemionkowa; 2. jest to nieprzezroczysty minerał, odmiana chalcedonu koloru brunatnego lub ciemnoczerwonego. Jako kamień kosztowny umieszczny był w napierśniku Aarona, najwyższego kapłana.] (gör.) jáspis; (ásvány) féldrágakő; több színben is előforduló kalcedonváltozat [Sárga színű drágakő Izráel főpapjának a mellre való táblácskáján (2Móz 28,20; 39,13). A mennyei Jeruzsálem falának anyaga (Jel 21, )] jaspisowy, -a, -e káspisból készült v. való jassyr, jasyr [1. termin polski i ukraiński oznaczający niewolę turecką lub tatarską. Określenie to pochodzić ma z języka tureckiego, gdzie jesir - jeniec lub arabskiego, gdzie asir oznacza związany, pojmany. 2. Po turecku jesir jeniec, po arabsku asir pojmaniec, związany. Stąd w języku ukraińskim i polskim jassyr oznacza niewolę tatarską i turecką. Tatarzy napadali często na Ukrainę, Podole i Wołyń, pustosząc wsie, dwory, miasta i uprowadzając w łykach pojmaną szlachtę i lud w jassyr. ] (dawno, hist.) asszír; (átv.) tatár és török rab jassz jassz; apacs, csibész, alvilági figura; a nagyvárosi alvilághoz tartozó elem, személy jastrun [zob. margerytka] aranyvirág, (gör.) krizantém (Chrysantheum) (złocień); 1. ősszel nyíló, több színben is előforduló, hosszú, keskeny tömött szirmokból álló világjáért termelt növény; 2. fészkes virágzatú fehér v. sárga virág; kitenyésztett változata dísznövény, főleg Japánban Jastrun właściwy, złocień właściwy, jastrun wczesny (Leucanthemum vulgare Lam.) réti margitvirág v. margaréta (Leucanthemum vulgare vagy Chrysanthemum leucanthemum) [a fészkesek (Asteraceae) családjába, a csövesvirágúak (Asteroideae) alcsaládjába tartozó növényfaj] jastrych (słowo pochodzenia greckiego όστρακον, ostrakon) [zapożyczone z j. niemieckiego Estrich, oznacza "wylewkę"; to posadzka bezspoinowa lub podkład pod podłogę] esztrich réteg [A padlószerkezet azon rétege, amely a járófelület közvetlen aljzatául szolgál.] jastrychy anhydrytowe jastrychy gipsowe jastrychy cementowe jastrychy emulsyjno-bitumiczne jastrychy asfaltowe. jastrząb [1. ptak drapieżny o bystrym wzroku i mocnym, hakowatym dziobie; 2. przen. wojowniczy, agresywny polityk] héja (Accipiter gentilis) v. héjja (Astur Lac.), [a ragadozók rendjébe, a solyomfélék családjába tartozó madárnem. Csőre tompán fogas, szárnya a fark közepéig ér és nem a második evezőtoll a leghosszabb, hanem a harmadik és a negyedik. A felső káva orma hosszabb, mint a középső ujj fele. Farka lekerekített. Mintegy 30 faja ismeretes. Hazánkban a közönséges v. galambász H. (A. palumbarius Bechst, szintes képét l. Ragadozó madarak képmellékleten) él. Fölül barna v. szürke, alul sötét harántsávokkal; a

51 2244 fiatal alul barna, sötét foltokkal, farka szürkebarna, 5 sötét harántvonallal és fehér csúccsal. Viaszhártya és lábai sárgák. Hossza 55-68, szárnyhossza 31-39, farkhossza 22 cm. Hazája az északi félgömb, igy Észak- Amerikában épp ugy található, mint Ázsiában és Európában. Magyarországban különösen hegyes, erdős vidékeken igen közönséges. A sikságot csak télen keresi fel. A fiatal szárnyasoknak, galamboknak, tyukoknak, sőt a nyulaknak és foglyoknak is ellensége. Párosával él. Magas fákon fészkel. 2-4 gyakran egész fehér vagy barnafoltos tojást tojik ápril v. május hóban. Fogságban nem szelidül meg. Rokona a réti H.; több faja él hazánkban]; (átv.) ellenség, kínzó Jastrząb (jastrząb gołębiarz) (Accipiter gentilis) [gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych] héja (Accipiter gentilis) [a vágómadár-alakúak (Accipitriformes) rendjébe, ezen belül a vágómadárfélék (Accipitridae) családjába tartozó faj] jastrząbek kis héja jastrzębi, -a, -ie héjajastrzębie pióra sastollak Jastrzębiec kosmaczek, ludowa nazwa niedośpiałek (Hieracium pilosella L.) [gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Rodzimy obszar jego występowania to Europa i część terytorium Azji (Kaukaz, Zakaukazie, Dagestan i Syberia Zachodnia). Rozprzestrzenił się także jako gatunek zawleczony w Australii, Nowej Zelandii i w Ameryce Północnej. W Polsce występuje na całym terenie kraju] Ezüstös hölgymál (Pilosella officinarum vagy Hieracium pilosella L.) [az európai gyepek indás növénye. A őszirózsafélék (Asteraceae) családjába, a katángformák (Cichorieae) alcsaládjába tartozik. Új- Zélandon behurcolt (inváziós) növényként és ellenségek, valamint konkurensek hiányában a juhlegelőkön uralkodó (domináns) növénnyé vált, megoldhatatlan gondot okozva a juhokat tartó gazdáknak] jasyr [hist. niewola u Tatarów a. Turków; uprowadzeni przez nich jeńcy, brańcy; 2. termin polski i ukraiński oznaczający niewolę turecką lub taratską. Schwytani i uprowadzeni w jasyr mieszkańcy pochodzili przede wszystkim z Ukrainy, Podola i Wołynia. Wykupywaniem jeńców zajmowali się między innymi trynitarze] (dawno) hadifogoly; foglyulejtés; (török v. tatár) hadifogságban, rabságban élő ember jaszcz, jaszczyk [wóz z okutą skrzynią, służący dawniej do przewożenia amunicji artyleryjskiej] lőszeresláda; (dawno) fabödön (vajnak, lekvárnak) jaszczur [1. wymarły gad z ery mezozoicznej; 2. płaz ogoniasty; 3. skóra cielęca, kozia lub owcza, używana do wyrobu galanterii kaletniczej; 3. skóra końska lub ośla wyprawiona chropowato, podobna do skóry jaszczurczej. Oprawiano w nią rękojeści u szabel, a często i pochwy.] foltos szalamandra v. gőte; gyikbőr-utánzat; halbőr; ló- v. szamárbőr; (marhabetegség) jaszczur latający [kopalny gad latający] repülő hüllő jaszczurczy, -a, -e gyíkjaszczurka [1. niewielki gad o ciele pokrytym łuskami i długim, regenerującym się ogonie; 2. o człowieku złym, obłudnym; 3. narzędzie formierskie stosowane w odlewnictwie] gyík (Lacerta); gyíkok (Lacertilia) Jaszczurka murowa, murówka zwyczajna (Podarcis muralis) [gad z rodziny jaszczurek właściwych] fali gyík (Podarcis muralis) [egy széles körben elterjedt európai hüllőfaj] jaszczurka zielona (Lacerta viridis) fürge gyík

52 2245 jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) [gatunek jaszczurki z rodziny jaszczurek właściwych; szybka i zwinna jaszczurka o brunatnym ubarwieniu] fürge gyík (Lacerta agilis) [egy széles körben elterjedt eurázsiai hüllőfaj. Bár neve különleges gyorsaságra utal, valójában a lassabb mozgású gyíkok közé tartozik] (török) jasmak; arctakaró, fátyol, mellyel a török nők az arcukat elfedik. (dawno) át nem látszó volt; főleg a török fővárosban, beérik a fátyolszerű arctakaróval is. Színe leginkább fehér. Jaś jest mały, ale Oleś niewiększy Jancsi kicsi, de Sanyi sem nagyobb jaśmin (Jasminum L.) [1. rodzaj roślin z rodziny oliwkowatych; 2. zob. jaśminowiec wonny; 3. pnącze lub krzew o pachnących, białych lub różowych kwiatach] (perzsa sp.) jázmin (Jasminum L.); 1. erős illatú, apró fehér virágú, Ázsiában őshonos cserje; róla nevezett család merevszáru v. felfutó cserjéje. Levele átellens, ritkán váltakozó, egyszerü, hármas vagy páratlanul szárnyalt; virága sárga vagy fehér, gyakran jó illatu, bogas; bogyó ja 2-3 magu; (személynév) fürge gyík (Lacerta agilis) jaszczurka żyworodka elevenszülő gyík jaszczyk bödönke jaszczyk nabojowy [za Księstwa Warszawskiego zwany z francuska kiesson (caisson: keson). Była to drewniana skrzynia z wiekiem pokrytem blachą, osadzona na dwuch kołach z osią, wagą i hołoblami. W skrzynię tę wstawiano drugą z cienkich desek z przegrodami, w których gotowe naboje prochem do góry wstawiano. Osie i koła były używane takie same, jak w artyleryi lekkiej.] (dawno, hist.) tölténytár; lőszeres láda jaszmak [1. czarczaf jaszmak, kwef, tradycyjna zasłona na głowę wraz z twarzą, noszona jeszcze przez kobiety w niektórych krajach muzułm. 2. zasłona na twarz dla muzułmańskich kobiet; kwef, czarczaf] Jaśmina [imię żeńskie, wywodzące się od perskiego jāsämin, od którego pochodzi słowo jaśmin. Do Polski trafiło na nieco szerszą skalę za pośrednictwem języka angielskiego i być może niemieckiego (w którym to języku imię to jest z kolei identyfikowane jako współczesne, stanowiące wynik wpływów angielskich i francuskich). Z drugiej strony, nadanie imienia Jaśmina w Polsce odnotowano już w latach dwudziestych] Jázmin [női név a Jasminum növénynemzetség nevéből származik, aminek az alapszava perzsa eredetű]

53 2246 Jaśminek lekarski, jaśmin lekarski, dzielżamin lekarski (Jasminum officinale) [gatunek krzewu z rodziny oliwkowatych występującego na terenie od Iranu po Chiny] Jázmin (Jasminum officinale) Jaśminiec, Cybusznik, (błędnie potocznie) jaśmin (növ.) jezsámen (Philadelphus) Jaśminiec zwyczajny (Philadelphus coronarius L.). közönséges jezsámen, hamisjázmin (Philadelphus coronarius L.); Szinoním név: Philadelphus caucasicus Koehne. Származás: Dél- Európa - Kaukázus Jaśminiec wielkokwietny (Philadelphus grandiflorus Willd. (inodorus Hort.). (növ.) nagyvirágú jezsámen (Philadelphus grandiflorus Willd.) nagyvirágú jezsámen (Philadelphus grandiflorus Willd.) jaśminowaty, -a, -e jázminszerű, a jázminfélékhez tartozó jaśminowiec (Philadelphus L.) [1. krzew o pachnących, kremowobiałych kwiatach; 2. rodzaj krzewów z rodziny hortensjowatych, występujących w Euroazji i Ameryce Północnej. Roślina ta błędnie jest nazywana jaśminem. Gatunkiem typowym jest Philadelphus coronarius L.] (növ.) jezsámen (Philadelphus) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a somfélék (Cornales) rendjéhez, ezen belül a hortenziafélék (Hydrangeacea) családjához tartozó nemzetség. A mintegy 70 fajt számláló nemzetség május-júniusban nyíló virágairól kapta magyar nevét, amelyek illata a szubtrópusokon élő valódi jázminok (pl. Jasminum grandiflorum) illatára emlékeztet.] jaśminowiec wonny [gatunek jaśminowca o pachnących, białych kwiatach] Illatos jezsámen (Philadelphus coronarius) [3 méteresre növő cserje] jaśminowy, -a, -e jázminjaśnie világosan, fényesen; világos; (átv.) világosan, érthetően Jaśnie Wielmożny Pan; Jaśnie Wielmożna Pani (dawno) nagyméltóságú v. kegyelmes úr/asszony jaśnieć [1. wydawać silny, jasny blask; 2. być pełnym światła; 3. być wyraźnie widocznym; 4. tracić intensywność barwy] világítani, fényleni, csillogni, tündökölni, ragyogni, (átv.) sugározni, sziporkázni jaśnieć dowcipiem szellemeskedni, sziporkázni jaśnieć humorem humorral elkápráztatni jaśnieć mądrością sugározni az okosságtól, az észtől jaśnieć młodością i zdrowiem sugározni a fiatalságtól és majd kicsattan az egészségtől jaśniepan [wym. jaśniepan] [1. iron. o człowieku zarozumiałym; 2. daw. człowiek pochodzący z wyższych sfer] beképzelt, önhitt, rátarti, elbizakodott, öntelt, fölényes, nagyképű, nyegle, szerénytelen, pöffeszkedő ember; (dawno) nagyúr jaśniepański, -a, -ie beképzelt, önhitt, rátarti, elbizakodott, öntelt, fölényes, nagyképű, nyegle, szerénytelen, pöffeszkedő; (dawno) úri, nagyúri jaśniuchy, -a, -e - világoska, csillogócska, derűske, fényeske, ragyogócska, tündöklőcske; (dawno) felségeske jaśniusieńki, -a, -ie; jaśniuśki, -a, -ie; jaśniuteńki, -a, -ie; jaśniutki, -a, -ie fényes, világos (kicsinyítő fokozások) jata [w górnictwie: 1. szopa na rudę; 2. przybudówka na urządzenia wiertnicze; 3. Jata, jatka, buda kupiecka, kuczka, szopka, zwykle z desek, zawsze z daszkiem, często bez ścian. Na Rusi jatką nazywano namiot kupiecki. Muchliński wyraz ten wyprowadza z turec. jatak łoże, legowisko, schronienie.] (dawno) fészer, bódé, szín, sátor; vadászkunyhó jatagan [broń sieczna używana od XVI w. przez Turków, Arabów i Persów] (tör.) jatagán; görbe, késszerű keleti szúró- és vágófegyver; a keleti népek hosszú, görbe kése jatka [1. pot. krwawa bójka; 2. daw. sklep z mięsem] (átv.) véres verekedés; (dawno) bódé, piaci bódé, sátor; (átv.) vágóhíd jatka mięsna húsbódé, hússátor, piaci hússátor jatkowy, -a, -e vágóhídi-, vágó- JAVA [nowy standard programowania w Internecie.] Java - JAVA (programminglanguage) - 'JAVA' programozó nyelv [1. Java egy sziget neve a Csendes-óceán nyugati felén. A Java szó hallatára az emberek az Egyesült Államokban egy kávéra (magára az italra) asszociálnak. A számítógépes hálózatok szövegkörnyezetében a Java egy programozási nyelvet jelent. A nyelvet a Sun Microsystems cég fejlesztette ki. Úgynevezett objektum-orientált programozási nyelvről van szó, amelyet kifejezetten hálózati alkalmazások írására

54 2247 dolgoztak ki (sok hasonlóságot mutat a C++ nyelvvel). A Java nyelvet értő böngészők használatával a hipertextbe ágyazott mutatókat követve nem csak adatokat, hanem futni képes alkalmazásokat is le lehet tölteni a kiszolgáló gépekről. Miért jó ez? -- kérdezhetnénk. Több okból is: a programok a saját gépen -- és nem a kiszolgálón -- futnak, ezért azt nem terhelik le. A letöltött honlapok hangokat adnak, rajzolnak a képernyőre: a dokumentum egy csapásra életre kel. Másik fontos szempont, hogy a Java nyelvet értő böngészőkben a kiszolgálóról letöltött dokumentumok kibővíthetik a kliens gépen fellelhető kommunikációs protokollok halmazát. A nyelvet nem értő böngészők ugyanis előre beépített, fix protokoll készlettel rendelkeznek. Ha egy honlap olyan adatot tartalmaz, aminek megjelenítésére, értelmezésére egyik beépített protokoll sem képes, akkor azzal az adattömeggel esetleg csak nagyon nehezen lehet értelmes dolgot kezdeni. A Java nyelven megírható programokat kétfajta elnevezés szerint csoportosíthatjuk. Az egyik az alkalmazások, azaz az önálló Java programok csoportja. A másik csoportot az appletek (programocskák) képezik, amelyeknek fő tulajdonságuk, hogy honlapokba, azaz HTML oldalakba lehet őket beszerkeszteni (HTML oldalakba beírhatóak). Az önálló programok végrehajtását a Java értelmezők, az appletek végrehajtását pedig az appleteket futtatni képes böngészőprogramok (például Netscape Navigator) intézik. Amennyiben egy HTML nyelven megírt honlapba appletet szeretnénk helyezni, akkor a JavaScript nyelvet alkamazzuk. 2. a Sun cég által kifejlesztett gép- és operációs rendszerfüggetlen programozási nyelv; mivel egy elképzelt számítógépre (Java Virtual Machine) tervezték, a Java nyelvű programok módosítás nélkül futtathatók bármely gépen, amely képes a JVM szimulálására; az Interneten a Web-alapú szolgáltatásoknál (pl. online áruházak) van fontos szerepe, a statikus HTML oldalak a Web-kliens által a szerverről automatikusan letöltött, többnyire már előre lefordított programkákkal (applets) tetszőleges alkalmazásokká egészíthetők ki; a régebbi Web-kliensek nem egyformán támogatják a Java alkalmazásokat, melyek egyébként is jelentősen lassítják ma még a Weben való böngészést. 3. A SUN Microsystem által kifejlesztett objektumorientált, hardver- és szoftverfüggetlen programozási nyelv, interaktív Internet kezelő. 4. új objektumorientált programozási nyelv, mely a Java kávéról kapta nevét; 5. a SUN cég által kifejlesztett u.n. objektorientált, rendszerfüggetlen, platformfügget- len programozó nyelv; gyors hálózatokat igényel, mert a felhasználó úgy az információt, mint annak a kezeléséhez szükséges 'programocskákat' (appleteket) a hálózatról tölti le; főleg hálózati gépeknél (NC) használatos; JAVA használata a Weboldalaknál a böngészést feltűnően lassítja, azonkívül nem minden böngésző-program tudja még a JAVA-kódolást kezelni; a JAVA nyelv szabványosítást nyert, de nagy 'szoftver-háborúk' célpontja maradt SUN és Microsoft között; utóbbi hasonló célkitűzéssel fejlesztette ki az AtiveX kódolást; megjegyzendő, hogy egyes 'JAVAappletekkel' megoldott feladatok, mint pl. az animáció, tehát az információ mozgatása egy Web-oldalon belül, más módszerrel is elérhető, így pl. az animated gif-el, stb. a szabványosítást nyert dinamikus HTML (DHTML) -kódolás alapjában véget vet a JAVA- ActiveX háborúnak; Web-oldalak HTML forráskódjába beépített JAVA-script programocskák kikerülik az eredeti JAVA néhány hátrányát] - Aplet Javy [aplet dostarczany w postaci kodu bajtowego Javy. Może zostać uruchomiony w przeglądarce internetowej wykorzystując wirtualną maszynę Javy albo w samodzielnej aplikacji AppletViewer służącej do testowania apletów Javy. Mogą być pisane zarówno w Javie jak i innych językach kompilowanych do kodu bajtowego - na przykład Jython.] Java Applet [Java programozási nyelven írt olyan "kisalkalmazás", mely a szerveren tárolódik, elindulásakor letöltődik a kliens számítógépre és a kliensen fut. Működéséhez szükség van a Java futtatókörnyezet telepítésére; ebből kétféle változat ismert: a SUN által fejlesztett és a "microsoftos".] - Java Data Object (JDO) Java Data Object (JDO) [egy specifikációja a Java objektum perzisztenciának. Jellemzője a perzisztáló szolgáltatás áttetszősége a domain modell felé. A JDO perzisztens objektumok szokásos Java osztályok (POJO-k), nem szükséges semmilyen interfészt implementálni vagy más speciális osztályból származtatni.] - Java Development Kit (JDK) [darmowe oprogramowanie firmy Sun Microsystems udostępniające środowisko niezbędne do programowania w języku Java. Produkt dostępny jest dla wielu systemów operacyjnych

55 2248 najpopularniejsze wersje są dla systemów Solaris, Linux i Microsoft Windows.] Java Development Kit (röviden: JDK) [a Sun Microsystems egyik Java fejlesztőknek szánt terméke. A Java nyelv elterjedése óta messze ez az egyik legnépszerűbb SDK (fejlesztőeszköz) november 17-én a Sun bejelentette, hogy megnyitja a JDK forráskódját, és GNU General Public License (GPL) alatt adja ki a szoftvert. Ez nagyrészt csak 2007 május 8-án történt meg az OpenJDK kiadásával.] - Java Runtime Environment (JRE) [środowisko uruchomieniowe dla programów napisanych w języku Java, składające się z wirtualnej maszyny Javy, klas podstawowych oraz wielu plików pomocniczych.] JRE (Java futtató környezet) - JavaScript JavaScript [1. Eredetileg a Netscape által kitalált programozási nyelv, amely a HTML szolgáltatásait volt hivatott kibővíteni. Nem összekeverendő a Java programozási nyelvvel! A JavaScript a felhasználó böngészőjében fut, általában a HTML-dokumentumba van beágyazva, de lehet külön fájlokban is. 2. a Sun és a Netscape által kifejlesztett parancsnyelv egyszerűbb programozási feladatok céljára a Weben (pl. mozgó HTML elemek, interaktív funkciók); a Java nyelvre csak távolról hasonlító JavaScript parancsok a HTML állományokba írhatók bele és a Web-kliensek soronként értelmezve hajtják végre azokat, de itt is gondot okoz, hogy az egyes régebbi böngészőprogramok eltérő módon támogatják vagy egyáltalán nem ismerik a JavaScript nyelvet; 3. egy 'script'-nyelv, amely lehetővé teszi, hogy egy HTMLoldalba JAVA sorokat illesszünk és azokat a szervertől függetlenül futtathassuk; a JAVA és a JAVA-script nem ugyanaz, mert míg a JAVA a szerveren kerül értelmezésre, fordításra, végrehajtás előtt, addig a JAVAscriptet a böngésző értelmezi; A SUN és NETSCAPE által közösen kifejlesztett a JAVA-script nyelve egyszerübb mint a JAVA és rendkívül népszerűvé vált] - JavaServlet JavaServlet [Java programozási nyelven írt olyan alkalmazás, mely a szerveren tárolódik, és a szerveren fut.] - Java Virtual Machine (też: VM), wirtualna maszyna Javy JVM, Java Virtual Machine; Java virtuális gép jaw [daw. jawa]: wyjść na jaw kiderülni jawi się we snach álmában megjelenik Jawan (wino) * Grecja JÁVÁN (erjedni, felgerjedni; fiú, ifjú; a jóniak) [Ión Kisázsia, ill. Görögország neve a Bibliában (Ézs 66,19; Ez 27,13.19)] Jawan [postać biblijna, syn Jafeta oraz wnuk Noego. Występuje w Księdze Rodzaju. Był jednym z protoplastów narodów popotopowych, które rozproszyły się po ziemi (Rdz 10:1-5; 1Krn 1:5). Utożsamiany z plemieniem Jonów (Jończyków).] JÁVÁN (erjedni, felgerjedni; fiú, ifjú; a jóniak) [Jáfet fia, Elisa, Társis (2), Kittin és Dodánim atyja (1Móz 10,2; 1Krón 1,5-7)] jawić (dawno) ismeret jawić do pracy munkára megjelenni jawić do sądu a bíróságon v. bíróság előtt megjelenni jawić się [1. książkowo: stać sie, stawać się widocznym (np. W cieniu jawił się potwór.); 2. być postrzeganym (np. Jego kolega jawił się jako osoba bardzo poukładana)] látszani, mutatkozni, megjelenni Jawne'el, Jabneel (BT; NW) [miasto biblijne na granicy Judy (Joz 15:1, 11). Przypuszczalnie chodzi o Jabne, które król Uzzjasz odebrał Filistynom (2Kn 26:6). Jawne'el jest utożsamiane z izraelskim miastem Jawne. Tą samą nazwe nosiło miasto graniczne Naftalego (Joz 19:32, 33). Jawne'el, o którym wspomniano w Talmudzie, lokalizuje się z Chirbat Jamma, a biblijne w Tall an- Naam (Tel Jin am), koło źródła, ok. 8 km na południowy zachód od Tyberiady. Nazwa zachowała się w nazwie pobliskiej wsi Jawne el.] JABNÉEL (Isten felépítteti, Isten építménye). [1. Város Júda északi határán, Joppétól közvetlenül délre (Józs 15,11); a 2Krón 26,6"Jabné"-nak nevezi; később a várost Jaminának hívták. 2. Naftali területének határvárosa (Józs 19,33).] jawnie őszintén, nyíltan jawnogrzesznica [daw. kobieta uprawiająca nierząd] feslett életű nő Kazimierz Mikulski( ) Jawnogrzesznica jawnogrzesznik nyilvános bűnös

56 2249 jawność nyíltság, nyilvánosság jawność obrad ülés v. tanácskozás nyilvánossága v. nyilvános volta jawność posiedzenia a gyűlés nyilvánossága jawność postępowania [praw. «prawo strony do zaznajomienia się z pełną dokumentacją zgromadzoną w toku postępowania] nyilvános tárgyalás jawność postępowania sądowego nyilvános bírósági tárgyalás jawność rozprawy bírósági tárgyalás nyilvánossága jawny, -a, -e [1. dokonywany lub odbywający się w sposób dla wszystkich widoczny, wiadomy; 2. oczywisty] nyílt, nyilvános (nyilv.); szemel látható, mindenki előtt ismeretes jawna niesprawiedliwość nyilvánvaló igazságtalanság jawna rozprawa (sądowa) nyilvános tárgyalás jawna zbrodnia nyilvános bűntény v. bűncselekmény jawne głosowanie nyílt szavazás jawne posiedzenie nyilvános ülés jawny dowód ékes, nyilvánvaló bizonyíték jawny grzesznik nyilvános bűnös jawny na naroda nyilvános tanácskozás jawny nieprzyjacieł nyílt ellenség jawor [gatunek klonu o kopulastej, rozłożystej koronie i kwiatach zebranych w długie, zwisające grona; też: drewno tego drzewa] (klon) jávorfa, juharfa; hegyi juhar, erdei jávor jawor, jawor jaworowy ludzie, co wy tu robicie? Budujemy mosty dla pana starosty? jávor, jávor jávorfa, mit csináltok alatta? Hidat építünk a sztátoszta úrnak (gyermekjáték) jaworowy, -a, -e [związany z jaworem, dotyczący jaworu] jávor-, juharjaworzyna [1. las jaworowy; 2. drewno jaworowe] juharfa-liget; juharfa Jaworzyna [leśny rezerwat przyrody na terenie dzielnicy Wapienica w Bielsku-Białej w województwie śląskim] Jaworzyna (erdei természeti rezervátum) jaz [1. stała lub ruchoma budowla wznoszona w poprzek koryta rzeki, służąca do spiętrzenia wody, 2. rodzaj ruchomego, plecionego płotu zastawianego na ryby w rzece lub jeziorze; 3. odwieczna słowiańska nazwa tamy grodzonej poprzecznie rodzajem płotu na rzekach i ich odnogach przez rybaków dla połowu ryb w więcierze zastawiane w oknach czyli otworach jazowych.] zsilip, gát, duzzasztógát, duzzasztómű, vízduzzasztó, vízfogó, zuhogó; (halászat) cége, varsa jaz iglicowy tüskegát jaz prze nośny; jaz ruchomy hordozható gát, összerakható gát jaz zatopiony bukógát jazda [I 1. przenoszenie się z miejsca na miejsce za pomocą różnych środków lokomocji; 2. poruszanie się, posuwanie się środków lokomocji, 3. daw. wojsko walczące konno, II wykrzyknik oznaczający nakaz, żeby osoba, do której się mówi, natychmiast opuściła dane miejsce lub zaczęła coś robić] utazás, kocsizás, út; hajtás; járat, menet lovaglás, lovasság; hajtás jazda! indulás!, menet!; mehet!, előre! jazda ciężka nehéz lovasság jazda do domu! mars haza! jazda do roboty! mars dolgozni! jazda dowolna (sp) szabadon választott szám jazda figurowa, jazda figurowa na lodzie [konkurencja łyżwiarska, na którą składają się określone ewolucje] műkorcsolyázás jazda indywidualna egyéni vereseny jazda kawalerska nyaktörő lovaglás, őrültvágtatás jazda koleją vasúti utazás jazda konna lovaglás jazda lekka könnyű lovasság jazda na gapę potyautazás jazda na lodzie korcsolyázás jazda na łyżwach korcsolyázás jazda na motocykłu motorkerékpározás jazda na nartach síelés, sízés jazda na rowerze kerékpározás jazda na stopniach wagonu grozi kalectwem a lépcsőn utazni veszélyes; aki a lépcsőn utazik, megrokkanhat jazda obowiązkowa (sp) kötelező szám jazda okrętem utazás hajón v. hajóval jazda po pijanemu ittas vezetés jazda po spożyciu alkoholu ittas vezetés jazda pociągem utazás vonattal v. vonaton jazda polska lengyel lovasság

57 2250 jazda próbna próbaút jazda sprawnościowa [jazda mająca na celu wykazanie sprawności zawodnika w kierowaniu pojazdem mechanicznym] ügyességi pálya jazda szybka na lodzie [konkurencja łyżwiarska polegająca na pokonaniu określonego dystansu w jak najkrótszym czasie] gyorskorcsolyázás, gyorskorcsolya jazda w kolumnie oszlopban való haladás, konvoj; egymás után, zárt láncban haladó, összetartozó gépjárművek csoportja, illetve haladásuknak ez a módja jazda z nadmierną prędkością gyorshajtás Jazgarz, Jazgar (Gymnocephalus cernuus) [ryba z rodziny okoniowatych] vágó durbincs, tüskéslhal jest w Rzym.16;21.] JÁSON (Jahve segítség; üdvözítő, megmentő, orvos). [Jósua görög-zsidó alakja. 1. Keresztyén férfi Tesszalonikában, aki házába fogadta Pált és Sílást, s ezért a város elöljárójához hurcolták (ApCsel 17,5-9). 2. Keresztyén férfi Korintusban, Pál rokona (Róm 16,21).] jazowy, -a, -e gát-, gátas; (halászat) cége-, cégás jazz [wym. dżez], dżez [improwizowana muzyka powstała w drugiej połowie XIX w. w USA z połączenia elementów muzyki europejskiej i murzyńskiej] (ang.) jazz; (zene) dzsessz [az 1900-as években az amerikai néger népzenéből keletkezett zenei stílus; legfőbb vonása az izgató, lüktető ritmuselemek uralkodó szerepe, a fúvós és ütőhangszerek kedvelése] jazz-band [wym. dżezbend], dżezbend [orkiestra jazzowa] (ang.) jazz-band; dzsesszzenekar; az egész világon elterjedt zenekartípus; amerikai néger eredetű jazgarz jazgot [1. gwar powstały ze zmieszanych głosów wielu ludzi; też: krzykliwa kłótnia; 2. mieszanina głośnych, piskliwych dźwięków] zaj, lárma, sikoly, visítás, kiabálás, artikulálatlan hang jazgot plactwa madárlárma, madárzaj jazgotać [1. mówić krzykliwie, piskliwie, kłótliwym tonem; 2. wydawać głośne, hałaśliwe dźwięki; też: powodować hałas] kiabálni, lármázni, visítani, ordítani, zajongani, sikoltozni jazgotliwy, -a, -e [1. o człowieku: kłótliwy, krzykliwy; 2. o głosie ludzkim, rozmowie itp.: krzykliwy, piskliwy; 3. o dźwiękach, odgłosach itp.: przenikliwy, zgrzytliwy] kiabálós, zajos, zajongó jazgotliwa sąsiadka veszekedős, ordítozó szomszédasszony jazgotliwy sąsiad zajos, zajongó szomszéd Jazon (wyr. grec. pochodzący od Jozue) [przyjął Pawła i Sylasa dodomu swego w Tesalonice, za co przyłączeni Żydzi zrobili napad na dom, pobili go i aresztowali. Nie jest pewne czy to ten sam, co wspomniany jazz-jamboree [wym. dżez dżembori, dżez dżembori] [międzynarodowe spotkanie muzyków jazzowych, połączone z występami] Jazz Találkozó Jazz Jamboree Festival [jeden z większych festiwali jazzowych w Europie odbywający się w Warszawie. Pierwszy Jazz Jamboree odbył się we wrześniu 1958 roku] Varsói Nemzetközi Jazz Találkozó jazzman [wym. dżezmen], dżezmen [muzyk grający jazz] dzsesszzenész; dzsesszrajongó jazzowy, -a, -e dzsessz Jaź (Leuciscus idus) [gatunek słodkowodnej ryby karpiokształtnej z rodziny karpiowatych (Cyprinidae)] jász, jászkeszeg (Leuciscus idus) [a sugarasúszójú halak (Actinopterygii) osztályának a pontyalakúak (Cypriniformes) rendjébe, ezen belül a pontyfélék (Cyprinidae) családjába tartozó faj]

58 2251 Jaź (Leuciscus idus) jaźń [świadomość własnej osobowości; w psychoanalizie: jeden z elementów osobowości] egyéniség, alanyi lény, az Én szelélemi jelzője; belvilág; (valakinek) az énje jaźwiec [borsuk] borz ją őt (ona) jąć [daw. zacząć; 1. zacząć, począć; 2. chwycić; wziąć; 3. jąć się: a) zabrać się, wziąć się do czegoś b) chwycić się czegoś] megfogni, megragadni, elkapni, elfogni, kezdeni, kiállni (imać) jąć się [daw. zacząć coś robić] (kogo/czego) megfogni, megragadni (vmit), hozzáfogni (vmihez), belefogni (vmibe); kapaszkodni (imać się) jąć się czego hozzáfogni vmihez; belekezdeni vmibe, megragadni vmit, megfogni, nyúlni v. kapni vmi után; vmibe kapaszkodni v. belekapaszkodni; vmit megragadni jąć się oręża fegyvert ragadni jąć się pochlebstwa hízelgésre fogni a dolgot jąć się pracy a munkához látni jąć się sposobu megragadni az alkalmat jąderko magocska, belecske jądra (łac. testis, orchis, testimonium virile) [to męskie narządy rozrodcze u ludzi i zwierząt. Samce ssaków posiadają 2 jądra, które najczęściej znajdują się w mosznieworku skórno-powięziowym, wywodzącym się ze ściany brzucha.] herék (testis, testiculus, didymis, orchis) [a himeknél a faj fentartására szolgáló ondószálacskák készítő szerve] jądra nerwowe [1. zgrupowania komórek nerwowych leżące w głębi mózgu i w rdzeniu kręgowym; 2. zgrupowania komórek nerwowych leżące w głębi mózgu i w rdzeniu kręgowym; zespoły neuronów mózgowia i rdzenia kręgowego (istota szara) poza korą mózgu i móżdżku (por. jądra podkorowe, międzymózgowie, rdzeń kręgowy, rogi rdzenia)] idegmag (nucleus neuralis) (neural nucleus) jądra podkorowe [zgrupowania komórek nerwowych pod korą mózgową] (biol.) kéreg alatti mag jądra podstawne, inaczej jądra podstawy (łac. ganglia basales, nuclei basales) [grupa jąder wysyłających projekcje do kory mózgowej, wzgórza i pnia mózgu. Jądra podstawne ssaków pełnią rozmaite funkcje związane z kontrolą ruchów, procesami poznawczymi, emocjami i uczeniem się. W odniesieniu do jąder podstawnych funkcjonuje także tradycyjny termin "zwoje podstawne", który jest mylący, ponieważ w neuroanatomii pojęcie "zwój" odnosi się do skupień istoty szarej w obwodowym układzie nerwowym. Termin "zwoje podstawne" był dawniej używany przez neuroanatomów na zasadzie wyjątku, ale obecnie jest on wycofywany z użycia ze względu na konieczność ujednoznacznienia terminologii.] - bazális ganglionok (az előagy alapi részén lévő idegsejtcsoportok) [A bazális ganglionokat vagy törzsdúcokat (nuclei basales) az agyféltekék mélyén található szürkeállomány alkotja, részei a nucleus caudatus, putamen, globus pallidus (más néven pallidum), nucleus subthalamicus és a substantia nigra. A nucleus caudatus és a putamen funkcionális egységet alkot, ezt nevezzük striátumnak, más néven neostriátumnak. Az agykéreg szinte minden területéről a törzsdúcokba érkező információ nagyrészt a striátumon keresztül érkezik. A bazális ganglionok által feldolgozott információt a talamusz közvetíti a kéregbe.] jądro [1. męski gruczoł rozrodczy wytwarzający plemniki; 2. galaretowaty twór ograniczony błoną, będący podstawowym składnikiem komórki roślinnej i zwierzęcej; 3. centralna część atomu; 4. centralna część ciała niebieskiego; 5. najważniejsza część jakiejś sprawy, problemu; 6. daw. ziarno znajdujące się w łupinie lub pestce owocu] mag, bél; (anatómia) here (testis); (átv.) veleje

59 2252 (vminek), lényeg, mag, tartalom; (csillagászat) mag; (élővilág) (jądro komórkowe) sejtmag; (jądro atomowe) atommag jądro atomowe, jądro atomu atommag; az atomnak rendszámával megegyező számú protont és tömegszám és a rendszám különbségének megfelelő számú neutront tartalmazó része jądro jabłka almamag jądro komety az üstökös magja jądro komórki, nukleus [otoczone błoną organellum obecne we wszystkich komórkach eukariotycznych, z wyjątkiem tych, które wtórnie je utraciły w trakcie różnicowania, np. dojrzałe erytrocyty ssaków.] sejtmag v. nukleusz [az eukarióta sejtekben megtalálható sejtszervecske, mely a sejt genetikai anyagának legnagyobb részét tartalmazza. Két fő funkciója van: irányítani a citoplazmában zajló kémiai reakciókat és a sejtosztódáshoz szükséges információkat tárolni.] jądro kwestii a kérdés lényege v. magja jądro miażdżyste (łac. nucleus pulposus) [1. biol. środkowa część tarczy międzykręgowej; 2. to jedna ze składowych krążka międzykręgowego] csigolyaközti belső kocsonyás v. mag rész (nucleus pulposus) jądro migdałowe mandulabél jądro nasienny magsejt, ondósejt jądro orzecha, jądro przechowe dióbél jądro słońca a nap magja v. belseje jądro sprawy a dolog veleje jądro systemu operacyjnego (ang. kernel) [podstawowa część systemu operacyjnego, która jest odpowiedzialna za wszystkie jego zadania] rendszermag (angolul kernel) [az operációs rendszer alapja (magja), amely felelős a hardver erőforrásainak kezeléséért (beleértve a memóriát és a processzort is). A többfeladatos rendszerekben ahol egyszerre több program is futhat a kernel felelős azért, hogy megszabja, hogy melyik program és mennyi ideig használhatja a hardver egy adott részét (ezen módszer neve a multiplexálás). A hardver elemek használata gyakran bonyolult programrészeket igényel, ezért ezt a feladatot gyakran egységes, absztrakt hardverelérést biztosító részekkel támogatja. Ezek a részek elrejtik a bonyolult módszereket és egy tiszta, egyszerű felületet biztosítanak, amivel megkönnyítik a hardverelemeket használó programozók munkáját. A rendszermag nem látható program, hanem a háttérben futó, a legalapvetőbb feladatokat ellátó program.] jądro ziemi a föld magja v. belső része; földmag jądrowy, -a, -e mag-, atom-; sejtszerű, sejthez hasonló; (bonctan) here-; nukleáris mag v. atommag jądrzasty, -a, -e [zaopatrzony w jądro lub jądra komórkowe] nagy v. sok magvú v. sejtű; magos v. sejtmagos, magvas jąkacz dadogó, hebegő jąkać [mówić coś nieskładnie] hebegni, dadogni jąkać się [1. mieć wadę mowy polegającą na przerywaniu pośrodku sylab, słów, powtarzaniu głosek itp.; 2. zob. jąkać; 3. mówić coś niezrozumiale; bąkać; 4. jąkać się: mieć wadę wymowy polegającą na przerywaniu lub powtarzaniu głosek; zacinać się] dadogni, hebegni; makogni jąkała [(r. męski) potocznie o mężczyźnie, który się jąka; (r. żeński) potocznie o kobiecie, która się jąka; także o mężczyźnie, z silniejszym zabarwieniem ekspresywnym] dadogó, hebegő ffi/nő jąkanie się dadogás, hebegés, makogás jąkliwość dadogás, dadogásra való hajlam jąkliwy, -a, -e dadogó, hebegő, makogó jąknąć dadogni, hebegni, makogni jąknąć co dadogni vmit jąknąć o czym dadogni vmiről jąknął komplement kibökkentett egy bókot jąkniecie hebegés, makogás; mukkanás, megmukkanás jątrew, jątrewka, bratowa, t. j. żona brata rodzonego lub przyrodniego (daw.) fivér felesége; sógornő jątrzenie izgatás, uszítás, dühítés, bőszítés jątrzenie się gennyesedés jątrzyć [1. wywoływać lub wzmagać ropienie rany; 2. podburzać kogoś, coś] ingerelni, izgatni, felizgatni, dühíteni, feldühíteni, bőszíteni, felbőszíteni, bosszantani,

60 2253 felbosszantani, uszítani; (orvosi) elüszkösíteni, elmérgesíteni jątrzyć co gyulladást okozni vmiben, elmérgesíteni vmit, gennyesedését okozni vminek jątrzyć kogo przeciw komu/czemu vkit vki/vmi ellen feldühíteni v. feldühösíteni; uszítani jątrzyć kogo na kogo/co vkit vkire/vmire ráuszítani jątrzyć się [1. o ranie, skaleczeniu: ropieć; 2. przybierać gwałtowniejszą formę, 3. irytować się] felindulni, felizgulni, feldühödni, felbőszülni (irytować się); (orvosi) gennyesedni, elgennyesedni; elgennyedni, gyulladásba jönni, üszkösödni, elüszkösödni J. C. D. = Jesu Christo Duce, pod wodzą Jezusa Chrystusa J.C.D.= JESU CHRISTO DUCE: Jézus Krisztus vezetése alatt. J. C. T. = Jesu Christo Tutore, pod opieką Jezusa Chrystusa - J. C. T. = Jesu Christo Tutore : Jézus Krisztus oltalma alatt JDBC (ang. Java DataBase Connectivity - łącze do baz danych w języku Java) [interfejs programowania opracowany w 1996 r. przez Sun Microsystems, umożliwiający niezależnym od platformy aplikacjom napisanym w języku Java porozumiewać się z bazami danych za pomocą języka SQL. Interfejs ten jest odpowiednikiem standardu ODBC opracowanego przez SQL Access Group.] Java Database Connectivity, JDBC [1. egy API a Java programozási nyelvhez, amely az adatbázishozzáférést támogatja. A JDBC definiálja az adatbázisok lekérdezéséhez és módosításához szükséges osztályokat és metódusokat. A relációs adatmodellhez igazodik. 2. A JDBC (Java Database Connection) adatbázisok elérését teszi lehetővé a Java programozási nyelvben. Egységes elérhetőséget biztosít (SQL nyelv támogatásával) az adatbázisokhoz] je (je = őt; ono); őket, azokat (nőkről, nőnemű főnevek helyett őket ) je (jeść) (je = eszik) je i je folyton csak eszik; szünet nélkül, folytonfolyvást eszik je jak ptaszek madárétkű je jak smok eszik, akár egy farkas jebać (jabie) [1. wulg. o mężczyźnie: mieć stosunek płciowy; 2. wulg. ignorować kogoś lub coś; 3. wulg. o różnych częściach ciała: boleć; 4. wulg. pot. uprawiać seks; pierdolić, pieprzyć; 5. wulg. pot. lekceważyć ; 6. rzad. wulg. pot. zmyślać, mówić coś głupiego; 7. wulg. pot. uderzyć (kogoś, coś); 8. wulg. pot. śmierdzieć; 9. wulg. pot. rzucić (najczęściej używane w aspekcie dokonanym); 10. wulg. pot. wydać głośny dźwięk] közösülni, (vulg.) baszni; semmibe venni vkit/vmit; fájni; butaságot mondani; átvágni, becsapni vkit; büdösíteni; rikoltozni jebać się [1. wulg. współżyć seksualnie; 2. wulg. pot. uprawiać seks; 3. wulg. pot. psuć się; 4. wulg. pot. mylić się] szexuálisan együtt élni, dugni, közösülni; elromlani; tévedni jebany, -a, -e [wulg. przymiotnik wyrażający negatywne uczucia, rzadziej podziw, wobec kogoś lub czegoś] negatív érzést kifejező melléknév; rossz, elromlott Jebus * Jerozolima JEBUS (letaposott, ledöngölt hely, megerősített hely) ["Jeruzsálem" régebbi neve, mikor a város még a jebuzeusok birtokában volt (Józs 15,63; Bír 19,10); az izráeliták elfoglalták (Bír 1,8), de maga a vár egészen Dávid koráig jebuzeus kézen maradt (2Sám 5,6-8).] Jebuzejczyk jebuzeus Jebuzyci, Jebuzejczycy [naród pochodzący od Kanaana, syna Chama. Żył w Palestynie w czasie, gdy ziemia ta obiecana była Abrahamowi.] jebuzeusok; [Kánaánita néptörzs, amely Jebusban élt (1Móz 10,16; 15,21; 4Móz 13,30; Józs 11,3); Józsué (1) megölte királyukat (Józs 10,23-27).] jechać (jadę, jedziesz; jechałem, jechałam; będę jechał, będę jechała) [1. przenosić się z miejsca na miejsce za pomocą różnych środków lokomocji; 2. o środkach lokomocji: być w ruchu, posuwać się naprzód; 3. przemieszczać się przy pomocy odpowiednich środków umożliwiających poruszanie, np. aut, koni, pociągów; odbywać podróż, kierować się gdzieś; 4. o pojazdach: poruszać się] menni járművel, utazni (folyamatos egyirányba); (jármű, ember járművel) menni; hajtani; rohanni, száguldani; haladni; (átv.) csúszni, nyomulni jadę do - -ig utazom. jadę do niego/niej, jadę uczyć się jezyka polskiego (węgierskiego) hozzá megyek, megyek lengyelt (magyart) tanulni jadę do Polski Lengyelországba utazom v. megyek jadę do Polski (do Warszawa, do Poznania, do Krakowa, do Zakopanego) (Lengyelországba, Varsóba, Poznańba, Krakkóba, Zakopanéba) utazom jadę do Warszawy Varsóba utazom v. megyek jadę do Warszawy/Budapestu na cały miesiąc Varsóba (Budapestre) megyek egy egész hónapra

61 2254 jadę jutro po sprawunki holnap vásárolni megyek jadę na polowanie vadászatra v. vadászni megyek jadę na Pragę Prága felé v. irányába megyek; Prágán át utazom; a varsói Prága városrészbe megyek jadę na Węgry samolotem Magyarországra repülök v. utazom v. megyek repülőgéppel jadę na wycieczkę kirándulni megyek jadę pociągiem (autobusem) vonattal (autóbusszal) megyek jadę pociągiem (samolotem, statkiem, samochodem, autobusem, tramwajem, pociągiem pośpiesznym, pociągiem osobowym) vonattal (repülőgéppel, hajóval, gépkocsival, autóbusszal, villamossal, gyorsvonattal, személyvonattal) utazom jadę samochodem autóval utazom jadę w drogę útra kelek, útnak indulok jadę własnym samochodem saját kocsival megyek jadę za granicę külföldre utazom v. megyek jechać autem autón utazni, autózni jechać autobusem autóbusszal menni; autóbusazon utazni jechać bryczką homokfutóval menni, hajtani, utazni, kocsikázni jechać cugiem hatosfogattal utazni jechać czym vmivel utazni jechać dniem i nocą éjjel-nappal utazni v. menni jechać do kogo/czego vkihez/vmihez utazni jechać do miasta városba utazni jechać do przodu előre haladni jechać do Rygi [puszczać pawia, rzygać, wymiotować, zwracać] hányni, okádni; (átv.) rókavadászatra ment jechać do tyłu hátra haladni jechać do wód (átv.) fürdőhelyre utazni jechać dokąd vhová utazni jechać dorożką bérkocsin menni jechać drogą az úton haladni v. menni jechać ekspresem expresszvonattal v. gyorsvonattal utazni jechać furką v. furmanką lófogaton (konflison) járni, kocsin utazni; szekéren v. szekérrel menni v. utazni jechać galopem vágtatni jechać ileś przystanków vhány megállót utazni jechać karetą hintón v. kocsival menni jechać kłusem ügetni jechać koleją vonaton utazni, vasúton utazni jechać konno lovagolni; lóháton menni jechać końmi kocsival v. szekéren utazni jechać kuligiem szánkón menni, szánon utazni jechać kurierem expresszel utazni jechać lewą stroną bal oldalon haladni jechać łódką, jeździć łódką csónakázni jechać metrem metróval utazni jechać na co vmire/vmin való részvétel végett utazni jechać na czym vmin utazni jechać na gapę potyán utazni, lógni, potyázni, bliccelni jechać na koniu lovon v. lóháton menni; lovagolni jechać na letnisko üdülőhelyre utazni jechać na łyżwach, jeździć na łyżwach korcsolyázni jechać na motocyklu motorozni, motorkerékpározni jechać na motorze motorozni, motorkerékpáron járni jechać na nartach síelni, sízni jechać na oklep szőrén ülni meg a lovat jechać na pełnym gazie; jechać pełnym gazem; jechać na pełny gaz teljes gázzal (telitalppal v. padlógázzal) menni jechać na rowerze, jechać rowerem kerékpározni, biciklizni jechać na sankach szánkózni jechać na sygnale szirénázni jechać na urlop szabadságra menni jechać na wczasy nyaralni menni; (beutalták) jechać na wczasy w góry a hegyekbe menni üdülni jechać na wieś vidékre v. falura utazni jechać na złamenie karku eszeveszetten rohanni; vesztébe rohanni jechać naprzeciw kogo/czego szembeutazni v. szembehajtani vkivel/vmivel jechać nieostrożnie a. nieuważnie óvatlanul menni, vigyázatlanul, felelőtlenül haladni jechać nocą éjjel v. éjszaka utazni [jadę nocą do domu na weekend przeważnie od Holandi to w Niemczech: hétvégére többnyire éjszaka utazom haza Hollandiából Németországba] jechać okrętem hajóval utazni, hajón utazni

62 2255 jechać ostrożnie óvatosan jechać parą koni két lóval menni jechać po co vmi célból utazni jechać pociągiem vonattal utazni, vonatozni jechać pod eskortą (fegyveres) kísérettel utazni jechać polem, lasem erdőn mezőn át menni jechać powozem kocsin menni v. utazni; kocsikázni, kocsival menni; fogaton utazni jechać prosto egyenesen haladni v. menni jechać prawą stroną jobb oldalon haladni jechać przed siebie előre menni; az orra után megy jechać przez co vmin átutazni v. átmenni jechać przez pola, przez lasy erdőn mezőn át menni jechać rzemiennym dyszlem [szíjból való rúddal utazni] (átv.) letérni az útról, útközben betérni vhová; kcsin utazva be-betérni jechać samochodem kocsival, autóval menni jechać saniami v. na saniach szánon utazni, szánkózni jechać sankami szánkózni, szánkón tenni megy egy (bizonyos) utat jechać setką százzal (100 km/h-val) menni jechać służbowo hivatalosam utazni v. menni; szolgálati úton lenni jechać stępa lépésben hajtani; léptetni jechać stęrą lépésben hajtani; poroszkálni jechać sznurem egymásután, sorban haladni jechać szybko gyorsan menni jechać taksówką taxival utazni jechać tramwajem villamossal menni, villamosozni jechać trójkę hármasfogaton v. trojkán menni v. járni jechać trzecią klasą harmadik osztályon utazni jechać w ciągu dnia nappal utazni jechać w czym vmiben utazni jechać w delegacji do kogo kiküldetésben utazni jechać w gościnę vendégségbe menni jechać w kolumnie oszlopban haladni v. menni jechać w konie (közbeszéd) szekéren utazni jechać w nieznane elindulni az ismeretlenbe, a vakvilágba jechać w odwiedziny látogatóba menni v. utazni jechać w parę koni két lóval hajtani jechać wewnętrznym pasem a belső sávban haladni jechać wierzchem [to jechać na grzbiecie zwierzęcia] lovagolni jechać windą felmegy a lifttel v. liften jechać wolno lassan haladni jechać wozem kocsin menni v. utazni; szekéren utazni; kocsikázni, kocsival menni jechać z kim/czym vkivel/vmivel v. vkinek/vminek a társaságában utazni jechać za granicę külföldre utazni jechać za kim/czym vki/vmi után utazni, vkit/vmit követni jechać za zagranicę külföldre utazni jechać zewnętrznym pasem a külső sávban haladni jechał non stop przez całą noc egész éjszaka egyfolytában utazott jechał tędy erre ment v. ezen az úton hajtott végig Jechoniasz * Joachyn JOÁKIN (Jahve felemel, megalapít, Isten véghez viszi); "Jojákin"-nak, vagy "Jekóniás"-nak is nevezi a Biblia [Joákim fia és utóda, Júda utolsó előtti királya (2Kir 24,6-12), Kr. e. 597-ben uralkodott összesen 3 hónapig (2Krón 36,9). Mt 1,11-12 Jekóniásnak nevezi; Babilonba hurcolták (2Krón 36,10), ahol 37 évi fogság után Evil-Merodák, babiloni király megkegyelmezett neki és szabadon bocsátotta (2Kir 25,27). Jer 22,28 "Kóniás"- nak nevezi.] jednacz [tak zwał się w mowie staropolskiej rozjemca, pogodziciel i sędzia polubowny] (dawn., hist.) döntőbíró, választott bíró jedzie, co koń wyskoczy lóhalálában vágtat jedzie jeden za drugim egymásután, libasorban hajtanak jedzie na kim kihasználni vkit jedzie na konferencję konferenciára utazik v. megy jedzie na stosunkach összeköttetések révén halad előre v. boldogul jedziemy! gyerünk! jedziemy? już! utazunk? máris! jedziemy nad morze (w góry, na wczasy, na urlop, na ferie) utazunk a tengerhez (a hegyekbe, üdülésre, szabadságra, vakációra) jedziesz do domu? hazamész? jedź na złamanie karku! (átv.) eredj, törd ki a nyakad! jedź powoli lassan hajts! jedźmy ostrożnie! óvatosan közlekedjünk! jechanie utazás jechanie po starych utazás öregesen jeden, jedna, jedno [I. liczebnik główny oznaczający liczbę jeden; II. 1. pierwszy, rozpoczynający ciąg, serię, kolejność; 2. sam, jedyny; 3. ten sam; 4. tworzący całość; III. pewien, bliżej nieokreślony; IV. o działającej w pojedynkę osobie; V. pot. kieliszek wódki] egy [jednym tchem: egy szuszra]; (pewny) egy bizonyos;

63 2256 egyedül; ez, az, amaz, egyik, másik; ugyanaz, egyazon, azonos, közös; egy bizonyos; valami v. valamiféle; valamilyen; egy jedna cała egy egész (1,0) jedna cała dwadzieścia cztery setne - egy egész huszonnégyszázad (1,24) jedna czereśnia cseresznyeszem jedna czterdziesta egynegyvened része jedna czwarta negyedrész, egynegyed, egynegye vminek jedna dwudziestu huszad, egyhuszad (1/20) jedna dwunasta egytizenketted rész (1/12) jedna dziewiąta egy kilenced; kilenced jedna gałka egy gombóc (fagylalt) jedna jaskółka nie czyni wiosny egy fecske nem csinál tavaszt v. nyarat jedna minuta egy perc jedna myśl drugą płodzi egyik gondolatból fakad a másik, egyik gondolat szüli a másikat jedna na sto coś warta egy a százból, ha vmit ér jedna para (dwie pary, pięć pary) egy pár (két pár, öt pár) jedna piąta egyötöd (1/5) jedna pięćsetna egy ötszázadrész (1/500) jedna setna - egy század (0,01); egy századrész jedna siedemdziesiąta egy hetvened (1/70) jedna siódma egy heted (1/7); heted, hetedrész jedna szansa na sto egy a száz az esélye jedna szósta hatod, egyhatod (1/6) jedna trzecia egy harmad (1/3); harmad, harmadrész jedna trzydziesta harmincad (1/30) jedna tysięczna egy ezred (0,001) jedna ulica przetnie drugą egyik utca keresztezi a másikat jedną nogą w grobie féllábbal a sírban jedną łyżeczką egy kávéskanállal jeden do Sasa, drugi do lasa (közm.) [az egyik a szászhoz, a másik az erőhöz húz] az egyik jobbra, a másik balra húz; két malomban őrölnek jeden drugiego tumani egymást ámítják v. csalják v. bolondítják jeden dzień egy nap jeden grosz egy grosz jeden i drugi mind a kettő; egyik is, másik is jeden i jeden jest dwa egy meg egy az kettő jeden i ten sam; jedna i ta sama; jedno i to samo egy és ugyanaz jeden mi tylko został przyjacieł csak egy barátom maradt jeden miesiąc egy hónap jeden kierunek ruchu egyirányú utca jeden na tysiąc egy az ezerből jeden owoc winogrona szőlőszem jeden pies zaszczekał a inne psy odszczekały az egyik kutya ugatott és a többi visszaugatott jeden po drugim egymás után; egyik a másik után jeden procent egy százalék, 1 % jeden raz egyszer jeden raz się liczy egy eset v. egyszer nem számít jeden rok egy év jeden tuzin (dwa tuziny, pięć tuzinów) egy tucat (két tucat, öt tucat) jeden tydzień egy hét jeden w drugiego mindegyik egyformán; mind az egyik, mind a másik; mindketten egyaránt jeden w lewo, drugi w prawo ki erre, ki arra jeden wart drugiego átv. egy gyékényen árulnak; egy húron pendülnek Még ma is gyakran hallani azt a kifejezést, hogy egy gyékényen árul. Mai értelmében azt jelenti, hogy két vagy több ember egyformán gondolkodik, azonos nézeteket vall, hasonlóan viselkedik. A mondás a kereskedelemből, pontosabban szólva a vásári életből került a köznyelvbe. Magyarországon hosszú századokon át a belföldi kereskedelmi életben a vásár volt a legjelentősebb esemény. A kirakodóvásárokon a gyékényekre, ponyvára sok és sokféle kisebb méretű árut tudtak kirakni. Olyan áruk kerültek ide, amelyeket óvni kellett a szennyeződésektől: könyvek, füzetek, kalendáriumok, stb. De egy gyékényen nem csak egy árus portékáját lehetett megtalálni. Előfordult, hogy két szegény ember, aki szerette volna eladni portékáját, összefogott, és közösen vettek meg egy gyékényszőnyeget. De volt más oka is a közös gyékényen történő árusításnak: előfordult, hogy két ügyes ember egymás kezére akart játszani, segíteni akarták egymást. Ezért kölcsönösen feldicsérték egymás portékáját: a két üzlettárs egyet akart az árusításban, egyetértett a kínált cikkek minősítésében. jeden z drugim egymással jeden a. jedna a. jedno z nas kettőnk közül az egyik jeden z nas egyikünk, egy közülünk jeden z nich egyikük jeden z was egy közületek, egyikőtök jeden z wielu egy v. egyik a sok közül jeden za drugim; jeden za drugiem egymás után; egyik a másik után jeden złoty egy złoty jedno danie egytál étel

64 2257 jedno drugiemu nie przeszkadza nem zavarja egyik a másikat; megvannak egymásssal jedno mam życie i jedną śmierć, raz kozie śmierć nie dwa egy életem, egy halálom jedno na drugie załazi egyik a másikra illik v. hozzátapad jedno nie pójdę, a drugie mam dużo roboty először is nem megyek, másodszor meg úgy is sok munkám van jedno opakowanie papryki egy csomag paprika jedno przy drugim adandó alkalommal jedno przy drugim załatwić egyidőben v. egyszerre elintézni két dolgot jedno wiem egyben biztos vagyok jedno z dwojga egyik a két eset v. lehetőség közül jedenasta [godzina jedenasta przed południem lub w nocy] tizenegy óra (11.00 v óra) jedenasta muza [telewizja] tizenegyedik múzsa, televízió jedenastego sierpnia augusztus tizenegyedikén jedenastka [1. liczba 11; 2. całość składająca się z jedenastu części lub jednostek; 3. to, co jest oznaczone liczbą 11; 4. drużyna piłki nożnej składająca się z jedenastu graczy; 5. rzut karny w piłce nożnej] tizenegyes (szám, villamos v. autóbusz); tizenegy v. tizenegyes (sport) jedenastoboczny, -a, -e tizenegy oldalú jedenastobok, jedenastokąt tizenegyszög jedenastodniowy, -a, -e [mający jedenaście dni, trwający jedenaście dni itp.] tizenegy napos jedenastogodzinny, -a, -e [trwający jedenaście godzin] tizenegy órai v. órás; tizenegy óra hosszat tartó jedenastoklasista [uczeń trzeciej klasy gimnazjum] tizenegyedik osztályos, a tizenegyedik osztályba járó (tizenkét osztályos iskolában) jedenastoletni, -a, -ie [mający lub trwający jedenaście lat] tizenegy éves jedenasty, -a, -e [I będący ostatnim elementem zbioru składającego się z jedenastu jednostek lub jedną z jedenastu części, na które można coś podzielić; II jedenasty dzień miesiąca] tizenegyedik, tizenegyedike jedenaście (jedenastu) [liczebnik główny oznaczający liczbę 11] tizenegy jedenaścioro [liczebnik zbiorowy odpowiadający liczbie 11] tizenegyen; tizenegy (többes számmal) jedenaścioro dzieci tizenegy gyermek Jedlica zielona (zob. Daglezja zielona; Pseudotsuga menziesii Carriere) Közönséges duglászfenyő (Pseudotsuga menziesii) jedlina [1. świeże gałęzie jodły; 2. zagajnik jodłowy; 3. jodła] lúcfenyő; lúcfenyőerdő; lúcfenyőfa (anyag) jedlinowy, -a, -e lúc-, lúcfenyőjednać [1. usposabiać kogoś do siebie przychylnie; 2. doprowadzać poróżnionych do zgody] kibékíteni, megbékíteni, kieengesztelni, összehozni; békéltetni, egyeztetni, egyezséget teremteni; (sobie kogo/co) megnyerni magának, megszerezni magának (vmit/vkit) jednać co u kogo elérni vmit vkinél jednać co dla kogo elérni vmit vki számára jednać kogo/co komu megnyerni vkit/vmit vkinek jednać kogo z kim vkit kibékíteni vkivel jednać sobie co biztosítani, elérni, kivívni, szerezni, megszerezni, megnyerni magának vmit jednać sobie uznanie v. wzięcie v. szacunek tekintélyre szert tenni; elismerést, tekintélyt, megbecsülést kivívni jednać z nieprzyjacielem kibékülni az ellenséggel jednać się [godzić się] megegyezni, békében lenni, kibékülni, kijönni (vkivel) jednać się z Bogiem kibékülni Istennel jednak [I spójnik przyłączający zdanie o treści niezgodnej z tym, co można wnioskować na podstawie zdania poprzedzającego; II partykuła komunikująca, iż to, o czym mowa w zdaniu, jest niezgodne z przewidywaniami mówiącego, np. Ta książka była jednak za droga] mégis, de, azonban, viszont, pedig, mindazonáltal, mindamellett jednak nie mégsem jednaki, -ia, -ie [daw.; zob. jednakowy] egyenlő, egyforma, változatlan; egyféle, ugyanaz jednako, jednakowo egyformán, ugyanúgy, egyaránt, hasonlóképpen jednako pracować egyformán dolgozik jednakowiusieńki, -a, -ie; jednakowy, -a, -e egyenlő, egyforma, ugyanolyan, egységes (homogén) jednakowiusieńko, jednakowo ugyanúgy, egyaránt, mégis jednakowo myślimy egyformán gondolkodunk jednakowość egyformaság, azonosság, teljes v. hajszálnyi hasonlóság jednakowoż ámde, mindamellett

65 2258 jednakowy, -a, -e [taki sam; też: ten sam] egyféle, egyfajta, egységes, hasonló, egyazon, szakasztott egyforma jednakowy liczba głosów szavazategyenlőség jednakże [wzmocniony spójnik lub partykuła: jednak] mindazonáltal hogy ; méghogy jedną nogą jest już w gróbie féllábbal már a sírban van jedną nogą w grobie féllábbal a sírban jednego czasu egyszer; valamikor jednego koloru egyszínű jednego mi tylko żal csak egyet sajnálok jednego (pięknego) dnia egy (szép) napon jednego (pięknego) ranka egy (szép) reggelen jednego razu egyszer; valamikor jednemu gody, drogiemu głody [az egyiknek lakoma, a másiknak éhezés] az egyiknek sikerül, a másiknak nem jednemu szydła golą, drugiemu brzytwy nie chcą; jednemu szydła golą, drugiemu i brzytwy nie chcą." [az egyik tollal is megborotválkozik, a másik szőrét a borotva sem viszi; az egyik árral is beretvál, a másiknak a borotva sem fog] az egyiknek minden sikerül, a másiknak semmi; az egyiknek sikerül, a másiknak nem jedni egyesek jedni odgrodzą się od drugich egyesek elhatárolják magukat másoktól jednia [poet. jedność, nierozerwalność] egység jedno [1. tylko to; 2. całość; 3. to samo] egység, teljesség; egyik, másik jedno- [1. pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na jednostkowość tego, co nazywa druga część złożenia; 2. pierwszy człon wyrazów złożonych podkreślający jednolity charakter czegoś lub tożsamość z czymś, co nazywa druga część złożenia] egy (darab)- (szóképző előtag) jednoaktówka [sztuka teatralna w jednym akcie] egyfelvonásos színmű v. darab jednobarwny, -a, -e (jednego koloru) [mający jednolitą barwę] egyszínű; egyhangú jednoboczny, -a, -e egyoldalú jednobranżowy, -a, -e [składający się z jednej branży] egy szakmába tartozó, egy szakmájú jednobrzmiąco egyhangúlag, megegyezően, egybehangzóan; uniszónó; egyhangon jednobrzmiący, -a, -e [1. mający jednakowe brzmienie; 2. mający jednakową treść] egyhangú, megegyező, egybehangzó, uniszónó jednocalowy, -a, -e egycollos, egyhüvelyes, egycollnyi jednochodziec, inochodziec poroszka, poroszkaló jednochodnik [wyraz użyty już w r w znaczeniu wierzchowca, ob. Inochodnik] poroszka, poroszkaló jednocylindrowy, -a, -e [mający jeden cylinder] egyhengeres jednocyfrowy, -a, -e [wyrażony jedną cyfrą] egyjegyű jednoczenie egyesülés, központosulás jednoczesność egyidejűség jednoczesny, -a, -e [odbywający się w tym samym czasie] egyidejű jednoczesne wytwarzanie dwóch tonów instrumentem lutniczym kettősfogás (hangszer) jednocześnie egyszerre, egyidejűleg, ugyanakkor, egyidőben, egyszersmind, egyúttal jednoczyć [1. łączyć do wspólnego działania; 2. łączyć coś z czymś] egyesíteni, öszetenni, öszekötni jednoczyć się [1. łączyć się z kimś do wspólnego działania; 2. łączyć się w jedno] egyesülni, egybefonni jednoczyć się przeciw wspólnemu nieprzyjacielowi a közös ellenség ellen egyesülni jednoczyć się z kim egyesülni, egybeforrni, egybevegyülni vkivel jednodniowy, -a, -e [1. mający lub trwający jeden dzień, 2. krótkotrwały]; jednodzienny, -a, -e egynapos, egynapi, egy napig tartó; (átv.) múló, röpke, kérészéletű jednodniowa gorączka (orvosi) efemer láz jednodniówka [1. czasopismo okolicznościowe wydane jednorazowo, 2. pisklę drobiu mające godzin od czasu wyklucia się] egynapi tartózkodás v. szakmány; egyszeri, alkalmi újság; (állat) tiszavirág, kérész jednodźwięczny, -a, -e egyhangú jednodźwięczny pisk egyhangú csipogás v. nyafogás jednofazowy, -a, -e egyfázisú jednofuntowy, -a, -e egyfontos, egy font súlyú, egyfontnyi [banknot jednofuntowy: egyfontos bankjegy] jednogarbny, -a, -e [wielbłąd jednogarbny - wielbłąd o jednym garbie, hodowany w Azji i w Afryce; dromader] egypupú

66 2259 jednogatunkowy, -a, -e [1. będący jednego rodzaju; 2. składający się z przedstawicieli tego samego gatunku] egynemű, hasonnemű; egyminőségű jednogłosowy, -a, -e [1. śpiewany lub recytowany jednym głosem; 2. mający tylko jedną linię melodyczną] egyszólamú jednogłosowo egyszólamúan jednogłosowość [muzyka w postaci jednej linii melodycznej bez żadnych towarzyszących współbrzmień; jednogłosowość panowała niepodzielnie do średniowiecza, kiedy to zaczęły powstawać pierwsze formy muzyki wielogłosowej, czyli polifonicznej] egyszólamúság [olyan éneklésmód, melyben egyetlen dallamvonal hangzik el, bármennyi az énekes] jednogłośnie egyhangúlag jednogłośność egyhangúság, egyvéleményűség, egybehangzóság jednogłośny, -a, -e [jednomyślny] egyhangú, egybehangzó (egységes) jednogłowy, -a, -e [mający jedną głowę] egyfejű jednogodzinny, -a, -e [mający lub trwający jedną godzinę] egyórai, egyórás; egy órai, egy óra hosszat tartó, egy óráig tartó, egyórányi jednoimiennie rokonnevűen, egynevűen jednoimienny, -a, -e [1. mający jedno imię; 2. mający to samo imię lub nazwisko co ktoś inny; 3. będący tego samego rodzaju] azonos nevű, egy névvel rendelkező, rokonnevű; azonos keresztnevű, egynevű; (egynevű v. homonin) azonos alakú, de különböző értelmű szó jednoimienne bieguny magnesów északi v. délsarki mágneskör jednoimienne gamy [dwie gamy: durowa i molowa, rozpoczynające się od tego samego dźwięku, który madaje im nazwę; podobnie też można mówić o jednoimiennych tonacjach] egynevű hangsor jednoizbowy, -a, -e [1. składający się z jednej izby; 2. składający się z jednego organu ustawodawczego] egyszobás; (jog) egykamarás jednoizbowy parlament egykamarás parlament jednojęzyczny, -a, -e [posługujący się jednym językiem] egynyelvű, közös nyelvű jednokalibrowy, -a, -e azonos kaliberű v. furatú v. átmérőjű jednokanałowy, -a, -e [o urządzeniu elektronicznym: mający jeden kanał umożliwiający przekaz sygnałów elektrycznych] egycsatornás jednokierunkowo egyirányúan jednokierunkowość egyirányúság jednokierunkowy, -a, -e [1. działający tylko w jednym kierunku; 2. wyznaczający jeden kierunek; 3. uwzględniający tylko jeden aspekt] egyirányú jednokierunkowa droga egyirányú út jednokilogramowy, -a, -e egykilós, egykilónyi, egy kiló súlyú, egy kilót nyomó jednokilogramowy potomek egykilós sarj jednoklasowy, -a, -e [tej samej klasy] egyosztályos jednoklasówka [zob. szkoła jednoklasowa] egyosztályos iskola jednokolny, -a, -e; jednokołowy, -a, -e egykerekű jednokolny wóz (np. wózek kultowy) egykerekű kocsi jednokolorowo egyszínűen jednokolorowy, -a, -e (jednego koloru) (jednobarwny) egyszínű (jednobarwny) jednokomórkowy, -a, -e [o organizmie roślinnym lub zwierzęcym: składający się z jednej komórki] egysejtű jednokonka [daw. «pojazd zaprzężony w jednego konia] egyfogatú konflis, homokfutó, bricska jednokonny, -a, -e [1. o pojazdach: zaprzężony w jednego konia; 2. mający moc jednego konia mechanicznego] egylovas jednokończasty, -a, -e egyvégű jednokopytny, -a, -e egypatás, egypatájú jednokółka [rower jednokołowy] kétkerekű kordé v. kocsi, tibury; egykerekű talicska; egykerekű (unicikli vagy monocikli) jednokreślny, -a, -e [oktawa jednokreślna - jedna z oktaw (dźwięki oznaczane małymi literami z jedynką arabską w górnym indeksie); oktawa razkreślna (częściej)] kollineáris, homográf jednokrotnie egyszer v. egyszeresen jednokrotność egyszeresség jednokrotny, -a, -e [występujący tylko jeden raz] egyszeri, egyszeres, egyízbeni, egyszer megtörtént jednokrotne echo egyszeres visszhang jednoksztaltność hasonformájúság, alakbeli hasonlóság, egyenalakúság, egyformán alakultság v. alakítottság, izomorfia jednokształtny, -a, -e [będący tego samego kształtu jak coś innego] hasonló alakú, hasonformájú, egyalakú, egyformán alakult v. alakított, homoform, izomorf jednokształtność hasonló alakúság, egyalakúság jednokwiatowy, -a, -e [przedstawiciel grupy roślin mających kwiaty bez okwiatu lub pojedyncze] egyvirágú

67 2260 jednolampowy, -a, -e egylámpás, egycsöves jednolampówka [odbiornik detektorowy] egylámpás v. egycsöves rádiókészülék jednolatek [1. chłopiec mający jeden rok; też: zwierzę, roślina, przedmiot mające tyle lat; 2. człowiek w tym samym wieku co inny] egyesztendős v. egy éves állat; egykorú, a másikkal egy esztendőben született gyerek v. ember (ugyan abban az évben születtek) jednolatka egyesztendős v. egy éves nőstény (állat); egykorú, a másikkal egy esztendőben született nő v. lány jednoletni, -a, -ie [mający lub trwający jeden rok] egyéves; egykorú jednolicenie się egyöntetűvé válás; homogenizálódás jednolicie egyformán, egyöntetűen; (építészet) simán, egyszerűen, minta nélkül jednolistny, -a, -e (zrosłogłówkowy) jednoliścienny, -a, -e [o cechach jednoliściennych (rodzina roślin)] egysziklevelű, egyszikű Jednoliścienne [grupa roślin okrytonasiennych o różnej randze systematycznej w zależności od systemu klasyfikacyjnego. W dawniejszych systemach klasa Liliopsida (np. w systemie Cronquista z 1981 r. i Reveala z 1999 r.), obecnie klad (grupa monofiletyczna) (ang. monocots) (system APG III z 2009 r. i aktualizowany system według APweb). Należą tu rośliny zielne, rzadziej drzewiaste. Często z łodygą przekształconą w kłącze, o sympodialnym typie wzrostu, z liśćmi zwykle niepodzielonymi, całobrzegimi, kwiatami trzykrotnymi. Wytwarzają tylko jeden liść zarodkowy liścień (cotyledon) i od tej cechy pochodzi ich nazwa. Jednoliścienne współczesne dzielone są na ok. 70 rodzin i ok. 56 tys. 66 tys. gatunków (ok. 22% gatunków okrytonasiennych). Należą tu m.in. pospolite rośliny cebulowe (ozdobne i użytkowe), trawy, ciborowate, storczyki i liliowate.] egyszikűek (Liliopsida, Monocotyledonopsida, Monocotyledonae), [az APG III-rendszer szerint monocots, a növények országának (Plantae), a zárvatermők törzsének (Magnoliophyta) egyik osztálya.] jednolitość egységesség, egység, egyöntetűség, egyformaság, homogenicitás jednolity, -a, -e [1. jednorodny pod względem budowy, kompozycji, barwy itp.; 2. tworzący zwartą całość] egyöntetű, egységes (homogén), egyforma, homogén; hasonnemű jednolity [określenie wykorzystywane do jednokolorowej tkaniny, na której powierzchni może być wzór reliefowy osiągnięty przez splot] (text.) uni (üni) [Az egyszínű kelmék francia eredetű elnevezése.] jednolite otoczenie użytkownika egységes felhasználói környezet Jednolity Dokument Programowy, JDP (Single Programming Document) [1. dokument przygotowywany przez rząd kraju ubiegającego się o dostęp do funduszy strukturalnych i przyjęty przez Komisję Europejską, zawierający te same informacje, które są w Podstawach Wsparcia Wspólnoty. W latach rolę JDP pełnić będą na poziomie regionalnym Regionalne Programy Operacyjne. 2. Dokument programowy przyjęty przez Komisję Europejską i kraj beneficjenta, zawierający tę samą informację, która jest zawarta w Podstawach Wsparcia Wspólnoty i programie operacyjnym.] (ang.) Single programming document; egységes programozási dokumentum, v. egységes tervokmány jednolity rynek międzynarodowy egységes nemzetközi piac jednołanowy, -a, -e egyekés jednołóżkowy, -a, -e egyágyas (szoba) jednołóżkowy pokój egyágyas szoba jednołóżkowy pokój z WC oraz prysznicem egyágyas szoba WC-vel és zuhanyzóval jednołukowy, -a, -e egyívű, egyboltozatú jednomasztowy, -a, -e [o statku: mający jeden maszt] egyárbócos jednomasztowiec [statek jednomasztowy] egyárbócos hajó jednomian [wyrażenie algebraiczne, w którym występuje jedynie działanie mnożenia i potęgowania] egytagú kifejezés, monom jednomiarowy, -a, -e [1. będący jednej długości, wielkości, objętości itp.; 2. równomierny; 3. lit. złożony z jednakowych stóp rytmicznych; 4. muz. zachowujący równe wartości rytmiczne] egyméretű, egyforma méretű, egydimenziós jednomiejscowy, -a, -e [1. mający jedno miejsce; 2. odnoszący się do jednego miejsca] együléses (jednoosobowy) jednomiesięczny, -a, -e [mający lub trwający jeden miesiąc] egyhónapos, egy havi jednomiesięczne pobory egyhavi illetmény jednomiesięczny odpoczynek egyhavi szabadság v. üdülés

68 2261 jednominutowy, -a, -e [trwający jedną minutę] egyperces, egy percig tartó, egypercnyi jednominutowa cisza egyperces (néma) csönd v. hallgatás jednomotorowy, -a, -e [statku lub samolocie: mający jeden silnik] egymotoros jednomotorowiec egymotoros hajó v. repülőgép jednomyślnie egyértelműen, egyértelműleg, egyhangúlag jednomyślność (zgoda) egyetértés, hasonelvűség, eszmei közösség jednomyślny, -a, -e [nieróżniący się w opiniach] egyértelmű, egyhangú, egységes (egyetértő); hasonló gondolkozású; egyetértő, eszmei közösségben élő, hasonelvű jednomyślna zgoda egyhangú megegyezés jednonarodowy, jednonarodowościowy, -a, -e [zamieszkany przez członków jednego narodu] egynemzetiségű jednonarodowościowe państwo egynemzetiségű állam jednonitkowy, -a, -e egyfonalú [ścieg jednonitkowy: egyfonalas láncöltés] jednonocny, -a, -e egy éjszakáig tartó, egyéjszakás, egyéjszakányi, egy éjszaka hosszat tartó jednonocny klient egyéjszakás ügyfél jednonocny romans pomiędzy włoskim studentem Michele i argentyńską kelnerką Julie egy éjszakáig tartó románc Michel, olasz diák és Julie, az argentin pincérlány között jednonogi, -a, -ie; jednonożny, -a, -e [1. mający jedną nogę; 2. o piłkarzu: umiejący skutecznie posługiwać się w grze tylko jedną nogą] féllábú jednoocznie félszeműen jednooczność [wada wzroku polegająca na widzeniu każdym okiem innego obrazu] félszemű látás; félszeműség (látáshiba) jednooczny, -a, -e [1. dotyczący jednego oka; 2. mający jedno oko lub widzący jednym okiem]; jednooki, -a, -ie félszemű jednookienny, -a, -e [mający jedno okno] egyablakú, egyablakos jednoosobowo egyszemélyesen jednoosobowy, -a, -e [1. przeznaczony dla jednej osoby; 2. wykonywany przez jedną osobę] egyszemélyes; egyszemélyi; (dotyczące pokoju w hotelu) egyágyas jednoosobowa spółka egyszemélyes társaság jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością egyszemélyes Kft. jednopalcowy, jednopalczasty, -a, -e [mający jeden palec] egyujjú, egyujjas jednopartyjny, -a, -e [składający się z przedstawicieli jednej partii politycznej] egy párthoz tartozó jednopienny, -a, -e [wykonany z jednego pnia drzewa] egytövű, közös tövű jednopiętrowy, -a, -e [mający jedno piętro] egyemeletes jednoplemiennik ugyanabból a törzsből v. nemzetségből való; közös származású, közös nemzetségből szármezó ember jednoplemienny, -a, -e egy nemzetségből v. törzsből származó v. való, közös származási v. leszármazási v. eredetű jednopłat, jednopłatowiec [typ konstrukcji samolotu lub szybowca, który jest wyposażony w jeden płat nośny (dwa skrzydła). Ten układ charakteryzuje się najmniejszym oporem czołowym oraz najmniejszą masą z pozostałych układów (dwupłat, trójpłat)] egyfedelű repülőgép jednopłatkowy, -a, -e [bot. mający jeden płatek] egyszirmú jednopłatowy [o samolocie: mający jeden płat nośny] egyfedelű (repülőgép) jednopłciowy, -a, -e [1. dotyczący jednej płci; 2. zawierający w kwiatach tylko jeden z organów rozmnażania płciowego] azonos v. hasonló nemű; egyivarú (növény) jednopokładowiec egyfedélzetű vitorlás v. hajó jednopokojowy, -a, -e [o statku: mający jeden pokład] egyszobás jednopolowy, -a, -e egynyomásos jenopolówka [gospodarka jednopolowa] (dawno) egynyomásos gazdaság jednopostaciowość egyalakúság, egyforma alakulás jednopostaciowy, -a, -e [występujący w jednej postaci] egyalakú, hasonló v. azonos alakú v. formájú, izomorf jednopręcikowy, -a, -e [1. o kwiecie: mający jeden pręcik; 2. o roślinie: mający kwiaty o jednym pręciku] (növény) egyporzós jednoprocentowy, -a, -e [1. stanowiący jeden procent czegoś; 2. oprocentowany na jeden procent] egyzázalékos (1 %-os) jednoprzewodnikowy, -a, -e egyvezetős jednoradek [pewien rodzaj sukni; 2. suknia męska, sięgająca za kolana, z prostego sukna, używana przez szlachtę w XVIII w.] régi lengyel férfiruha fajta jednoraki, -a, -ie [będący jednego rodzaju] egyfajtájú; egyszerű, nem összetett jednorako egyszerűen jednoramienny, -a, -e [mający jedno ramię] egykarú (pl. emelő); félkarú

69 2262 jednorazowo egyszer, egyszeresen; egy alkalommal, egyszer s mindenkorra jednorazowa dawka leku egyszeri gyógyszeradag jednorazowość egyszeresség, vminek az egyszeri volta jednorazowy, -a, -e [1. raz jeden dany lub uczyniony; 2. mogący być użyty jeden raz] egyszeri, egyszeres, egy alkalommal történő; (jednoczesny) egyidejű jednorazowa zapomoga egyszeri v. egy ízbeni megsegítés jednoręczny, -a, -e [1. mający tylko jedną rękę; 2. wykonujący większość czynności jedną ręką; 3. przystosowany do posługiwania się nim jedną ręką; też: wykonywany jedną ręką] félkezű (csak egy keze van); félkézzel végzett tevékenység jednoręczność félkezűség jednoręki, -a, -ie [zob. jednoręczny w zn. 1.] félkezű jednoręki bandyta félkezű bandita jednoręki bandyta [automat do gry hazardowej poruszany za pomocą umieszczonej z boku dźwigni] (átv.) játékautomata jednoroczne rośliny éves növények jednoroczniak egyéves (pl. újonc) jednorocznie egyévenként jednoroczny, -a, -e [mający lub trwający jeden rok] egyéves, egyesztendős, egy évi jednorodnie egyneműen jednorodność egyneműség, homogenitás jednorodny, -a, -e [1. pochodzący z jednego źródła; 2. składający się z takich samych części; 3. jednakowy] egynemű, egyféle, homogén; egyetlen; hasonnemű jednorodzinny, -a, -e [przeznaczony dla jednej rodziny] családi (pl. ház) jednorogi, -a, -ie egysarkú, egyszarvú leczenie chorób i przynoszenie szczęścia osobie go posiadającej); 3. znane u wielu ludów (Indie, Mezopotamia), na chrześc. Zachodzie spopularyzowane przede wszystkim przez Fizjologusa, najczęściej jako białe baśniowe zwierzę w postaci konia, kozy, osła, nosorożca, byka z jednym rogiem. (W istocie róg pochodził od narwala, walenia o jednym zębie rozwiniętym w dwumetrowy, zdobny spiralnym ornamentem cios wyrzucany czasem przez fale na wybrzeża.) Róg ów można wprawdzie interpretować jako symbol falliczny (por. onager), ponieważ jednak wyrasta on z czoła, siedziby umysłu, przeto zarazem jest symbolem sublimacji sił seksualnych i dlatego (dzięki zabiegowi logiki magicznej) mógł stać się także symbolem dziewiczej czystości. Prosty i szpiczasty (niekiedy też spiralny) róg jest poza tym symbolem promienia Słońca. W zoroastryzmie jednorożec uchodził za symbol czystej mocy, która pokona Arymana. W Chinach widziano w nim symbol cnót władcy. Chrześcijaństwo zna jednorożca jako symbol siły i czystości. Zgodnie z podaniem, może go schwytać i oswoić tylko dziewica, na której łonie szuka schronienia, kiedy polują nań myśliwi. Dlatego niejednokrotnie spotykamy w sztuce chrześc. przedstawienia Marii z jednorożcem na łonie, które stanowią aluzję do niepokalanego poczęcia Syna Bożego przez Marię. Proszek z rogu jednorożca miał rzekomo leczyć rany, również jego sercu przypisywano zdolność leczenia; z tego względu jednorożca spotykamy także jako godło aptek.] narval, (dawno) egyszarvú, unikornis; mondabeli állat unikornis jednorożec, jednoróg (łac. unicornis, gr. monokeros) [1. legendarne zwierzę o jednym rogu na czole; 2. mityczne stworzenie o jednym rogu na czole, mającym magiczne właściwości (m.in narval Jednorożec [wyraz ten oznacza silne zwierzę o jednym rogu. Jest to tłumaczenie grec. wyrazu monokeros. W hebr. oznaczało podobno silnego bawołu, zwierzę podobne do wymarłego już w XVI wieku polskiego tura, podobny też do dzisiejszego żubra. W nazwie tej raczej chodzi o przedstawienie siły (w symbolicznym znaczeniu). Jako wróg cierpiącego Pana: Ps. 22;22. Zjednoczenie siły ludzkiej i innych tego świata. Zniszczenie siły

70 2263 Edomitów.] egyszarvú, unikornis; mondabeli állat jednoróg [oznaczało działo, z którego strzelano granaty, kartacze, karkasy, palące i świecące kule. W epoce Królestwa Kongresowego używano jednorogów 20, 10 i 3-funtowych. B. Gemb.] (hist., wojsk) gránátvető; gránátlövő ágyu, bombarda Jednorożec [łac. Monoceras; gwiazdozbiór] (csillagkép) Monoceras (Egyszarvú) jednorublowy, -a, -e egyrubeles [banknot jednorublowy: egyrubeles bankjegy] jednorurka [jednolufowa i jednostrzałowa strzelba śrutowa] egycsövű lőfegyver jednorzędowy, -a, -e [1. mający jeden rząd; 2. o ubraniu: zapinany na jeden rząd guzików] egysoros, ugyanabból a sorból való, egyrendű jednorzędowa marynarka [posiada jeden rząd guzików, które służą do zapinania. Najczęściej klapy są rozlozone. Najbardziej popularne są rodzaje marynarek, które posiadają dwie lub trzy dziurki na guziki, ale gdy klapa jest mała wówczas może być więcej dziurek.] egysoros zakó [Zakó egy gombsorral az eleje zárására. A legnépszerűbb a háromgombos kivitel. Általában nyitott hajtókával készül. Lásd még: egysoros gombolás.] jednorzędowy garnitur [z rękawami, garnitur okrywający tułów z jednym rzędem guzików, które służą do zapinania] egysoros öltöny [Férfiöltöny, amelyhez egysoros zakó tartozik.] jednorzędówka [marynarka jednorzędowa] egysoros zakó, kabát stb. jednosekundowy, -a, -e [trwający sekundę] egymásodperces, egy másodpercig tartó (1 s- os) jednoskładność (vegytan) izoméria jednoskorupowy, -a, -e egy héjjal borított v. bevont v. fedett jednostajnie egyformán, egyhangúlag, változatlanul, egyöntetűen jednostajność egyformaság, egyöntetűség, egyhangúság, változatlanság; (matematika) monotonitás jednostajność praw przyrody a természeti törvények állandó törvénye jednostajność ruchu a mozgás egyenletessége jednostajny, -a, -e [stale taki sam] egyforma, egyöntetű, egyhangú (unalmas), monoton, változatlan; egyenletes, állandó jednostanowy, -a, -e ugyanolyan v. azonos v. egyenlő társadalmi állású jednostka [1. człowiek, osoba 2. wyodrębniona, jednolita część jakiejś całości, np. oddział wojska, urząd miasta, statek] (liczba jeden) egység (darab); (wojsko) egység, osztag, részleg; egyed, (człowiek) egyén, egyes személy, egyéniség (indywiduum); (matematika) egyes jednostka administracyjna igazgatási egység, közigazgatási egység; adminisztratív egység jednostka arytmetyczno-logiczna (z ang. Arithmetic and Logical Unit lub Arithmetic Logic Unit, ALU) [to jedna z głównych części procesora, prowadząca proste operacje na liczbach całkowitych] aritmetikai-logikai egység (rövidítése ALU az angol Arithmetic Logic Unit alapján) [1. aritmetikai és logikai műveleteket elvégző digitális áramkör. Alapvető eleme a számítógép központi vezérlőegységének. A processzorok, a CPU-k és a GPU-k a számítógép belsejében található, belülről nagyon erős és bonyolult ALU-k; egy egyszerű alkatrész is számos ALU-t tartalmazhat. Neumann János alkotta meg az ALU fogalmát 1945-ben, amikor cikkében beszámolt új számítógépéről, az EDVACról. 2. Aritmetikai logikai egység. A számítógép központi egységének része, amely aritmetikai és logikai-műveleteket és velük kapcsolatos más műveleteket hajt végre. Rendszerint fixpontos bináris összeadóból, komplementálóból, léptető regiszterből és logikai műveleteket végző részből áll.] jednostka astronomiczna [jednostka długości stosowana do wyrażania odległości w

71 2264 obrębie Układu Słonecznego] asztronómiai v. csillagászati egység jednostka budżetowa költségvetési egység jednostka centralna [zwana także jednostką systemową lub komputerem, zasadnicza część zestawu komputerowego zawierająca najważniejsze elementy składowe komputera, zawarte we wspólnej obudowie, stanowiąca zazwyczaj jednostkę handlową. W zależności od konstrukcji danego typu komputera, zawiera: zasilacz, płytę główną z procesorem, pamięcią operacyjną oraz porty do komunikacji z pozostałymi składnikami zestawu komputerowego. W skład jednostki centralnej mogą wchodzić również dalsze składniki jak dysk twardy, karty rozszerzeń, itd.] központi egység [a számítógép agya, amely az összes tevékenységet irányítja. Ugyanitt történik az adatok tényleges feldolgozása is, sőt az irányítása alatt működnek a kiviteli és beviteli illetve tároló eszközök is.] jednostka centralna komputera [centralna część komputera cyfrowego] központi egység [a számítógép két központi egysége a Központi Vezérlő Egység, azaz a CPU, vagyis a processzor, másrészt a memória] jednostka chłonności akustycznej pomieszczenia ekvivalens elnyelési tényező (teremben) jednostka czasowa; jednostka czasu időegység jednostka długości hosszegység jednostka ewidencji nyilvántartási egység jednostka gospodarcza gazdasági egység jednostka gospodarująca gazdálkodó egység jednostka handlowa kereskedelmi egység jednostka informacji információs egység jednostka innowacyjno-wdrożeniowa [przedsiębiorstwo opracowujące prototypy nowych urządzeń lub nową technologię i wprowadzające je do produkcji] technikai és bevezető részleg v. egység jednostka kalkulacyjna kalkulációs egység jednostka łączności híradóegység jednostka miary [wielkości fizycznej lub umownej określona miara danej wielkości służąca za miarę podstawową, czyli wzorzec do ilościowego wyrażania innych miar danej wielkości metodą porównania tych miar, za pomocą liczb. Wartość liczbową takiej miary wzorcowej przyjmuje się umownie (w danym układzie jednostek miar), jako równą jedności, stąd jej nazwa jednostka miary. Konkretne wartości wielkości można przedstawiać zarówno wielokrotnościami, jak i ułamkami jednostek, a same wartości, o ile to możliwe, mogą być zarówno dodatnie, jak i ujemne. Jednostka miary jest często mylona z wymiarem danej wielkości fizycznej.] mértékegység [A fizikában és a méréstudományban mértékegységeknek hívjuk azokat a méréshez használt egységeket, amivel a fizikai mennyiségeket pontosan meg tudjuk határozni. A kísérletek megismételhetősége a tudományos módszer legfontosabb jellemzője. Ehhez szabványokra van szükségünk, és ahhoz, hogy egységes mérési szabványokat hozzunk létre, szükségünk van a mértékegységek rendszerére. A tudományos mértékegységek valójában a régi súly- és térfogat-mértékek általánosításából keletkeztek, melyeket már régóta használunk a kereskedelemben.a különböző mértékegységrendszerek eltérő alapegységeket választottak. A leggyakrabban használt mértékegységrendszer az SI rendszer, vagy más néven a Mértékegységek nemzetközi rendszere, melynek mértékegységei az SIalapegységekből származnak. Minden SI származtatott egység ezen alapegységekből levezethető.] jednostka monetarna pénzegység jednostka na rozrachunku gospodarczym önálló gazdasági-elszámolási egység jednostka obrachunkowa elszámolási egység jednostka OC-n (podstawowa jednostka w hierarchii sieci Sonet), synonimy: OC-n - (kat.: informatyka) OCL-n Optical Carrier Level n ( n -edik optikai hordozó) jednostka organizacyjna szervezeti egység jednostka państwowa állami egység jednostka partyzancka partizánegység jednostka pieniężna pénzegység jednostka pociągowa [wagon silnikowy i połączone z nim wagony doczepne stanowiące podczas ruchu pociągu nierozłączną całość] vonategység jednostka pomiarowa mértékegység jednostka prawna jogi személy jednostka produkcji termelési egység jednostka produkcyjna termelőegység jednostka produtku termékegység jednostka przeliczeniowa átszámítási egység jednostka przemysłowa ipari egység jednostka specjalnego przeznaczenia meghatározott rendeltetésű alakulat jednostka sprawozdawcza beszámolási egység jednostka statystyczna statisztikai egység jednostka szturmowa rohamegység

72 2265 jednostka taktyczna harcászati egység jednostka terytorialna területi egység jednostka towaru áruegység jednostka transportowa szállítási egység jednostka wagi súlyegység jednostka waluty valutaegység jednostka wartościowa értékegység jednostka wojskowa harci v. katonai egység jednostka wolumenu hangerősség (pillanatteljesítmény-szint) egysége, vu-mérő egysége jednostka wysokości tonu hangmagasság egysége jednostka wytwórcza termelőegység jednostki biologiczne [umowne jednostki pozwalające określić aktywność substancji czynnej w układzie biologicznym] biológiai egységek jednostki bojowe złączyły się a harci egységek egyesültek v. csatolódtak jednostki pochodne leszármaztatott egységek jednostkowo egyedien jednostkowość egyéniség jednostkowy, -a, -e [1. dotyczący pojedynczego człowieka; 2. taki, który zdarzył się tylko raz; 3. dotyczący pojedynczej rzeczy; 4. dotyczący umownej, ściśle określonej wartości jakiejś wielkości; 5. dotyczący jedności lub liczb od 1 do 9] egyedi, egyéni, egységi, egyedhez tartozó, egyes, elszigetelt, egyedülálló jednostopniowy, -a, -e [1. mający jeden stopień; 2. wynoszący jeden stopień] egylépcsős jednostopniowe wybory egylépcsős választások jednostronnie egyoldalúan; (átv.) egyoldalúan, elfogultan, részrehajlóan jednostronnie wykształcony egyoldalúan képzett v. művelt jednostronność egyoldalúság, részrehajlás, elfogultság jednostronność zdania vélemény egyoldalúsága jednostronny, -a, -e [1. poruszający się w jednym kierunku; 2. znajdujący się na jednej z dwóch stron; 3. wykonywany przez jedną ze stron, np. władze państwa, dowództwo armii; 4. mający wąski zakres] egyoldalú; csak egy oldalon levő; (átv.) egyoldalú, részrehajló; (matematika) azonos; féloldali jednostronny ból głowy egyoldali migrén v. fejfájás jednostronny krok egyoldalú lépés jednostronny połysk [papier błyszczący i równy po jednej stronie, matowy i nierówny po drugiej stronie, wytwarzany przez dociśnięcie mokrej wstęgi do błyszczącego cylindra. Takie wytwarzanie połysku stosowane jest najczęściej w przypadku papierów pakowych.] egyoldali csillogás; csak egy oldalon levő csillogás (pl. borítólap, fotópapír) jednostronny system preferencji celnych (General System of Preferences - GSP) [w ramach którego stosowane są stawki celne obniżone] GSP General System of Preferences (Általános Preferencia Rendszer) jednostrunowy, jednostrunny [mający jedną strunę] egyhúros, egyhúrú jednostrzałowy, -a, -e [o broni palnej: wymagający nabicia po oddaniu każdego strzału] egylövetű jednostrzałowy pistolet egylövetű pisztoly jednosylabowo egyszótagúan jednosylabowy, -a, -e [mający jedną sylabę] egyszótagú jednoszczepowy, -a, -e egy családhoz tartozó, rokonszármazású, azonos eredetű jednoszynowy, -a, -e [składający się z jednej szyny; używający jednej szyny] egyvágányú jednościenny, -a, -e (matematika) érintkező, közös felületű jednościowy, -a, -e [dążący do stworzenia jedności] egységből származó, egység-, egységhez tartozó jedność [1. spoista i zorganizowana całość; 2. harmonijne współżycie i jednomyślne działanie; 3. filoz. wspólność i jedyność istoty, podstawy lub zasady czegoś; 4. liczba, cyfra jeden; 5. w systemie dziesiętnym: liczby od 1 do 9] egység (egyetértés); egységesség; (matematika) egyes jedność akcji a cselekmény egysége jedność akcji, miejsca, czasu; jedność czasu, miejsca, akcji [trzy podstawowe zasady kompozycji dramatu klasycznego] (irodalom) a hármas egység, a hely, az idő és cselekmény egysége jedność chłopstwa parasztegység jedność dodatnia pozitív szám v. mennyiség jedność filozoficzna bölcseleti egység jedność międzynarodowego ruchu pracowniczego (dawno) a nemzetközi munkásmozgalom egysége jedność demokratyczny demokratikus egység

73 2266 jedność klasy ropotniczej a munkásosztály egysége jedność Kościoła az Egyház egysége jedność narodowa nemzeti egység jedność organiczna szerves egység jedność robotnica munkásegység jedność teorii i praktyki az elmélet és a gyakorlat egysége jedność treści i formy tartalom és forma egysége jedność ujemna negatív szám v. mennyiség jedność z Bogiem zob. Zjednoczenie z Bogiem egység Istennel jedność zdań a vélemények megegyezése, véleményegység jednośladowy, -a, -e egynyomú (kerékpár, motorkerékpár) jednotliwy, -a, -e (nyelvtan) mozzanatos jednotomowy, -a, -e [zawarty w jednym tomie] egykötetes jednotorowo egyvágányúan jednotorowość egyvágányúság jednotorowy, -a, -e [1. mający jeden tor; 2. odbywający się wzdłuż jednego toru; 3. uwzględniający tylko jeden aspekt czegoś] egyvágányú jednotygodniowy, -a, -e [mający lub trwający jeden tydzień] egyheti, egyhetes, egy hétig tartó jednouchy, -a, -e [mający jedno ucho] egyfülű jednouszni, -ia, -ie egyfülű (pl. észlelés) jednowargowy, -a, -e egyajkú jednowarstwowy, -a, -e [ułożony w jedną warstwę] egyrétegű, egy rétegből álló jednowartościowość egyértékűség jednowartościowy, -a, -e [o pierwiastku: mogący przyjmować lub oddawać ze swego atomu jeden elektron podczas tworzenia cząsteczki związku chemicznego] egyértékű jednowieczny, -a, -e egyszázados, egy évszázadig tartó jednowieczny majestat évszázados magasztosság jednowierca egyhitű, azonos hitű (ember); hitsorsos jednowierczy, -a, -e azonos hitű, egyhitű, ugyanazon felekezetű jednowierstwo hitközösség jednowiersz (gör. μόνος, monos + στίχος, stichos) monosztichon; egy verssor v. versszak jednowierszowy, -a, -e [składający się z jednego wiersza] egyversszakos, egystófájú, egystrófás jednowieżowy, -a, -e egytornyos jednowładca egyeduralkodó jednowładność egyeduralom jednowładny, -a, -e egyeduralkodói jednowładztwo [(prawo i polityka) absolutyzm] egyeduralom jednowyrazowy, -a, -e [wyrażony jednym wyrazem] egy szóból álló, egyszavas jednozdaniowy, -a, -e [wyrażony jednym zdaniem] egy mondatból álló, egymondatos jednozdaniowy opis projektu egymondatos projekt leírás jednozgłoskowość egyhangzóság, egyszótagúság jednozgłoskowo egyszótagúan jednozgłoskowy, -a, -e [zob. jednosylabowy] egyhangzós, egyszótagú jednozgodnie egyhangúlag, közös akarattal v. megegyezéssel jednozgodność közös megegyezés, összhang, közmegegyezés jednozgodny, -a, -e egybehangzó, egyetértő, általánosan elfogadott, összhangban levő jednozłotowy, -a, -e [mający wartość jednego złotego] egyzłotys jednozmianowy, -a, -e [trwający jedną zmianę] egyműszakos jednozmianowa praca egyműszakos munka jednoznacznik [(literatura) 1. wyraz, znaczenie znaczące to samo; synonim; 2. wyraz (wyrażenie) mający to samo znaczenie, co inny wyraz (wyrażenie) np. tato ojciec, chmura obłok] 1. (nyelvtan) paronima [a paronímia, más néven hasonlóalakúság az a jelenség, amikor egy nyelvben több hasonló alak létezik egymás mellett. Azokat a szavakat, amelyekre a jelenség fennáll, hasonló alakú szavaknak vagy paronimáknak nevezzük, a jelzői alak pedig "paronim" (az utóbbi kettő egyaránt rövid i- vel). Amennyiben ezek a szavak ugyanabból a tőből erednek, szóhasadásról beszélünk függetlenül attól, hogy a mai nyelvben azonos, hasonló vagy teljesen eltérő-e a jelentésük. Máskor pusztán véletlen alaki hasonlóságról van szó (vagy a rokonság esetleg csak valamelyik átadó nyelvben állt fenn). Elsősorban ezeket nevezzük paronimáknak.]; ugyanazt jelentő; 2. szinonima, rokonértelmű szó; jednoznacznie egyértelműen jednoznaczność [łac. unvocatio] (nyelvtan) paronima; szinonima; (matematika) egyjelűség jednoznaczny, -a, -e [1. niebudzący wątpliwości; 2. o wyrazach, zwrotach, formach itp.:

74 2267 znaczący to samo] 1. (nyelvtan) paronim, egyértelmű, egyjelentésű, azonos jelentésű, egyértelmű; 2. szinonim, rokonjelntésű szó, (matematika) egyenlő előjelű jednoznaczna definicja egyértelmű meghatározás jednożeniec egynejű, monogám jednożenstwo egynejűség, monogámia jednym ciągiem [bez przerwy] egy huzamban jednym dech egy lélegzetre, egy szuszra, egyből jednym haustem a. łykiem egy hajtásra jednym pociągnięciem pióra egyetlen tollvonással jednym słowem egyszóval, szóval; egy szóval, röviden jednym tchem egy szuszra, lélegzetvétel nélkül, egyszerre jednym uchem słucha a drugim wypuszcza (közm.) (az egyik fülén hallja, a másikon kiereszti) egyik fülén be, a másikon ki jednym uchem wchodzi, a drugim wychodzi (közm.) egyik fülén be (megy), a másikon ki; elereszti a füle mellett jednym uchem wpada, a drugiem wylatuje egyik fülén be, a másikon ki jednym uderzeniem egy csapással v. csapásra jednym z ich głównych skupisk (növ.) fő lelőhelyük egyike jedwab [1. przędza i tkanina produkowana z włókna tworzącego kokon gąsienicy jedwabnika; też: włókno otrzymywane sztucznie z celulozy; 2. suknia lub bielizna z tej tkaniny; 3. włókno pochodzenia zwierzęcego (białkowe) uzyskiwane z kokonu jedwabnika morwowego lub jedwabnika dębowego; 4. tkanina uzyskiwana z oprzędu gąsienicy jedwabnika. Jedwab miał okres wielkiego powodzenia w gotyku, po krucjatach, i księżniczki ówczesne sypiały podobno w jedwabnych koszulach. Gdy w odrodzeniu reprezentacyjny dla mody stał się mężczyzna, jedwab ustąpił trochę, aż do ponownego objęcia władzy nad kostiumem przez kobiety, to znaczy do XVIII wieku. To stulecie wykwintu i zniewieściałości, a do tego jeszcze wpływu Chin, było nie bez powodu okresem królowania jedwabiu. Za wielkiej rewolucji wydało mu walkę angielskie sukno, z którym francuski jedwab musiał się podzielić znaczeniem. 5. Włókno otrzymywane w wyniku rozwijania oprzędów jedwabnika morwowego (jedwab szlachetny, delikatniejszy) lub dębowego (jedwab tussowy włókna grubsze, mocniejsze) i jego dalszej obróbki techno logicznej. Włókna jedwabiu naturalnego są najcieńszymi włóknami naturalnymi, niezwykle cenionymi przez modę ostatnich sezonów. Jedwab chitonowy, czyli tunikowy, to zaprojektowana i opatentowana przez Paula Poireta drobno plisowana tkanina jedwabna, z której tworzył suknie inspirowane greckim antykiem.] selyem [1. A selyemhernyó gubójából készül. Lágy és finom tapintású anyag. A napsütésben kifakul, így védeni kell! Mindenféle nehezítésben kapható, alkalmas bútortextíliákhoz - lámpaernyőnek és bútorszövetnek egyaránt. A pamuttal és a gyapjúval keverve is jó. 2. Állati eredetű végtelen szál a selyemhernyó gubójából. A szál nagyon könnyű és selymes, nagy szakítószilárdságú, jó hőkiegyenlítő, nedvszívó, antisztatikus és finom fénye van. 3. Állati eredetű, előállításának és feldolgozásának munkaigényessége miatt igen értékes textilnyersanyag. Szálát a tenyésztett selyemhernyók gubójáról gombolyítják le. A valódi selyem szálainak hosszúsága jóvoltából kapja jellegzetes fényét. 4. Állati eredetű végtelen szál a selyemhernyó gubójából. A szál nagyon könnyű és selymes, nagy szakítószilárdságú, jó hőkiegyenlítő, nedvszívó, antisztatikus, és finom fénye van. A kikészítéstől függően lehet fényérzékeny vagy izzadságra érzékeny, illetve jobban vagy kevésbé gyűrődő.]; selyemszövet; (ang) silk; (átv.) mézes szavak, finom beszéd - Bélésselyem: Könnyűtől a középnehézig megtalálható, viszonylag olcsó. Nehéz függönyök béléséhez, párnahuzatnak, nyári függönyöknek és díszpárnáknak használhatjuk. jedwab chiński kínai selyem jedwab do haftowania hímzőselyem jedwab do szycia gépselyem jedwab do szycia dubeltowy kétszálú varróselyem jedwab do szycia pojedyńczy egyszálú varróselyem jedwab do wyszywania hímzőselyem jedwab gnieciony gyűrtselyem

75 2268 jedwab japoński [1. popularna nazwa dla cienkiej, bardzo lekkiej o płóciennym splocie japońskiej surowej tkaniny jedwabnej; która jest całkowicie barwiona lub drukowana i ma nierówne brzegi. Wykorzystywana na damskie sukienki i bluzki. 2. otrzymany z oprzędu jedwabników żyjących dziko, jest mniej równy i grubszy od jedwabiu z oprzędów jedwabnika hodowanego.] japán selyem [Nagyon könnyű, fényes, vászonkötésű japán vagy ahhoz hasonló selyemszövetek gyűjtőneve. Egyszínűek vagy nyomott mintásak, a szélük egyenetlen. Női ruhák, blúzok és lámpaernyők alapanyagai.] jedwab kordonkowy sodort selyem, kézimunkaselyem; vastagszálú selyem jedwab naturalny [proteinowa wydzielina z jedwabnych gruczołów gąsienic jedwabników, która krzepnie po kontakcie z powietrzem w czyste podwójne włókno. Wyróżniamy prawdziwy jedwab, który jest tworzony z udomowionych jedwabników oraz dziki jedwab z pół-dzikich jedwabników lub jedwabników chińskich. Gąsienica wytwarza naturalny jedwab za pomocą przepoczwarzenia, po którym tworzy kokon. Włókno na powierzchni kokonu, które nie może być nawinięte, jest wykorzystywane w produkcji przędzy czesankowej; wyczesy oraz odpady są odpowiednie do przędzy odpadowej z jedwabiu. Środek kokonu zawiera wartościowe włókno, które jest zwinięte razem z tak zwanym grge. Jego długość waha się od 900 do 1000 m. Włókno jedwabne składa się w 76 % z własnego proteinowego włókna oraz w 22 % z kleistej łuski z proteiny serycyny; pozostałość to tłuszcze, wosk oraz sole mineralne. J.n. jest wśród najszlachetniejszych, najmocniejszych i najczystszych włókien naturalnych; ma wysoki połysk i jest bardzo plastyczne. Krajem j.n. są Chiny, gdzie był znany już 5000 lat temu. Ok lat temu został rozprzestrzenionych do Korei, Japonii i Indii. Głównymi producentami j.n. są dziś: Japonia, Chiny, stany byłego ZSRR, Włochy, Hiszpania i Indie. W dzisiejszych czasach j.n. jest często zastępowany przez syntetyczne włókna. Jest wykorzystywany w tkaninach na damskie sukienki, męskie koszule i krawaty, nicie oraz spadochrony.] hernyóselyem, valódi selyem (természetes selyem) [A selyemhernyó (Bombyx Mori) különféle tulajdonságú fehérjékből álló váladéka, amely a levegővel érintkezve megszilárdul. A hernyó ebből a szálból készít maga köré gubót, amelyben kb. 15 nap alatt pillévé változik. A gubószál két, fibroin alapanyagú szálból áll (ez teszi ki tömegének mintegy 76 %-át), amit szericin ragaszt össze. A pille kilyukasztja a gubót és a nyíláson kibúvik. A még sértetlen gubóról - a benne lévő hernyóbáb elpusztítása után - a selyemszál megfelelő eljárással legombolyítható. A bábot forró levegővel (szárítással) vagy gőzzel megfojtják, a gubókat forró vízbe helyezik, ahol a szericin feloldódik és a gubószál legombolyítható. A gubón levő mintegy 3500 m hosszú szálból métert lehet lefejteni. Több gubószál sodrat nélküli egyesítésével nyerik a grege-t, amit közvetlenül is felhasználnak, de készítenek belőle cérnát is (tráma, organzin stb.). A nem lefejthető vagy sérült gubókat és az egyéb selyemhulladékokat fésűs fonási eljárással chappe-selyem fonallá dolgozzák fel, az ennek során keletkező fésűskócból kártolt fonási eljárással bourette fonalat készítenek. A hernyóselyem a legnemesebb, legfinomabb természetes szálasanyag, nagyon erős, fényes, hajlékony. Kínában már időszámításunk előtt 3000 évvel is ismerték és használták, onnan terjedt el Koreába, Japánba és Indiába. Manapság Japánban, Kínában, a volt Szovjetunió területén, Olaszországban, Spanyolországban és Indiában folyik selyemhernyó-tenyésztés és selyemgyártás. Hernyóselyemből a női és férfiruházati cikkeken kívül bútorszöveteket, függönyöket stb. is készítenek. A selyem évezredek óta fontos szerepet játszik az emberiség életében. Napjainkban már a kozmetikumokba rejtve is kifejti jótékony hatását. A selymet i.e évvel Si Ling Chi császár fedezte fel Kínában. Azóta, mint az elegancia, báj és könnyedség megtestesítője követi végig történelmünket. Viselése nyugtatja nem csak a bőrt, de viselőjének lelkét is.]

76 2269 jedwab organzyński [nić z naturalnego jedwabiu, tworzona za pomocą skrętu dwóch lub trzech przędz jedwabiu surowego. Stosowana jako nić osnowowa w produkcji tkanin jedwabnych lepszej jakości.] organzi cérna [Valódi selyemből, két vagy három grege fonal összesodrásával nyert cérna. Jobb minőségű selyemszövetek láncfonalaként használják.] jedwab surowy [czysta, gruba, lekka jedwabna tkanina wytwarzana w splocie płóciennym; zwykle jest jednokolorowa z naturalnego jedwabiu. Wykorzystywana w produkcji damskiej bielizny, bluzek i sukienek.] nyersselye; pongé (finom selyem szövet) [Könnyű, finom, sűrű beállítású, átlátszatlan hernyóselyem-szövet. Vászonkötésben szövik és általában egyszínűre színezik. Női alsóruházatot, blúzokat és ruhákat készítenek belőle.] jedwab sztuczny, włókno sztuczne [określenie niepoprawnie stosowane odnośnie ciągłych chemicznych włókien (jedwabnych).] (daw.) műselyem; mesterséges selyem [A mesterséges filamentfonal régebbi, ma már nem szabványos elnevezése. A magyar nyelvben a "műselyem" elnevezést kizárólag a természetes alapanyagú (viszkóz, acetát stb.) mesterséges selyemre alkalmazták, de ma már ez sem szabványos.] jedwab sztuczny wiskozowy viszkóza műselyem jedwab w kraty kockás selyem jedwabiarnia selyemgyár jedwabisto, jedwabiście selymesen jedwabistość vminek a selymes volta, selymesség jedwabisty, -a, -e [gładki i połyskliwy jak jedwab] selymes, (átv.) selymes, puha, síma, fényes jedwabisty mat [określenie wskazujące, że powierzchnia matowa wyrobu papierowego jest bardzo równa, a mat bardzo delikatny (jedwabisty). Spotykany w powlekanych wyrobach papierowych.] selymes matt jedwabiste włosy selymes haj jedwabiście, jedwabisto selymesen jedwabnica [1. tak nazywano wogóle tkaniny jedwabne czyli bławaty, materje; podobnie jak bawełniane nazywano bawełnicą, a konopne konopnicą; 2. (daw., hist. U Zygmunta Glogera) Tak nazywano wogóle tkaniny jedwabne czyli bławaty, materje; podobnie jak bawełniane nazywano bawełnicą, a konopne konopnicą. Niewiasty przed słońcem, wiatrem i mrozem osłaniały twarz cienką jedwabnicą. Był również obyczaj dawny, że ramoty czyli hramoty królów polskich i książąt litewskich okładano jedwabnicą. W czasie odprawy posłów zagranicznych, referendarz koronny albo litewski niósł przed królem dla oddania tymże posłom pismo monarsze w jedwabnicy. 3. bławat, materia jedwabna, pod tą nazwą była bardzo modna w Polsce w XVI stuleciu. Używana przez kobiety na zasłony twarzy przed słońcem i wiatrem, oraz na szaty] selyemhernyó; (dawno) selyemáru, selyemanyag; (körtefajta) Jedwabnica szara (Chlamydera nuchalis), [największy ptak z rodziny altanników. Osiąga długość ciała do 36 cm. Zamieszkuje krzewiaste zarośla buszu, zarośnięte brzegi rzek i zagajniki eukaliptusowe północnej Australii.] mályvapártás lugasépítő (Chlamydera nuchalis) [a madarak osztályának verébalakúak (Passeriformes) rendjébe és a lugasépítő-félék (Ptilonorhynchidae) családjába tartozó faj] jedwabnictwo [1. dział gospodarki rolnej obejmujący hodowlę jedwabników, wstępną obróbkę kokonów oraz uprawę morwy; 2. przemysł zajmujący się produkcją jedwabiu naturalnego lub sztucznego] selyemgyártás, selyemipar; selyemhernyótenyésztés jedwabniczka selymmel v. selyemhernyótenyésztéssel foglalkozó nő jedwabniczy, -a, -e selyem-, selyemtenyésztő, selyemmel kapcsolatos jedwabnik [motyl, którego gąsienica przed przepoczwarzeniem się tworzy kokon] selyemhernyó, selyempille; selyemmotolla; selyemhernyó-tenyésztő, selyemgyártó, selyemkereskedő jedwabnik chiński kínai selyempille jedwabnik dębowy (jedwabnik chiński, tussor) (Atheraea pernyi) [motyl, którego gąsienice

77 2270 żywią się liśćmi dębu gatunek motyla z rodziny pawicowatych] Tölgy selyemlepke (Antheraea pernyi) Jedwabnik morwowy (Bombyx mori) [1. gatunek nocnego motyla z rodziny prządkowatych; 2. motyl, którego gąsienice żywią się liśćmi morwy] szederpille, selyempille; selyemlepke (Bombyx mori) [a rovarok (Insecta) osztályának a lepkék (Lepidoptera) rendjéhez, ezen belül a selyemlepkefélék (Bombycidae) családjához tartozó faj] jedwabnikowy, -a, -e selyemgyártójedwabny, -a, -e selyem-; (átv.) selyemhez hasonló, selymes, finom, gyengéd, lágy, kellemes, fénylő, vidám jedwabna nitka do obszyć [nitka produkowana z podwójnej surowej jedwabnej przędzy, także z błyszczącego jedwabiu wiskozowego (także podwójnego). Ma gładką, błyszczącą powierzchnię. Wykorzystywana do obszyć dziurek na guziki lub do ozdobnych ściegów.] - gomblyukselyem [fényes viszkófonalból készült kétágú cérna. Sima, fényes felületű. Gomblyukak és díszítő varratok készítésére használják.] jedwabna pończocha selyemharisnya jedwabna suknia selyemruha jedwabna tkanina ubraniowa, Shantung (1) [lekka wełniana tkanina, która jest lekko sztywna w dotyku o nierównej powierzchni tworzonej przez delikatniejsze i bardziej szorstkie miejsca w przędzy (płomykowej), zwykle w wątku; w splocie płóciennym. Stosowana do damskich płaszczy i męskich letnich garniturów.] Santung hatású gyapjúszövet [A kínai Santung tartományról kapta az anyag az elnevezést. Könnyű, meglehetősen merev, vászonkötésű gyapjúszövet, aminek egyenetlen felületét a vetülékben alkalmazott flamméfonal használatával érik el. Női kabátok, nyári férfiöltönyök készítésére használják.] jedwabna tkanina ubraniowa, Shantung (2) [lekka jedwabna tkanina, która zwykle jest jednokolorowa i ma nierówną, reliefową powierzchnię osiągniętą poprzez zastosowanie różnych szorstkich przędz; jest w splocie płóciennym, a oryginalnie z przędzonej z naturalnego jedwabiu lub podwójnego kokona.] Santung (selyemszövet) [Könnyű, jellemzően egyszínű, egyenetlen felületű, vászonkötésű selyemszövet, aminek gyártásához különböző finomságú fonalakat használnak. Eredetileg chappe-selyem vagy doupion fonalból készítették. (Lásd még: doupion szövet.)] jedwabna tkanina ubraniowa, Shantung (3) [oryginalnie lekka, jedwabna tkanina o reliefowej powierzchni, wytwarzana z nierównej, szorstkiej przędzy w wątku i czasami również w osnowie. Nazwa pochodzi od chińskiej prowincji która jest znana z produkcji tkanin jedwabnych tego rodzaju.] - Santung [Eredetileg egy könnyű, egyenlőtlen felületű selyemszövet, amit durva, egyenetlen vetülékfonalból - és gyakran hasonló láncfonalból is - szőnek. Elnevezését a kínai Santung tartományról kapta, ahonnan ez a szövettípus származik.] jedwabne wło sy selymes haj jedwabny aksamit selyembársony, velur jedwabny materiał [materiał produkowany z naturalnego lub sztucznego jedwabiu albo przędzonych włókien chemicznych (lub ich mieszanką), lub połączeniem jedwabnych przędz, które tworzą wygląd i charakter materiału jedwabnego. Jest wiele wariantów chwytu i struktur; w większości przypadków materiał ma połyskującą powierzchnię. Specjalne wykończenia mogą spowodować zmiany w wyglądzie lub innych właściwościach. Wykorzystywane najczęściej na bieliznę, damskie i dziecięce sukienki, bluzki, płaszcze, modne akcesoria i podszewki w męskiej odzieży.] selyem típusú szövet [Valódi selyemből (hernyóselyemből) vagy mesterséges szálasanyagból, pl. filamentfonalból, esetleg ezek keverékeiből készült szövet, amely - ha nem is hernyóselyemből készült - selyemszerű

78 2271 karakterrel rendelkezik. Igen változatos szövetszerkezetekkel, fogással és más tulajdonságokkal készülhet, de a legtöbb ilyen szövet fényes felületű. Tulajdonságait a kikészítés jelentősen befolyásolja. Ezeket a szöveteket legtöbbször alsóruházati termékek, női és gyermekruhák, blúzok, kabátok, divatos ruházat-kiegészítők, bélések, férfiruházati cikkek készítésére használják.] jedwabny spód selyem alsóruha jedwabny szlak [starożytny szlak handlowy łączący Chiny z Europą] (hist.) selyemút Jedykule, Jedykuł lub jedykuła (zturec. jedi siedem i kulle wieża) [w Konstantynapolu; był to zamek o siedmiu wieżach, zbudowany na południowym krańcu Stambułu i przeznaczony przez cesarzy tureckich na więzienie stanu i dla znamienitszych jeńców.] (törökül Yedikule) Jedikule; Héttorony, börtön Konstantinápolyban, ahol a században sok magyar is raboskodott; (tör. 'Héttorony'): 5 bástyával és 2 kaputoronnyal ellátott erődítés Isztambul szárazföldi városfalának déli sarkán, a Márvány-tenger partján jedyn [jeden] [Słowniczek języka śląskiego] egy jedynactwo [nieposiadanie rodzeństwa] egyke, egykézés jedynaczek egyke, egyetlen fiú jedynaczka [jedyna córka w rodzinie] egyke, egyetlen lány jedynak [jedyny syn w rodzinie] egyetlen v. egyedüli fiú [jestem jednakiem: egyke vagyok], egyetlen (személy) jedynie egyedül, csak, csupán, mindössze, kizárólag, pusztán; más senki v. semmi jedynie możliwiei celowe teljes mértékben bevált; egyedül lehetséges és célravezető jedyność egyedüliség jedyność Boga Isten egyedülisége [(Márk 12:29) Jézus pedig felele néki: Minden parancsolatok között az első: Halljad Izráel: Az Úr, a mi Istenünk egy Úr. Az első alapelv: Az Isten egyedülisége, és hogy Rajta kívül nincs más olyan valaki vagy valami, akit vagy amit jogosan lehetne imádni, szolgálni.] jedynka 1 [1. cyfra oznaczająca liczbę 1; 2. to, co jest oznaczone cyfrą 1.; 3. pomieszczenie dla jednej osoby; 4. zob. ocena niedostateczna; 5. jeden punkt na kostce do gry, jedno oczko na kostce domina; 6. łódka, sanki przeznaczone dla jednego zawodnika] egyes, az egyes szám, egyes osztályzat, (w szkole) elégtelen; egyes autóbusz v. villamos; egyszemélyes kajak, csónak stb.; egység jedynka 2 [zob. Pierwyj kanał (pl: Program Pierwszy)] egyes program v. csatorna jedynowładca [władca rządzący w zasadzie bez ograniczeń] egyeduralkodó, monarcha jedynowładczy, -a, -e autokrata-, egyeduralkodói jedynowładztwo [forma rządów polegająca na absolutnej władzy panującego] egyeduralom, monarchia jedyne [coś jedynego] egyetlen jedyny, -a, -e [1. tylko jeden; 2. niemający sobie równego; 3. najmilszy ze wszystkich] egyetlen, egyedüli, egyedüli a maga nemében; egyedülálló; (átv.) egyetlen, legjobb, legnagyobb, páratlan (jó), felbecsülhetetlen Jedyda, Jedida (umiłowana) [córka Adajasza z Boskatu. Matka judzkiego króla Jozjasza] JÉDIDA (kedvenc; a szeretett) [A Boskátból való Adája (1) leánya, Jósiás (1) király anyja (2Kir 22,1)] jedyna moja nadzieja egyetlen reményem jedyna pociecha egyetlen öröm v. vigasz jedyne co widzi, to siebie csak önmagát látja jedyne moje zatrudnienie egyetlen foglalkozásom jedyny egzemplarz egyetlen példány jedyny obrońca egyetlen védelmező v. oltalmazó jedyny syn egyetlen fiú v. fiúgyermek jedynym na to lekarstwem jest. erre egyetlen orvoság v. ellenszer van Jedydia, Jedidia (umiłowany Pana) [imię to otrzymał mały Salomon od proroka Natana, wychowawcy swego] JEDIDJA (az Úr kedveltje) [Ezt a nevet kapta Salamon Nátán (1) prófétától (2Sám 12,24-25)] Jedytun, Jedutun (przyjaźń) [Lewita; jeden z czołowych muzyków Dawida; był także prorokiem] JEDUTUN (dicséret, aki magasztal, magasztaló kórus; bizonyságtevő; dicséretre méltó) [Lévita, akit Dávid a szent

79 2272 sátor zenészei vezetőjévé tett meg (1Krón 25,1-3; 2Krón 5,12; Zsolt 39,1)] jedzenia w bród bőséges ennivaló v. élelem jedzenie [to, co się je] (czynność) evés, étkezés, táplálkozás; (jadło) étel, ennivaló, élelem, eledel jedzenie apetyczne étvágygerjesztő v. gusztusos étel jedzenie ciepłe meleg étel jedzenie ciężko strawne nehezen emészthető étel jedzenie dietetyczne diétás étel jedzenie lekko strawne könnyen emészthető étel jedzenie łatwo psujące się romlandó étel jedzenie nie poruszone meg nem érintett étel jedzenie niesmaczne rossz étel jedzenie obfite bőséges étel jedzenie pożywne a. odżywcze tápláló étel jedzenie podawane do piwa sörkorcsolya; ennivaló a sörhöz jedzenie podawane do wina borkorcsolya; harapnivaló a bor mellé jedzenie pożywne laktató étel jedzenie stęchłe poshadt eledel jedzenie sycące laktató étel jedzenie wstrętne rossz étel jedzenie wystygło az étel kihűlt jedzenie zamrożone fagyasztott étel jedzenie zepsute romlott v. poshadt étel jedzenie zimne hideg étel jedzeniowy, -a, -e ételjedzonko [zdrobnienie od: jedzenie] étkezések,; (jadło) ételke, ennivalócska jeep, dżip dzsip Jefte (Bóg otwiera) [Gileadczyk; dziewiąty sędzia; sądził 6 lat ( przed Chrystusem). Pobił Ammonitów; złożył za mało obmyślony ślub, którego ofiarą padła własna córka. Pobił Efraimitów.] JEFTE (Isten kinyitja v. nyissa ki; megnyitó, szabadító, áttörő; keresztültörés, nyílás). [Gileádbeli férfi, Izráel bírája. Történetét a Bír 11,1-12,7 mondja el; fivérei elűzték otthonról, mert egy parázna nő fia volt; Izráel törzsei azonban visszahívták, hogy harcoljon az emóreusok ellen, akiket azután le is győzött. Meggondolatlan, elsietett fogadalma következtében kénytelen volt tulajdon leányát feláldozni; a Zsid 11,32 a hit hősei közé sorolja.] Jeggings Jeggings [Két alapdarab, a leggings és a jeans szavak keverékéből ered a jeggings néven ismert, újfajta, szuper kényelmes, vékony farmer anyagú nadrág ötlete. A szó az angol jeans és leggings szavakból tevődik össze. Szuper szűk, nagyon rugalmas denimeket értenek ez alatt, amelyek szorosan simulnak a testre.] jegier (z nm. Jäger; l.mn. jegrzy, jegry) [w dawnym wojsku: żołnierz specjalnej formacji strzelców] (dawno, wojsko) (ném.) jäger; vadász jegierowski jéger; kötszövött, testhez simuló meleg fehérnemű (G. Jäger bécsi orvostanár nevéből) jego 1. az ő -ja, -je, -a, -e; -jai, -jei, -ai, -ei; 2. az övé; 3. őt (kogo) őt (on) jego, jej, jego az övé, az ő (a birtokos neme szerint) [jego dom az ő háza; jej książka: az ő könyve] Jego, Jej Cesarska Mość [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany w stosunku do cesarza] Ő császári fennsége; császár őfensége Jego Eminencja [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany w stosunku do wysokich rangą dostojników kościelnych] Ő eminenciája Jego Magnificencja, Jej Magnifecencja [zwrot grzecznościowy używany w stosunku do rektora wyższej uczelni] Ő méltósága Jego Miłość [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany dawniej w stosunku do osób zajmujących wysoką pozycję społeczną] Ő kegyessége Jego Przewielebność, Jego Wielebność [formy zwracania się do wyższych duchownych] Ő eminenciája; Tisztelendő uram Jego Świątobliwość [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany w stosunku do przywódców religijnych] Ő eminenciája Jego, Jej Dostojność [forma zwracania się do osób zajmujących wysokie stanowiska, godności] Ő méltósága

80 2273 Jego, Jej Ekscelencja [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany w stosunku do dostojników państwowych i kościelnych] Ő exelenciája Jego, Jej Królewska Mość [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany w stosunku do króla] Királyné Őnagysága Jego, Jej Książęca Mość [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany w stosunku do księcia] Ő hercegi felsége; Herceg őfensége Jego, Jej Wysokość [forma zwracania się do osób z rodziny królewskiej lub książęcej] Őfensége jego bóle odnowiły się fájdalmai kiújultak jego charakter złagodniał jelleme megpuhult jego dawny nauczyciel volt mestere, tanítója jego eks żona volt felesége; ex-neje jego funkcję jest pilnowanie porządku az a feladata, hogy a rendre ügyeljen jego gwiazda biednie lehanyatlik az ő csillaga jego królewska mość ő felsége a király; királyi felség, király őfelsége jego miłość obróciła się w nienawiść szerelme gyűlöletté változott v. gyűlöletbe csapott jego najbliżsi övéi (család) jego piosnkę śpiewać az ő nótáját fújja v. húzza jego pokój jest ładny az ő szobája szép; szép a szobája jego pomoc to dla mnie zbawienie az ő támogatása megváltás számomra jego postępowanie nie było polityczne eljárása nem volt (éppen v. vmi) politikus; (eljárása) rossz politika volt jego przybycie jest wątpliwe bizonytalan v. kétes az érkezése; nem biztos, hogy megérkezik jego przyjaciółka/dziewczyna a barátnője jego przyjazd zabiegł się z moim wyjazdem az ő érkezése az én elutazásommal egybeesett jego radio nie odebra trzeciego programuja a rádiója nem fogja v. veszi a harmadik programot jego serce odwróciło się od nas előttünk bezárta a szívét, szívét elfordította tőlünk jego sprawy układają się dobrze ügye jó úton halad v. van; ügye jól áll Jego Świątobliwość [zwrot grzecznościowy, tytularny, używany w stosunku do przywódców religijnych] (egyh.) ő eminenciája jego wąsy się jeżą bajusza felkunkodorik; kackiásan v. harciasan ki van pödörve a bajusza jego wejrzenia mówiły co innego tekintete mást mondott Jego wiersze tłumaczone były na wiele języków europejskich. Verseit több európai nyelvre lefordították. jego wymowa działała na tłumy ékesszólása hatott v. hatással volt a tömegre jego wystąpienie było niemiłym zgrzytem az ő fellépése feszült helyzetet teremtett jego zdanie przemogło az ő véleménye győzött jego zegarek chodzi dokładnie az órája jól jár; pontosan jár az órája jego życie wisi na włosku hajszálon függ az élete jego życie znajduje się w niebezpieczeństwie veszélyben forog az élete jegomość [1. jakiś mężczyzna; 2. daw. tytuł używany w odniesieniu do księdza, zwłaszcza proboszcza; 3. daw. tytuł grzecznościowy, używany w Polsce w odniesieniu do osób pochodzenia szlacheckiego; (Jak czytamy u Zygmunta Glogera) Jegomość i Jejmość, skrócenie z używanego niegdyś wyrażenia: Jego Miłość. Tak tytułowano ludzi wolnych i możnych, a w średnim stanie każdego pana i gospodarza domu. Przed słowem ksiądz nie używano pan, ale Jegomość, np. Jegomość ksiądz biskup, co później przeszło i na proboszczów nazywanych pospolicie Jegomościami. Dzieci tytułowały ojca swego Jegomość ojciec; o zmarłym ojcu mówiono z uszanowaniem: Nieboszczyk Jegomość. Pospolitem było złączenie: Jegomość Dobrodziej. O królu mówiono: Jego Królewska Mość (dawniej Miłość), Król Jegomość, Pan nasz Miłościwy. O księciu: Jego książęca Mość, Książę Jegomość.] egyén, illető; ő kegyelmessége; úr, valaki, úriember, egy illető, egy bizonyos; a ház ura, gazda; őkegyelme; felség; főtisztelendő jegomość poszedł do chorego a tisztelendő (úr) elment a beteghez jegry (z niem.) [specjalna formacja strzelców wyborowych w wojsku rosyjskim, pruskim i austiackim. Nazwa pochodzi od niemieckiego "jager" - myśliwy] (daw., wojsk) vadászok Jehojakin * Joachyn Jojachin (héb. 'Jahve adjon erőt') [Júda 19. királya (ur. Kr. e. 598), Jojakim fia és utóda (2Kir 24,8-17; 2Krón 36,9). Neve Jechonja, Jechojakin, Jekonjahu, Konjahú és Konja változatban is ismeretes.] Jehowa, Jahwe (Pan Wieczny) * Tytuły Boga [imię Boga występujące w Biblii] Jehova (Isten) [Valószínűleg téves visszaadása a JHVH héber tetragrammnak (négy betű); Izráel Istenének a neve; eredeti kiejtése föltehetően: "Jahve". A zsidók tiszteletből sohasem merték a nevet kimondani. Amikor később a héber írásba bevezették a punktuációt (magánhangzó-bejelölést

81 2274 pontokkal), a zsidó írástudók ehhez a tetragrammhoz az "adonai" = "úr" szó magánhangzóit illesztették, és azután ezt a szót olvasták Isten neve helyett. Maga a szó valószínűleg a "lenni" igéből származik, és Isten örökkévalóságáról és változhatatlan hűségéről jelent ki valamit. Az ÓSZ-ben Isten e nevének tíz különböző szókapcsolata van. Többnyire "Isten" vagy "Úr" szóval fordítják ezt a nevet: JHVH; legtökéletesebben az Úr Jézus magyarázta meg a Jn 5,26-ban: "amiként az Atyának élete van önmagában, akként adta a Fiúnak is!"] Jehowista, Elohista; Jehowici a. Świadkowie Jehowy [nietrynitarne wyznanie chrześcijańskie, opierające swą wiarę na Biblii, posiadające własną strukturę organizacyjną, etykę i zasady postępowania.] (héber-lat.) jehovista; végítélet közeli bekövetkezését váró keresztény szekta tagja; az USA-ból származó, 19. sz. közepe óta elterjedt, a végítélet közeli bekövetkezését váró vallási mozgalom Jehu (to On - Bóg) [1. Syn Jozafata, Syna Namry. Dziesiąty król Izraela; założyciel piątej dynastii; panował od przed Chrystusem. Namaszczony przez Elizeusza. Wyniszczył popleczników Achaba, wielbicieli i kapłanów Baala. Bóg go błogosławił za te czyny. Ale on poszedł śladami Jeroboama; nie usunął złotych cielców. Był to człowiek gorliwy, ale Bogu służyć nie chciał. Podobny do gorliwych religijnych ludzi nie posiadających żywej wiary ale kult; dla których religia jest cenna jako tradycja, ale nie jest żywym stosunkiem do Boga. 2. Syn Hananiego; prorok judejski. 3. Syn Obeda. 4. Syn Josabijasza z pokolenia Symeon. 5. Anatolczyk, który połączył się z Dawidem.] JÉHU (Ő Jahve) [1. Férfi Júda törzséből (1Krón 2,38). 2. Jósibia fia, főember Simeon törzséből (1Krón 4,35). 3. Főember Benjámin törzséből, aki Siklágban Dávidhoz csatlakozott (1Krón 12,3). 4. Próféta, aki megdorgálta Baását (1Kir 16,1.7.12) és Jósafátot (4) (2Krón 19,1-3; 20,34). 5. Izráel királya, Jósafát (6) fia; megölte Jórámot (2), Izráel királyát (1Kir 19,16-17; 2Kir 9,24-26), Aháziát (2), Júda királyát és Jézabelt, akik Baál-imádók voltak; vele új dinasztia kezdődött, mely száz éven át uralmon maradt.] jej 1. az ő -ja, -je, -a, -e; -jai, -jei, -ai, -ei; 2. az övé; neki; 3. őt (kogo) őt (ona) jej chłopak a fiúja jej eks mąż volt férje; ex-férje jej mieszkanie jest ładne az ő lakása szép (nőé) jej oczy spoczęły na mnie szeme rajtam nyugodott v. függött jej toaleta robiła furorę toaletjével viharos tetszést aratott v. zajos sikert ért el jej uroda przesądziła o powiedzeniu szépsége döntően befolyásolta sikerét jej włosy falują się ładnie a haja szép hullámos v. szépen bodrosodik v. göndörödik jejmościanka (dawno) kisasszony, asszonyság jej, jejku [wykrzyknik wyrażający spontaniczną reakcję emocjonalną] juj! jejmość [1. jakaś kobieta; 2. daw. tytuł grzecznościowy, używany w odniesieniu do kobiet pochodzenia szlacheckiego] egyén, illető (nő v. lány); ő kegyelmessége (királynő); úrhölgy, egy illető, egy bizonyos (nő v. lány); gazdasszony; őkegyelme; felséges úrnő Jektan, Joktan (mały) [syn Ebera; potomek Sema] JOKTÁN (a csekély, kicsi, megnyírt). [Sém dédunokája, a róla elnevezett néptörzs atyja (1Móz 10, ; 1Krón 1, )] jelec, jelca [zob. garda w zn. 1. część rękojeści broni siecznej służąca do osłony dłoni] (elementy szabli) keresztrúd, kézvédő (kardon) jelca, jedlca [obłąk na rękojeści szabli i wogóle wszystko to, co służy do zasłony pięści przy rękojeści, krzyż, kratka lub blacha u kordą, karabeli, szpady, miecza] (daw. hist.) (elementy szabli) keresztrúd, kézvédő (kardon) jelec (Leuciscus leuciscus) [ryba żyjąca w rzekach i jeziorach Europy i Azji] nyúldomolykó (Leuciscus leuciscus) a sugarasúszójú halak (Actinopterygii) osztályának a pontyalakúak (Cypriniformes) rendjéhez, ezen belül a pontyfélék (Cyprinidae) családjához tartozó faj.] Jelec europejski, jelec pospolity, jelec (Leuciscus leuciscus) [ryba z rodziny karpiowatych (Cyprinidae)] nyúldomolykó (Leuciscus leuciscus) [a sugarasúszójú halak (Actinopterygii) osztályának a pontyalakúak (Cypriniformes) rendjéhez, ezen belül a pontyfélék (Cyprinidae) családjához tartozó faj] jeleni, -a, -ie szarvas- Jelenia Góra (niem.: Hirschberg im Riesengebirge, czes.: Jelení Hora, dawniej Hiršberk, Hornšperk) [miasto w południowozachodniej Polsce, w województwie dolnośląskim w śródgórskiej Kotlinie Jeleniogórskiej nad rzeką Bóbr. Miasto jest siedzibą Zarządu Karkonoskiego Parku Narodowego oraz polską stolicą

82 2275 Euroregionu Nysa.] Jelenia Góra (Szarvas-hegy ) (németül: Hirschberg im Riesengebirge, csehül: Jelení Hora, régebben Hiršberk, Hornšperk, latinul: Hyrsbergensium) [város Lengyelország délkeleti részén, az alsó-sziléziai vajdaságban, az Óriás-hegység csúcsai között fekvő völgyben, a Bóbr folyó partján. A város az Óriás-hegységi Nemzeti Park (Karkonoski Park Narodowy) központja, valamint a Nysa eurorégió fővárosa.] Przewalskium Rucervus Rusa Podrodzina Hydropotinae Hydropotes (jelonek błotny) jeleń (Cervus elephus) [1. ssak o brązowopłowym ubarwieniu i rozgałęzionym porożu u samca, 2. pot. mężczyzna łatwo dający się oszukać; 3. zwyczajowa nazwa kilku rodzajów zwierząt z rodziny jeleniowatych. Mianem tym określa się gatunki należące do rodzajów: Cervus, Blastocerus, Ozotoceros, Odocoileus i inne. W Polsce mianem tym określa się jelenia szlachetnego.] szarvasbika (Cervus elephus); gímszarvas jelenia skóra szarvasbőr jelenie rogi szarvasagancs, agancs jeleniatko szarvasborjú jelenina [mięso jelenie] szarvashús jelenionogi, -a, -ie [szybko biegający; rączy] gyorslábú; gyors, mint a szarvas Jeleniowate, pełnorożce (Cervidae) [rodzina ssaków z rzędu parzystokopytnych (Artiodactyla). Należą do niej zwierzęta o kostnym, pełnym porożu (w przeciwieństwie do rogów) ulegającym u większości gatunków corocznej zmianie. Przykładowi przedstawiciele to: renifer, mulak, mundżak, jeleń szlachetny, sarna, łoś, daniel, czy jeleń wschodni.] szarvasfélék v. szarvasok [a párosujjú patások (Artiodactyla) rendjébe tartozó család. Négy alcsalád, 19 nem, 54 élő faj artozik a családba] Podrodzina Capreolinae Alces (łoś) Blastocerus (jeleń bagienny) Capreolus (sarna, sarna syberyjska) Hippocamelus (taruka, huemal) Mazama Odocoileus (mulak, jeleń wirginijski) Ozotoceros (jeleń pampasowy) Pudu Rangifer (renifer) Podrodzina Cervinae - jelenie właściwe Axis (jelenie i jelonki) Cervus (jelenie, sambary, barasinga) Dama (daniel) Elaphodus (jelonek czubaty) Elaphurus (milu) Muntiacus (mundżaki) MRÁZ JÁNOS festő Szarvasbika portré Jeleń aksis, czytal (Axis axis) [gatunek ssaków parzystokopytnych z rodziny jeleniowatych. Największy jeleń z rodzaju Axis.] pettyes szarvas (Axis axis) [a párosujjú patások (Artiodactyla) rendjébe és a szarvasfélék (Cervidae) családjába tartozó faj] jelito [najdłuższa część przewodu pokarmowego] bél, zsigerek jelito cienkie (łac. intestinum tenue) [1. najdłuższa część przewodu pokarmowego sięgająca od żołądka do jelita grubego; 2. (na ilustracji obok w kolorze czerwonym) najdłuższa część przewodu pokarmowego, która ciągnie się od żołądka aż do jelita grubego, od którego oddziela się poprzez zastawkę krętniczo-kątniczą.] vékonybél (intestinum tenue) [az emésztőcsatorna leghosszabb szakasza, a gyomor és a vastagbél között helyezkedik el] Három részből áll: dwunastnica (łac. duodenum) patkóbél (duodenum): a gyomor pylorustól a Treitzszalagig tart jelito czcze (łac. jejunum) éhbél (jejunum): Treitz-szalagtól éles határ nélkül folytatódik az ileumba jelito kręte (łac. ileum) csípőbél (ileum): ileocoecalis szájadékig tart jelito czcze (łac. jejunum) [1. część jelita cienkiego; 2. to jedna z trzech części jelita cienkiego, leżąca pomiędzy dwunastnicą a jelitem krętym. W nim odbywa się wchłanianie pokarmu. U ludzi dorosłych

83 2276 osiąga długość od 2-8 m.] éhbél (jejunum) [az emésztőcsatorna része, a vékonybél három részének középső eleme, a patkóbél (duodenum) és a csípőbél (ileum) között helyezkedik el] jelito grube (łac. intestinum crassum) [1. część przewodu pokarmowego od ujścia jelita cienkiego aż do odbytnicy; 2. końcowy odcinek jelita kręgowców łączący jelito cienkie z odbytem. W jelicie grubym odbywa się końcowy proces formowania kału. Błona śluzowa jelita grubego nie tworzy kosmków jelitowych.] vastagbél (intestinum crassum) jelito ślepe, inaczej kątnica (cecum) tutaj z przyśrodkowej ściany wychodzi wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis); leży wewnątrzotrzewnowo vakbél (cecum) okrężnica (colon), która z kolei dzieli się na wstępnicę colon ascendens (zewnątrzotrzewnowo), poprzecznicę colon transversus (wewnątrzotrzewnowo), zstępnicę colon descendens (zewnątrzotrzewnowo) i esicę colon sigmoideum (wewnątrzotrzewnowo) - vastagbél odbytnica, czyli (jelito proste) (rectum); leży zewnątrzotrzewnowo végbél jelito kręte (łac. ileum) [końcowy odcinek jelita cienkiego. U człowieka ma ono około 3 metrów długości. W tej części przewodu pokarmowego zachodzą końcowe etapy trawienia, oraz wchłanianie strawionej treści pokarmowej. Jelito to kończy się zastawką krętniczo-kątniczą.] csípőbél (ileum) [a vékonybél harmadik szakasza, a jejunum és a vastagbél között helyezkedik el] jelito proste [zob. odbytnica] végbél jelito stolcowe végbél jelito ślepe [zob. kątnica] vakbél jelitowy, -a, -e [przymiotnik od: jelito] bél-, zsigeri, a bélre v. belekre vonatkozó jelonek [1. młody jeleń; 2. chrząszcz żyjący głównie w krajach zwrotnikowych] 1. szarvasborjú; fiatal szarvas, 2. szarvasbogár jelonek rogacz (Lucanus cervus) [1. największy w Polsce chrząszcz; 2. jeden z największych chrząszczy w Polsce, należy do rodziny jelonkowatych.] szarvasbogár (Lucanus cervus) jelonkowy, -a, -e [przymiotnik od: jelonek] szarvastól származó, szarvassal kapcsolatos, szarvasjełczeć [o tłuszczach i olejach: rozkładać się pod wpływem działania tlenu lub drobnoustrojów i nabierać nieprzyjemnego smaku oraz zapachu] avasodni jełczenie avasodás jełki, -a, -ie [przestarzale o smaku, zapachu: zjełczały] avas Jemina (gołębica) [najstarsza córka Joba, urodzona po dniach jego nieszczęścia] JÉMIMA (galamb, meleg, kedves, boldog) [Jób (1) leánya, aki akkor született, mikor Jób súlyos megpróbáltatásai elmúltak (Jób 42,14)] jemioła [krzew o oliwkowozielonych listkach i owocach w kształcie białych jagód, będący półpasożytem drzew] fagyöngy jemioła jodłowa (Viscum abietes) fenyő fagyöngy Jemioła pospolita, jemioła biała, strzęśla (Viscum album L.) [1. gatunek rośliny z rodziny jemiołowatych (Viscaceae); 2. czyli starzęśla jest pasożytniczą krzewinką drzew liściastych. Najczęściej pasożytuje na topolach i brzozach. Jej żółte pędy i zielone liście są zimozielone. Cała roślina, oprócz śluzowatej otoczki nasion (ulubionego przysmaku jemiołuszek i drozdów) jest silnie trująca; 3. gatunek rośliny z rodziny sandałowcowatych (Santalaceae; czasem zaliczana do rodziny (lub podrodziny) jemiołowatych).

84 2277 Występuje na terenie niemal całej Europy oraz w południowej i zachodniej Azji. W Polsce gatunek często spotykany. Jest to roślina półpasożytnicza, sama syntetyzuje substancje odżywcze, podczas gdy wodę i sole mineralne pobiera od drzeważywiciela. Potrzeby jemioły są znikome wobec możliwości gospodarza i z reguły jemioły krzywdy mu nie czynią. Wyjątkiem mogą być drzewa masowo porażone jemiołą i dodatkowo osłabione (np. drzewa rosnące w warunkach suszy miejskiej). Jemioła jest rośliną leczniczą. Odgrywała też ważną rolę w dawnych wierzeniach i obyczajach, rolę taką w niektórych krajach zachowała także współcześnie] fehér fagyöngy (Viscum album) [1. a fakínfélék (Loranthaceae) Magyarországon is jól ismert és egész Európában elterjedt félélősködő, örökzöld növény; 2. a fagyöngyfélék (Viscaceae) Magyarországon is jól ismert és egész Európában elterjedt félélősködő, örökzöld növény. Leggyakoribb gazdanövényei az almafa, a nyárfa, a fűzfa, az akácfa. Rövid szerteágazó ágai ismételt álvillás elágazásúak. Levelei átellenesek, zöldessárgák, bőrneműek. Zöldessárga színű redukált virágai ülők. Termése ragadós álbogyó.] osztályának verébalakúak (Passeriformes) rendjébe és a csonttollúfélék (Bombycillidae) családjába tartozó faj.] Jemla, Jimla (kogo Bóg chce napełnić) [ojciec proroka Micheasza, różny od proroka Micheasza, który napisał księgę ''Proroctwo Micheasza''] JEMLA (bőség, Isten megtölti; teljesítő) [Mikeás (2) próféta atyja (1Kir 22,8-9; 2Krón 18,7-8)] jemu neki (on) jemu los przeznaczył őt a sors is papnak szánta jemu najdogodniej, jeśli dziś rozpocznie pracę neki legalkalmasabb, ha ma kezdi el a munkát jemu nic nie brak mi sem hiányzik neki; semmiben sincs hiánya; semmiben sem szenved hiányt jemu nie można dogodzić nem lehet a kedvére tenni jemu nikt nie może dotrzymać senki sem ér fel vele jemu to mam do zawdzięczeniu neki köszönhetem azt jemu tylko fiu-fiu w głowie csak bolondságokon jár az esze jemu wszystko łatwo przychodzi neki minden könnyen jön v. sikerül jen [jap. 'koło; jw.' z chiń. jüan; waluta japońska (= 100 sen)] yen, jen (japán pénz: 100 sen) jemioła rozpierzchła (Viscum laxum) fenyőfagyöngy (Viscum laxum Boiss. et Reut.) [A fenyőféléken található fagyöngyöt külön fajnak is tekintik.] jemiołowy, -a, -e fagyöngyjemiołucha léprigó (paszkot) Jemiołuszka (Bombycilla garrulus) [gatunek niewielkiego ptaka wędrownego z rodziny jemiołuszkowatych.] csonttollú madár; csonttollú (Bombycilla garrulus) [a madarak jena [szkło jenajskie] jénai üveg jeniec [żołnierz wzięty do niewoli] fogoly (ember) jeniec wojenny hadifogoly jeniecki, -a, -ie fogoly, hadifogoly- Jenisej (ros. Енисей) [rzeka w azjatyckiej części Rosji, w Syberii środkowej] Jenyiszej (oroszul: Енисей) [szibériai folyó, vízhozamát tekintve Oroszország legnagyobb, vízgyűjtőjének területét tekintve

85 2278 (az Ob után) második legnagyobb folyója. Neve valószínűleg az ó-kirgiz Эне-Сай ( folyó-anya ) szóból ered.] jeno [przestarzale: tylko, jedynie, ino] csupán, csak, kizárólag, egyedül, éppen csak jer mocny [jer występujący w pozycji, w której przekształcał się w samogłoskę] - Jeremi [1. profeta Jeremi; 2. Jeremi Michał Korybut Wiśniowiecki herbu Korybut ( ) książę na Wiśniowcu, Łubniach i Chorolu, energiczny dowódca wojsk koronnych, wojewoda ruski od Ojciec króla polskiego Michała Korybuta Wiśniowieckiego] (héber: YermeYAH ) Jeremiás [Jeremiást, Hilkiás főpap fiát, Jósiás király uralkodásának idején szólította meg az Úr. Mielőtt megszülettél, már ismertelek, és mielőtt világra jöttél, megszenteltelek: prófétának rendeltelek az emberek között. Jeremiás pedig azt mondta: Uram Istenem! Én nem tudok beszélni, ifjú vagyok még! De az Úr akkor azt mondta, hogy ne féljen, hanem menjen el mindazokhoz, akikhez ő küldi, és hirdesse mindazt, amit Ő parancsol néki. Júda népe elszakadt Istenétől, és idegen isteneknek áldozta keze munkáját. Ezért az Úr haragra gerjedt, s prófétát küldött maga helyett. Jeremiás prófétát.] Jeremiás próféta jeremiada [1. utwór literacki lub mowa zawierające skargi i żale z powodu klęski ojczyzny oraz proroctwa dotyczące odzyskania wolności; 2. daw. lament; 3. biadanie, skarga, wielki lament (Księga Jeremiasza): Jeremiasz, prorok judzki, zapowiedział upadek państwa i niewolę] siralmak, sopánkodás, siralomének; jeremiáda, hosszadalmas, végnélküli siránkozás (a bibliai Jeremiás próféta nevéből) Jeremiasz (wywyższony przez Jahwe) [Jeremiaszów jest w Piśmie Świętym ośmiu: 1. Pochodził z Lebny, Libny; jego córka, Chamutal, była żoną Jehoachaza, króla Judy. 2. Przełożony rodu Manassesa. 3. Beniaminita; pomocnik Dawida w Syklag. 4. i 5. Obaj byli z plemienia Gad; byli dzielnymi wojownikami; stali po stronie Dawida. 6. Kapłan, powrócił z niewoli; złożył podpis na umowie. 7. Rekabita. 8. Najważniejszym z nich jest prorok Jeremiasz, autor Księgi Jere-miasza; był synem Chilkiasza, kapłana z Anatot. Działał w królestwie judzkim w czasach od około roku przed Chrystusem. Przeżył też zniszczenie Jerozolimy w 588 roku przed Chrystusem. Z bólem obserwował uprawiane w Judzie odstępstwo od Boga. Cierpiał od tych, którym udzielał rad, których ostrzegał i których miłował. Czytamy także, że płakał i lamentował w czym staje się podobny do cierpiącego Pana, płaczącego nad losem Jerozolimy. Współcześni jemu byli prorocy: Sofoniasz, Habakuk, a później także Daniel. W czasie przesiedleń pozostał przy najuboższej ludności, którą Babilończycy pozostawili do uprawiania roli i wina. W całym tym czasie nie zaniedbywał przekazywania ludowi objawień otrzymanych od Boga. Po śmierci Gedoliasza zachęcał do pozostania w kraju, ale lud go nie słuchał. Prawie wszyscy wybrali emigrację do Egiptu, dokąd zabrali także Jeremiasza i Barucha. I tam Jeremiasz był czynny w pracy nad utrzymaniem Żydów przy wierze, gdzie także zmarł. Głównym tematem jego księgi jest ostrzeganie i sąd. Proroctwo jego zawiera objawienia dotyczące: niewoli babilońskiej, możliwości powrotu stamtąd po upływie 70 lat, i rozproszenia Żydów po całym świecie, czasów zbierania się Żydów z całego świata, czasów Królestwa, sądu nad narodami, zawsze obecnej reszty.] JEREMIÁS (nevének ( י י Yirməyāhū) jelentése "Jah(weh) felmagasztal/felemel"; Isten felmagasztal, Isten magasztos; Jahve megalapoz) [1. Izráel egyik legnagyobb prófétája, kb. Kr. e ig élt. Papi családból származott Anatótból (1), amely mintegy 4 km-nyire fekszik északkeletre Jeruzsálemtől; látomás által nyerte prófétai elhívatását (Jer 1,4-10); Júda utolsó öt királya, Jósiás (1), Joáház (2), Jóákim, Jóákin és Sédékiás (2) idején jövendölt. Valószínűleg segítségére volt Jósiásnak nagy vallási reformjában (2Kir 23); óvta Jóákimot az Egyiptommal való politikai szövetségtől; ez a király semmisítette meg a próféta írástekercsét (Jer 36); az utolsó király alatt a nemesség üldözte őt (Jer 36-37). Jeruzsálem lerombolása után Nabukodonozor nagylelkűen bánt vele (Jer 39,11-12). Kényszerítették, hogy Egyiptomba menjen; ott is halt meg (Jer 43,6-7). 2. Családfő Manassé törzséből

86 2279 (1Krón 5,24). 3. Rékábita férfi (Jer 35,3). 4. Libnabeli férfi, Hamutálnak, Jósiás (1) király feleségének apja (2Kir 23,31; 24,18). 5. Pap, aki Zorobábellel tért vissza a fogságból (Neh 12,1). 6. Pap, aki Nehémiással (3) együtt megpecsételte a szövetséget (Neh 10,2); majd részt vett Jeruzsálem falainak felszentelésében (Neh 12,34). Jeremiás könyve, Jer: protokanonikus ószövetségi prófétai könyv, a 2. a nagypróféták sorában.] jeronie, jezderyna [(wyrażenie ekspresywne) do pioruna] [Słowniczek języka śląskiego] (jeroniś, pierona) mennykőbe! Jeroboam I (walczący dla narodu, także rozmnażający się lud) [syn Nebata, matką jego była Seruja (wdowa). Uległy sługa Salomona, przeciw któremu się zbuntował i dla niego uciekł do Egiptu. Jest pierwszym królem Izraela (królestwa stałego z dziesięciu pokoleń, do których nie należały pokolenia Judy i Beniamina) po rozłamaniu się anarchii Salomona. Panował 22 lata (około przed Chrystusem). Zachowywał się jak poganin. Aby utrudnić religijnym Żydom udawanie się do świątyń Salomona, która była w Jerozolimie w Judzie, zrobił dwa cielce i umieścił je w Betel, na południu swego kraju, jednego, a na północy w plemieniu Dan drugiego. Podwładnym kazał powiedzieć, że to są bogowie, którzy wyprowadzą Izraela z Egiptu, kazał ich czcić, mianował także swoich kapłanów, których wziął z ludu (nie z Lewitów). Był prawdziwym ''bałwochwalcą'' pochodzenia izraelskiego.] JEROBOÁM [I. (a nép megszaporodik, akinek sok embere, népe van; a nép tiltakozik v. harcol; a nép harcosa). - Izráelnek, az északi királyságnak első királya az ország kettészakadása után; Salamon király idejében a teherhordozók főfelügyelője volt (1Kir 11,28); Ahija (7) próféta megjövendölte, hogy király lesz 10 törzs felett (1Kir 11,29-40); Egyiptomba menekült, mert Salamon meg akarta öletni (1Kir 11,40); király lett és Sikemet (3) tette meg székhelyéül (1Kir 12,1-25). Dánban és Bételben (1) vallási központokat létesített, ezeken a helyeken arany borjúképeket állíttatott fel, hogy a törzseket ezáltal összetartsa (1Kir 12,25-33), Ahija próféta megjövendölte ezeknek az áldozati helyeknek a pusztulását (1Kir 13-14)] Jeroboam II [syn Joaza; król Izraela; panował od około przed Chrystusem. Czynił zło w oczach Pańskich] JEROBOÁM II. [Izráel királya, Kr. e ig uralkodott; Joás (5) izráeli király fia és utóda; sikeres háborúkat viselt a szomszéd népekkel, megnövelte Izráel területét. Uralma alatt erkölcsi romlás és bálványimádás terjedt el. Kora prófétái. Hóseás (1), Jóel (1), Jónás és Ámos I.; a trónon a fia, Zakariás (1) követte (2Kir 14,23-29).] Jerozolima (hebr. י ושלים trl. Yerushalayim, trb. Jeruszalajim; arab. ل قدسا trl. Al-Quds, trb. Al-Kuds oraz اور ش ل يم trl. Ūrshalīm, trb. Urszalim, łac. Hierosolyma, Aelia Capitolina zobacz też: nazwy Jerozolimy) [1. największe miasto Izraela, stolica administracyjna Dystryktu Jerozolimy i stolica państwa Izraela (Jerozolima jest stolicą według izraelskiego prawa). Znajduje się tutaj oficjalna siedziba prezydenta, większość urzędów państwowych, sąd najwyższy, parlament i, עתיק עי (hebr. inne. 2. Stare Miasto,ال قدي مة ال ب لدة arab.: Ha'ir Ha'atika; AlBalda Al Qadimah) obszar o powierzchni 0,9 km² w obrębie współczesnej Jerozolimy. Do 1860 teren ten stanowił całe miasto Jerozolimę. Stare Miasto ma tereny o kluczowym znaczeniu religijnym dla chrześcijaństwa, judaizmu i islamu: Wzgórze Świątynne z Kopułą na Skale, Meczetem Al-Aksa i Murem Zachodnim, oraz Bazylika Grobu Świętego i wiele innych.tradycja dzieli Stare Miasto na cztery dzielnice, pomimo że ich nazwy były używane tylko w XIX wieku. Współcześnie Stare Miasto dzieli się na dzielnice: muzułmańską, chrześcijańską, żydowską i ormiańską.] ירושלים héberül: Jeruzsálem (modern Jerusalájim, bibliai héber:,ירושלם arabul: al-kudsz) [Izrael fővárosa, továbbá politikai, jogi és vallási központja (az 1967-es hatnapos háború óta), a három ábrahámi világvallás mindegyikének (izraelita vallás, kereszténység, iszlám) szent helye.] Jerozolima (fundament pokoju, miasto pokoju) [miasto to leży na zachód od północnej części Morza Martwego. Należało kiedyś do Kanaanitów. Pierwsze wzmianki o nim

87 2280 spotykamy już w Księdze Jozuego. Królował w nim Adonisedek około roku 1450 przed Chrystusem, co działo się około 420 lat przed zamieszkaniem w nim Dawida, od którego miasto to otrzymało takie nazwy jak: ''Miasto Dawida'', ''Salem'' (pokój). W czasie Sędziów nazywano je także Jebus (miejsce zdeptane), stąd nazwa Jebuzyci. ''Miasto Święte''. ''Góra Syon'' była częścią Jerozolimy; tam za panowania Dawida była Skrzynia Przymierza; wg przypuszczeń postawiono w jej pobliżu Świątynię Salomona; miała to być góra Moria, na której Abraham chciał ofiarować Izaaka. Obecnie całe miasto jest w rękach potomków Izraela, nawet plany do postawienia świątyni są w przygotowaniu. W czasach Dawida i Salomona Jerozolima była stolicą królestwa Izraela, lecz po rozpadnięciu się tego państwa na dwie odrębne monarchie (Izrael i Judę) miasto to zostało przy Judzie, także pozostając stolicą państwa. Około roku 588 przed Chrystusem miasto i świątynia zostały całkowicie zburzone; a w roku 536 przed Chrystusem, tzn. 70 lat po uprowadzeniu Żydów do niewoli babilońskiej w roku 606 przed Chrystusem, król perski Cyrus, twierdząc, że miał nakaz od Boga, kazał odbudować świątynię. Wielu Żydów wróciło wtedy z wygnania i dużo zdziałali przy odbudowie całego miasta, mimo że wiele mieli przeszkód ze strony nie-izraelitów. Praca ta rozpoczęła się podobno około roku 455 przed Chrystusem i miasto i świątynia przechodziły do różnych rąk, jednak istniało w czasie przyjścia Pana na ziemię, ale rozruchy żydowskie doprowadziły do tego, że Rzymianie zniszczyli je doszczętnie w roku 70. W roku 136 naszej ery cesarz rzymski Hadrian odbudował znów miasto częściowo i nazwał je Colonia Aelia Capitolina, jednak Żydom mieszkanie w tym mieście było zabronione. Dopiero rzymski cesarz Konstantyn Wielki (około ) zezwolił im na osiedlanie się w Jerozolimie. W roku 638 Jerozolima dostała się w ręce Arabów, a później Turków. W roku 1099 przeszła w ręce Krzyżowców, którzy utworzyli w Palestynie monarchię zwaną Królestwem Jerozolimskim, która nie istniała nawet półtora wieku.] JERUZSÁLEM. [Neve azt jelenti "a béke megalapozása". Város, mintegy 50 km-nyire a Földközi-tengertől keletre, és 21 km-nyire a Holt-tengertől nyugatra; sziklás fennsíkon, kb. 765 m magasan épült, évi átlaghőmérséklete 18,8 C; keleti részén található, Kidron völgye, nyugati és déli részén Hinnom völgye (gyehenna); egy további völgy átszeli a várost észak-déli irányban; a Kidron völgyétől keletre található a Gecsemáné kertje és az Olajfák hegye; a város vízellátása forrásokból és kutakból történik, melyeknek vizét a városon belül nagy tartályokban tárolják. A városon belül lévő dombok: a nyugati, a templomdomb, Ofel és Akra; a régi jebuzeus város egy hegyen épült, Ofeltól délre (Jeruzsálem délnyugati csúcsa) és kiterjedése m volt (1Krón 11,4-8). A város falait több alkalommal is kiterjesztették észak és dél felé; mai falai alapjait Nagy Szulejmán rakta le (1542); a templom a Sion (I) hegyén állott (Mórija sziklája), amely azonos Melkisédek "Sálem"-jével (1) (1Móz 14,18; Zsolt 76,3). A város egyéb nevei. "Jebus" (Bír 19,10-11), Dávid és Sion városa (1Kir 8,1; 2Kir 14,20), Júda fővárosa (2Krón 25,28), Isten városa (Zsolt 46,5), "a nagy király városa" (Zsolt 48,3) és "szent város" (Neh 11,1). Jeruzsálem az ÓSZ szellemi középpontja és az ÚSZ Gyülekezetének kiindulópontja.] Jeruzalem Niebieskie [już w V Moj. 12;5 spotykamy myśl o miejscu, w którym Bóg miał obrać mieszkanie tu na ziemi. Miejscem tym była Jerozolima wybudowana Przez Dawida i syna jego Salomona. Oczywiście Izraelitom tym, szczególnie Dawidowi, nie chodziło o postawienie luksusowego gmachu, w którym pełno byłoby złota, artystycznych ozdób i drogich kamieni, ale o symboliczne wyrażenie tego, co miało być wieczne, duchowe, boskie. Czym miejsce w V Moj. 12;5 było dla Jerozolimy, tym Jerozolima była dla Jeruzalem Niebieskiego. Świątynia Jerozolimska miała przede wszystkim być domem modlitwy i chwały Boga. W Jerozolimie wielbiciele Boga mieli ziemski dom modlitwy i chwały, na którą było ich stać tu na ziemi, ale dom ten miał być i jest symbolem Domu przyszłego duchowego, w którym nie będzie już nadziei, ani wiary, ani modlitwy, lecz tylko chwała i miłość. Dom ten zrobiony był ręką ludzką, ale przyszłe miejsce chwały przygotowane jest przez samego Boga, a tym jest Nowe Jeruzalem. Tam nie będzie kościoła, bo Bóg i Baranek są Kościołem. Każdy wierzący powinien o tym wiedzieć, że on jest tylko pielgrzymem tutaj na ziemi i że tutaj musi wkroczyć na drogę, która wiedzie do Jeruzalem Niebieskiego.] mennyei Jeruzsálem [Isten országának képe

88 2281 a Jelenések könyvében (21,2-23). - Az ÓSz már a földi Jeruzsálemről is úgy beszélt, mint Istentől megáldott, szeretett és védelmezett helyről, amely az isteni küldetést betöltő Dávid házának székhelye (2Sám 6-7). A próf-k eszkat. színbe öltöztetik: Jeruzsálem a nagy király városa (Zsolt 48,3), Sion urának városa (Iz 6,17), örökre kiválasztott város (2Krón 6,38), ezért a Messiás uralmának is közp-ja lesz, és itt lesz az igazságosság trónja. A szétszórt népek odagyűlnek, hogy Istent imádják (Iz 2,2). Isten az ő népe között marad (Ez 29,43; Zak 8,3). - A késői zsidó apokrifok szerint Jeruzsálem lesz az igazak lakóhelye, benne lesz az élet fája és a Paradicsom békéje. - Az ÚSz-ben is Jeruzsálem hordozza az üdvösség reményét. Jézus az ő fiait akarja összegyűjteni, de mivel ellenállnak neki, azért a többi nép kapja a meghívást. A Zsid az eljövendő Jeruzsálemről beszél, amelynek főpapja Jézus Krisztus, aki megnyitotta a mennyei szentély kapuját. Általa járulhat az Egyh. Sion hegyéhez, a mennyei Jeruzsálemhez (Zsid 12,22). A mennyei Jeruzsálem egyúttal a jövő ajándéka, melyet még keresni kell (13,14). - A Jel 21: a mennyei Jeruzsálem a Bárány fölékesített menyasszonya, ellentéte a vadállat és a parázna nő városa, Babilon (pogány Róma). A mennyei Jeruzsálem az égből száll alá az új földre, benne látható lesz Isten, és övéi hódolnak előtte. Maga a város részesedik az isteni dicsőségben, az ap-ok talapzatán épült, drágakövekkel van kirakva és kapui a világ 4 tája felé nyílnak, s ezzel az üdvösség egyetemességét hirdeti. Az élet folyója folyik át rajta, amely Isten és a Bárány trónjából ered, s partján az élet fái állnak a megváltottak táplálására. Ott valósul meg Isten együttlakása az emberekkel, ami a tört. hazatalálását jelenti. - Ikgr. Első ábrázolása a milánói Szt Ambrus-baz. szarkofágján maradt ránk (4. sz.). Az óker. baz-k diadalívén Betlehemmel együtt ábrázolták, mint a zsidóság-pogányság, Ó- és ÚSz jelképeit (Róma, S. Maria Maggiore, 5. sz.). Maga a mennyei Jeruzsálem a mennyország szimbóluma; szögletes alaprajza a 4 elem; 4 tornya a 4 evang., 12 kapuja 12 ap. jelképe stb. A mennyei Jeruzsálem közepén az Isten Báránya és paradicsomi motívumok Krisztusra utalnak. A reneszánszban városportrékat festettek mennyei Jeruzsálem gyanánt. Az egyh. épületek szerkezete, egyes részei, néha egy berendezési tárgy (pl. a románkori korona formájú lámpatartó, Aachen) szintén a mennyei Jeruzsálem jelképe.] jerozolimski, -a, -ie [przymiotnik od: Jerozolima (stolica Palestyny)] jeruzsálemi Jerycho (arab. حا,أري hebr. יחו (י (miejscowość o nęcącym zapachu) [1. arabskie miasto położone w Judei, we wschodniej części Palestyny, ok. 9 km na zachód od rzeki Jordan i ok. 10 km na północny zachód od północnego krańca Morzego Martwego. Miasto znajduje się pod administracją Autonomii Palestyńskiej. Miasto jest położone około 270 metrów poniżej p.m. i jest jednym za najniżej położonych miejscowości na świecie. 2. miasto w Kanaan, zdobyte bez miecza, ale sądzone mieczem i ogniem; ocalona została tylko Rachab i jej rodzina] Jerikó (arabul [Yeriho], latinul י יח [Aríhá], héberül أري حا Hiericus, görögül Ἱεριχώ) (holdváros, illatozó, illatos hely) [1. Város a Jordántól 8 km-nyire nyugatra, a Holt-tengertől 10 kmnyire északra, mintegy 240 m-rel a tengerszint alatt, trópikus klímájú oázis. Három helyet ismerünk ezen a néven: az ÓSZ-i Jerikót, az ÚSZ-i Jerikót és a mai Jerikót. Mindhárom szorosan egymás mellett fekszik. Valószínűleg a világ legrégibb városa; stratégiai helyzete kedvező, ellenőrizhette a keletről Palesztina felé tartó régi kereskedelmi utat; Józsué (1) lerombolta (Józs 6); Benjámin törzsének jutott osztályrészül (Józs 18,21); Hiel újra felépítette (1Kir 16,34). Az ÓSZ-i Jerikót John Garstang és Kathleen Kenyon ásták ki. 2. város az Izrael által megszállt Ciszjordánia területén, a Holt-tenger északi előterében, a Jordán folyó völgyében, a folyótól 8 km-re nyugatra, Jeruzsálemtől 35 km-re észak-keletre. A 250 m-rel a

89 2282 tengerszint alatt elhelyezkedő Jerikó a Föld legmélyebben fekvő lakott települése. A világ legrégebbi városaként tartják számon az ősi kereskedelmi és karavánutak mentén a Jordán gázlójánál létrejött települést.] jerychoński, -a, -ie jerikói jerychońska trąba [według Biblii: trąby, od których dźwięku zostały zburzone mury Jerycha] jerikói kürt; (átv.) égszakadás, földindulás; pusztulás Jerzy [imię męskie. Polski odpowiednik greckiego Georgios "uprawiający rolę", pochodzi od słowa geos ziemia. Święty Jerzy to legendarny rycerz zabijający smoka, patron Anglii, Gruzji i Katalonii.] György [férfinév a görög Georgiosz névből, illetve ennek latin Georgius formájából származik. Jelentése: földműves, gazdálkodó. Női párja: Györgyi és Georgina.] Jerzy I Rakoczy (węg. I. György Rákóczi) [książę Siedmiogrodu ] - Felsővadászi I. Öreg Rákóczi György (Szerencs, június 8. Gyulafehérvár, október 11.) [erdélyi fejedelem 1630-tól haláláig. Uralkodása alatt Erdély gazdaságilag és politikailag is megerősödött.] Jerzy II Rakoczy nazwisko zapisano również jako Ragotzovius, Ragotzius, Ragotzi, Ragotzki, Ragotzky, właśc. II. Rákóczi György (ur. 30 stycznia 1621 w Sárospatak, zm. 7 czerwca 1660 w Oradei) [syn Jerzego I Rakoczego. Od 1648 roku książę Siedmiogrodu z rodu Rakoczy, lennik Turcji w Mołdawii i Wołoszczyźnie] II. Rákóczi György (felsővadászi) (Sárospatak, január 30 Nagyvárad, június 7.) [erdélyi fejedelem 1648 és 1660 között, megszakításokkal. I. Rákóczi György és Lorántffy Zsuzsanna fia.] Jerzy Waszyngton (ang. George Washington), (ur. 22 lutego 1732, zm. 14 grudnia 1799) [amerykański generał i polityk, wódz naczelny Armii Kontynentalnej ( ), deputowany do Kongresu Kontynentalnego, pierwszy Prezydent Stanów Zjednoczonych ( ), był wolnomularzem. Uważany za ojca narodu amerykańskiego.] George Washington (1732. február december 14.) [az Amerikai Egyesült Államok első elnöke ( ), a függetlenségi háború ( ) főparancsnoka és győztes hadvezére. Elnöki tevékenysége előtt szerepet játszott az Egyesült Államok alkotmányának megírásában (1787), majd később az elsők között írta alá a dokumentumot.] Jerzyk, Jurek Gyuri, Gyurika, Gyurka Jesbibenob (jego mieszkaniem jest Nob) [olbrzym filistyński, który napadł na Dawida, ale został zabity na czas przez Abisaja] Jesbibenob, ki az arafa nemzetségébol volt, * kinek dárdája vafa három-fzáz latot nyom vala, és új szablyával vala felövedzve, igyekezék megölni Dávidot. Jesbok, Jiszbok (on opuści) [jeden z synów Abrahama i Ketury, odesłany na wschód jeszcze za życia Abrahama] Jesbok (Ábrahám mellékfeleségének egyik fia (Krónikák Első Könyve)) jesiennie ősziesen jesienny, -a, -e őszi; (átv.) már nem fiatal, deresedő jesienne wykopki ziemniaków őszi burgonyabetakarítás jesienne zrównanie dnia z nocą őszi napéjegyenlőség jesienny miesiąc őszi hónap jesienią ősszel jesień [pora roku między latem a zimą] ősz; csillagászati szeptember 22-től (őszi napéjegyenlőség) december 21-ig (téli napforduló) terjed jesień jabłkorodna jó almatermést hozó ősz jesień meteorologiczna meteorológiai ősz jesień życia (átv.) az élet alkonya jesion [drzewo lub krzew występujące na obszarze półkuli północnej; też: drewno tego drzewa] kőris, kőrisfa; zsázsa, borsfű Jesion (Fraxinus L.) [rodzaj roślin z rodziny oliwkowatych (Oleaceae), który obejmuje ok. 60 gatunków drzew i krzewów pochodzących z obszarów umiarkowanego klimatu półkuli północnej. Gatunkiem typowym jest Fraxinus excelsior L.] kőris (Fraxinus) [az árvacsalán-virágúak (Lamiales) rendjébe, az olajfafélék (Oleaceae) családjába tartozó növénynemzetség mintegy 70 fajjal.] Morfologia (jesion wyniosły)

90 magyar kőris vagy pannon kőris (Fraxinus angustifolia subsp. pannonica) az olajfafélék (Oleaceae) családjába tartozó fafaj, a Dél- Európában honos keskenylevelű kőris (Fraxinus angustifolia) alfaja. Egyéb nevei: feketerügyű, a barnarügyű, illetve a hegyi és a lapályi kőris ban az év fája volt Magyarországon. Gatunki dziko rosnące w Polsce: jesion pensylwański, j. omszony (Fraxinus pennsylvanica Marsh.) antropofit zadomowiony jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) Gatunki uprawiane (wybór): jesion aksamitny (Fraxinus velutina Torr.) jesion amerykański (Fraxinus americana L.) jesion czterograniasty (Fraxinus quadrangulata Michx.) jesion Griffitha (Fraxinus griffithii C. B. Clarke) jesion kutnerowaty (Fraxinus profunda (Bush) Bush) jesion mandżurski (Fraxinus mandshurica Rupr.) jesion mannowy (Fraxinus ornus L.) jesion szerokolistny, j. oregoński (Fraxinus latifolia Benth.) jesion wąskolistny (Fraxinus angustifolia Vahl) Jesion Amerykański, Jesion kolczasty; Prickly Ash (Xanthoxylum americanum, Zanthoxylum americanum) [Występuje również pod nazwami: Toothache Tree, Yellow Wood, Northen Prickly Ash, Tumburu.. Prickly Ash jest aromatycznym krzewem występującym w Północnej Ameryce, od wschodniej i centralnej Kanady do stanów Alabama i Georgia w USA, osiąga on wysokość do 12 stóp (3 m), gałęzie uzbrojone w ostre stożkowe kolce, koloru brązowego, porastające nieregularnie całą roślinę. Delikatne kwiaty koloru zielonkawożółtego pojawiają się przed liśćmi na przełomie Maja i Czerwca. Prickly ash owocuje w miesiącach Pazdzierniku i Listopadzie, pokrywając się czerwono zielonkawymi jagodami. Jesion kolczasty występuje najczęściej wzdłuż brzegów rzek oraz wilgotnych lasach.] Amerikai tüskéssárgafa (Xanthoxylum americanum Mill.) Jesion mannowy (Fraxinus ornus) [gatunek drzewa z rodziny oliwkowatych. Występuje naturalnie na terenie Europy Południowej i Środkowej oraz w Azji Zachodniej (Liban, Syria, Turcja). Jest uprawiany w wielu krajach, również w Polsce.] virágos kőris, más néven mannakőris (Fraxinus ornus) [az olajfafélék családjába tartozó lombhullató fafaj. A virágos kőris nevet azért kapta, mert virágainak a magas kőristől eltérően sziromlevelei is vannak.] Jesion pensylwański (Fraxinus pennsylvanica Marsh.) [czasami nazywany j. omszonym gatunek drzewa należący do rodziny oliwkowatych. Pochodzi z Ameryki Północnej. W Polsce jest sadzony, czasami dziczeje i samorzutnie rozsiewa się w lasach położonych wzdłuż dróg, gdzie został nasadzony. Po rodzimym jesionie wyniosłym jest drugim co do częstości występowania gatunkiem jesionu w Polsce. Do Europy został sprowadzony w 1783 r., w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie rósł już podobno w 1808 r.] Zöld kőris v. amerikai kőris (Fraxinus pennsylvanica) [az olajfafélék családjába tartozó lombhullató fafaj.] Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) [gatunek drzewa należący do rodziny oliwkowatych. Występuje w Europie i Azji, pospolity na terenie całej Polski.] magas kőris (Fraxinus excelsior) [amint ezt neve (excelsior, vagyis kimagasló) is mutatja az olajfafélék családjának legmagasabbra növő faja]

91 2284 jesionka [1. ciepły płaszcz; 2. długi, gruby pojedynczy lub podwójny płaszcz męski z białym kołnierzem i dużymi klapami. Zwykle posiada złotą lub srebrną nić, krawędzie tylnych splotów, kieszenie z łatami oraz szwy. Może być obcisły lub luźny. Wytwarzane z ciężkiej tkaniny wełnianej. 3. Płaszcz ocieplony watoliną. Obiekt coraz bardziej historyczny, przegrał z kurtką typu termiczny kokon.] átmeneti kabát, őszi kabát, felöltő; Ulster kabát [Bő szabású télikabát férfiaknak, széles gallérral és nagy, zárt, hegyesszögű kihajtóval, a gallérig gombolható, általában kétsoros gombolással, nagy rátett zsebekkel, hátaövpánttal, a hátán szembehajtással, gyakran ujjahajtókával. Nehéz gyapjúszöveteből készítik (lásd: ulster szövet.)] jesionka, spencer (2) [krótka, wąska, dopasowana kurtka, która jest zwykle w jasnych kolorach; męskie i damskie ubranie na specjalne okazje. Znana była już w 18. wieku jako ciepły płaszcz noszony przez Earla Spencer.] Spencer [Derékig érő, szűk kiskabát, amit nők ill. férfiak alkalmi viseletként hordanak. Jellemzően világos színekben készül. A 18. század végén vált ismertté, amikor az angol Earl Spencer meleg felsőkabátként viselte.] Jesionka [7 miejscowości w Polsce] (földr.) Jesionka jesionowy, -a, -e kőris-, kőrisfa-; kőrisből való jesiotr [duża ryba wędrowna o chropowatej skórze i wydłużonej głowie] tok, tokhal; viza (Acipenser) jesionka, spencer (1) [krótka, dopasowana, kolorowa kurtka, która tworzy część odzieży dla kelnerów i innych pracowników hoteli i restauracji.] Spencer (pincérkabát) [Rövid, szűk, fehér vagy színes kiskabát, picérek és más vendéglátóipari alkalmazottak formaruhája.] Jesiotr ostronosy, jesiotr atlantycki (Acipenser oxyrinchus, czasem pisane oxyrhynchus) [gatunek wędrownej, anadromicznej ryby z rodziny jesiotrowatych. Jedyny jesiotr naturalnie występujący w Bałtyku] tok, tokhal; Acipenser oxyrinchus Jesiotrokształtne (Acipenseriformes) [rząd ryb promieniopłetwych obejmujący gatunki o wielu archaicznych cechach. Występują na półkuli północnej] tokalakúak (Acipenseriformes) [a csontos halak (Osteichthyes) főosztályának sugarasúszójú halak (Actinopterygii) osztályának egyik rendje. Két élő család, 6 nem és 31 faj. Korábban kecsegealakúaknak (Chondroganoidea) hívták őket.] jespan [staropolski tytuł grzecznościowy; skrót zwrotu: jegomość pan; jeśpan] nagyságos úr, kegyelmed (aspan, acan, asan, waćpan, waszmość) jest (jestem, jesteś, jesteśmy, jesteście) (być) van (vagyok, vagy, vagyunk, vagytok), megvan [co ci jest? mi bajod van? mi van veled?] jest (személyre) van (być) jest! jelen! jest bardzo duży ruch nagyon nagy a forgalom

92 2285 jest bardzo sympaticzny, zdolny i inteligentny nagyon szimpatikus, tehetséges és intelligens jest chłodno hűvös van jest chorobliwie wrażliwy betegesen érzékeny jest ciepło meleg van jest czerwony piros jest czynny működő jest czysty, aż lśni tiszta; ragyog a tisztaságtól jest do tego stworzony erre született, erre teremtődött, erre van teremtve jest do twarzy illeni jest dokładnie trzecia godzina pontosan három óra van jest dopiero ósma még csak nyolc óra van jest duszno fülledt a levegő v. az idő jest duża mgła nagy köd van jest dużo dymu nagy füst van jest duży odbyt na ten artykuł az a cikk kelendő; ezt a cikket nagyon keresik jest dwadzieścia pięć stopni ciepła plusz huszonöt fok ( C) van jest dwóch, trzech, czterech, pięciu ( ) studentów; jest dwoje, troje, czworo, pięcioro ( ) studentów; są dwaj, trzej, czterej. studenci - kettő, három, négy, öt ( ) egyetemista fiú van; jest pięć, sześć ( ) studentek; są dwie, trzy, cztery studentki (öt, hat; kettő, három, négy) egyetemista lány van jest głuchy od urodzenia süketen született jest godzina czwarta (pierwsza, druga, trzecia, czwarta, piąta szósta, ósma, dziesiąta) négy (egy, kettő, három, négy, öt, hat, nyolc, tíz) óra van jest gorąco hőség van jest fanatycznie przywiązana do swojej rodziny fanatikus szeretet fűzi családjához jest gęsta mgła sűrű köd van jest głuchy süket jest głuchy, ni odpowiada (telefon) süket, nem ad hangot jest (godzina) druga dziesięć (2.10) kettő óra tíz perc jest (godzina) dziesiąta piętnaście (10.15) - tíz óra tizenöt perc jest (godzina) siedemnasta trzydzieści (17.30) - tizenhét óra harminc jest (godzina) siedemnasta trzydzieści pięć (17.35) tizenhét óra harmincöt jest jeden student egy egyetemista van jest jedna studentka egy egyetemista lány van jest jej ładnie w niebieskim jól áll neki a világoskék (szín) jest jeszcze wcześnie még korán van jest już niedużo már nem sok van jest już ósma már nyolc óra van jest już pora obiadowa már ebédidő van jest już u schyłku swych dni napjai leáldoznak, halálán van, utolsó napjait éli, a végét járja jest już za póżno már túl késő van jest kilka zgłoszeń na stanowisko redaktora van néhány ajánlat a szerkesztői tisztre v. állásra jest komu czego mało vkinek nem elég vmi; több kell vkinek vmiből (jest) komu do czego pilno sürgős v. sietős vkinek vmi jest kwadrans (15) po piątej negyed hat (öt óra tizenöt) jest list polecony z Budapesztu van egy ajánlott levél Budapestről jest ładna, ambitna i inteligentna szép, ambiciózus és intelligens jest makowiec, herbatniki, tort kawowy, tort orzechowy, tort waflowy van mákos kalács, teasütemény, kávétorta, diótorta, ostyatorta jest mgła köd van jest mi bardzo miło nagyon kedves jest mi dłużen (dawno) tartozik nekem; adósom jest mi dłużny pewną sumę (dawno) egy bizonyos összeggel tartozik nekem jest mi mdło émelyeg a gyomrom jest mi niedobrze rosszul vagyok jest mi niemiło kellemetlen nekem jest mi nijako sehogy sem érzem magam, sehogy se vagyok jest mi z tobą bardzo dobrze nagyon jól érzem magam veled jest mi zimno fázom jest mowa o + H. szólni (vkiről/vmiről) jest mroczno homály van jest mróz fagy jest mu (jej) na rękę átv. jól jön neki jest mu niedobrze rosszul van jest mu przyjemnie jól esik neki jest mu ślepo posłuszny vakon engedelmeskedik neki jest mu winny pieniądze tartozik (pénzzel) jest nas dom házunk van jest nas mało kevesen vagyunk [Jest nas mało i będzie jeszcze mniej: Kevsen vagyunk és még kevesebben leszünk.] jest natomiast ellenben van jest nie usposobiony do tańca nincs kedve a tánchoz v. táncolni jest nieobeczny nincs itt jest niezależne od czegoś független vmitől jest niezdolny do czegoś képtelen vmire

93 2286 jest niezdolny i co gorsza leniwy tehetségtelen, és ami még annál is rosszabb, lusta jest (o) 3 lata młodszy od kogoś 3 évvel fiatalabb vkinél jest (o) 3 lata starszy od kogoś idősebb vkinél 3 évvel jest obarcsony liczną rodziną népes család gondját viseli jest odpowiedni do tej pracy képes erre a munkára jest pan bardzo uprzejmy ön nagyon udvarias jest pan blady, schudł pan i ma pan podkrążone oczy (jest pani blada, schudła pani i ma pani podkrążone oczy) sápadt, lefogyott és karikás a szeme jest pan (pani) o trzy lata starszy (starsza) ode mnie ön három évvel idősebb nálam jest panem swojej woli ura akaratának jest pełen obaw tele van félelelemmel jest pełen wdzięku bájos, csupa báj jest -5 stopni mrozu öt fok van jest pięć stopni mrozu minusz öt fok (- 5 0 C) van jest pobudliwy i niezrównoważony ingerlékeny és kiegyensúlyozatlan jest pochmurno felhős az ég jest pochowany w kaplicy, w krypcie el van temetve a kápolnában, a kriptában jest Polakiem po mieczu i kądzieli színlengyel, mindkét ágon ágon lengyel (származású) jest polskim rekorzistą w pływaniu ő a lengyel úszóbajnok jest położony fekszik jest południe dél van jest poza domem házon kívül van jest północ éjfél van jest prawie ósma majdnem nyolc (óra van) jest przeciąg huzat van jest przy nim pielęgniarka van mellette ápolónő jest przystojny i inteligentny jóképű és intelligens jest punktualnie trzecia godzina pontosan három óra van jest skwar a. upał hőség van jest starszna harówka nagy a hajtás jest ślisko na chodniku csúszós a járda jest świadomy całej sprawy tudatában van az egész ügynek, ismeri az egész ügyet jest tak niesympatyczny, że odrzuca mię od niego oyan ellenszenves, hogy undort kelt bennem jest tam dobra muzyka cygańska ott jó cigányzene van jest tam oczywiście Robert természetesen ott van Robert jest tego na obwinięcie palca (átv.) csak egy kisujjnyira van belőle jest to cnota nad cnotami, trzymać język za zębami [az erények erénye: fogak mögött tartani a nyelvet] nehéz rakoncában tartani a nyelvet; ne szólj szám, nem fáj fejem jest to człowiek, jakich mało olyan ember ő, amilyen v. amilyenből kevés van jest to człowiek jedyny do czego ő az egyetlen megfelelő ember vmihez; egyedül ő alkalmas vmire jest to dla mnie niezbędne ez számomra nélkülözhetetlen jest to głos wolającego na puszczy pusztába kiáltó szó jest to prawda niezaprzeczona tagadhatatlan igazság jest to z gruntu dobry człowiek alapjában véve jó ember jest to zbyt niebezpieczne! veszélyes! jest to zdecydowanie nieuczciwe az határozottan becstelen jest to zgoła nieoszocowany człowiek az egyensen felbecsülhetetlen ember jest to zupełnie naturalne ez egészen természetes jest to zupełnie / kompletnie / w ogóle / absolutnie niemożliwie semmiképpen sem; lehetetlen; egyáltalán nem (lehetséges) jest tu bardzo dużo studentów obcokrajowców, na przykład ze Stanów Zjednoczonych (USA), z Anglii, Francji, Niemiec i Kanady itt nagyon sok külföldi diák van, pl. az USA-ból, Angiából, Franciaországból, Németországból és Kanadából jest tu bardzo gorąco (zimno) nagyon meleg (hideg) van itt jest tu bardzo pięknie nagyon szép itt jest tu bardzo piękny widok nagyon szép a kilátás itt jest tu miejsce dla każdego van itt hely mindenkinek v. mindenki részére jest tu też Robert Robert is itt van jest tutaj itt van jest tylko w połowie zadowolony csak félig van megelégedve jest ulewa zápor van jest upał hőség van jest w czyim interesie érdekében áll v. van vkinek/vminek, érdeke vkinek/ vminek jest w druku nyomás alatt van jest w jego kompetencjach a hatáskörébe tartozik jest w nim coś dziwnego van benne vmi különös

94 2287 jest w różowym humorze rózsás hangulatban van jest w sprzedaży forgalomban van jest widno világos van jest wpół do pierwszej, drugiej, trzeciej, czwartej, piątej, szóstej, siódmej, ósmej, dziewiątej, dzieciątej, jedenastej, dwunastej - fél egy, fél kettő, fél három, fél négy, fél öt, fél hat, fél hét, fél nyolc, fél kilenc, fél tíz, fél tizenegy, fél tizenkettő jest wygadny jól felvágták a nyelvét; fecsegő jest wyśmienity kiváló jest z kimś niedobrze (átv.) rossz bőrben van; kritikus az egészségi állapota jest nim w dobrych stosunkach jóban v. jó viszonyban van vele jest za 15 (minut) (godzin) druga - kettő óra tizenöt jest za głośny túl hangos; túl hangosan szól jest za kwadrans druga - negyeddel múlt kettő óra (negyedhárom) jest za piętnaście ósma háromnegyed nyolc van jest za wcześnie túl korán van jest zajęty foglalt, elfoglalt; (telefon) foglaltat jelez jest zalękniony, jakby coś zmajdrował (átv.) megijedt v. begyulladt, mintha vmi rosszatbtett volna jest zamknięty zárva van jest zanadto pewny siebie túlságosan magabiztos jest zastój w interesie a. w handlu pang az üzlet jest zdatny do tej pracy képes erre a munkára jest zdolny do czegoś képes vmire jest zdolny do wszystkiego mindenre képes jest zimno hideg van jest złośliwa i dokuczliwa (a nő) csípős nyelvű és kellemetlen, gonosz nyelve van jestem [zwrot stanowiący potwierdzenie obecności na sali, w klasie itp.] (személyre) vagyok (być) jestem agronomem agronómus vagyok jestem Andrzej Busko Buskó András vagyok jestem Andrzej, a to jest Marek András vagyok, ő Marek jestem Anglikiem/Angielką angol vagyok jestem bardzo głodny/głodna nagyon éhes vagyok jestem bardzo zadowolony (zadowolon) nagyon elégedett vagyok jestem bardzo zajęty (zajęta) nagyon el vagyok foglalva jestem bardzo zmartwiony / załamany / przygnębiony el vagyok nagyon keseredve; nagyon aggódom jestem Bykiem; jestem spod znaku Byka bika vagyok jestem (całkowicie) za (egészen v. teljesen) mellett vagyok jestem całkowicie zaskoczony a. bezradny (biz.) teljesen paff vagyok jestem ci nieskończenie wdzięczny végtelenül hálás vagyok neked jestem Ci (Wam, Panu, Pani, Państwu) bardzo wdzięczny (wdzięczna) nagyon hálás vagyok jestem Ci winien (winna) dwadziesięścia złotych húsz złotyval tartozom önnek jestem ci winny a. dłużny dziesięć forintów za rower tartozom neked tízezer forinttal a bicikliért jestem ciągle w rozjazdach állandóan úton vagyok jestem ciekaw tego filmu (młodego polskiego kolegi, ich nowego mieszkani, tej książki) kíváncsi vagyok erre a filmre (a fiatal lengyel kollégára, az új lakásra, erre a könyvre) jestem ciekaw tego samochodu kíváncsi vagyok arra az autóra jestem ciekaw wszystkiego co nowe i dobre mindren érdekel, ami új és jó jestem co do tego niezdecydowany ami azt illeti, határozatlan vagyok jestem członkiem (członkinią) delegacji węgierskiej a magyar küldöttség tagja vagyok jestem do (pana) dyspozycji rendelkezésre állok; rendelkezzék velem! jestem do Pana/Pani dyspozycji! állok rendelkezésére! jestem do pańkie dyspozycji rendelkezésre állok; parancsoljon velem jestem dziś bardzo zajęty ma nagyon el vagyok foglalva jestem dziś sam ma egyedül vagyok jestem dziś zupełnie zdechły (közb., átv.) ma egészen ki vagyok dögölve, ma egészen kivagyok jestem dzisiaj zły, bo jestem zmęczony azért vagyok ma mérges, mert fáradt vagyok jestem głodny/głodna éhes vagyok jestem gotów készen vagyok jestem gotów na wszystko! állok elébe! mindenre kész vagyok! jestem jak zbity halálosan fáradt vagyok, össze vagyok törve jestem (jesteśmy) w domu codziennie od piątej po południu minden nap délután öttől otthon vagyok (vagyunk) jestem już már itt vagyok

95 2288 jestem już z robotą w połowie már félig megvagyok a munkával jestem krótkowidzem (dalekowidzem) rövidlátó (távollátó) vagyok jestem lekarzem orvos vagyok jestem lektorem i uczę języka polskiego nyelvtanár vagyok, és lengyel nyelvet tanítok jestem mężatką férjnév vagyok, férjezett vagyok jestem mocno przekonany mélyen v. erősen meg vagyok róla győződve [jestem o tym mocno przekonany: erről mélyen meg vagyok győzödve; jestem mocno przekonany, że : mélyen meg vagyok róla győződve, hogy ] jestem na ciebie bardzo zły (zła) nagyon haragszom rád jestem na diecie diétázom jestem na emeryturze nyugdíjas vagyok jestem na nogach talpon vagyok jestem na pańskie rozkazy rendelkezésére állok jestem na utrzymaniu dzieci a gyerekeim tartanak el jestem na utrzymaniu rodziców a szüleim tartanak el jestem naprawdę bardzo panu wdzięczna nagyon hálás vagyok önnek jestem nauczycielem (nauczycielką) tanár vagyok jestem niespokojny o niego nyugtalankodom miatta jestem o to spokojny ezt illetően v. efelől nyugodt vagyok jestem obcokrajowcem külföldi vagyok jestem obcokrajowcem, nie znam miasta (warszawy) külföldi vagyok, nem ismerem a várost jestem obywatelem węgierskim (obywatelką węgierską) magyar állampolgár vagyok jestem oczarowany jej pięknością el vagyok ragadtatva szépségétől jestem olśniona jego grą megbűvölt v. ámulatba ejtett játékával jestem panu (pani) bardzo wdzięczny (wdzięczna) nagyon hálás vagyok önnek jestem panu (pani, państwu) zobowiązany (zobowiązana) le vagyok kötelezve önnek (önöknek) jestem pewiem (pewna) biztos vagyok benne jestem pielęgniarką ápolónő vagyok jestem po obiedzie már megebédeltem jestem Polakiem (Polką) lengyel vagyok jestem Polakiem i mieszkam w Krakowie lengyel vagyok, és Krakkóban lakom jestem Polakiem i mówię po polsku lengyel vagyok, és lengyelül beszélek jestem przeciw ellenzem jestem przekonany meg vagyok róla győződve jestem przekonany o tym meg vagyok győződve arról jestem przeświadczony o tym meg vagyok győződve róla v. arról jestem rad (dawno) örülök, örvendek jestem ranna/ranna megsebesültem jestem rozwiedziony elváltam elvált vagyok jestem służbowo hivatalos kiküldetésben vagyok jestem smutny (smutna) nagyon szomorú vagyok jestem spragniony/spragnionya szomjas vagyok jestem strasznie głodny rettenetesen (borzasztóan) éhes vagyok jestem studentem (studentką) dziennikarstwa, ekonomii, filozofii, medycyny újságíró, közgazdász, filozófia szakos vagyok, orvostanhallgató vagyok jestem śpiący álmos vagyok jestem taki nieszczęśliwy! én olyan szerencsétlen vagyok! jestem tego pewien (pewna) bizonyos vagyok benne, biztos vagyok benne jestem tego samego zdania ugyanazon a véleményen vagyok jestem temu przeciwny ellenére vagyok ennek, ezt ellenzem jestem teraz w Krakowie, ale nie jestem Polakiem most Krakkóban vagyok, de nem vagyok lengyel jestem (tobie, ci / panu) ogromnie wdzięczny nagyon hálás vagyok (neked, önnek) jestem tobie bardzo zobowiązany nagyon hálás vagyok neked v. nagyon leköteleztél jestem tu niepotrzebny nincs itt rám szükség jestem tu od trzech miesięcy három hónapja vagyok itt jestem tu po raz pierwszy először vagyok itt jestem tu u siebie itt otthon vagyok jestem (ty) zachwycony (zachwycona) el vagyok ragadtatva (ettől) jestem tutaj pierwszy raz először vagyok itt jestem tym bardzo zmartwiony (zmartwiona) nagyon aggódom emiatt jestem uczulony (uczulona) na - érzékeny vagyok a -ra jestem w ciąży terhes vagyok jestem w dobrym humorze jó kedvem van jestem w domu otthon vagyok jestem w Krakowie już cztery tygodnie, bo uczę się języka polskiego - már négy hete Krakkóban vagyok, mert a lengyel nyelvet tanulom

96 2289 jestem w Polsce po raz (pierwszy, drugi) (először, másodszor) vagyok Lengyelországban jestem w rozpaczy kétségbeestem jestem w średnim wieku középkorú vagyok jestem wegetarianinem vegetáriánus vagyok jestem Węgrem/Węgierka magyar vagyok jestem Węgrem, ale polskiego pochodzenia magyar vagyok, de lengyel származású jestem Węgrem i meszkam w Budapescie magyar vagyok és Budapesetn lakom jestem wyczerpany/wyczerpana kimerült vagyok jestem wygrany nyertem; nyertes vagyok jestem X Y X Y vagyok. jestem z niego bardzo zadowolony nagyon meg vagyok vele elégedve jestem (z tego) bardzo zadowolony (zadowolona) nagyon elégedett vagyok (ezzel) jestem z tego niezadowolony (niezadowolona) elégedetlen vagyok ezzel jestem z Węgier Magyarországról jöttem jestem za to nieskończenie wdzięczny végtelenül hálás vagyok ezért jestem za tym amellett v. azon vagyok; arra törekszem jestem zachwycony (zachwycona) el vagyok ragadtatva; kitűnő, nagyon tetszett jestem zachwycony Polską el vagyok ragadtatva Lengyelországtól jestem zachwycony tą sztuką el vagyok ragadtatva ettől a darabtól jestem zachwycony Polakami el vagyok ragadtatva a lengyelektől jestem zachwycony Warszawą el vagyok ragadtatva Varsótól jestem zakatarzony náthás vagyok jestem zakonczony, jestem zaszokowany meg vagyok döbbenve jestem zapalonym kibicem piłkarskim lelkes focidrukker vagyok jestem zaproszony (zaproszona) na obiad - meghívtak (hivatalos vagyok) ebédre jestem zajęty el vagyok foglalva, nem érek rá jestem zaprosony na bal hivatalos vagyok a bálra jestem zaziębiony megfáztam jestem zdolny do wszystkiego mindenre képes vagyok jestem zdziwiony (zdumiony) csodálkozom rajta jestem zgubiony! végem van! elvesztem! jestem zły na ciebie haragszom v. dühös vagyok rád! jestem zły na niego haragszom rá jestem zmęczony (zmęczona) fáradt vagyok jestem zmęczony a przy tym chory fáradt vagyok és amellett beteg jestem zmęczony jak nie wiem co holtfáradt vagyok jestem zmuszony kénytelen vagyok jestem zobowiązany le vagyok kötelezve jestem żonaty (zamężna) nős (férjezett) vagyok jesteś dużo młodszy (młodsza) ode mnie sokkal fiatalabb vagy nálam jesteś niemożliwy! lehetetlen vagy! jesteś starszy niż ja idősebb vagy, mint én; idősebb vagy nálam jesteś wreszcie! itt vagy végre jesteś za to odpowiedzialny felelős vagy ezért, ezért a dologért jesteście urzędnikami hivatalnokok vagyunk jesteśmy bardzo głodni nagyon éhesek vagyunk jesteśmy imiennikami druszák vagyunk jesteśmy już na miejscu megérkeztünk jesteśmy kwita rachunkami kvittek vagyunk; megfizettük, semmivel sem tartozunk egymásnak jesteśmy na miejscu! megérkeztünk! jesteśmy na pełnym morzu a nyílt tengeren vagyunk jesteśmy na wysokości ośmiu tysięcy metrów 8000 (nyolcezer) méter magasan vagyunk jesteśmy nad Słowacją Szlovákia fölött vagyunk jesteśmy Państwu (Pani, Panu) bardzo zobowiązani nagyon lekötelez jesteśmy rówieśnikami egyidősek v. egykorúak vagyunk jesteśmy studentami (studentkami) egyetemisták vagyunk jesteśmy w pokoju a szobában vagyunk jesteśmy w tym samym wieku egyidősek vagyunk jestestwo [sfera uczuć i przeżyć człowieka] levés, lét, létezés; lény jeszcze [1. partykuła komunikująca, że dany stan rzeczy trwał lub trwa dłużej, niż mówiący się tego spodziewał, np. Dziecko jeszcze śpi.; 2. partykuła komunikująca, że coś stało się niedawno lub że od zajścia danego zdarzenia upłynęło niewiele czasu, np. Jeszcze przed godziną było tu gwarno.; 3. partykuła uwydatniająca odległość w czasie lub przestrzeni między danym miejscem bądź momentem a początkiem lub końcem zdarzenia, o którym jest mowa, np. Do wyjazdu mamy jeszcze dwa dni.; 4. partykuła włączająca do danego zbioru wyróżniony przez nią obiekt, np. Dzwoniła jeszcze twoja siostra.; 5. partykuła podkreślająca, że cecha, o

97 2290 której mowa, przysługuje danemu obiektowi w większym stopniu niż innym wskazanym obiektom i że mówiący nie spodziewał się tego, np. Dziś jest jeszcze chłodniej niż wczoraj.; 6. partykuła komunikująca, że mówiący ocenia dany przedmiot z punktu widzenia charakteryzowanej cechy jako stosunkowo niezły na tle innych przedmiotów tego samego rodzaju, np. Wśród tych zwiędłych kwiatów te róże są jeszcze najładniejsze.; 7. partykuła zapewniająca adresata, który wątpi w urzeczywistnienie się faktu, o którym jest mowa, że będzie on miał miejsce w przyszłości, np. Jeszcze się o tym przekonasz.] még, mostanáig, eddig, a jelen pillanatig; már, még akkor, már ekkos is; még tovább, a továbbiakban is, még mindig, még több, megint, ismét; még, ezenkívül, ráadásul, sőt; majd, még, alkalomadtán, alkalmasint; még inkább, nagyobb mértékben; úgy-ahogy, még megjárja jeszcze cię nie było na świecie még nem voltálk a világon jeszcze chodzi (chodzą) do szkoły még iskolába jár (járnak) jeszcze chodzi (chodzą) do szkoły podstawowej még általános iskolába jár (járnak) jeszcze czego! még mit! még mit nem! jeszcze daleko, powiem, gdy tam będziemy még messze van, szólok, ha megérkeztünk jeszcze do tego azonfölül, ráadásul, hegyibe jeszcze dotychczas jest odurzony még most is szédülök, kótyagos vagyok jeszcze dużo urosnieś még sokat fogsz nőni jeszcze dyszy [még liheg] még van benne élet jeszcze dwie stacje még két megálló jeszcze dziś to zrobię ezt még ma megcsinálom jeszcze ja ci natrę uszu! na, majd v. mindjárt v. még megcibálom a füledet! jeszcze kto, jeszcze co ki még, mi még jeszcze lato, jak lato, ale zima gorsza dla nich a nyár még csak megjárja valahogy, de a tél keservesebb számukra jeszcze muszę kupić ser żółty i ser biały (twarożek) még sajtot és túrót kell vennem jeszcze muszę przyzwyczaić się do polskiej kuchni még hozzá kell szoknom a lengyel konyhához jeszcze nie még nem jeszcze nie amen még nincs vége jeszcze nie dokonane dzieło még be nem fejezett mű jeszcze nie dostałem (dostałam) reszty még nem kaptam meg a visszajáró pénzt jeszcze nie ma még nincs jeszcze nie ma piątej még nincs öt óra jeszcze nie ma sezonu még nincs itt a szezonja jeszcze nie, nie mówię dobrze po polsku még nem, nem jól beszélek lengyelül jeszcze nie obyty z warunkami warszawskimi a varsói viszonyokhoz még nem szokott jeszcze nie skończyłeś? még nem fejezted be? jeszcze nie wiem, kiedy még nem tudom, mikor jeszcze nie wiem dokładnie még nem tudom pontosan jeszcze nie wrócił (wróciła) z pracy még nem jött meg a munkából jeszcze nie znamy się még nem ismerjük egymást jeszcze nie widzę końca pracy még nem látom a munka végét jeszcze nigdy nie jechałem (jechałam) samolotem (takim wielkim okrętem) még sohasem utaztam repülőgépen (ilyen nagy hajón) jeszcze oddycha még él v. lélegzik jeszcze pan tego pożałuje! ezt még megbánja! jeszcze pilniejszy od brata még bátyjánál is szorgalmasabb Jeszcze Polska nie zginęła nem veszett még el Lengyelország! Jeszcze Polska nie zginęła, Póki (Kiedy) my żyjemy. Co nam obca przemoc wzięła, Szablą odbierzemy. Nincs még veszve Lengyelország, amíg mi élünk [Mazurek Dąbrowskiego - Józef Wybicki; Hymn Polski] jeszcze prochu nie wąchał még nem szagolt puskaport jeszcze raz még egyszer, ismét jeszcze się ten nie urodził, który by wszystkim dogodził [még nem született meg az az ember, aki mindenkinek kedvébe tudna járni] bajos minden embernek kedvére tenni jeszcze sobie nałożę még veszek egy kicsit jeszcze to nic, ale potem co będzie! ez még semmi, de mi lesz zután! jeszcze większa część jest przed nami még hátra van a java jeszcze wtedy koszulę w zębach nosił [żartobliwie o przeszłości kogoś młodszego od mówiącego, kto wtedy był małym dzieckiem : Gdy ja szedłem do wojska, Karol nosił jeszcze koszulę w zębach.] (akkor még fogaival tartotta az ingét) pendelyes gyerek volt még akkor; kisgyerek volt még akkor, kicsi volt még akkor jeszcze zbyt wcześnie még túl korán van, még túl korai az idő Jeszurun (sprawiedliwy) [symboliczne imię Izraela, potomków Jakuba] JESURUN

98 2291 (az igaz ember, a kegyes, az igazságos; a szeretett igazságos, egyenes ember; az igazság barátja) [Költői neve vagy megkülönböztető címe Izráelnek (2), rendszerint az utóbbi értelemben használatos (5Móz 33,5.26).] Jesziwa (hebr. ישיב - "posiedzenie"; jeszywa, jeszybot) [rodzaj wyższej szkoły talmudycznej dla nieżonatych studentów. Dawniej pobierali w niej nauki chłopcy w wieku od do dwudziestu kilku lat, absolwenci chederu lub szkoły zwanej Talmud-tora. Po ukończeniu jesziwy niektórzy otrzymywali smichę, która uprawniała do objęcia stanowiska rabina. Pierwsze jesziwy powstały w VIII wieku w Afryce Północnej i Hiszpanii. Największą przedwojenną jesziwą na świecie była założona w 1930 Jeszywas Chachmej Lublin (Lubelska Szkoła Mędrców). Obecnie jesziwy działają głównie w USA i ); ישיב (héb: Izraelu.] (héb.) Yeshiva jeshiva; szigorú zsidó vallási iskola jeść (jem, jesz, je, jedzą) [I. 1. spożywać pokarmy, przeżuwając i połykając; 2. pot. o owadach: kąsać; II. coś do jedzenia] + Ac.=T. enni, étkezni (jedz: egyél; jedzcie: egyetek) [chce mi się jeść éhes vagyok]; falni, felfalni; (átv.) marni, megenni, falni, felfalni, rágni; étel, élelem jem śniadanie megeszem a reggelit jedzą kolację vacsoráznak jedzcie! egyetek! jeść co, jeść coś vmit enni, enni vmit jeść coś z chlebem kenyeret enni vmihez jeść cukierka cukorkát szopogatni jeść czereśnie cseresznyét enni, cseresznyézni jeść czym vmivel enni (pl. kanállal) jeść do syta jóllakásig enni; teleeszi magát, jóllakni jeść drugie śniadanie tízóraizni jeść dużo sokat enni, zabálni jeść dużo warzyw zöldséget fogyasztani jeść dużymi kęsami nagy falatokat enni jeść i pić było po uszy ennivaló, innivaló több volt a kelleténél jeść jak ptaszek csipegetni jeść kolację vacsorázni jeść lody fagylaltozni, fagyizni jeść łakomie mohón enni jeść łyżką kanállal enni, kanalazni jeść mało keveset enni jeść mlaskając csámcsogva enni jeść na czym (vmin) vmiből enni jeść na kolację vacsorára enni (vmit) jeść na obiad ebédre enni (vmit) jeść na śniadanie reggelire enni (vmit) jeść obiad ebédelni jeść oczyma (átv.) szemmel enni; többet akar enni, mint amennyit bír; nagyobb a szeme, mint a gyomra jeść po ludzku rendesen enni; emberiesen enni jeść podwieczorek uzsonnázni jeść półgębkiem kelletlenül v. nagyon keveset enni jeść przy czym vminél v. vmi mellett (ülve) enni jeść smacznie jóízűen enni jeść śniadanie reggelizni jeść w stołówce menzán étkezni v. enni jeść widelcem villával enni jeść winogrona szemelgeti a szőlőt jeść z apetytem jóízűen v. jóétvággyal enni jeść z wielkiem apetytem jó étvággyal enni jeść za trzech három helyett enni jeść ze smakiem jóízűen enni jeść się emészti v. epeszti v. gyötri v. eszi magát; marakodni, marja egymást jeśli (jeżeli) [1. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne określające warunek, od którego spełnienia zależy to, o czym jest mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Jeśli będziesz dobrze się uczył, to dostaniesz stypendium.; 2. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne określające okoliczności, w jakich zachodzi stan rzeczy, o którym mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Martwiła się bardzo, jeśli kogoś spotykało nieszczęście.; 3. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne określające założenie, przy którym jest prawdziwe lub może się spełnić to, o czym jest mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Jeśli dobrze pamiętam jego życiorys, to studiował najpierw filozofię, a potem prawo.; 4. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne określające przesłankę, na podstawie której można wywnioskować to, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Jeśli nie wychodzi z domu od tygodnia, to musi być chory.; 5. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne uzasadniające pytanie retoryczne zawarte w zdaniu nadrzędnym, np. Co mają powiedzieć inni, jeśli ty narzekasz na brak pieniędzy.; 6. spójnik używany do ostrzeżenia rozmówcy przed negatywnymi konsekwencjami działania, o którym mowa w zdaniu podrzędnym, np. Jeśli tu jeszcze raz przyjedziesz, to wyrzucę cię za drzwi.; 7. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne, w którym zakłada się możliwość zajścia pewnego zdarzenia ocenianego jako

99 2292 nieistotne, np. Jeśli nawet będę musiał wyjechać, to zostaną inni.; 8. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne, którego prawdziwość nie jest wykluczona, np. Jeśli czegoś tej zupie brakuje, to pieprzu.; 9. spójnik wprowadzający zdanie podrzędne, w którym jest mowa o zdarzeniu uważanym za nieprawdopodobne do tego stopnia, co zdarzenie charakteryzowane w zdaniu nadrzędnym, np. Jeśli on dotrzyma tajemnicy, to mi kaktus na dłoni wyrośnie.; 10. spójnik łączący dwa zdania o treściach przeciwstawnych, np. Jeśli w szkole zachowywał się skandalicznie, to w domu był wyjątkowo grzeczny.; 11. spójnik wraz ze słowem nie przyłączający wyrażenie, które rozszerza potencjalny zakres odniesienia charakterystyki przedstawionej w zdaniu, np. Przejechaliśmy już pięćset kilometrów, jeśli nie więcej.; 12. spójnik wraz ze słowem nie łączący dwa zdania lub równorzędne składniki zdania w konstrukcję komunikującą, że ma miejsce jeden z dwóch przedstawionych w niej stanów rzeczy, np. Zawsze go coś bolało, jeśli nie brzuch, to głowa.] ha, hogyha jeśli będzie potrzeba ha szükséges lesz jeśli chcesz ha akarsz ; hogyha akarod jeśli chodzi o moje zdanie ami a nézetemet v. véleményemet illeti Jeśli czynią to na zielonym drzewie, cóż będzie na suchym? (Łk 23,31) Mert ha a zöldellő fával így tesznek, mi lesz a sorsa a kiszáradt fának?" (Lk. 23,31) jeśli jakiś warunek zostanie spełniony, wtedy - ha kielégít vmilyen fétételt, akkor jeśli łaska szabad kérnem jeśli masz ochotę ha kedved tartja jeśli mi jeszcze słówko piśmiesz, to.. ha még egy szót szólsz, akkor.. jeśli mi pamięć nie myli ha emlékezetem nem csal jeśli mi zdrowie posłuży ha az egészségem megengedi jeśli mnie pamięć nie myli ha emlékezetem nem csal jeśli mnie pamięć nie zawodzi ha emlékezetem nem csal jeśli nie robisz kolacji, to trzeba iść na kolację do restauracji hogyha nem csinálsz vacsorát, akkor étterembe kell menni vacsorázni jeśli o mnie chodzi ami engem illet jeśli okoliczności pozwolą ha a körülmények megengedik jeśli się spieszysz ha sietsz jeśli to jest lekcja piąta, to uczę się pięknego języka polskiego miesiąc i tydzień ha ez az ötödik lecke, akkor egy hónapja és egy hete tanulom a szép lengyel nyelvet jeśli to panu dogodnie ha önnek ez megfelel jeśli tylko będzie można hacsak egy mód lesz rá jet lag [wym. dżet leg] [zmęczenie, ból głowy, problemy ze snem itp., pojawiające się u osoby, która podróżując samolotem, szybko przekroczyła kilka stref czasowych] jellag [jetlag (kiejtése: dzsetleg; nincs elfogadott magyar neve, gyors időzóna-átlépés -nek lehet nevezni), időzónaváltás-szindróma vagy orvosi nevén desynchronosis a cirkadián ritmusban történő változás által kiváltott fiziológiai tünetegyüttes; az alvászavarokon belül a cirkadián ritmus zavarai közé sorolják. Tipikusan hosszú, kelet-nyugati irányú repülőutak során lép föl, innen kapta nevét is.] jet set [wym. dżet...] [ang. 'jw.'; jet 'rakietowy (napęd); odrzutowiec'; set 'grupa, zespół; kółko'. międzynarodowe towarzystwo ludzi bogatych, o światowym stylu życia] (ang) jet set; a felső tízezer Jetraam, Jitroam (pozostałość ludu) [szósty syn Dawida z Egli, Eli] Jetraam [Dávid hatodik fia, feleségétől, Eglától] Jetro (ekscelencja) [kapłan madianicki, teść Mojżesza. U niego Mojżesz spędził 40 lat. Po wyjściu Izraelitów z Egiptu odwiedził Mojżesza na puszczy, przyprowadzając mu żonę Sypporę i dwóch synów Gerszona i Eliezara. Dał Mojżeszowi praktyczne wskazówki do zawiadywania wielką masą narodu na puszczy (był świetnym administratorem). Mojżesz opowiedział mu jak Bóg pomógł Izraelitom w wydostaniu się z potężnego Egiptu. Jetro był tym tak zachwycony, że złożył ofiarę Bogu Izraela, na co zaprosił Mojżesza i Aarona, po czym jednak znów powrócił do swego narodu (Madianitów), któremu znów był kapłanem jak przedtem. On podziwiał Boga Izraela i nawet cieszył się z Izraelitami, dlatego też może służyć jako typ pogan (narodów), którzy uczestniczą w osiągnięciu zbawienia wraz z Izraelitami. Jednak więcej służy nam jako typ człowieka (z przygotowaniem teologicznym) który widzi dzieło Boże, bierze udział w wielbieniu prawdziwego Boga, jest więcej zainteresowany sprawami drugorzędnymi, nieduchową organizacją zewnętrzną, ale nie chce kroczyć po drodze wiodącej do wiecznego Kanaan; nawet wraca do tych, co nie wielbią prawdziwego Boga i jest im nadal

100 2293 kapłanem; z czego wniosek, że on nigdy prawdziwego Boga nie poznał. Lubił życie religijne, ale nie wielbił Boga w Duchu i w Prawdzie. On występuje także pod innymi imionami: Raguel, Reuel.] JETRÓ (magasztosság, erény, fenség, kiválóság, előkelő, fejedelem) [Midián papja, igazi neve valószínűleg "Reuél" (2) (2Móz 2,18); Cipporának, Mózes feleségének atyja (2Móz 2,21; 3,1); bölcs tanácsot adott Mózesnek (2Móz 18,14-24)] jettatura jettatura v. Gettatura (olasz, ejtsd: dset-) szemmel való megigézés, szemverés, szemmelverés jezderkusie! [o rany!, okrzyk przestrachu, (zob. zwroty śląskie)] ó; Isten szerelmére! [Słowniczek języka śląskiego] (felkiáltás) jezdnia [część ulicy przeznaczona dla ruchu kołowego] úttest, kocsiút jezdnia trójpasmowa háromsávos út jezdny, -a, -e [1. przeznaczony do jazdy; 2. daw. jeżdżący na koniu] 1. lovas, tüzér; 2. kocsizható, járható jezdny [1. daw. żołnierz służący w konnicy; 2. daw. żołnierz prowadzący konno zaprzęg wozu lub działa] ] lovas, tüzér katona; hajtó jeziora tavak jeziora lodowcowe [jezioro glacjalne - rodzaj jeziora powstającego na przedpolu lub w obrębie lodowca, zasilane wodami z jego topnienia] gleccsertó Jeziora Palestyńskie, zwane także Morzami [przez trzy przepływa rzeka Jordan: 1. Wody Merom (wysokie miejsce), zwane także Jezioro Hule. Leży na północ od Jeziora Galilejskiego, około 2 m ponad poziomem rnorza. Jego długość z północy na południe wynosi około 5 km, a szerokość od wschodu na zachód około 2 km. Wokoło bagna z mnóstwem papirusów. Nad tym jeziorem Jozue pobił zjednoczonych królów. 2. Jezioro Galilejskie, zwane także Morze Galilejskie, także Tyberiadzkie. Przez jezioro Genezaret przepływa rzeka Jordan; jego długość wynosi około 20 km, szerokość około 12 km, głębokość dochodzi do 45 m; jego wody nieco słone; leży 200 m poniżej poziomu Morza Śródziemnego; a okolice górzyste. W Starym Testamencie wspomniane tylko kilka razy, natomiast bardzo często spotykamy jego nazwę w Nowym Testamencie. Tam Pan ukazał się po swoim zmartwychwstaniu. 3. Jezioro Martwe, także Jezioro Słone, Morze Martwe, Morze Słone. Północna jego część oddalona około 22 km od Jerozolimy. Długość około 73 km, największa jego szerokość dochodzi do 16 km, leży około 400 m poniżej poziomu Morza Śródziemnego, dosięga głębokości do 420 m; z obydwu stron teren górzysty. W Starym Testamencie wymiene jako granica między Kanaan i innymi krajami. Dzisiejsza jego nazwa Bahr-Lut oznacza jezioro Lota. 4. Morze Jazer, małe położone w Gilead, na północny-wschód od północnej części Jeziora Słonego. 5. Morze Wielkie to dzisiejsze Morze Śródziemne także Morze Ostatnie lub Morze Wschodnie. Morze Joppy (Jafy). Morze Filistyńskie. 6. Morze Czerwone, także Morze Egipskie.] (földr.) Palesztina tavai (tengerei) [Mérom tó, Galileai-tenger stb.] jeziorko tavacska jeziornik tavi halász; tóparti lakos jeziorny, -a, -e tavi jezioro [naturalne zagłębienie lądu tworzące zbiornik wodny niemający połączenia z morzem] tó Jezioro Aralskie Aral-tó jezioro bezodpływowe lefolyástalan tó; lefolyás nélküli tó; zárt tó, levezetés nélküli tó Jezioro Bodeńskie Boden-tó jezioro Busko [(Starościńskie) powierzchnia - 48,5 ha, gł. ok 3 m.] = 1. jezero Buško [(w Bośnii i Hercegowinie)] Busko-tó [przy jeziorze Busko: Busko-tónál] linia brzegowa jeziora Busko (Wierzchowo, w Polsce) jezioro Busko (w Bośni) Busko-tó [Bosznia-Hercegovina]

101 2294 jezioro Busko Żabinek jezioro erozyjne eróziós tó Jezioro Genewskie Genfi-tó Jezioro Gienezaret * Jeziora Palestyńskie Genezáret-tó (Lk 5,1) Jezioro Kaspijskie, Morze Kaspijskie Kaszpitenger jezioro lodowcowe, polodowcowe [jezioro powstałe wskutek działalności lodowca] jégtenger Jezioro Martwe Holt-tenger jezioro odpływowe nyílt tó, lefolyással rendelkező tó jezioro podziemne föld alatti tó jezioro rybne halastó jezioro słone sós vízű tű Jezioro Szczyrbskie [niem. Tschirmer See, węg. Csorbató) miejscowość u podnóża Tatr Wysokich na Słowacji.] Csorba-tó jezioro sztuczne mesterséges tó jezioro tamowe zsiliptó, duzzasztott tó, felduzzasztott tó, víztároló jezioro tektoniczne tektonikus tó Jezioro Tyberiadzkie (hebr.: ת ים,כנ Jam Kineret; arab.: بري ا ب ح يرة,ط Al-Bahr at-tabarijja) [jest największym jeziorem słodkowodnym Izraela, położonym na północy kraju w Galilei. Niektórzy nazywają je morzem, jednak w rzeczywistości jest to jezioro przepływowe, przez które przepływa rzeka Jordan, która wraz z jeziorem stanowi podstawowe źródło wody dla Izraela. Specjalny system wodnych rurociągów transportuje wodę z północy kraju na południe z jeziora Tyberiadzkiego aż na pustynię Negew.] Galileai-tenger [Izrael legnagyobb édesvizű tava. Más nevei: Kinneret-tó, Tiberias-tó, a Bibliában Genezáreti tó óta a Világörökség várólistáján szerepel, a Jézus és az apostolok galileai útvonala gyűjtőelnevezésen belül. A Föld legalacsonyabban (209 méterrel a tengerszint alatt) fekvő édesvizű tava. (Az abszolút rekordtartó a közeli, sós vizű Holttenger.) Hossza mintegy 21 kilométer, legnagyobb szélessége 13 kilométer. Kerülete mintegy 53 kilométer, területe 166 km², legnagyobb mélysége mintegy 43 méter, vízmennyisége körülbelül 4 km³. A tó vizén járt a Biblia szerint Jézus.] Jezioro Wiktorii Jezioro Wiktorii (Ukerewe, ang. Lake Victoria) [jezioro pochodzenia tektonicznego, położone w na Wyżynie Wschodnioafrykańskiej w kotlinie między Wielkim Rowem Zachodnim a Wielkim Rowem Wschodnim.] Viktória-tó Viktória-tó (másként Victoria Nyanza vagy Ukerewe vagy Nalubaale) az Afrikai Nagy Tavak egyike. jezioro zielone zöld tó jeziorowy, -a, -e [przymiotnik od: jezioro] tavi jeziorzysko [duże, błotne jezioro zarastające roślinnością] tó; kiszáradt tómeder, tavak vidéke, tóvidék jeziorzysty, -a, -e [pełen jezior] tavas, tavakkal borított, tószeró, tóhoz hasonló Jezreel * Jizreel Jezréel Jezuici (pełna nazwa: Towarzystwo Jezusowe łac. Societas Iesu (SI)) [męski papieski zakon apostolski Kościoła rzymskokatolickiego, zatwierdzony przez papieża Pawła III 27 września Towarzystwo Jezusowe zostało założone w głównej mierze do walki z reformacją, by bronić i rozszerzać wiarę oraz naukę Kościoła rzymskokatolickiego, przede wszystkim przez publiczne nauczanie, Ćwiczenia duchowne, edukację i udzielanie sakramentów. Dnia 15 sierpnia 1534 roku w kaplicy Świętego Dionizego na wzgórzu Montmartre grupa studentów Sorbony z św. Ignacym Loyolą na czele złożyła ślub czystości, ubóstwa i pielgrzymki do Jerozolimy, a jeśli byłoby to niemożliwe, oddania się do dyspozycji papieża. Po ukończeniu studiów, nie mogąc udać się do Ziemi Świętej, z powodu wojen toczonych przez Wenecję, oddali się do dyspozycji papieża. 3 października 1539 w Tivoli, papież Paweł III zatwierdził ustnie pierwszą wersję reguły zakonnej znanej jako Formuła Instytutu Towarzystwa Jezusowego, wypowiadając przy tym słowa: Digitus Dei est hic! (Jest w tym palec Boży). Zatwierdzenie tejże nastąpiło Listem Apostolskim Regimini militantis Ecclesiae z dnia 27 września 1540 roku przez tego samego papieża. Juliusz III zaś 21 lipca 1550 roku zatwierdził zmienioną i rozszerzoną wersję Formuły (reguły) oraz

102 2295 określił na nowo dotychczas wydane indulty i przywileje.] jezsuiták (latinul Societas Jesu) [a Jézus Társasága katolikus szerzetesrend tagjai. A társaság magyarul főként jezsuita rend néven ismert. A Jézus Társasága jelenleg a katolikus egyház legnagyobb létszámú szerzetesrendje. Világszerte mintegy jezsuita él összesen 126 országban. Elsősorban lelkigyakorlatokkal, neveléssel és oktatással, a médiával, valamint szociális és egyéb lelkipásztori munkákkal foglalkoznak. Jelmondatuk: Mindent Isten nagyobb dicsőségére!, illetve A hit szolgálata és az igazságosság előmozdítása.] jezuicki, -a, -ie [odnoszący się do jezuity, właściwy jezuitom] jezsuita; (átv.) kétszínű, képmutató, álszent, agyafúrt, cselszövő, hamis, ravasz; jezsuita, lutheránus; (építészet) stílus jezuita [jezuita członek Towarzystwa Jezusowego, skr. TJ (łac. Societas Jesu, skr. S. J.), zgromadzenia zakonnego założonego przez Ignacego Loyolę w celu walki z reformacją i obrony papiestwa; przen. człowiek przebiegły, obłudny, skryty; intrygant.] jezsuita (pap v. szerzetes), katolikus szerzetes, a Jézustársaság tagja; (átv.) képmutató, álszent, ravasz, számító, cselszövő jezuitka jezsuita apáca; (átv.) ravasz, számító, cselszövő nő jezuityzm [jezuityzm obłuda; przewrotność, perfidia, makiawelizm; 1. sposób postępowania właściwy jezuitom; 2. fałsz, obłuda, przewrotność] jezuitizmus; (átv.) alakoskodás, képmutatás, agyafúrtság, hitszegés, álnokság, cselszövés Jezus (łac. Iesus, gr. Ἰησοῦς) [imię męskie pochodzenia hebrajskiego. W niektórych kulturach używane jako imię własne, głównie w kręgu kulturowym języka hiszpańskiego. Polska forma imienia wywodzi się z formy łacińskiej i greckiej. Forma grecka jest przekształceniem imienia hebrajskiego, ושי,עושי Jehoszua, w formie skróconej Jeszua. Imię hebrajskie oznacza "JHWH zbawieniem". Forma aramejska ma postać Jeszua. W Kościołach chrześcijańskich imię Jezus otoczone jest czcią jako imię własne wcielonego Syna Bożego. W Kościele katolickim czczone jako Najświętsze Imię Jezus. Etymologicznie imię Ješua znaczy Bóg jest zbawieniem, Bóg zbawia. Jézus (lat.iesus, gör. Ἰησοῦς) Jezus Chrystus (z hebr. ישו,ישוע Joszue aram. Jeszua, JHWH pomocą, zbawieniem i z gr. Χριστός Christós, namaszczony, pomazaniec, mesjasz, ur. ok. 8-4 p.n.e., zm. ok n.e.), Jezus a. Jezus z Nazaretu [1. imię Syna Bożego we wszystkich wyznaniach chrześcijańskich; 2. centralna postać chrześcijaństwa, zgodnie z wierzeniami chrześcijan założyciel chrystianizmu, Syn Boży i Zbawiciel. Dla większości wyznań i kościołów chrześcijańskich (trynitarskich) Jezus jest także wcieleniem Boga w osobie Syna Bożego. W islamie uznawany jest za proroka.] - Jézus (ismert a Jézus Krisztus és a názáreti Jézus néven is) [az Újszövetség és a kereszténység központi személyisége, a legnagyobb hatású vallási alakok egyike. A többségi keresztény tanítás szerint a Szentháromság egyik személye, Isten fia, és az emberiség Megváltója, aki emberré lett, keresztre feszítették és feltámadt. Más vallások is tiszteletben tartják, az iszlám például prófétaként tekint rá.] Jezus Chrystus - imię Jezus pochodzi z hebrajskiego Joszua, albo Jehoszua. W znaczeniu Jahwe jest zbawieniem; słowo Chrystus jest łacińskie, z greckiego Christos, hebr. Masziach, co znaczy Mesjasz lub Pomazaniec. Z punktu widzenia historycznego, Jezus był synem Marii i wychowankiem Józefa, cieśli z Nazaretu, zaś wg prawa świeckiego i żydowskiego jest On legalnym synem Józefa i Marii. Nowy Testament podaje dwie Jego genealogie (rodowody) i obydwie mają małe niedokładności. Ewangelia Mateusza jest głównie pisana dla Żydów i dlatego tam podkreślana jest strona królewska i przodkowie Józefa, który był legalnym ojcem Jezusa; a to w tym celu, aby udowodnić Żydom, że Jezus ma prawo do tytułu Mesjasza. Ta Ewangelia nazywa Go synem Dawida, a rodowód Jego rozpoczyna od Abrahama, zaś Ewangelia Łukasza podaje Jego rodowód wstecz aż do Adama. W tej Ewangelii chodzi raczej o podkreślenie nasienia kobiety i dlatego w niej częściej jest mowa o Marii, która mogła być córką Helego, a Józef nazwany został synem, bo i

103 2296 zięciów w Starym Testamencie nazywano synami. Wzmianki w Nowym Testamencie wskazują widocznie także na tę możliwość. Jak wyglądały czasy Jego dzieciństwa, nie wiemy, widocznie tak jak u każdego normalnego dziecka w ówczesnej rodzinie żydowskiej. Z wieku chłopięcego wiemy tyle, że rodzice Jego zabrali Go raz do Jerozolimy, gdzie w drodze powrotnej stwierdzili Jego nieobecność, a po cofnięciu się w poszukiwaniu Go znaleźli Go siedzącego, w świątyni i rozprawiającego z nauczycielami (doktorami). O Jego wieku młodzieńczym nie wiemy nic. Przypuszczamy, że jako syn cieśli pracował jak każdy inny syn, pomagając rodzicom Swoim. Naukę Swoją zaczął głosić po ukończeniu 30 lat życia, aby zadość uczynić prawu które wymagało tej granicy wieku od tych, co wstępowali w życie publiczne. Został ochrzczony przez Jana Chrzciciela; pomazany Duchem Świętym; był człowiekiem i dlatego mógł być ofiarą za grzechy ludzi; był antytypem Baranka Wielkanocnego, Barankiem Bożym w Ewangelii Jana 1;29. Był kuszony przez diabła, jak każdy inny człowiek, Mat. 4;1; poddał się wszystkim prawom życia ludzkiego: cierpiał głód, czuł pragnienie, spał, czuł zmęczenie. Czas głoszenia Jego nauki trwał przeszło trzy i pół roku. Nie był tylko teoretykiem ale i wykonawcą, czynicielem słowa; wykonał, co prorocy o Nim mówili; nie robił błędów, nie kłamał, ale mówił prawdę; miłował, był litościwy i sprawiedliwy; pokazał wzór człowieka, którego Bóg chciał; nie chciał zadawać cierpień, ale Sam cierpiał; nie kazał drugim kłaść życia za Siebie, ale kładł Swoje za drugich. Udowodnił, że jest Zbawicielem dla każdego, co wzywa Imienia Jego; pośrednik między człowiekiem a Bogiem; Orędownikiem dla atakowanych i oskarżanych przez szatana; jest duchowym Królem dla Izraela, Najwyższym Kapłanem i przyszłym Sędzią żywych i umarłych. Jego działalność, znaczenie i stanowisko przedstawiają nam także Jego tytuły: Pan, Syn Człowieczy, Baranek Boży, Chrystus (Mesjasz), Syn Marii i cieśli (dla świata), Syn Boga, Najwyższy Kapłan, Król Izraelski, Sędzia żywych i umarłych, Zbawiciel Świata, Orędownik, który wstawia się za nami u Boga, Odkupiciel, Wybawiciel, Emanuel, Immanuel (Bóg z nami). W Starym Testamencie spotykamy liczne typy Jezusa, do których między innymi należą: Aaron, ofiara Abla, ofiara całopalna, biała tkanina, Jozue, wanna miedziana, manna, Melchisedek, Mojżesz. Jezus Chrystus przed przyjściem w ciele istniał i działał (co nazymay praegzystencją). Jego wstąpienie w ciało ludzkie nazywamy także karnacją. Jezus Chrystus zmartwychwstał w trzeci dzień po ukrzyżowaniu i przez 40 dni wędrował po ziemi w innym (zmartwychwstałym, uwielbionym) ciele i w tym widziany tylko przez tych, co w Niego wierzyli. * JÉZUS KRISZTUS. A héber Jésua, Jehosua, Jósua (üdvöt hozó, üdvözítő, szabadító, megváltó; Jahve az üdvösség, a szabadítás) görög alakja: "Jesous"; Ő a "Massiach", görögül; "Christos" = "felkent". Krisztus tehát annyit jelent: "a Felkent" (ApCsel 10,38), Jézus pedig: "Megváltó", "Üdvözítő", "Szabadító" (Mt 1,21.25; Lk 1,31). Jézus a neve, Krisztus (a Felkent) a méltósága. 1. Élete és munkássága. A Biblia bizonyságot tesz Jézus préegzisztenciájáról (előzetes létéről), azaz hogy már emberré válása előtt Istennél volt (Jn 1,1). Minden Őbenne, Őáltala és Őreá nézve teremtetett (Kol 1,16). Már Mózes és az ÓSZ-i próféták is róla szóltak (Jn 5,46; Lk 24,27.44). Az ÓSZ-i korban mint "az Úr Angyala" jelent meg (1Móz 18,1-19). Testté válásakor emberi természetet vett fel, hogy Istent ezáltal még tökéletesebben jelentse ki az embereknek (Jn 1,14.18), és hogy az embereket megváltsa (Mk 10,45). Még most is "Emberfia", és Isten előtt a mennyben közbenjár a szentekért (1Jn 2,1; Zsid 7,25). Egy napon majd visszajön az Ő népéért, minden embert megítél, és felállítja itt az 1000 éves királyságát, melyben bűn és halál még lesz (Ézs 65,20). 2. Földi szolgálata. Az ÓSZ-ben megígért Messiás akkor jött el, amikor eljött az idők teljessége (Gal 4,4). Isteni előrelátásban Isten előkészítette a megfelelő hátteret és feltételeket a Messiás megjelenéséhez és küldetése betöltéséhez. Láthatjuk pl. Isten kezét abban, miként használta fel Augustus császárt eszközül arra, hogy Jézus a próféták által megjövendölt helyen jöhessen a világra (Lk 2,1-7; Mik 5,2). A pásztorok és napkeleti bölcsek jelentik egyfelől a szegények és kicsinyek örömét, hogy láthatják a Megváltót, másfelől a pogányok vágyakozását, hogy részesek lehessenek Jézus emberré válásának áldásaiban. Jézus nem volt egyszerűen Isten követe, mint az ÓSZ-i próféták, hanem Isten örök Fia, Aki emberi természetet vett fel, és mégis mentes maradt a bűn legkisebb foltjától is. Személyében isteni és emberi természetet egyesített. A gyermek Jézus úgy nőtt fel, mint minden más gyermek, növekedett testben, bölcsességben és ismeretben. Csodákat csak nyilvános működésének megkezdése után tett. A Jordánban történt (megkeresztelésekor) bemerítésekor elnyerte a Szent Szellem kenetét, hogy így fel legyen készítve a szolgálatra. Rögtön azután megkísértette a Sátán, hogy szakadjon el a Mennyei Atyától való közvetlen függésétől, és csak arra alapozzon mindent, hogy Isten Fiának tekintik. Ő azonban ellenállt a kísértésnek. Működése és szolgálata csak rövid ideig tartott, két és fél - három és fél év között. János evangéliuma kiegészíti a szinoptikusokat azzal, hogy közli munkásságának színtereit. Eszerint Jézus szolgálatának nagy része Júdeában történt, míg a szinoptikusok inkább a Galileában végzett munkásságára összpontosítanak, bár ezek is megemlítik, hogy Jézus működése kiterjedt egészen Tírusz és Szidón vidékéig (Mt 15,21-28); Cézárea Filippiig (Mt 16,13kk.); Tízváros vagy Dekapolis területére (Mk 7,31) és Samáriára (Lk 9,51-56). Galileai működése alatt állandó szálláshelyévé Kapernaumot tette; innen járt ki a környékre, betegeket gyógyított,

104 2297 démonokat űzött ki és hirdette az Isten országának eljövetelét. "Isten országa" Istennek az emberek fölötti királyi uralmát jelenti, amelyet azok, mint az Ő teremtményei, engedelmesen és készségesen elfogadnak. Ez az ország éppúgy jelenlegi, mint jövőbeni valóság. A már most megjelenő Isten országába azáltal lép be az ember, hogy hisz az Isten Fiában. Végső szakasza pedig azzal veszi kezdetét, hogy Jézus visszajön hatalomban és dicsőségben. Jézus egyik jellemző tanítási módszere a példázatokban való beszéd volt. Ezeket egyfelől azért használta, hogy az igazságot elfedje ellenségei elől, akik csak arra lestek, hogy mond-e valami önmagára nézve terhelőt, aminek alapján elfoghatják; másfelől a példázatokkal akarta Jézus az igazságot barátai számára minél világosabbá és érthetőbbé tenni. Szolgálatának elején Jézus főként a nagy sokasághoz fordult tanításával. Népszerűsége a tömegek előtt addig tartott, amíg az ötezrek megvendégelésekor nem volt hajlandó elfogadni, hogy Izráel királyává tegyék, és amikor félreérthetetlenül kifejezésre juttatta, hogy Ő nem politikai megváltó és messiás, hanem "mennyből való kenyér" (Jn 6). Ettől kezdve a nagy tömegek elmaradtak mellőle, és Jézus idejének nagy részét azzal töltötte, hogy a tizenkettőt oktassa, kiváltképpen az előtte álló kereszthaláláról és feltámadásáról. De még legmeghittebb tanítványai sem tudták belátni, miért kell meghalnia, még akkor sem, amikor felismerték benne a Messiást, az élő Isten Fiát, ahogyan azt Péter Cézárea Filippinél kijelentette (Mt 16,13kk.).Legnagyobb ellenfelei az írástudók és farizeusok voltak, akik rossz néven vették tőle, hogy a törvény hagyományait - amelyet ők oly kínos pontossággal betartottak - elvetette, és megbotránkoztak azon, hogy isteni származásúnak mondta magát, és mert igényt tartott arra, hogy az embereknek megbocsáthassa bűneiket. Ezek azután ellenfeleikkel, a sadduceusokkal és heródespártiakkal összefogtak, hogy Jézust megöljék.megdicsőülése után Jézus tántoríthatatlanul ment Jeruzsálem felé, hogy ott a kereszten betöltse küldetését. Valamennyi evangélium tudósításának legalább a negyedrésze Jézus szenvedéséről és feltámadásáról szól, amiből láthatjuk, hogy ezeknek az eseményeknek milyen kimagasló jelentőséget tulajdonít a Szent Szellem. Krisztus azért jött, hogy meghaljon. Feltámasztása által azonban az Atya megerősítette, hogy mindaz, amit Jézus önmagáról és a küldetéséről mondott: igaz. 3. Nevei, címei, tisztségei. A Jézus név azt jelenti: "szabadító" (Mt 1,21), és a héber "Jósua" névnek felel meg. Rendszerint más neveivel együtt használatos, ha egyedül áll, akkor kétségkívül ember voltát hangsúlyozza. Krisztus annyit jelent: "felkent", Krisztus a héber "messiás" szó görög megfelelője. Ez a címe gyakran a határozott névelővel együtt fordul elő, hogy így mutasson rá: nála "a megígért Krisztus"-ról van szó. Jézus olykor megtiltotta az embereknek, hogy őt Messiásként ismertté tegyék (Mt 16,20). Jézus tudta, ha a zsidók ezt a címét nyilvánosan használják Vele kapcsolatban a nép előtt, az egyszerű emberek föllelkesednének és politikai messiást látnának benne. Mivel ez nem állt Jézus szándékában, megtiltotta ennek a névnek a használatát, az apostolok kivételével (Mt 16,16). Az "Immánuel" név mindössze kétszer fordul elő (Ézs 7,14; Mt 1,23), és azt jelenti: "velünk az Isten". Názáretben töltött évei miatt gyakran a "názáreti" (a héber "nécer"-ből Csemete, Vesszőszál) melléknevet adták neki (Lk 24,19). Amikor Jézus önmagáról beszélt, rendszerint ezt a melléknevet használta: az "Emberfia". Lehet, hogy ezzel alkalmanként az ember voltát is hangsúlyozni akarta, főként azonban arra szolgált ez a megjelölés, hogy lényének földöntúli voltára, személyének mennyei jellegére utaljon (Dán 7,13). Az "Isten Fia" elnevezés az Isten egyszülött Fiának egyetlenszerűségére utal. Figyelemre méltó, hogy Jézus, valahányszor az Atyáról beszélt, egy olyan sajátos, egyedülálló viszonyt engedett fölismerni, amilyenben egyetlen ember sem lehet Istennel. A "Dávid Fia" (Mt 21,9; Lk 18,38) messiási cím, amely úgy mutat Reá, mint aki a Dáviddal kötött szövetséget betöltötte. Csak kevés hely mondja ki nyíltan hogy Jézus maga "Isten" (Jn 1,1.18; 20,28; Róm 9,5; Tit 2,13; Zsid 1,8). Az "Úr" megjelölés (ApCsel 2,36; 10,36; Róm 10,9; 1Kor 8,6; Fil 2,11) Jézus felségéről és hatalmáról beszél, arról, hogy Ő a feje mind az egyes hívőnek, mind az egész Gyülekezetnek, és Úr mindenek felett. "Az Ige" (Jn 1,1.14; 1Jn 1,1) elnevezés arról beszél, hogy Jézus Isten kijelentője, és Benne teljesedett be Isten szava és ígérete. A "szolga" (Fil 2,7) szó azt mutatja, hogy az ősgyülekezet meglátta Jézusban Azt, Akit már az ÓSZ Isten rabszolgájának nevez (Ézs 53; vö. még Mt 12,17-21). Az "üdvözítő" név arra utal, ami végett Jézus erre a világra jött (Lk 2,11; Jn 4,42). Jézus szabadító küldetésére utal az "Isten báránya" címe is (Jn 1,29-36). A Zsidókhoz írt levél "Főpap"-nak is mondja Jézus Krisztust, az 1Tim 2,5 pedig "közbenjáró"-nak. Pál használja az "utolsó Ádám" kifejezést (1Kor 15,45), ellentétben az "első Ádám"-mal, amellyel a bűn végzetes következményeit kívánja kifejezésre juttatni, amely Ádám engedetlensége által jött a világba, és amelyet Jézus megváltó tettével érvénytelenített, és következményeit felfüggesztette. 4. Jelleme. Lehetetlenség Jézus minden jellemvonását tökéletesen leírni. De meg kell említenünk néhány tökéletes tulajdonságát; ezzel azonban nem azt akarjuk mondani, hogy ezekért lett volna magasabban minden földi halandónál. Jezus, Maria! Jézus, Mária! Jezus [współpracownik Pawła i jego pocieszyciel, Żyd, zwany także Justus. Do dziś w niektórych krajach daje się imię Jezus (np. w Hiszpanii, Portugalii i innych).]

105 2298 JÉZUS JUSTUS (igazságos szabadító) [Pál munkatársa Rómában (Kol 4,11)] Jezusek 1. Jézuska; 2. álszenteskedő, képmutató jezusowy, -a, -e jézus-, jézusi; jezsuita jeźdźcy Apokalipsy [1. Czterej Jeźdźcy Apokalipsy; 2. zwiastuny nieszczęścia, końca, zagłady (Ap 6,1-8): I ujrzałem: gdy Baranek otworzył pierwszą z siedmiu pieczęci, usłyszałem pierwsze z czterech Zwierząt mówiące jakby głosem gromu: «Przyjdź!» I ujrzałem: oto biały koń, a siedzący na nim miał łuk. I dano mu wieniec, i wyruszył jako zwycięzca, by [jeszcze] zwyciężać. A gdy otworzył pieczęć drugą, usłyszałem drugie Zwierzę mówiące: «Przyjdź!» I wyszedł inny koń barwy ognia, a siedzącemu na nim dano odebrać ziemi pokój, by się wzajemnie ludzie zabijali i dano mu wielki miecz A gdy otworzył pieczęć trzecią, usłyszałem trzecie Zwierzę, mówiące: «Przyjdź!» I ujrzałem: a oto czarny koń, a siedzący na nim miał w ręce wagę. I usłyszałem jakby głos w pośrodku czterech Zwierząt, mówiący: «Kwarta pszenicy za denara i trzy kwarty jęczmienia za denara, a nie krzywdź oliwy i wina!» A gdy otworzył pieczęć czwartą, usłyszałem głos czwartego Zwierzęcia mówiącego: «Przyjdź!» I ujrzałem: oto koń trupio blady, a imię siedzącego na nim Śmierć, i Otchłań mu towarzyszyła. I dano im władzę nad czwartą częścią ziemi, by zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez dzikie zwierzęta.] apokalipszis lovasai, más néven Az Apokalipszis négy lovasa [a végítélet egyik előjeleként szerepel a bibliai Jelenések könyvében.] jeździć (jeżdżę, jeździsz; jeździłem, jeździłam; będę jeździł, będę jeździła) [1. przenosić się z miejsca na miejsce za pomocą środków lokomocji; 2. udawać się dokądś od czasu do czasu; 3. umieć posługiwać się jakimś środkiem lokomocji, sprzętem sportowym; 4. o pojazdach: kursować; też: przemierzać stale pewną trasę; 5. pot. przesuwać, wodzić po czymś; 6. ślizgać się] (ember) utazni, utazgatni (folyamatos; gyakorító különböző irányba); menni (járművel), járni; (jármű) járni, közlekedni, haladni jeździć autobusem busszal menni, buszon utazni jeździć komu po głowie vmi (folyton) a fejében jár vkinek jeździć konno lovagolni, lovon járni, lóháton menni jeździć konno po damsku női módra lovagolni jeździć na co vmire menni v. utazni (részvétel végett) jeździć na desce snowboardowej snowboardozni, hódeszkázni jeździć na deskorolce gördeszkázni jeździć na gapę potyán utazni, bliccelni jeździć na grzyby gombászni menni jeździć na kiju vesszőparipán lovagolni jeździć na kim, jeździć po kim nyargalni vkin, utazni vkire, dirigálni v. papucs alatt tartani vkit jeździć na łebka fizető utasként utazni (gépkocsin) jeździć na łyżwach korcsolyázni jeździć na miotle seprűn lovagolni jeździć na motocyklu motorozni jeździć na nartach sielni, sízni jeździć na nartach wodnych vízisízni jeździć na oklep szőrén megülni a lovat jeździć na polowanie vadászni v. vadászatra menni jeździć na rowerze kerékpározni, biciklizni jeździć na sankach szánkózni, ródlizni jeździć na wrotkach a. rolkach görkorcsolyázni jeździć nieprzepisowo szabálytalanul közlekedni jeździć okrętem v. statkiem hajózni jeździć po co vmiért v. vmi végett utazni v. utazgatni v. járni jeździć po szerokim świecie járja a nagy világot jeździć po świecie járni a világot jeździć po cudzych krajach idegen országokat beutazni jeździć powozem hintón járni jeździć samochodem autózni; gépkocsin járni jeździć taksówką taxival utazni, taxizni jeździć truchtem ügetésben v. ügetve lovagolni jeździć wozem kocsizni, kocsikázni; kocsin utazni v. menni jeździć z prędkością 10m/s 10 m/s sebességgel haladni jeździć za czym vmi végett v. vmi érdekében utazni v. utazgatni, eljárni jeździec [człowiek jeżdżący na jakimś zwierzęciu wierzchowym lub uprawiający jazdę konną] lovas; utazó, utas; zsoké, versenylovas

106 2299 jeździecki, -a, -ie lovasjeździectwo [sportowa polegająca na uprawianiu różnych form jazdy konnej] lovaglás jeż [1. ssak o ciele pokrytym ostrymi i twardymi kolcami; 2. krótko ostrzyżone włosy, sterczące do góry; 3. narzędzie rolnicze do spulchniania gleby; 4. wojsk. przenośna zapora z krzyżujących się wzajemnie prostopadłych belek oplecionych drutem] sün, sündisznó jeż europejski (Erinaceus europaeus) európai sün (szkarłupień); (wojsko) spanyolbak; borona jeż kluje kolcami a sündisznó tüskéivel szúr jeż morski [zob. jeżowiec] tengeri sün Jeż wschodnioeuropejski (Erinaceus concolor) [gatunek ssaka owadożernego, blisko spokrewniony z występującym w Polsce jeżem wschodnim] keleti sün Jeż zachodni, jeż europejski (Erinaceus europaeus) [gatunek ssaka łożyskowego z rzędu Erinaceomorpha, tradycyjnie zaliczany do owadożernych (Insectivora). Występuje w klimacie umiarkowanym na terenie od zachodniej Europy po zachodnią Polskę, Skandynawię i północno-zachodni obszar europejskiej części Rosji. Rzadko spotykany na północ od 60 N. Został introdukowany w Nowej Zelandii.] európai sün (Erinaceus europaeus) [az emlősök (Mammalia) osztályának a sünalakúak (Erinaceomorpha) rendjéhez, ezen belül a sünfélék (Erinaceidae) családjához tartozó faj. Régebbi besorolások szerint a rovarevők (Eulipotyphla vagy régebben Insectivora) rendjébe tartozott.] jeżdżenie utazás, kocsizás, lovaglás jeżdżenie na wrotkach görkorcsolyázás jeżeli [zob. jeśli] ha, hogyha; midőn, amikor, még amennyiben jeżeli ktoś czegoś nie rozumie, to zapyta lektora hogyha valaki vmit nem ért, azt megkérdezi a nyelvtanáról jeżeli nie hacsak nem jeżeli to tylko prawda! csak igaz legyen! ha ugyan ez igaz! jeżeli tylko hacsak jeżeli tylko możliwe hacsak lehet jeżenie berzenkedés, haj v. toll v. szőr felborzolása jeżogłówka (Sparganium L.) [rodzaj roślin jednoliściennych zaliczany w niektórych systemach klasyfikacyjnych (m.in. system Cronquista z 1981, system Reveala z lat i 2007) do monotypowej rodziny jeżogłówkowatych Sparganiaceae. W ujęciu Angiosperm Phylogeny Website rodzaj włączany jest do rodziny pałkowatych Typaceae. Gatunkiem typowym jest Sparganium erectum Linnaeus.] békabuzogány; 1. jeżogłówka gałęziasta (Sparganium erectum) (növ.) Ágas békabuzogány (Sparganium erectum); 2. Sparganium emersum Rehmann: jeżogłówka pojedyncza; 3. békabuzogány, Sparganium Tourn., vizi buzogányka, buzgánika botikós sás, vizi tövisdísznó, baka) a róla nevezett család (Sparganiaceoe) egyetlen génusza, 6 fajjal, mind a két világrész mérsékelt és hideg tájain, vizek partján és vizek árkában, hazánkban 3 fajjal. jeżasty, -a, -e [podobny do jeża] sünszerű, sümhöz hasonló, sün- Gatunki flory Polski Jeżogłówka gałęzista Sparganium erectum L. em. Rchb. s.s., syn. S. ramosum Curtis) [gatunek rośliny z rodziny jeżogłówkowatych (Sparganiaceae) (wg systemu Reveala) lub pałkowatych (Typhaceae) wg Angiosperm Phylogeny Website. W Polsce występuje pospolicie.] Ágas békabuzogány (Sparganium erectum)

107 2300 jeżogłówka najmniejsza (Sparganium minimum Wallr.) Lápi békabuzogány Latin név: Sparganium minimum WALLR. jeżogłówka pojedyncza (Sparganium emersum Rehmann, syn. S. simplex) Sparganium emersum jeżogłówka pokrewna (Sparganium angustifolium F. Michx., syn. S. affine Schnizl.) Sparganium angustifolium jeżogłówka różnolistna (Sparganium diversifolium Graebn.) Sparganium diversifolium jeżogłówka zapoznana (Sparganium neglectum Beeby) békabuzogány (Sparganium erectum subsp. neglectum) jeżogłówka purpurowa (Echinacea purpurea) bíborlevelű kasvirág v. lángvörös kasvirág v. bíbor kakasvirág (Echinacea purpurea) jeżowaty, -a, -e [przypominający jeża] sünhöz hasonló, sünjeżowiec [zwierzę morskie o ciele kulistym, okrytym wapiennym pancerzem z kolcami] (növény) labdatövis, szamárkenyér, (állat) tengeri sün Jeżówka (Echinacea Moench) [rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. Gatunkiem typowym jest Echinacea purpurea (L.) Moench] kasvirág (Echinacea) a fészkesek (Asteraceae) csövesvirágúak (Asteroideae) alcsaládjának egyik nemzetsége, tizenhét fajjal. Tudományos neve a görög 'echinos', azaz sün szóból származik.] jeżówka blada (Echinacea pallida Britt.) halvány kasvirág (Echinacea pallida) jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea Moench.) lángvörös kasvirág (Echinacea purpurea) jeżówka wąskolistna (Echinacea angustifolia DC.) keskenylevelű kasvirág (Echinacea angustifolia) jeżowy, -a, -e [przymiotnik od: jeż] sünjeżozwierz [1. duży, roślinożerny gryzoń, którego szyję i stronę grzbietową pokrywają długie, puste kolce, a resztę ciała gęste, szczeciniaste włosy; 2. gatunek gryzonia z rodziny jeżozwierzowatych] sül; tarajos sül jeżozwierz indyjski indiai sül Jeżozwierze, jeżozwierzowate (Hystricidae) [rodzina ssaków z rzędu gryzoni. Największym z gatunków jeżozwierzy jest żyjący także w południowej Europie jeżozwierz afrykański (Hystrix cristata). Niekiedy, błędnie, nazwą "jeżozwierz" określa się żyjące w Ameryce ursony.] Gyalogsül-félék (Hystricidae) jeżyć [stroszyć, nastawiać, podnosić (włosy, sierść)] felmereszteni, felállítani, égnek mereszteni; felháborítani, feldühíteni, felbosszantani jeżyć czuprynę, jeżyć grzywę égnek ereszti a haját v. sörényét; sünddisznóhoz hasonló hajviseletet hordani jeżyć się 1. być nastroszonym, wzniesionym; 2. wznosić się, sterczeć; 3. stawać się nieufnym; 4. być pełnym przeszkód, kłopotów itp.; 5. o przeszkodach, kłopotach: piętrzyć się] ágaskodni, felborzolja a szőrét; berzenkedni, mérgelődni, feldühödni, dühbe gurulni, felindulni, felbosszankodni, felizgulni, felbőszülni jeżyk [1. młody jeż; 2. zob. jeż w zn. 2.] sündisznócska, süni, sünike jeżyna (Rubus fruticosus) [pochodzi z Afryki, Wielkiej Brytanii i Ameryki Północnej. W wielu miejscach świata zbiera się nadal dzikie jeżyny. Jeżyna to drobne, lśniące, czarne pesteczki skupione wokół białego rdzenia. Posiada nietypowe dla owoców

108 2301 składniki odżywcze takie jak: wapń, magnez i żelazo, oprócz tego doskonałe źródło witamin C, A, E.] szeder, vadszeder (Rubus fruticosus) [Szeder (Rubus ulmifolius, Rubus sanctus, atâd vagy atâb). Kellemetlenül szúrós (4 Móz 33,55; Bir 8,7 és 16; Lk (6,44), kúszó növény, termése ehető, nedves és hűvösebb helyeken jól megél. Túlzott elszaporodása a föld művelését akadályozza (Ez 7,23 25 és 9,18). Károli tövis és tüske formában fordította le az atâd-ot.] Jeżyna fałdowana (Rubus plicatus W. et N.) [gatunek rośliny wieloletniej z rodziny różowatych (Rosaceae). Pochodzi z Europy. W Polsce roślina spotykana na całym niżu i w niższych partiach górskich.] (növ.) Vadszeder, Feketeszeder, Földiszeder, Szeder (Rubus fruticosus sensu Landolt, Rubus plicatus Whe. et N. E.) Szerinte a szöveg helyes értelmezése: angyal jelent meg neki tűz lángjában lebegve egy tüskebokor felett A zsidóság egyik legrégebbi jelképe, a menóra egy hétágú gyertyatartó, amely a Mózes által látott égő csipkebokrot szimbolizálja. (A menóra nem tévesztendő össze a hanukiahnak nevezett kilencágú gyertyatartóval) És megjelent neki az Örökkévaló angyala tűzlángban a csipkebokor közepéből; és ő látta; hogy íme a csipkebokor ég tűzben, de a csipkebokor nem emésztődik meg. (2Mózes 3:2.)] jeżyna popielica (Rubus caesius) Hamvas szeder (Rubus caesius) Jeżyna, ożyna a. ostrężyna (Eubatus Focke syn. Rubus L. - jako podrodzaj (nie rodzaj) [1. roślin z rodzaju malina (Rubus) z rodziny różowatych. Pozostałe gatunki tego rodzaju określa się w języku polskim jako malina; 2. rodzaj roślin z rodziny różowatych. Część przedstawicieli określana jest zwyczajowo w języku polskim malinami (gatunki o różnej przynależności w obrębie podrodzajów, które łączy czerwona barwa owoców i odpadanie ich od dna kwiatowego po dojrzeniu).] vadszeder [egész Európában elterjedt és hazánkban is gyakori gyümölcstermő gyógynövény. Latin neve: (Rubus fruticosus), rokon faja a hamvas szeder: (Rubus caesius). Népies neve: szeder.] Jeżyna krwista Rubus sanguineus Vérvörös szeder (Rubus sanguineus) [A valószínűsített égő csipkebokor : Moffat szerint bármelyik tüskés bokor lehetett az égő csipkebokor. jeżyna pospolita (Rubus fruticosus) jeżyna (Rubus fruticosus) vadszeder (Rubus fruticosus) [a Rubus nemzetséghez tartozó, egész Európában elterjedt, így hazánkban is gyakori gyümölcstermő gyógynövény. Tulajdonképpen gyűjtőfaj, vagyis egymáshoz nagyon hasonló, illetve egymással könnyen és gyakran kereszteződő kis-fajok összessége. Ezekből Magyarországon eddig több mint 160-at különítettek el. Ezek pontos megkülönböztetése nehéz, ugyanakkor a gyümölcsként vagy gyógynövényként való felhasználás szempontjából lényegtelen. Népies neve: szeder, fekete szeder, földi szeder.] jeżynowy, -a, -e szeder-, szederből készült jęcząco jajgató hangon, jajgatva, fájdalmasan, nyögve, óbégatva, sóhajtozva jęczący, -a, -e [przypominający jęk] jajgató, nyögő, óbégató, keservesen panaszkodó, sóhajtozó jęczeć (zob. jęknąć) nyögni, nyöszörögni, jajgatni, jajongani, nyafogni jęczeć w kajdanach béklyóban nyögni v. sínylődni jęczeć w niewoli fogságban senyvedni v. sínylődni jęczenie jajgatás, nyögés, óbégatás, keserves panaszkodás, sóhajtozás, siránkozás jęczmianka [słoma z wymłóconego jęczmienia]; jęczmionka árpaszalma

109 2302 jęczmieniówka árpapálinka jęczmienisko [pole, na którym rósł jęczmień] árpával bevetett föld, árpatarló jęczmienny, -a, -e [1. odnoszący się do jęczmienia; 2. zrobiony z ziarna jęczmienia] árpa-, árpaszerű jęczmienna kasza árpakása, árpadara jęczmienna kawa árpakávé jęczmienna mąka árpaliszt jęczmienne piwo árpasör jęczmienny chleb árpakenyér jęczmień 1, Jęczmień (Hordeum L.) [1. rodzaj zboża; też: nasiona tego zboża; 2. rodzaj zbóż z rodziny wiechlinowatych. W zależności od podziału wyróżnia się od 20 do 25 gatunków tego rodzaju traw jednorocznych lub trwałych. Pochodzi ze stref umiarkowanych półkuli północnej; 4. zboże używane już w starożytności jako pasza dla koni. Gdy nie było pszenicy, używano go do przygotowywania mąki i kasz dla ludzi. Dostarczał chleba ubogim, a pszenica dostarczała chleba zamożnym. Przy próbach winy żony składano ofiarę z mąki jęczmiennej bez oliwy i bez kadzidła, czym podkreślano niechwalebność tej sprawy. Gedeon porównany do słabego bochenka chleba z jęczmiennej mąki, któremu pomógł Bóg. Pan nakarmił pięcioma bochenkami jęczmiennymi (chlebami nędznych) i kilkoma rybami aż 5000 ludzi.] Árpa (Hordeum vulgare, Hordeum ditichon, Hordeum hexatichon, sěôrâh vagy s o rim) [Szintén kiterjedten termesztették (Móz 8,8 és Ruth 1,22), aratásáról is ír a Biblia (Ruth 2,17 és 23), valamint arról az esetről, amikor egy beérett árpatáblát Absolón felgyújtat (2 Sám 14,30). Koraisága miatt jégkárokat szenvedhet (2 Móz 9,31). Lisztjéből tisztán is sütöttek kenyeret (Bir 7,13; 2 Kir 4,42 és Jn 6,9), de az árpaszemet állatokkal is etették, szalmáját pedig almozásra használták (1 Kir 4,28).] Gatunki flory Polski: jęczmień dwurzędowy (orkisz, płaskur) (Hordeum distichon L.) uprawiany - kétsoros árpa v. sörárpa (Hordeum distichon) [az egyszikűek (Liliopsida) osztályának a pázsitfüvek (Poales) rendjéhez, ezen belül a pázsitfűfélék (Poaceae) családjához tartozó faj] jęczmień grzywiasty (Hordeum jubatum L.) antropofit zadomowiony díszárpa (Hordeum jubatum) jęczmień nadmorski (Hordeum marinum Huds.) efemerofit Tengerparti árpa (Hordeum marinum) jęczmień pawi (Hordeum zeocrithon L.) efemerofit - német-, tenkely-, páva-, legyező-, török- v., jeruzsálemi árpa (H. zeocrithon L.) jęczmień płonny, j. płony (Hordeum murianum L.) antropofit zadomowiony egérárpa (Hordeum murinum) [az egyszikűek (Monocotyledonopsida) osztályába és a pázsitfűfélék (Poaceae) családjába tartozó, nálunk igen gyakori egyéves gyomnövény] jęczmień zwyczajny, j. wielorzędowy (Hordeum vulgare L.) uprawiany, wyróżnia się podgatunki árpa (Hordeum vulgare) [a hideg mérsékelt öv legősibb és ma is legfontosabb gabonaféléje]: o jęczmień czterorzędowy (Hordeum vulgare ssp. tetrastichon) - négysoros árpa (Hordeum tetrastichon) o jęczmień sześciorzędowy (Hordeum vulgare ssp. hexastichon) - hatsoros árpa (Hordeum hexastichon) jęczmień żytni (Hordeum secalinum Schreb., syn. H. nodosum L.) efemerofit - Hordeum secalinum (árpa) Hordeum bulbosum L. efemerofit Inne gatunki jęczmień dziki (Hordeum spontaneum) vad kétsoros árpa (Hordeum spontaneum) jęczmień trójwidlasty (Hordeum trifurcatum) jęczmień dwurzędowy [jęczmień mający kłosy o dwu rzędach ziaren] kétsoros árpa v. sörárpa (Hordeum distichon) [az egyszikűek (Liliopsida) osztályának a pázsitfüvek (Poales) rendjéhez, ezen belül a pázsitfűfélék (Poaceae) családjához tartozó faj.] jęczmień kiełkuje az árpa kicsírázik jęczmień zwyczajny, jęczmień pospolity (Hordeum vulgare) közönséges árpa jęczmień 2 [ropne zapalenie gruczołu łojowego lub całego mieszka włosowego rzęsy] (orvosi) árpa (szemen) jędrnie frissen, üdén, rugalmasan, izmosan, szívósan, fiatalosan, élénken jędrnieć [o ciele, miąższu, liściach, łodygach itp.: stawać się jędrnym] megkeményedni, megacélozódni, megedződni, izmosodni, megizmosodni, szívóssá v. erőssé válni, erősödni, megerősödni jędrnienie edzés, megedzés, erősítés, szívóssá tevés jędrność magvasság; frissesség, izmosság; rugalmasság, üdeség, fiatalosság jędrny, -a, -e [1. twardy i sprężysty; też: krzepki; 2. o sposobie wypowiadania się: dosadny i obrazowy] kemény, acélos, rugalmas; magvas, telt v. bő magú; friss, élénk, izmos, kemény, feszes, ruganyos; (irodalom) magvas, erőteljes jędrna mowa tartalmas v. magvas beszéd jędrne ciało kemény hús; erős hús; izmos hús; üde, friss, fiatalos, ruganyos, izmos, egészséges test

110 2303 jędrne ciało jędrne kłosy telt kalászok jędrny biust feszes mell jędrny brzuch feszes has jędrny jak rzepa egészséges, mint a makk jędrny styl erőteljes v. zamatos stílus jędrny styl pisarza az író erőteljes stílusa jędro komórkowe sejtmag Jędrzej [imię męskie pochodzenia greckiego, wariant imienia Andrzej, którego pierwsze poświadczenie pochodzi z 1390 roku. Świadomość pochodzenia Jędrzeja od Andrzeja utrzymała się i Jędrek, zwłaszcza w niektórych regionach, funkcjonuje jako spieszczenie imienia Andrzej.] András, Endre, Andor Jędrek, Jędruś Andris, Bandi, az Endre beceneve jędza [1. zgarbiona starucha z długim nosem postać z bajki uosabiająca zło; 2. pogard. kłótliwa i dokuczliwa kobieta] (baba jaga, czarownica) boszorkány, boszorka, házsártos satrafa, varázslónő; hárpia, sárkány, házisárkány, fúria, zsémbes, zsörtölődő asszony jędzowato zsémbesen, zsörtölődve, gonoszan jędzowatość zsémbesség, gonoszság jędzowaty, -a, -e [pogard. «o kobiecie: dokuczliwa i złośliwa; też: świadczący o takich cechach] zsémbes, zsörtölődő, gonosz jędzowata baba zsémbes asszonyság jędzowaty charakter zsörtölődő, gonosz természet jęk [1. żałosny głos wydawany przez człowieka pod wpływem bólu lub cierpienia; 2. żałosny, przeciągły dźwięk wydawany przez niektóre ptaki, wytwarzany przez maszyny, instrumenty muzyczne, szum wiatru itp.] nyögés, jajszó, jajgatás, jajdulás, feljajdulás; síró, fájdalmas v. szívszaggató hang; jajkiáltás jęk konających a haldoklók jajgatása jęk rannych a sebesültek nyögése jęk wichru a vihar zúgása jęki ludzkie emberek jajgatása v. nyögése, emberi jajszó v. jajok jękliwie siránkozva, jajgatva, panaszkodóan, sóhajtozva, félénken jękliwy, -a, -e [podobny do jęku] jajgató, nyögő, panaszos, siránkozó jękliwy dzwonek a harang panaszos hangja; szívbe markoló harangszó; kétségbeesett csengetés jęknąć jęczeć [1. wydać przeciągły, żałosny dźwięk pod wpływem bólu, cierpienia; 2. wyrazić żal; 3. jęczeć: płaczliwie domagać się czegoś; 4. zabrzmieć żałośnie; 5. jęczeć: cierpieć z powodu ucisku, prześladowania itp.] felnyögni, feljajdulni, felsóhajtani, felsírni jęknąć z bólu feljajdulni a fájdalomtól jęknąć z czego vmi miatt jajgatni jęknąć ze zmęczenia jajgatni a kimerültségtől jęła głośno wołać hangos kiabálásba kezdett (jąć) jęta [1. belka, na której opierają się krokwie dachu; jętka; 2. żerdź w stodole do suszenia lub składania zboża; jętka], jętka fesztőgerenda; (állat) kérész, tiszavirág jętka [1. owad wodny; 2. poziomy pręt wiązara trójkątnego rozpierający krokwie w górnej części tego wiązara] (áll.) tiszavirág, vízi rovar; (ép) torokgerenda Jętki (Ephemeroptera) [rząd owadów uskrzydlonych, długość ciała 3-40 mm, na ogół związanych ze środowiskiem wodnym] tiszavirág (Polingenia longicauda) [a kérészek (Ephemeroptera) rendjébe tartozó, 8-12 centiméter hosszú, színpompás rovar, melynek szárnyfesztávolsága eléri a 6-7 centimétert] jętkowy, -a, -e (ép) torokgerendajęzor [1. duży język; 2. jęzor lodowcowy - wydłużona, dolna część lodowca górskiego] nyelv jęzor lodowca, jęzor lodowcowy [masy lodowca górskiego spływające pasmem poniżej granicy wiecznego śniegu] gleccsernyelv języczek [1. zdr. od język w zn. 1., 2. u człowieka i niektórych ssaków: niewielki mięsień zwieszający się w tyle podniebienia miękkiego nad językiem, 3. u traw i zbóż: błoniasty wyrostek występujący na granicy między pochwą a blaszką liściową, 4. u widłaków: łuskowaty wyrostek na powierzchni liścia, chłonący wodę, 5. blaszka w niektórych instrumentach perkusyjnych i dętych pobudzana do drgań przez prąd powietrza, 6. sprężyna lub blaszka spustowa w różnych narzędziach i przyrządach, 7. część narządu gębowego owadów] kis nyelv,

111 2304 nyelvecske; (bonctan) nyelvcsap, ínycsap, ínyvitorla; (növény) sziklevél; (wojsko) felhúzórugó; mutató; (zene) nyelv v. rezgőnyelv; (zárban) kulcsközép; csatpecek, cipőnyelv; (állat) nyelvhal języczek, stroik języczkowy rezgőnyelv, nádsíp (fafúvó) języczek kontaktowy (villamosság) érintkezőnyelv języczek u kompasu az iránytű mutatója języczek u wagi [ruchoma metalowa strzałka wskazująca przechylenie wagi] a mérleg nyelve języczkowy, -a, -e [przymiotnik od: języczek] nyelvecskejęzyk [1. ruchliwy narząd położony na dnie jamy ustnej ssaków, płazów, gadów i ptaków, biorący udział w przyjmowaniu pokarmów, ponadto u ludzi jeden z najważniejszych organów mowy; 2. system znaków dźwiękowych służących do porozumiewania się przez członków danego narodu, społeczeństwa; 3. sposób porozumiewania się ludzi pewnego środowiska lub zawodu oraz zapisu i przekazywania informacji w jakiejś dziedzinie wiedzy; 4. sposób formułowania wypowiedzi w mowie lub piśmie, charakterystyczny dla danego człowieka, autora, dzieła, epoki; 5. utrwalony społecznie zespół znaków dotyczących jakichś działań człowieka lub wyrażających jego emocje oraz każdy układ elementów rzeczywistości, któremu człowiek nadał jakąś treść; 6. przedmiot, część jakiegoś urządzenia, fragment terenu itp. o wąskim, wydłużonym kształcie; 7. daw. jeniec schwytany dla powzięcia wiadomości o nieprzyjacielu; 8. zasób wyrazów, zwrotów i form określanych przez reguły gramatyczne, używanych w celu porozumiewania się: a) przez członków jednego narodu, społeczeństwa [...], b) przez ludzi pewnego środowiska, zawodu, regionu; gwara, dialekt, żargon [...], c) charakterystyczny dla danego autora, dzieła, epoki sposób wyrażania, wysławiania się; styl] nyelv (testrész); (átv.) beszéd, beszélés, szó, nyelv; stílus, nyelvezet, kifejezés, írásmód; (dawno) kém, hír, híradás Język angielski z grupy germańskiej - 1,15 miliarda mówiących, w tym 340 milionów jako język ojczysty Język hindi z grupy indoaryjskiej milionów mówiących, w tym 365 milionów jako język ojczysty Język hiszpański z grupy romańskiej milionów mówiących, w tym 320 milionów jako język ojczysty Język francuski z grupy romańskiej milionów mówiących, w tym 80 milionów jako język ojczysty Język rosyjski z grupy słowiańskiej milionów mówiących, w tym 165 milionów jako język ojczysty Język portugalski z grupy romańskiej milionów mówiących, w tym 180 milionów jako język ojczysty Język bengalski z grupy indoaryjskiej milionów mówiących, prawie wyłącznie jako język ojczysty Język niemiecki z grupy germańskiej milionów mówiących, w tym 100 milionów jako język ojczysty Język urdu z grupy indoaryjskiej milionów mówiących, w tym 60 milionów jako język ojczysty Język perski z grupy irańskiej - 75 milionów mówiących, w tym 40 milionów jako język ojczysty (bibl.) NYELV A beszéd szerve (Jób 27,4): 1. Testrész, amelyre az evésnél és ivásnál is szükség van (Bír 7,5). 2. A beszéd és tájszólás megjelölésére használt szó (1Móz 10,5.20; 5Móz 28,49). 3. Embercsoportok vagy fajok, amelyek közös nyelvet beszélnek (Ézs 66,18; Dán 3,4). 4. Gyakran képes értelemben is használatos (Zsolt 64,4; 140,4). język abazyński (Абаза бызшва / Abaza byzšwa) [język kaukaski, używany przez Abazyńczyków. Język ten, wraz z językami abchaskim, adygejskim, kabardyńskim oraz ubyskim należy do północno-zachodniej (abchazoadygejskiej) grupy języków kaukaskich. Jak się ocenia, językiem tym posługuje się ok tys. osób, głównie w Karaczajo- Czerkiesji, a także niewielka liczba osób w Turcji oraz innych krajach Bliskiego Wschodu.] abaza nyelv (Абаза Бызшва/Abaza Byzšwa) [az Észak- Kaukázusban, a Karacsáj-Cserkesz Köztársaságban élő abazák nyelve. A nyelv két nyelvjárásra oszlik, melyek a tapanta és a skaraua, melyek közül az előbbi lett ben a hivatalos nyelv alapja. Legközelebbi rokona az abház nyelv.] język abchaski (abch. аҧсуа бызшәа) [należy do rodziny języków kaukaskich. Jest to język aglutynacyjny i polisynetyczny, używany w Abchazji (ok. 100 tys. osób) oraz w północno-wschodniej Turcji (ocenia się, iż liczba osób pochodzenia abchaskiego w Turcji może wynosić nawet 500 tys. osób ], choć większość z nich język zna raczej biernie, na co dzień posługując się głównie

112 2305 tureckim).] abház nyelv (Аҧсуа/Apsua) [az Északnyugat-Kaukázusban, Abháziában élő abházok nyelve. A nyelv három nyelvjárásra oszlik, melyek a bzib, a szamurzahan és az abzsu, közülük az utóbbi lett 1928-ban a hivatalos nyelv alapja. Legközelebbi rokona az abaza nyelv.] język achwaski (nazwa własna АшwалIи мицiи) [jeden z niewielkich języków kaukaskich, używany przez Achwasów. Należy do języków andyjskich w zespole awarodidojskim, tworzącym podgrupę wśród języków dagestańskich w grupie północno-wschodniej (nachskodagestańskiej) języków kaukaskich.] akhvakh nyelv (kaukázusi nyelvcsalád) język afgański [jeden z języków urzędowych w Afganistanie] afgán nyelv język aglutynacyjny [typowy wyraz to jeden morfem znaczeniowy i jeden lub więcej morfemów gramatycznych, z których każdy ma określoną pojedynczą funkcję, a ich wybór w niewielkim stopniu zależy od morfemu bazowego. Przykładem mogą być język turecki, węgierski, fiński, estoński. Mniej typowe języki aglutynacyjne to język japoński i esperanto.] agglutináló nyelv [a nyelvek egyik alaptípusa a flektáló, izoláló és inkorporáló nyelvek mellett. Wilhelm von Humboldt és August Wilhelm Schlegel tipológiája szerint a szintetikus nyelvek egyik típusa. Az agglutináló (szó szerint: ragasztó, értelem szerint: ragozó) nyelv a szavak jelentését elsősorban a szóalakok megváltoztatásával állítja elő úgy, hogy azokhoz toldalékokat kapcsol. A név a latin agglutino, agglutinare igéből származik. Számunkra legismertebb példája nyelvünk, a magyar nyelv.] język albański [urzędowy język w Albanii] albán nyelv język algorytmiczny; język ALGOL (język programowania komputera opracowany w latach 50-tych przez P. Naur) (kat.: informatyka) Algol, Algorithmic Language (számítógép-programnyelv) język amerykański [odmiana języka angielskiego używana w Stanach Zjednoczonych Ameryki] USA hivatalos nyelve (angol) język amerykański [odmiana języka angielskiego używana w Stanach Zjednoczonych Ameryki] amerikai nyelv język amorficzny amorf nyelv; olyan nyelv, amelynek a szavaihoz sem ragok, sem képzők nem járulhatnak język analityczny a. izolujący [język, w którym o funkcji gramatycznej i składniowej wyrazu nie decydują końcówki fleksyjne jak w językach fleksyjnych ani specjalne przyrostki jak w językach aglutynacyjnych, lecz pozycja danego wyrazu w zdaniu. W językach izolujących większość pojedynczych morfemów może być samodzielnymi wyrazami. Istnieją też języki analityczne, które wyrażają stosunki gramatyczne za pomocą luźnych morfemów w postaci form czasownika posiłkowego, przysłówków i przyimków.] analitikus nyelv [a jelentéstömörítés mértéke szempontjából olyan nyelv, amelyben a nyelvtani viszonyok kifejezése és legtöbbször a szóképzés jellemzően nem ragozással, toldalékolással, hanem különálló morfémákkal (elöljárószókkal, segédszókkal), valamint a szórend kötöttségével történik.]; izoláló v. elszigetelő nyelvek [olyan nyelvek, amelyek a nyelvtani viszonyítást a mondatban önálló morfémákkal, azaz egymástól elszigetelt szavakkal, segédszavakkal és a szórenddel fejezik ki. Az elszigetelő nyelvek ellentétei a ragozó nyelvek. Izoláló nyelv például a kínai, de egyre inkább e típus felé húz az angol nyelv is.] język angielski [urzędowy język Wielkiej Brytanii, USA, Nowej Zelandii, Australii i kilkunastu państw afrykańskich, jeden z urzędowych języków w Kanadzie, Irlandii i RPA] angol nyelv język angloamerykański [odmiana języka angielskiego, którym posługują się Amerykanie] angloamerikai nyelv; amerikai angol język arabski [urzędowy język w państwach zamieszkanych głównie przez Arabów] arab nyelv - ארמית hebr. język aramejski (aram. - Ārāmāyâ, Arāmît) [1. język semicki używany w starożytnej Syrii; 2. język z grupy semickiej, używany na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. do czasów dzisiejszych] arám nyelv [a sémim nyelvcsalád északi csoportjához tartozó nyelv, amelyet eredetileg az arámok beszéltek]; arámi (arám, arameus, korábban káld, káldeus) nyelv [az afroázsiai nyelvcsalád sémi ágának nyugati (vagy észak-nyugati) alcsoportjába tartozó, egymással rokon sémi nyelvek összefoglaló neve, az úgynevezett kánaáni nyelvek (föníciai, héber, stb.) közeli rokona.]; ARAMEUS [Sémita nyelv, közeli rokona a hébernek; számos tájszólása volt, melyek egész Délnyugat-Ázsiában elterjedtek. Az ÓSZ egyes részeit is arameus nyelven írták: Dán 2,4-7,28; Ezsd 4,8-6,18; 7,12-26; Jer

113 ,11. Arameus kifejezéseket találunk az ÚSZ-ben is (Mk 5,41; 15,34; Mt 27,46; Róm 8,15; Gal 4,6; 1Kor 16,22). A babiloni fogságból való visszatérés után Palesztina köznyelve; Jézus Krisztus is ezt a nyelvet használta.] język armeński, ormiański [urzędowy język w Armenii] örmény nyelv język artystyczny [język utworów literackich] irodalmi nyelv język azerbejdżański [urzędowy język w Azerbejdżanie] azerbajdzsáni nyelv język bantu [grupa języków afrykańskich, którymi posługują się ludy Bantu] bantu nyelv język baskisjki [język Basków] baszk nyelv język bengalski, język bengali [urzędowy język w Bangladeszu] bengáli nyelv język białoruski [jeden z dwóch języków urzędowych na Białorusi] belorusz nyelv język birmański [urzędowy język Birmy] burmai nyelv język bośniacki (bosanski jezik) [jeden z czterech głównych języków diasystemu serbskochorwackiego, oparty na dialekcie sztokawskim] bosnyák nyelv język bretoński [język z grupy brytańskiej (pceltyckiej) języków celtyckich. Posługuje się nim blisko 400 tys. Bretończyków, zamieszkujących dolną (zachodnią) Bretanię (północno-zachodnia Francja). Uznany został przez państwo francuskie za tzw. język regionalny. Posiada 4 najważniejsze dialekty: kornwelski, leoński, treguirski i wanetejski. Najstarsze zabytki literatury w języku bretońskim pochodzą z IX wieku.] breton nyelv (Brezhoneg) [1. a franciaországi Bretagne tartományban és a Franciaországhoz tartozó Saint-Pierre és Miquelon szigeteken beszélt kelta nyelv. Főként második nyelvként beszélik, igen kevesen vannak azok, akiknek ez az anyanyelvük. A breton volt a hivatalos nyelve az 1514-ig fennálló Bretagne-i Hercegségnek. Ma beszélőinek száma körül van. 2. a kelta nyelvek [brit ágának egyik sarjadéka, mely a Kr. u. V. és VII., század közt Cornwallból az armorikai félszigetre, vagyis a franciaországi Bretagneba bevándorolt bretonokkal került az ezen bevándorlóktól elnevezett (s alighanem már a római foglalás előtt is kelta nyelvü) területre.] język bułgarski [urzędowy język w Bułgarii] bolgár nyelv język buta cipőnyelv język cerkiewny [słowiański język liturgii Kościoła Wschodniego] ó egyházi nyelv język chorwacki [język słowiański należący do podgrupy języków południowosłowiańskich. Używany jest głównie w Chorwacji, przez Chorwatów w Bośni i Hercegowinie, w sąsiednich krajach gdzie Chorwaci są rdzenną ludnością oraz przez część Chorwatów na całym świecie] horvát nyelv język codzienny hétköznapi nyelv Język czarnogórski (crnogorski jezik, црногорски jeзик) [jest używany w Czarnogórze. W przyjętej 19 października 2007 przez parlament tego kraju nowej konstytucji czarnogórski został uznany za język urzędowy, odrębny od serbskiego, chorwackiego i bośniackiego. Władze Serbii i wielu ludzi mieszkających w byłej Jugosławii uważa go jednak za odmianę języka serbskiego.] montenegrói nyelv (helyi nyelven црногорски jeзик, crnogorski jezik) [az indoeurópai nyelvcsalád szláv ágának délszláv nyelvcsoportjához tartozik, ennek is a nyugati alcsoportjához.] język czeski [urzędowy język w Czechach] cseh nyelv język czwartej generacji (kat.: informatyka) 4GL, Fourth Generation Language, 4. generációs programozás(i nyelvek) język DML (zestaw rozkazów wykorzystywanych do przechowywania, pozyskiwania, modyfikacji i usuwania informacji z bazy danych); synonimy: DML (kat.: informatyka) DML Data Manipulation Language (adatkezelő nyelv) język docelowy célnyelv (amire fordítanak) język dolnołużycki [język zachodniosłowiański używany przez Łużyczan mieszkających w rejonie Chociebuża] alsó-łużyci nyelv język dominujący (ang. dominant language) [język wymiany wybrany decyzja polityczną taki, że każda koncepcja tezaurusa musi być obowiązkowo reprezentowana w tym języku, nie musi zaś w pozostałych językach, które nazywamy językami drugorzędnymi (ang. secondary languages)] domináns nyelv język duński (dansk, det danske sprog) [1. język z grupy skandynawskiej języków germańskich. 2. urzędowy język w Danii] dán nyelv (saját nevén: dansk) [egyike az északi germán nyelveknek (ezeket skandináv nyelveknek is nevezik), mely az indoeurópai nyelvcsalád germán ágának egyik alcsoportja] język eskimoski etniczny język Eskimosów] eszkimó nyelv język estoński [urzędowy język w Estonii] észt nyelv

114 2307 język etniczny etnikus nyelv język ezopowy [sposób formułowania wypowiedzi polegający na utrzymaniu treści moralizujących lub satyrycznych pod osłoną alegorii lub wieloznacznych fabuł] (ir.) aezopusi v. tömör, találó nyelvezet język fiński [jeden z języków urzędowych w Finlandii] finn; finn nyelv język flamandzki [jeden z urzędowych języków w Belgii] flamand nyelv język fleksyjny flektáló v. flexiós v. ragozó v. ragozható nyelv język formalny [jedno z najważniejszych pojęć w informatyce teoretycznej, logice matematycznej, metodologii nauk dedukcyjnych] formális nyelv [a matematika, a logika és a informatika számára egy véges ábécéből generálható, véges hosszúságú szavak (például karakter stringek, jelsorozatok) halmaza, amelyekkel a formális nyelvek elmélete foglalkozik. (Más kontextusban, mint például jog vagy politika, a formális nyelv kifejezés alatt egy, a napi beszédtől eltérő, udvarias, megfontolt, körülíró jellegű, túlzottan modoros kifejezési módot értenek. Jelen cikkben a formális nyelvet a formális nyelvek elmélete szerinti értjük, és minden esetben szigorúan csak írott nyelvről beszélünk, ezért a jelsorozat elemei megjeleníthető, nyomtatható karakterek.)] język francuski [urzędowy język we Francji, jeden z urzędowych języków w Belgii, Kanadzie, Luksemburgu i Szwajcarii] francia, francia nyelv język fryzyjski [język z zachodniej grupy języków germańskich, używany m.in. w Holandii] fríz nyelv język galicyjski [język z grupy romańskiej, język urzędowy Hiszpanii wraz z kastylijskim i hiszpańskim; posługuje się nim ok. 3 mln mieszkańców hiszpańskiej Galicji] gall nyelv język GDL (Geometric Description Language) [pozwala na tworzenie własnych elementów Wirtualnego Budynku.] GDL Geometric Description Language (geometriai leirónyelv, a Graphisoft-tól) język germański germán nyelv język gocki gót nyelv język górnołużycki [język zachodniosłowiański używany przez Łużyczan mieszkających w rejonie Budziszyna] felső łużyci nyelv język grecki [język używany w starożytności na Półwyspie Bałkańskim i na wybrzeżach Azji Mniejszej] görög, görög nyelv język grecki albo greka [język indoeuropejski z grupy helleńskiej, w starożytności ważny język basenu Morza Śródziemnego. W cywilizacji Zachodu zaadaptowany obok łaciny jako język terminologii naukowej, wywarł wpływ na wszystkie współczesne języki europejskie, a także część pozaeuropejskich i starożytnych. Od X wieku p.n.e. zapisywany jest alfabetem greckim. Obecnie, jako język nowogrecki, pełni funkcję języka urzędowego w Grecji i Cyprze. Jest też jednym z języków oficjalnych Unii Europejskiej. Po grecku mówi współcześnie około 15 milionów ludzi. Język grecki jest jedynym językiem z helleńskich naturalnych, który nie wymarł.] görög nyelv [az indoeurópai nyelvcsalád hellén ágába tartozik, közvetlen rokona nincsen. Görögországban 10 millióan beszélnek görögül, amely a világ görögségének fele. A világon 20 millióan beszélik a görögöt.] Fazy rozwoju Termin "język grecki" jest z naukowego punktu widzenia mało precyzyjny, ponieważ może się odnosić do kilku faz rozwojowych języka, z których każda posiada własną nazwę. Może więc odnosić się do następujących bardziej szczegółowych terminów: język mykeński [najwcześniejsza potwierdzona faza rozwojowa języka greckiego, używana w okresie ok r. p.n.e. do ok r. p.n.e., najprawdopodobniej głównie na terenach Krety, wysp Morza Egejskiego i Peloponezu. Znany z tabliczek zapisanych pismem linearnym B.] mükénei nyelv (a mükénéi formában i. e. 13. század) język grecki archaiczny [znany przede wszystkim w swoim późnym stadium z dzieł Homera, używany po upadku cywilizacji mykeńskiej w "okresie ciemnym" i okresie archaicznym starożytnej Grecji. W okresie greki archaicznej ukształtowały się liczne dialekty, znane z późniejszych tekstów klasycznych.] Ógörög, ógörög nyelv [kb. i. e. 300-ig; különböző nyelvjárásait az ókori Görögországban Kr. e. 800-Kr. e. 300-ig beszélték, írásban tovább, Kr. u. 600-ig használták] język grecki klasyczny [silnie zróżnicowany dialektalnie, używany w okresie klasycznym w starożytnej Grecji. W węższym znaczeniu termin ten odnosi się tylko do dialektu attyckiego. Język bogatej literatury, zaświadczony zwłaszcza w dialekcie attyckim.] klasszikus görög nyelv greka koine [język używany w okresie hellenistycznym starożytnej Grecji, powstały w wyniku wymieszania się różnych

115 2308 dialektów greki klasycznej (z przewagą dialektu attyckiego) z naleciałościami z łaciny i języków anatolijskich. W grece koine spisany był Nowy Testament.] Koiné [kb. i. e. 300-tól kb. i. sz. 300-ig; ezen belül időszámításunk kezdetétől az Újtestamentum nyelve] język średniogrecki (greka bizantyjska) [używany w okresie Bizancjum, rozwinął się z greki koine. Luźne dialekty mówione, bardzo różniące się od języka literackiego] Középgörög (kb. i. sz ) katharewusa ("greka oczyszczona") język nawiązujący do greki klasycznej, sztucznie stworzony przez językoznawców po odzyskaniu niepodległości przez Grecję w XIX wieku. Z założenia miał to być ogólnonarodowy język literacki, oczyszczony z naleciałości tureckich. język nowogrecki [inaczej demotyk (δημοτική = dimotikí, demotyk), używany obecnie, głównie na terytorium Grecji i Cypru, współczesny standard literacki powstał w wyniku zmieszania się dialektów mówionych języka greckiego z formami zaproponowanymi w katharewusie. Demotyk mówiony rozpada się na kilka dialektów. W szerszym znaczeniu termin ten odnosi się do wszystkich pobizantyjskich odmian języka greckiego łącznie z katharewusą i językami griko, cakońskim, kapadockim i pontyjskim (uważanymi wówczas za dialekty nowogreckie, choć o innej historii niż demotyk).] - Újgörög (1453- tól máig) język grupy społecznej rétegnyelv, csoportnyelv język halicki (hl. halickoj, halicka molva) [j. wschodniosłowiański z cechami zachodnimi i południowymi] halicsi nyelv; keleti szláv nyelvváltozat język hebrajski (hebr. ית,עב trb. iwrit) [1. urzędowy język w Izraelu; 2. język z grupy kananejskiej języków semickich, należący do afroazjatyckiej rodziny językowej, zapisywany alfabetem hebrajskim.] héber nyelv; ivrit: a héber nyelvnek mai, Izrael államban használt formája; az újhéber nyelv język hetycki [język, którym mówiono w Azji Mniejszej w II tysiącleciu p.n.e.] (hist.) hettita nyelv język hiszpański [jeden z języków urzędowych w Hiszpanii oraz w niektórych krajach Ameryki Południowej i Środkowej oraz Afryki] spanyol, spanyol nyelv język holenderski [odmiana języka niderlandzkiego używana w Holandii] holland, holland nyelv język koptyjski [potomek języka staroegipskiego, ostatnia faza rozwojowa języka egipskiego, należy do rodziny języków afroazjatyckich. Od XIX wieku jest językiem martwym. Do jego zapisu używano pisma alfabetycznego zapożyczonego od Greków. Ponieważ jednak w języku koptyjskim istniały głoski nieistniejące w grece, twórcy alfabetu koptyjskiego zapożyczyli z demotyki siedem znaków (lub sześć w zależności od dialektu), wystylizowali je i przy ich pomocy przekazywali dźwięki. Są to: Ϣ, Ϥ, Ϧ, Ϩ, Ϫ, Ϭ, Ϯ. Autorem pierwszego słownika j.koptyjskiego jest Jean-François Champollion, człowiek, który odszyfrował hieroglify.] kopt nyelv [a koptok által a késő-ókortól beszélt nyelv, az egyiptomi nyelv legkésőbbi fejlődési fázisa. A démotikus nyelvből alakult ki a 2-3 század között. Az afroázsiai nyelvcsaládba tartozik.] język i literatura węgierska magyar nyelv és irodalom język i styl poprawny szabatos nyelvezet, stílus język indoeuropejski [jedna z największych i najwcześniej odkrytych rodzin języków. Zalicza się do niej kilkaset spokrewnionych ze sobą języków współczesnych, używanych od kilku tysięcy lat w Europie, Indiach (stąd przymiotnik indoeuropejski) i południowozachodniej Azji. W czasach nowożytnych języki indoeuropejskie rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty, głównie za sprawą angielskiego, hiszpańskiego i portugalskiego. Obecnie jako językami ojczystymi posługuje się nimi ok. 3 miliardy osób na całym świecie (co stanowi ok. 45% ziemskiej populacji). Wśród 20 najczęściej używanych języków świata, 10 z nich należy do języków indoeuropejskich: angielski, hindi, hiszpański, francuski, rosyjski, portugalski, bengalski, niemiecki, urdu i perski. Do języków indoeuropejskich należą między innymi prawie wszystkie języki nowożytnej Europy, w tym polski, oraz wiele języków dawnych, udokumentowanych w różnym stopniu: niektóre, jak sanskryt, greka klasyczna lub łacina, znane z tysięcy obszernych tekstów, inne tylko z pojedynczych inskrypcji, imion, nazw miejscowych lub cytatów w tekstach autorów starożytnych. Najdawniej zaświadczonym językiem indoeuropejskim (od XVIII w. p.n.e.) jest hetycki. Z połowy II tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze teksty greckie (mykeńskie); zapewne z tego samego okresu pochodzą najstarsze religijne teksty staroindyjskie (Rygweda) i być może staroirańskie (Awesta), spisane jednak wiele stuleci później na podstawie

116 2309 wielowiekowej tradycji ustnej.] indoeurópai nyelv (elavult elnevezéssel indogermán nyelvcsalád) [a természetes nyelvek egyik nyelvcsaládja. Közel 150 nyelvből áll, amelyet kb. 3 milliárd ember beszél a Földön; tagjai valamilyen formában az egész világon megtalálhatóak.] język indonezyjski [oficjalny język mieszkańców Indonezji] indonéz nyelv; Indonézia lakosságának hivatalos nyelve język irlandzki [urzędowy język w Irlandii] ír nyelv język islandzki [urzędowy język w Islandii] izlandi nyelv język jadowity csípős; gyűlöletet ontó nyelv język jak pytel (közb.) kinyitja a száját (nagyhangon beszél); akkora a szája, mint a bécsi kapu; pereg a nyelve; jár a szája język japoński [urzędowy język w Japonii] japán nyelv język jest funkcją życia a nyelvnek funkciós szerepe van az életben język kaszubski (pomorszczyzna) [jest to język tubylczych Słowian, siedzących w północnej części tzw. Prus zachodnich i w części wschodniej niemieckiego Pomorza. W Prusach zachodnich mówią po kaszubsku w powiatach puckim, wejherowskim, gdańskim górnym, kartuskim i kościerskim w b. regencji Gdańskiej, dalej w powiatach chojnickim i człuchowskim w b. regencji kwidzińskiej, na Pomorzu zaś niemieckiem w powiatach słupskim, lęborskim i bytowskim w regencji koszalińskiej.] kasub, kasubi nyelv język kataloński (llengua catalana, el català) [to język romański z grupy zachodniej, mający status języka urzędowego w Andorze i hiszpańskich wspólnotach autonomicznych: Katalonii, Balearach i Walencji. Jest zrozumiały dla 9 milionów ludzi, z których większość zamieszkuje wymienione regiony Hiszpanii.] - katalán nyelv (katalánul català) [az indoeurópai nyelvcsalád itáliai ágán az újlatin nyelvek nyugati csoportjába tartozik, legközelebbi rokona az okcitán (provanszál) nyelv. Hivatalos nyelv Andorrában, valamint Spanyolországban Katalónia, Valencia (valenciai, valencià) és a Baleár-szigetek (baleári, balear) autonóm közösségekben. Andorrában az egyetlen hivatalos nyelv (bár sokan használják a spanyolt és a franciát is), míg Spanyolországban regionálisan a fenti autonóm közösségekben második hivatalos nyelv a kasztíliai spanyol mellett.] język kazachski, kazaski [urzędowy język w Kazachstanie] kazah nyelv język khmerski [to jest najważniejszym językiem z grupy mon-khmer (Kambodża, Wietnam i Tajlandia), należącej do rodziny języków austroazjatyckich (austro-wiet, jednej z 2 gł. gałęzi języków austryjskich, obok grupy wiet-muong Tajlandia), znaczące wpływy sanskrytu i Pali. Urzędowy język Kambodży. Pismo alfabetyczno-sylabiczne. Liczba rodzimych użytkowników języka sięga 7 mln.] khmer nyelv [a khmerek és Kambodzsa hivatalos nyelve. Ez a második legtöbb beszélővel rendelkező ausztroázsiai nyelv, beszélői száma több tízmillió] język kołkiem staje (átv.) elakad a nyelve język koreański [urzędowy język w Korei Północnej i w Korei Południowej] koreai nyelv język kreolski kreolnyelv język kreolski Reunionu [to jest językiem powstałym na bazie francuskiego z wpływami języków afrykańskich, indyjskich i malgaskich, a którym posługują się głównie mieszkańcy Wyspy Réunion.] Réunion (vulkáni sziget az Indiai-óceánban Madagaszkártól keletre, Franciaország tengeren túli megyéje) kreol nyelvei język kreolski Mauritiusa [język kreolski na bazie języka francuskiego, używany na Mauritiusie] Mauritius [egy kicsiny szigetállam az Indiai-óceánban, Madagaszkártól 900 km-re keletre, a 19 50' és 20 32' déli szélességi és az 57 18' és 57 46' keleti hosszúsági fokok között fekszik] kreol nyelvei język kurdyjski [należy do rodziny języków indoeuropejskich. Językiem tym posługują się Kurdowie na obszarach wschodniej Turcji, północnego i północnowschodniego Iraku i Syrii, a także w Iranie na Kaukazie i Armenii (zob. też Kurdystan)] kurd nyelv [az indoeurópai nyelvcsalád indoiráni ágán az iráni nyelvek csoportjába tartozik. Becslések szerint kb. 20 millió ember beszéli, akik elsősorban Törökországban, Szíriában, Irakban és Iránban laknak. Törökországban latin betűkkel, a másik három országban arab betűkkel írják. Az indoeurópai nyelvekhez hasonlóan flektáló nyelv.] język inkorporacyjny inkorporáló v. bekebelező nyelv [a nyelvtipológiai osztályozás szempontjából olyan, magas fokon agglutináló nyelv, amely a nyelvtani viszonyokat és a szóképzést a szótőhöz járuló toldalékok és utóragok útján fejezi ki,

117 2310 ahol a toldalékok hosszú halmaza gyakran határozó- és módosítószókat is magukban foglalhat, ezzel akár teljes mondatnak megfelelő szavakat alkotva. Az inkorporáló nyelvek e tulajdonságuknál fogva egyúttal poliszintetikus, azaz magas fokon jelentéstömörítő nyelvek is (a nyelvészeti szakirodalmak ezért sokszor azonos fogalomként kezelik az inkorporáló és a poliszintetikus nyelvet).] język łaciński [zob. łacina w zn. 1.] latin nyelv język laotański [urzędowy język w Laosie] laoszi nyelv język literacki [1. pisana, staranna odmiana języka ogólnego; 2. oznacza język używany przez wykształcone grupy społeczeństwa, instytucje publiczne i państwowe oraz szkoły (szczególnie ponadpodstawowe) i uczelnie] irodalmi nyelv [1. az a nyelvváltozat, amelyet az Akadémia meghatároz és gondoz; 2. a sztenderd nyelvváltozat írott formája, tkp. az irodalom nyelve] język litewski [urzędowy język na Litwie] litván nyelv język łaciński [zob. łacina (łac. lingua Latina, język łaciński)] latin v. latin nyelv język łotewski (łot. latviešu valoda) [język z grupy języków bałtyckich, którym posługuje się w sumie ok. 2,2 mln osób, głównie na Łotwie.] lett nyelv (lettül: latviešu) [Lettország és az Európai Unió hivatalos nyelve. Lettországban 1,4 millióan, az ország területén kívül mintegy 150 ezren beszélik anyanyelvként.] język ludowy népies nyelv, népnyelv; a nép nyelve język macedoński [1. urzędowy język w Macedonii; 2. język starożytnej Macedonii] macedón nyelv język macierzysty [Mowa o niemieckim pojęciu Muttersprache (język macierzysty) w kontekście wielojęzyczności jest gdyby nie było ono tak bardzo zakorzenione w codziennym języku niemieckim właściwie paradoksem. Język macierzysty to w oczach większości użytkowników coś niepowtarzalnego, powstałego przez analogię do postaci jedynej rodzonej matki (przynajmniej do nastania czasów sztucznego zapładniania). Codzienne określenie język macierzysty wyklucza więc z góry prawdziwą dwujęzyczność (bilingualizm) lub wielojęzyczność (plurilingualizm), jest bowiem częścią monolingualnej koncepcji języka.] anyanyelv język martwy [1. język istniejący tylko w formie pisanej, niebędący w użyciu; 2. język, którym obecnie nie posługuje się żadna grupa etniczna w codziennej komunikacji; język nie potrafi nazwać najnowszych wynalazków i większości współczesnych rzeczy codziennego użytku; (świadectwa piśmienne nie dają się do końca zbadać; nie znamy brzmienia języka)] holt nyelv [olyan nyelv, amelyet már nem használ egyetlen nemzet, nép vagy közösség sem, vagyis nincsenek (akár egy-, akár kétnyelvű) anyanyelvi beszélői] język maszynowy [1. język programowania, w którym stosuje się wyłącznie rozkazy objęte listą rozkazów komputera; 2. (kod maszynowy) język programowania, w którym zapis programu wymaga instrukcji bezpośrednio jako liczb, które są rozkazami i danymi bezpośrednio pobieranymi przez procesor wykonujący ten program.] gépnyelv; számítógépes nyelv; programnyelv; gépi kód [a számítástechnikában használt műveletek és adatok (általában bináris kettes számrendszeren alapuló vagy hexadecimális tizenhatos számrendszeren alapuló számokkal ábrázolt) olyan sora, amely a számítógép processzora számára közvetlen utasításként értelmezhető. A gépi kód az egyetlen "nyelv", amit a számítógép központi parancsvégrehajtó egysége, a processzor megért, ezért minden programozási nyelvet gépi kóddá kell alakítani ahhoz, hogy a program végrehajtható legyen. Ezt az átalakítást végzik a fordítóprogramok.] język migowy [1. system znaków umownych, wykonywanych przy użyciu gestów i mimiki, służących głuchym i głuchoniemym do porozumiewania się; 2. to język naturalny, charakteryzujący się użyciem kanału wzrokowego, a nie audytywnego. Języki migowe są to te języki wizualno-przestrzenne, które zostają nabyte drogą naturalnej akwizycji przez głuche dzieci od głuchych rodziców. Do niedawna języki migowe były pozbawione wersji pisanej (SignWriting).] jelnyelv [a vizuális kódrendszerek egyik legfejlettebb formája, amelyet a siketek használnak. Az 1960-as évek óta a szakemberek már önálló nyelvként kezelik. Egy 2009-es törvény a magyar jelnyelvet a hivatalos nyelv szintjére emelte Magyarországon.] język młodzieżowy; slang młodzieżowy ifjúsági nyelv

118 2311 język mnemoniczny, symboliczny (ang. mnemonic programming language) [język programowania oparty na symbolicznych, skrótowych nazwach rozkazów, które komputer tłumaczy na zrozumiały dla siebie kod maszynowy. Formaty mnemoniczne charakteryzują się tym, że są zrozumiałe dla człowieka w odróżnieniu od np. formatów binarnych. Przykładem formatu mnemonicznego są pliki HTML dla stron internetowych lub pliki SVG dla grafik. Zmiany tych plików mogą w razie potrzeby zostać dokonane za pomocą zwykłego edytora tekstów bez użycia specjalnego oprogramowania.] mnemonikus nyelv (ang. mnemonic programming language) (MPL) [nyílt forrású, kísérleti programozási nyelv] język mołdawski (limba moldovenească, graiul moldovenesc, лимба молдовеняскэ) [1. język urzędowy w Mołdawii; 2. to język z grupy języków wschodnioromańskich, który bywa często utożsamiany z językiem rumuńskim lub uważany za jego odmianę (dialekt). Obecnie językiem mołdawskim posługuje się ok. 2,7 mln osób w Mołdawii i Naddniestrzu, który jest językiem urzędowym tych krajów. Poza terytorium Mołdawii posługuje się tym językiem mniejszość mołdawska żyjąca przede wszystkim w Rumunii, na Ukrainie i w Rosji. Łącznie językiem tym mówi ok. 10 mln osób.] moldáv nyelv (limba moldovenească) [a Moldovai Köztársaság alkotmánya alapján, az ország államnyelve, amelyet latin ábécével írnak. ISO 639 kódjai mo és mol voltak, de 2008 novemberében ezeket megszüntették, és helyettük szükség szerint a román nyelv kódjait kell használni. SIL kódja nincs.] język mozarabski ( ) mozarab nyelv (az arab muszt arab elarabosodott szóból; spanyolul mozárabe) összefoglaló elnevezés a középkori arab megszállás alatt álló Hispania területén élő, a keresztény vallást megörző elarabosodott népesség (vagyis a mozarabok ) vulgáris latin eredetű, arab szavakkal kevert újlatin dialektusaira. A nyugati újlatin nyelvek csoportjába tartozott, és valószínűleg már a 11. század végére kihalt. A többi újlatin nyelvvel ellentétben lejegyzésére nem a latin ábécét, hanem az arab írást használták. język mu stanął kołem torkán akadt v. torkára forrt a szó język naturalny [język będący wytworem historycznego rozwoju, w przeciwieństwie do języków sztucznych] természetes nyelv [Természetes nyelvnek (a mesterséges nyelvekkel szemben) az emberek által használt olyan nyelvet nevezzük, amely egy közösség (törzs vagy nemzet) életében nemzedékről-nemzedékre spontán vagy tudatos folyamatok (például nyelvújítás) során szabadon fejlődik, változik.] język naukowy [język charakteryzujący się występowaniem słownictwa specjalistycznego i ścisłością sformułowań] tudományos nyelv język neoromański neoromán v. újlatin nyelv język niemiecki [urzędowy język w Niemczech i w Austrii, jeden z języków urzędowych w Belgii, Szwajcarii i Luksemburgu] német nyelv język niewyparzony mocskos száj; csípős nyelv język norweski [urzędowy język w Norwegii] norvég nyelv język nowogrecki, język grecki nowożytny, albo greka nowożytna, również: demotyk(a), po grecku: Νεοελληνική język indoeuropejski, używany współcześnie w Grecji (ok. 11 mln mówiących) i na Cyprze (ok. 750 tys.). Jest on jednocześnie językiem urzędowym tych państw (na Cyprze obok tureckiego). újgörög; görög nyelv (1453-tól napjainkig) język nowożytny élő nyelv, modern nyelv język obcy (np. angielski, niemiecki, rosyjski, łacina, francuski, hiszpański) idegen nyelv język ogólno-narodowy köznyelv język ogólny [odmiana języka narodowego znana ogółowi społeczeństwa] köznyelv język ojczysty (pierwszy język) [język, którego człowiek uczy się najpierw. Jego przyswojenie następuje w dzieciństwie, odbywa się w sposób naturalny, a ma miejsce w środowisku zajmującym się główną opieką nad małym człowiekiem. Najczęściej jest to jego środowisko rodzinne.] anyanyelv język opisu danych [data description language] DDL, Data Description Language, adatleíró nyelv język ormiański (Հայերեն) należy do rodziny języków indoeuropejskich z grupy satem, stanowi jednak w niej samodzielną gałąź. Obecnie używany jest w Republice Armenii i Republice Górskiego Karabachu, gdzie jest językiem urzędowym, a także w Gruzji, Iranie, Syrii, Rosji w Libanie i 24 innych państwach przez około 6 milionów ludzi. - örmény nyelv (örményül: հայերեն լեզու, IPA [hajɛɹɛn lɛzu] hayeren lezu) [az indoeurópai nyelvcsalád keleti ágába tartozó

119 2312 nyelv, amelyet elsősorban Örményországban, Grúziában és az örmény diaszpórában beszélnek. Közelebbi rokonságban az indoiráni nyelvekkel áll, kezdetben közéjük is sorolták, majd ben H. Hübschmann bizonyította be a nyelvcsaládon belüli önállóságát. A nyelvet ma megközelítőleg 6,7 millió ember beszéli, ebből 2,8 millió lakik a mai Örményországban.] język perski (nowoperski, farsi albo parsi, per..1] urzędowy język w (پ ار سی albo ف ار سی Iranie; 2. język z grupy irańskiej języków indoeuropejskich, którym posługuje się ponad 50 mln mówiących, zamieszkujących głównie Iran (40 mln), Afganistan (7 mln) i Irak (200 tys.). Jest on jednocześnie lingua franca dla blisko 80 mln mieszkańców Środkowego Wschodu] perzsa (más néven: fárszi/párszi nyelv; perzsául: ار vagy az ]پ indoeurópai nyelvcsalád ار ( indoiráni ágán az iráni nyelvek csoportjába tartozik. Megkülönböztetünk óperzsa, középperzsa (pehlevi) és újperzsa nyelvet. A mai modern perzsa valamely középperzsa nyelvjárásból alakult ki, azonban a középperzsa óperzsával való viszonya nem teljesen tisztázott. Az újperzsát Iránban (régebbi neve: Perzsia) közel 70 millióan beszélik. A Kr. u. 7. században bekövetkezett arab hódítás következtében sok arab szó került a nyelvbe. Szintén az újperzsa nyelv területileg elkülönült változatai (nyelvjárásai) a cirill betűkkel írt tádzsik, valamint az Afganisztánban beszélt dari.] język pierwotny ősnyelv język planowany (ang. 'constructed language) mesterséges v. tervezett nyelv język poetycki költői nyelv v. nyelvezet język polisyntetyczny bekebelező v. polisztintetikus nyelv [ezek jellemzője, hogy egyetlen morfémasorba sűrítenek be olyan tartalmakat, amelyeket a más nyelvtípusba tartozó nyelvek szószerkezetekkel vagy olykor még hosszabb egységekkel fejeznek ki] język polityczny politikai nyelv język polski [urzędowy język w Polsce] lengyel nyelv język polski jest bardzo ładny a lengyel nyelv nagyon szép język polski jest bardzo łatwy, bo nawet małe dzieci mówią po polsku! - a lengyel nyelv nagyon könnyű, mert már a kis gyerekek is beszélnek lengyelül! język polski jest bardzo trudny a lengyel nyelv nagyon nehéz język polski ma bardzo bogate słownictwo a lengyel nyelv gazdag szókinccsel rendelkezik język polski ma bardzo bogaty zbiór synonimów a lengyel nyelv nagyon gazdag szinonímagyűjteménnyel rendelkezik język polski podoba mi się a lengyel nyelv tetszik nekem język portugalski [urzędowy język Portugalii, Brazylii i byłych kolonii portugalskich w Afryce] portugál nyelv język pośredni; język pośredniczący közvetítő nyelv język potoczny [1. wariant języka używany w codziennych sytuacjach życiowych; 2. to jest formą posługiwania się językiem służącą bezpośredniej komunikacji międzyludzkiej i przeważnie nie jest zapisywany] köznyelv; közbeszéd, hétköznapi nyelv język praindoeuropejski [hipotetyczny, rekonstruowany język, z którego wywodzą się języki europejskie] ős indoerópai nyelv język prasłowiański [1. rekonstruowany język pierwotnych Słowian; 2. jest to należący do rodziny języków indoeuropejskich wspólny prajęzyk dawnych Słowian, z którego później wykształciły się poszczególne języki słowiańskie. Za koniec istnienia języka prasłowiańskiego uznaje się przełom V i VI wieku n.e. Nie istnieją żadne zabytki pisane w nim sporządzone. Historycy języka odtwarzają jego formy metodami lingwistyki historycznej, na przykład metodą porównawczą tj. zestawiając słowa z różnych języków słowiańskich.] ősszláv v. ószláv nyelv język proceduralny (ang. procedural language) [język programowania umożliwiający tworzenie oprogramowania w postaci programu głównego oraz wielu procedur (lub podprogramów), z których każda realizuje określoną funkcję i może być wywoływana wielokrotnie przez program główny.] (informatika) (ang. procedural language) procedurális nyelv język programowania [1. system znaków przystosowany do pisania programów dla komputerów cyfrowych; 2. zbiór zasad określających, kiedy ciąg symboli tworzy program (czyli ciąg symboli opisujący obliczenia) oraz jakie obliczenia opisuje] programnyelv, a programozás nyelve język programowania do sterowania i symulacji; język CSL (kat.: informatyka) CSL Control and Simulation Language (vezérlő és szimulációs nyelv)

120 2313 język prowansalski (Provençal, Prouvençau) [język z grupy romańskich, używany w południowej Francji] provanszál dialektus (okcitánul provençau, franciául provençal) [az okcitán nyelv egyik erős francia hatástól érintett dialektusa, amelyet Dél-Franciaországban, a mai Provence- Alpes-Côte d'azur régió részét alkotó Provence területén beszélnek. Nem azonos a provanszál nyelvvel, amely az okcitán nyelv - különösen a középkori okcitán - hagyományos elnevezése.] język retoromański, retycki [1. język, którym posługuje się ludność zamieszkująca Alpy na pograniczu Włoch i Szwajcarii; 2. język z grupy języków romańskich, którym posługuje się ludność zamieszkująca Alpy; jeden z języków urzędowych Szwajcarii; język retycki] rétoromán nyelv [összefoglaló elnevezés a Svájc keleti felében (a rómaiak által Rhaetiának nevezett vidék, innen származik a név is), Észak-Olaszországban (Dél- Tirolban, főként a Dolomitok völgyeiben), valamint az Északkelet-Olaszország Friuli régiójában beszélt, egymással közeli rokonságban álló, de nyelvtörténetileg elkülönülő nyugati újlatin egész pontosan galloromán dialektusokra.] język retoryczny [odmiana języka stosowana w publicznych przemówieniach] retorikus nyelv język rodziny anyanyelv język romski lub romani (nazwa własna: romani čhib, romani chhib, w innych językach często określany potoczną nazwą język cygański ) [indoeuropejski język z podrodziny indoaryjskiej, w ramach której należy do grupy nowoindoaryjskiej] - cigány nyelv csak a romani vagy roma nyelvet ( emberek nyelve, roma= emberek ) jelenti (saját elnevezése romani šib vagy romani čhib), [az indoeurópai nyelvcsalád indoiráni ágán belül az középind nyelvek csoportjába tartozik, így a többi újind nyelvhez hasonlóan a szanszkrit leszármazottja] język rosyjski [urzędowy język w Rosji] orosz, orosz nyelv język rumowiskowy [różnorodny materiał zwietrzelinowy, osuwający się po stoku i stromym dnie doliny] törmeléknyelv język sanskrycki [zob. sanskryt] szanszkrit, óind język secesyjny szecessziós nyelv Język serbski (cрпски, srpski) [jedna z uregulowanych wersji dialektu sztokawskiego, używana głównie przez Serbów i Czarnogórców w Serbii, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie oraz w innych krajach.] szerb nyelv język serbsko-chorwacki (serbochorwacki, chorwackoserbski, chorwacki czyli serbski) szerbhorvát nyelv [szerbhorvát nyelv kifejezés nyelvészek alkotta szakkifejezés, amely a szerbek, a horvátok, a bosnyákok és a montenegróiak által beszélt nyelvet volt hivatott megnevezni. A egykori Jugoszlávia egyik hivatalos nyelvének elnevezése is volt, de mindig is csak beszélőinek kisebbsége használta nyelvének megnevezésére] język specjalistyczny szaknyelv język się komu poplątał (átv.) összegabalyodott a nyelve vkinek język się plączą komu botladozik v. nehezen forog a nyelve; akadozva beszélni język śląski (řůndzyńi, ślůnsko godka, ślonsko godka/ślónsko gołdka) [zespół dialektów śląskich, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska oraz reliktowo część ludności Dolnego Śląska] sziléziai nyelv język słowacki [urzędowy język w Słowacji] szlovák nyelv język słoweński [1. urzędowy język w Słowenii; 2. język południowosłowiański, urzędowy w Słowenii. Posługuje się nim ok. 2 mln osób (z czego ok. 1,9 mln w Słowenii, ok. 90 tys. w przygranicznych rejonach Włoch, ok. 40 tys. w austriackiej części Karyntii, ok. 15 tys. w Chorwacji, ok. 3 tys. na Węgrzech; poza tym używany w ośrodkach emigracji słoweńskiej, takich jak Cleveland w USA i Buenos Aires w Argentynie).] szlovén nyelv (Szlovénia hivatalos nyelve) język spustowy [w ręcznej broni palnej: część mechanizmu spustowego, na którą strzelec naciska palcem] lőfegyver ravasza v. kakasa język staro-cerkiewno-słowiański, starocerkiewny, starosłowiański [najstarszy literacki język słowiański] óegyházi szláv (egyéb elnevezései: ószláv, óbolgár vagy régi szláv) nyelv a legkorábbi írásos emlékekkel rendelkező szláv nyelv; ószláv nyelv język staroruski [to język wschodniosłowiański, używany gł. w średniowieczu na Rusi jako język literacki. Został wyparty przez nowsze języki wschodniosłowiańskie, które zapożyczyły od niego wiele słów.] óorosz, ősorosz (nyelv) język starosłowiański ószláv nyelv język starowęgierski ómagyar nyelv

121 2314 język środowiskowy (także gwara środowiskowa, slang) [odmiana języka ogólnonarodowego przeciwstawiająca się językowi ogólnemu tym, że jej użycie ogranicza się do jednego środowiska; od języka ogólnego różnią się przy tym przeważnie leksyką i frazeologią. Cechują się dużą zmiennością form leksykalnych i frazeologicznych w stosunku do języka ogólnonarodowego. Zasadniczo występują wyłącznie w formie mówionej, sporadycznie wykorzystywane są także jako materiał w utworach literackich. Języki środowiskowe powstają najczęściej w środowiskach wyodrębnionych z ogółu społeczeństwa pod względem wieku (np. slang młodzieżowy), typu działalności społecznej, zawodu (mówi się wtedy o "gwarach" zawodowych, a typowe dla nich słowa nazywa się profesjonalizmami). Szczególnie swoiste są języki środowiskowe ("gwary") grup społecznych izolujących się od społeczeństwa (np. gwara więzienna).] szleng, argó, zsargon język światowy világnyelv język sztuczny [1. język pomocniczy, funkcjonujący często jako język międzynarodowy, np. esperanto, wolapik; 2. język specjalistyczny, np. język matematyki, logiki formalnej] művi v. mesterséges nyelv język szwedzki [urzędowy język w Szwecji, jeden z dwóch języków urzędowych w Finlandii] svéd nyelv język tatarski [etniczny język Tatarów] tatár nyelv język tocharski [język używany do VIII w. n.e. w Azji Środkowej] tokhár nyelv [utód nélkül kihalt indoeurópai nyelv, amelyet Belső- Ázsiában, a ma Kínához tartozó Kelet- Turkesztán (Hszincsiang tartomány) területén található Tarim-medencében beszéltek.] język turański turáni nyelv język turecki [urzędowy język w Turcji] török nyelv język tybetański tibeti nyelv język uczniowski diáknyelv język ugrofiński finnugor nyelv język ukraiński [urzędowy język na Ukrainie] ukrán nyelv język urzędowy, kancelaryjny [1. język właściwy przekazom związanym z działalnością instytucji administracyjnych, prawnych; 2. język, który otrzymał unikatowy status prawny na terenie państwa lub regionu administracyjnego. Zazwyczaj jest to język używany w krajowych strukturach legislacyjnych np. parlamencie, choć prawo niektórych krajów wymaga, by dokumenty urzędowe były przedstawiane również w innych językach] hivatali nyelv język wchodzący w morze (klin ziemi) a tengerbe nyúló földnyelv język wegetujący [język, którym nie posługuje się żadna grupa etniczna; jest w użyciu - używa go pewna grupa ludzi w celach komunikacyjnych; język potrafi nazwać współczesne przedmioty codziennego użytku.] vegetáló nyelv język wewnętrzny [język zrozumiały dla procesora komputera] (inf.) belső nyelv język węgierski [urzędowy język na Węgrzech] magyar nyelv język wietnamski [urzędowy język w Wietnamie] vietnámi nyelv język włoski [urzędowy język we Włoszech; też: jeden z urzędowych języków w Szwajcarii] olasz nyelv język wołowy (növ.) Széleslevelű útifű (farkasnyelv, forrásfű, kutyanyelvfű, szerelemlapu) [Utak mentén, művelt talajon, nyirkos helyeken közönséges.] język wołowy marhanyelv język wykładowy előadási nyelv, tanítási nyelv, az előadás nyelve język wymiany (ang. exchange language) [język przyjęty (decyzją polityczną) jako język pośredniczący dla wymiany danych w systemach wielojęzycznych, inaczej jest to język podstawowy dla translacji na lokalne języki.] váltó nyelv język wysokiego poziomu (autokod) [typ języka programowania, którego składnia i słowa kluczowe mają maksymalnie ułatwić rozumienie kodu programu dla człowieka, tym samym zwiększając poziom abstrakcji i dystansując się od sprzętowych niuansów. Kod napisany w języku wysokiego poziomu nie jest bezpośrednio zrozumiały dla komputera większość kodu stanowią tak naprawdę normalne słowa, np. w języku angielskim. Aby umożliwić wykonanie programu napisanego w tym języku należy dokonać procesu kompilacji] magas szintű programozási nyelvek [olyan nyelvek, melyek az alacsony szintű nyelvekkel szemben elvontabbak, könnyebben használhatóak és platformfüggetlenebbek. Az ilyen nyelvekben az CPU műveletek, mint a memóriaelérési modellek és a hatókörök kezelése elvonatkoztatottak.] język wyszlifowany (átv.) éles nyelv

122 2315 język złodziejski; język złodziei (argo) tolvajnyelv język żródłowy forrásnyelv (amiről fordítanak) język źródłowy a język docelowy forrás- és célnyelv język żywy, język żyjący [język, który jest w powszechnym użyciu, którego w celu skomunikowania się używa pewna grupa osób; jest to język, który rozwija się, wprowadza nowe pojęcia; (większość użytkowników tego języka porozumiewając się w nim zaznacza swoją przynależność etniczną) język ten jest charakterystyczną cechą pewnej grupy etnicznej. język ten można w pełni poznać i zbadać, ponieważ istnieje wiele osób w nim mówiących (istnieją świadectwa piśmienne); język ten jest "pierwszym językiem", którego uczy się człowiek po przyjściu na świat] élő nyelv Języki (Ludzkości) [Zostały wprowadzone, aby zakłócić jednomyślność ludzi w ich działaniu przeciw woli Boga.] nyelvek [Az ÓSZ-i korban sok nyelv volt; az izráeliták héber nyelven beszéltek Palesztinában való letelepedésüktől kezdve legalább Nehémiás (3) koráig; a héber lett minden időkre Izráel irodalmi nyelve; a mindennapi nyelvben ezt felváltotta az arameus; a héber, ill, arám nyelv mellett a legfontosabb nyelvek Palesztinában a görög és latin voltak (Jn 19,20).] języki analityczne analitikai nyelvek; analitikus nyelvek; olyan nyelvek, amelyekben a szavak közötti kapcsolatot a mondatban elsősorban segédszavak, szórend stb. jelzik języki abisyńskie abesszín nyelvek języki adamawa-ubangi [także języki wschodnie adamawa - podgrupa języków nigerokongijskich, według klasyfikacji Josepha Greenberga stanowiąca w niej osobną rodzinę, niektórzy językoznawcy włączają jednak języki adamawa-ubangi do woltakongijskich w obrębie podgrupy atlantycko-kongijskiej.] - kelet-adamawa nyelvek języki afroazjatyckie, chamito-semickie [1. rodzina języków używanych w Afryce Północnej; 2. grupa języków, z których najważniejsze są arabski i hebrajski] sémi-hámi, afroázsiai nyelvek języki aglutynacyjne [języki, w których stosunki gramatyczne w zdaniu oznaczone są w formach wyrazów za pomocą afiksów, z których każdy ma tylko jedną funkcję w danym połączeniu] agglutinációs v agglutináló v. ragozó nyelvek (finn-ugor és török-tatár nyelvek) języki alternacyjne [1. języki, w których stosunki gramatyczne w zdaniu są tworzone przez wymieniające się samogłoski, zaś spółgłoski są elementem stałym i nadają wyrazom znaczenie; 2. w których funkcję gramatyczną spełniają alternacje, czyli wymiany głosek zachodzące wewnątrz morfemu. Przykładem jest hebrajski.] alternációs nyelvek języki analityczne, amorficzne, izolujące, pozycyjne [języki, które w przeciwieństwie do języków syntetycznych wyrażają funkcje gramatyczne za pomocą luźnych morfemów w postaci np. przyimków, elementów przysłówkowych, zaimkowych oraz słów posiłkowych, np. fr. vin; du vin wobec pol. wino; wina] analitikai nyelvek; analitikus nyelvek języki anatolijskie [1. grupa języków indoeuropejskich w Azji Mniejszej używanych od II tysiąclecia p.n.e. do początku naszej ery; 2. Języki anatolijskie (hetyckie) - podrodzina języków indoeuropejskich, którymi posługiwała się ludność zamieszkująca współczesną Anatolię w okresie od ok r. p.n.e. do początków naszej ery. 3. wymarła, najstarsza i najbardziej odrębna grupa językowa] anatóliai nyelvek [az indoeurópai nyelvelmélet szerint az indoeurópai nyelvcsalád egy ma már kihalt nyelvekből álló csoportja: hettita, palái, lüd] języki bałtosłowiańskie [hipotetyczna podrodzina językowa w obrębie języków indoeuropejskich, obejmująca języki bałtyckie i języki słowiańskie. Posługuje się nimi ponad 300 mln osób.] balti-szláv nyelvek [Az indoeurópai nyelvcsalád fejlődésének igen korai stádiumában még nem volt értelme szláv, germán, illetve balti nyelvekről beszélni, ezért ezt az ősi, egymással akkor még közeli rokonságban lévő protonyelvet egyes nyelvtudósok baltiszláv nyelvnek, pontosabban balti-szláv hipotézisnek nevezik.] języki bałtyckie [1. grupa języków indoeuropejskich obejmująca język litewski, łotewski oraz wymarłe języki Prusów, Jaćwingów i Kurów; 2. grupa języków w obrębie języków indoeuropejskich, którymi w czasach historycznych posługiwali się Bałtowie na terenach od ujścia Wisły po południowe granice dzisiejszej Estonii (północne krańce łotewskiej krainy zwanej Liwonia). Większość języków z grupy bałtyckiej wymarło, co znacznie zawęziło obszar ich występowania.] balti nyelvek (lett, litván,

123 2316 óporosz stb.) [alaktanilag sok ősi indoeurópai alapnyelvi jellemzőt őriztek meg] języki bantu [grupa języków afrykańskich, którymi posługują się ludy Bantu] bantu nyelvek języki celtyckie [1. zachodnia gałąź języków indoeuropejskich; 2. grupa językowa w obrębie języków indoeuropejskich. Wiele języków z tej grupy wymarło. Współcześnie grupa ta jest reprezentowana przez języki: iryjski (irlandzki), szkocki (gaelicki), walijski i bretoński. Również te języki zagrożone są wymarciem, dlatego też prowadzone są działania na rzecz ich zachowania. Posługuje się nimi około 1,3 mln mówiących.] kelta nyelvek [összefoglaló elnevezés az indoeurópai nyelvcsalád nyugati ágát alkotó nem germán és nem itáliai nyelvekre, amelyek feltételezhetően egy, az itáliai alapnyelvvel közeli rokon indoeurópai nyelvjárásból (kelta ősnyelv vagy alapnyelv) váltak le. Ókelta nyelvek: gall, keltibér, leponti, galata (utód nélkül kihaltak). Kelta nyelvek: ír, skót gael, manx, cornwalli, velszi, breton stb.] języki chamickie [1. grupa języków powstała w starożytności, rozprzestrzeniających się z Półwyspu Arabskiego na północną i wschodnią Afrykę; 2. dawna wspólna nazwa niesemickich języków z rodziny afroazjatyckiej, wraz z semickimi określanych jako języki chamito-semickie. Nazwa ta została zarzucona, kiedy w toku badań nad językami afroazjatyckimi okazało się, że tworzy je sześć równorzędnych rodzin językowych, nie zaś dwie główne, jak sugerowało dawne określenie] afroázsiai (régebben: sémi hámi) nyelvek języki fleksyjne, syntetyczne [1. języki, w których stosunki gramatyczne w zdaniu oznaczane są w formach wyrazów za pomocą afiksów, łączących kilka funkcji; 2. typowy wyraz składa się z jednego morfemu znaczeniowego i jednego lub więcej morfemów gramatycznych, które bardzo często spełniają więcej niż jedną funkcje gramatyczną, i spełniają ją tylko przy pewnej grupie morfemów bazowych. Np. wyraz kobiety składa się z dwóch morfemów kobiet oraz -y. Pierwszy morfem nadaje wyrazowi znaczenie, drugi zaś spełnia funkcje gramatyczne, przy czym jest to jednocześnie wiele funkcji - na przykład wyrażanie mianownika i wyrażanie liczby mnogiej. Morfem -y może być użyty z niektórymi innymi morfemami, np. cytryn, zaś z innymi nie - np. koń. W przypadku morfemu bazowego koń mianownik i liczbę mnogą wyraża inny morfem, -e. Typowe przykłady to polski i łacina.] szintetikus, flexiós nyelvek; flektáló nyelvek [amelyekben a szótövek a ragozások és képzések során megváltoznak, és a toldalékok egyáltalán nem függenek a szótő hangrendjétől. Flektáló, hajlító v. fúziós nyelvek azok a szintetikus nyelvek, amelyek a nyelvtani viszonyokat a szóalakok megváltoztatásával (flexióval) ragozással, szóképzéssel, illetve a szótő változtatásával képesek kifejezni. A flektáló nyelvek tipikus példái az indoeurópai, valamint különösképpen az afroázsiai (régebben: sémi hámi) nyelvek.] języki germańskie [1. grupa języków indoeuropejskich, której przedstawicielami są dziś m.in. niemiecki, szwedzki, norweski, angielski; 2. grupa języków w obrębie języków indoeuropejskich, którymi posługuje się kilkaset milionów mówiących na całym świecie. Wywodzą się ze wspólnego języka pragermańskiego.] germán nyelvek [az indoeurópai nyelvek egyik nyugati ága. Saját fejlődésük az első germán hangeltolódás befejeztével kezdődött. Közös ősük a protogermán nyelv volt melyet i. e körül beszéltek a vaskori Észak-Európában, ezért is írásos emlék nem maradt ránk. A germán nyelvek első írásos emlékei II. századi római feljegyzésekből származnak. A legelterjedtebb germán nyelv az angol 400, majd a német 100 millió beszélővel. Széles körben beszélik még a Hollandot (22 millió) és afrikai változatát az afrikaans-t (16 millió). Az északi germán nyelvek (norvég, dán, svéd és izlandi) együttesen 20 millió beszélővel rendelkeznek.] języki grup etnicznych etnikai csoportok nyelvei języki helleńskie [rodzina językowa w obrębie języków indoeuropejskich. Języki helleńskie wywodzą się ze wspólnego przodka (prajęzyka) - języka protohelleńskiego. Jedyne dwa zaświadczone starożytne języki helleńskie - starogrecki i macedoński - zaliczane są wraz z językami iliryjskim, trackim, frygijskim i dackim do postulowanej paleobałkańskiej ligi językowej. W dużej części opracowań rodzina helleńska w ogóle nie jest wyróżniana, a wszystkie podane w poniższym zestawieniu etnolekty uznawane są za odmiany języka greckiego, izolowanego w obrębie rodziny indoeuropejskiej.] -

124 2317 język hetycki (zw.również nesyckim) [jest najlepiej znanym z wymarłych języków z podrodziny anatolijskiej języków indoeuropejskich. Mówili nim Hetyci w Azji Mniejszej w II tysiącleciu p.n.e. Poświadczony już w staroasyryjskich tekstach klinowych z Kanesz (Nesa, XVIII XVII w. p.n.e.) był głównym językiem dokumentów klinowych z Hattusa, stolicy państwa Hetytów.] hettita (ne-ši-li) [az ókori hettiták általános feltételezés szerint utód nélkül kihalt nyelve, amit valaha Anatóliában beszéltek. Legkorábbi emlékei a i. e körül kelteződnek, az összeomlásig (i. e ig) hivatalos nyelv a Hettita Birodalomban, használata a tengeri népek i. e. 12. századi, majd az arameusok i. e. 10. századi vándorlása során visszaszorult. A hieroglifikus hettita emlékek (luvi nyelv) azonban i. e. 700-ig megtalálhatók az újhettita királyságokban, miközben a neszai nyelv leírására szolgáló ékírásos változat helyét átvette a föníciai betűírás. A feliratos emlékek java része a mai Boğazköyből (ókori nevén Hattuszasz, majd Pteria), a hajdani Hettita Birodalom központjából, valamint Neszából, az első nagyhatalmi centrumból került elő.] języki ilirskie a. iliryjskie, także: język iliryjski [to wspólna nazwa nadana prawdopodobnie blisko spokrewnionym ze sobą wymarłym językom z rodziny indoeuropejskiej, używanym w starożytności przez plemiona iliryjskie na obszarze zachodnich Bałkanów oraz południowo-wschodniej Italii (dzisiejszy włoski region Apulia, na tym terenie w użyciu był język mesapijski).] illír nyelv [az egykor a Balkán-félsziget nyugati részén élt, illírekként azonosított nép nyelve. Az indoeurópai nyelvcsaládba, feltehetően a kentum nyelvek csoportjába tartozó, írásbeliség nélküli nyelv volt. Beszélői a római hódítással asszimilálódtak, nyelvük kihalt. Utolsó említésük a 7. századból való, amely egy epiruszi város, Miracula Sancti Demetri illír lakóiról szól.] języki indoaryjskie (indyjskie) [podrodzina języków indoeuropejskich, które wraz z językami irańskimi oraz dardyjskimi tworzyły przed 1500 r. p.n.e. jedną wspólnotę językowo-kulturową (zobacz: języki indoirańskie).] indoárja nyelvek języki indoeuropejskie [rodzina języków, do której należą prawie wszystkie języki ludów europejskich oraz języki indyjskie, irańskie oraz język ormiański] indoeurópai nyelvek [a természetes nyelvek egyik nyelvcsaládja, az indoeurópai nyelvcsalád közel 150 nyelvből áll, melyet kb. 3 milliárd ember beszél a világon. Nevezik indogermán nyelveknek is őket. Ebbe a nyelvcsaládba tartoznak többek között az indiai, az iráni, a germán, a szláv, a román, a kelta stb. nyelvek. Tagjairól elmondhatjuk, hogy valamilyen formában az egész világon megtalálhatóak] języki indoirańskie [te są największą grupą języków indoeuropejskich, w skład której wchodzą języki indyjskie, irańskie i dwa niesklasyfikowane języki. W sumie obejmuje 296 języków. Posługują się nimi ludzie na terytorium rozciągającym się od wschodniej Turcji po Pakistan i zachodnią część Indii.] indoiráni nyelvek [a szláv nyelvek, valamint az örmény nyelv mellett az indoeurópai nyelvcsalád keleti ágainak egyikét alkotják. Három fő ágra oszthatók: indoárja vagy ind nyelvek, iráni nyelvek és nurisztáni nyelvek.] języki inkorporacyjne, koncentryczne [języki, których cechą charakterystyczną jest włączanie do czasownika określeń zaimkowych, a nawet rzeczownikowych, przez co całe zdanie koncentruje się w orzeczeniu] koncentrikus, beiktatott nyelvek języki irańskie iráni nyelvek; Iránban v. annak szomszédságában beszélt indoeurópai nyelvek języki italoceltyckie [podrodzina językowa w obrębie języków indoeuropejskich skupiająca języki italskie oraz celtyckie. Według kontrowersyjnej, nie uznawanej przez część językoznawców hipotezy, języki te pochodzą od wspólnego prajęzyka, proto-italoceltyckiego.] latinkelta nyelvek języki italskie [podrodzina języków indoeuropejskich, z których jeden (łacina) dał początek współczesnym językom romańskim] - italikus v. itáliai nyelvek [az indoeurópai nyelvcsalád egyik déli ágát alkotó, az ókor folyamán Itália területén beszélt, ma pedig az újlatin nyelvek révén a világ jelentős részén elterjedt nyelvek és dialektusok megnevezése] języki izolacyjne (zwane inaczej analitycznymi); języki izolujące [większość pojedynczych morfemów może być samodzielnymi wyrazami. Najbardziej typowym przykładem jest język chiński. Mniej typowym jest język angielski.] - izoláló v. elszigetelő nyelvek [olyan nyelvek, amelyek a nyelvtani viszonyítást a mondatban önálló morfémákkal, azaz egymástól elszigetelt szavakkal, segédszavakkal és a szórenddel

125 2318 fejezik ki. Az elszigetelő nyelvek ellentétei a ragozó nyelvek. Izoláló nyelv például a kínai, de egyre inkább e típus felé húz az angol nyelv is. További példák még a vietnami, és a Dél-Ázsiában beszélt nyelvek többsége. Egyes izoláló nyelvek további jellegzetessége lehet a tonális hangsúly, vagyis egy-egy szó különböző hanglejtéssel való ejtése jelentésmegkülönböztető szerepű lehet. Például a kínai nyelvben ötféle szóhanglejtést találunk. Az izoláló nyelvek egyben analitikus nyelvek is.] języki jednoszczepowe rokonnyelvek, egy nyelvcsaládhoz tartotó nyelvek (pl. finnugor) języki kentumowe, języki kentum [grupa języków indoeuropejskich, w których hipotetyczne praindoeuropejskie k miękkie utożsamiło się z k twardym i nie podlegało innym zmianom artykulacyjnym] kentum nyelvek [Az indoeurópai nyelvcsalád azon nyelveinek csoportja, amelyekben az indoeurópai kt változtatás nélkül k-nak, vagy egy ebből származó hangnak ejti] języki klasyczne [język grecki i łaciński] klasszikus nyelvek (görög, latin) języki kreolskie [ogólne określenie języków etnicznych języków mieszanych, rozwiniętych na bazie języków europejskich kolonistów, (głównie angielskiego, francuskiego, portugalskiego, hiszpańskiego, niderlandzkiego) z dużym dodatkiem elementów przejętych z języków ludności tubylczej. Zwykle posiadają one uproszczoną gramatykę - większość z nich powstała w czasach sprowadzania z Afryki do Ameryki czarnych niewolników, którzy pochodząc z różnych plemion posługiwali się między sobą uproszczoną wersją języka narzuconego przez kolonistów.] kreol nyelv [ez alatt olyan többnyire közvetítő szerepű keveréknyelvet értünk, amely egy adott területen élő, többféle eltérő anyanyelvű közösség egymás közötti érintkezése során alakul ki. A szűkebb értelemben vett kreol nyelvek kialakulásában jellemzően egy, az európai (germán vagy újlatin) gyarmatosítók által használt, valamint a helyi őslakosság, illetve a bevándorló, szintén idegen ajkú lakosság nyelve(i) vesznek részt.] języki lechickie [północna grupa języków zachodniosłowiańskich obejmująca dzisiaj jedynie język polski] Lechita nyelvek: lengyel, poláb (kihalt), szorb (más néven vend), felső-szorb és alsó-szorb (vagy lausitzi) języki łużyckie [grupa języków słowiańskich, używana przez Łużyczan] luzsicki nyelvek język mesapijski [język wchodzący w skład języków iliryjskich (rodzina indoeuropejska), używany w starożytności przez Mesapiów na obszarze południowowschodniej Italii (dzisiejszy włoski region Apulia)] messzápok v. messapiusok nyelve [ókori nép tagjai voltak, akik a mai olaszországi Puglia tartomány (az ókori Apulia) területére a korai vaskorban vándoroltak be] języki mniejszości kisebbségi nyelvek; kisebbségek nyelve używanych w środkowej i południowej Azji] mondol nyelvek języki neołacińskie neolatin nyelvek języki neoromańskie újlatin nyelvek v. román nyelvek [francia, olasz, portugál, román, spanyol stb. Kb. a 7 9. század között alakultak ki a latin köznyelvi változataiból] języki nominatywne [języki, w których funkcję podmiotu w zdaniach pełni rzeczownik w mianowniku] nominatív nyelvek języki nowożytne élő nyelvek, modern nyelvek języki nuristańskie [1. pośrednia grupa między językami indyjskimi a irańskimi; 2. grupa językowa w obrębie języków indoirańskich, na którą składa się 5 języków używanych przez górskie ludy w izolowanych rejonach Hindukuszu na granicy Afganistanu i Pakistanu. Łącznie mówi nimi niecałe 30 tysięcy osób, z czego prawie 24 tysiące posługuje się językiem kati. Każdy z tych języków występuje w różnych odmianach dialektycznych.] nurisztáni nyelvek ága (askunu, kamkataviri, vaszi-vari, tregami, vaigali) języki o równym statusie (ang. equal status languages) [języki w wielojęzycznym tezaurusie takie, że każdy termin w dowolnym języku ma swój odpowiednik we wszystkich pozostałych] (ang. equal status languages) egyenrangú nyelvek języki obce idegen nyelvek języki pokrewne [języki wywodzące się z jednego języka wspólnego] rokon nyelvek języki polisyntetyczne [1. języki, których cechą znamienną są długie, wielostopniowe wyrazy złożone; 2. jedna z odmian struktury języków według typologii morfologicznej] poliszintetikus nyelvek [nagyon magas fokú jelentéstömörítést használó nyelv, amelyben egyetlen, bonyolult morfémasorral fejeznek ki olyan tartalmakat, amelyeknek más nyelvekben szószerkezetek felelnek meg. A

126 2319 poliszintetikus nyelvek egyetlen szava tehát az analitikus és sok esetben a szintetikus nyelvekben egész mondatnak felelnek meg. A poliszintetikus nyelvek és az inkorporáló nyelvek között gyakorlatilag párhuzam vonható, mivel ilyen magas fokú jelentéstömörítésre az inkorporáló nyelvek képesek. Példák poliszintetikus nyelvekre: több amerikai indián nyelv (oneida), Szibéria egyes régi nyelvei, eszkimó nyelvek (például szirenyiki eszkimó, grönlandi eszkimó), de a legtöbb formális nyelv is közel áll az inkorporáló típushoz).] języki połabskie [(po połabsku: wenska rec) grupa bardzo blisko spokrewnionych języków uważanych przez niektórych językoznawców za jeden język połabski (drzewiański).] Elba menti nyelvek języki południowosłowiańskie [1. grupa języków słowiańskich obejmująca języki: bułgarski, serbsko-chorwacki, macedoński, słoweński i staro-cerkiewnosłowiański; 2. jedna z trzech grup języków słowiańskich (obok zachodnio- i wschodniosłowiańskich). Posługuje się nimi ok. 32 mln ludzi, głównie na Bałkanach] délszláv nyelvek języki postpozycyjne [języki, w których morfemy gramatyczne wyrazów stoją po morfemach leksykalnych, a w złożeniach człon określany po członie określającym, np. ręk-a, żywo-płot] posztpozíciós nyelvek języki romańskie [1. języki wywodzące się z łaciny ludowej, np. rumuński, włoski, hiszpański, portugalski; 2. podrodzina języków indoeuropejskich, którymi posługuje się jako językami ojczystymi około 750 mln osób, zamieszkujących przede wszystkim południowo-zachodnią Europę, Amerykę Łacińską.] román nyelvek; a népi latinból kialakult nyelvek (többek között az olasz, a francia, a spanyol, a román) języki ruskie [języki wschodniosłowiańskie: rosyjski, ukraiński, białoruski, zwłaszcza w ich wcześniejszym okresie historycznym] keleti szláv nyelvek; orosz, ukrán, belorusz języki satemowe, języki satem [grupa języków indoeuropejskich, w których hipotetyczne praindoeuropejskie k miękkie ulegało uszczelinowieniu i przesunęło swoją artykulację do przodu, przechodząc w s, ś, sz] szatem nyelvek [az iráni avesztai nyelv SZATEM [satəm] 100 szava alapján] języki semickie [1. rodzina języków, należąca do języków afroazjatyckich, wywodząca się z języka prasemickiego; 2. języki tworzące wraz z językami chamickimi chamitosemicką rodzinę językową, np. hebrajski, arabski, etiopski] sémi nyelvek [az afroázsiai nyelvcsalád (sémi-hámi nyelvcsalád) egyik ága]; Kisázsia és Északkelet-Afrika egyik nagy nyelvcsoportja języki słowiańskie języki słowiańskie [1. jedna z grup indoeuropejskiej rodziny językowej; 2. grupa języków w obrębie rodziny języków indoeuropejskich (podrodzina bałtosłowiańska). Składa się z trzech zespołów językowych: zachodnio-, wschodnio- i południowosłowiańskiego. Najstarsze zachowane manuskrypty z tekstami słowiańskimi pochodzą z X wieku. Do zapisu języków słowiańskich używane są lub były alfabety: głagolicki, cyrylicki i łaciński (w niewielkim zakresie również arabski). Wywodzą się z języka prasłowiańskiego używanego przez dawnych Słowian, który uległ ostatecznemu rozbiciu na dialekty regionalne w wyniku ekspansji Słowian na Bałkany w VI wieku naszej ery. Językami słowiańskimi posługuje się ponad 300 mln osób.] szláv nyelvek [a szláv népcsoportok egymással közeli kapcsolatban álló nyelvei. Kelet-Európa, Közép-Európa és a Balkán nagy részén, valamint Észak-Ázsiában beszélik őket. Az indoeurópai nyelvcsalád részét képezik. A szláv nyelvek között vannak vitatott státuszú dialektusok is. Ezek beszélői gyakorta nem önálló szláv népek. A területi elhelyezkedésből adódóan egy-egy nyelvnek némely dialektusa önállósodott, de beszélői megőrizték az adott néphez való kötődésüket főleg identitás szempontjából. Pl. orosz, ukrán, lengyel, szlovák, cseh, szlovén stb.] języki starożytne a. języki martwe holt nyelvek, régi nyelvek; ókori v. klasszikus nyelvek

127 2320 języki tocharskie [podrodzina języków indoeuropejskich, które występowały na obszarze wschodniego Turkiestanu Chińskiego i Azji Środkowej. Na pustyni Takla-Makan odkryto spisane na liściach palmowych teksty religijne w dwóch odmianach języków tocharskich: język tocharski A (zachodni) i język tocharski B (wschodni). Teksty te, zapisane pismem brahmi, pochodzą z okresu V-VIII wieku n.e. i są przekładami indyjskich tekstów spisanych w sanskrycie. Języki tocharskie wymarły po VIII wieku wraz z kulturą Tocharów, którzy zostali najechani i podbici przez Ujgurów.] tokhár nyelv [utód nélkül kihalt indoeurópai nyelv, amelyet Belső-Ázsiában, a ma Kínához tartozó Kelet-Turkesztán (Hszincsiang tartomány) területén található Tarimmedencében beszéltek. Nyelvemlékei először két földrajzilag távol eső területről, a hajdani selyemút mentén álló kolostorokból kerültek elő, a 6 8. századból. A nyelv a görög történészek, köztük Ptolemaiosz által tokhárok (görög: Τόχαροι, Tokharoi) néven ismert népről kapta a nevét. A Tokharisztán név pedig Baktriára utalt az 1. évezredben.] język tonalny [język, w którym każda sylaba ma przypisany pewien ton, polegający na odpowiedniej modulacji głosu. Przykładami języków tonalnych są tajski, wietnamski, języki chińskie, czadyjskie czy też język joruba.] tonális nyelvek [A világ nyelveinek jelentős része tonális, például a kínai, a vietnami, a thai nyelv, valamint számos más ázsiai és afrikai nyelv. A magyar és az indoeurópai nyelvek többsége azonban nem ilyen (a pandzsábit kivéve); némelyekben pedig csak korlátozottan érvényesülnek ilyen vonások (pl. litván, szlovén, szerbhorvát, limburgi, svéd, norvég nyelv).] języki toniczne [języki oparte na akcencie tonicznym, np. niektóre języki afrykańskie lub język chiński] tonikus nyelvek (amiben 4-7 hangmagasság jelzi a jelentést, pl. Vietnámi nyelv), języki tracko-ormiańskie [hipotetyczna podrodzina języków indoeuropejskich, z której współcześnie zachował się jedynie język ormiański. Posługuje się nim około 5 mln mówiących.] trák-örmény nyelv języki ugrofińskie [1. najważniejsza nieindoeuropejska rodzina języków w Europie obejmująca m.in. fiński, estoński i węgierski; 2. język ugrofiński - najważniejszy nieindoeuropejski język w Europie, do tej rodziny języków należą głównie: fiński, estoński i węgierski] finnugor nyelvek [az uráli nyelvcsalád nagyobbik csoportja. A finnugor nyelvek közé 15 élő és 2 holt nyelv tartozik. (A dialektus jellegű nyelveket külön számolva összesen 30 nyelv.)] języki wschodnie keleti nyelvek języki wschodniosłowiańskie [1. grupa języków słowiańskich obejmująca języki: rosyjski, ukraiński, białoruski; 2. jedna z trzech grup języków słowiańskich (obok zachodnio- i południowosłowiańskich). Posługuje się nimi ok. 202 mln ludzi w Europie Wschodniej i Azji Północnej i Środkowej] keleti szláv nyelvek [a nyugati szláv és a déli szláv mellett a szláv nyelvek három alcsoportjának egyike, a beszélők száma alapján a legnagyobb. Főként Kelet- Európában beszélik ezeket a nyelveket. Mindegyik nyelv a cirill ábécét használja, módosításokkal: ukrán, orosz, belarusz, ruszin, kárpátaljai ruszin, ó-keleti-szláv, ó- novgorodi nyelvjárás, rutén.] języki zachodniosłowiańskie [1. grupa języków słowiańskich obejmująca języki: polski, czeski, słowacki, dolnołużycki, górnołużycki i (martwy) połabski; 2. jeden z trzech zespołów języków słowiańskich (obok języków wschodnio- i południowosłowiańskich), którymi posługuje się około 56 mln mówiących w Europie Środkowej. Zespół dialektów zachodniosłowiańskich wyodrębnił się już w okresie wędrówki ludów, ale dopiero około VII wieku można mówić o jego odrębności. W okresie od VII do X wieku zachodzi jego wewnętrzne zróżnicowanie na dwie grupy etniczno-językowe: lechicką i łużycką, a w wieku IX doszła grupa czesko-słowacka (wcześniej przodkowie dzisiejszych Czechów i Słowaków wchodzili w obręb Słowian południowych, ale odcięci przez migracje Madziarów zwrócili się w stronę Słowian zachodnich). Podgrupę czesko-słowacką kontynuują języki czeski i słowacki, łużycką dwa języki łużyckie, a lechicką polski i kaszubski. Z tej ostatniej podgrupy wymarły w XVIII wieku języki pomorskie (z wyjątkiem kaszubskiego i słowińskiego, który zaniknął w XX wieku).] nyugati szláv nyelvek [keleti szláv és a déli szláv mellett a szláv nyelvek három alcsoportjának egyike. Főként Kelet- Közép-Európában beszélik ezeket a nyelveket.mindegyik nyelv a latin ábécét használja, módosításokkal. A nyugati szláv nyelvek a keleti szláv és a déli szláv mellett a szláv nyelvek három alcsoportjának egyike. Főként Kelet-Közép-Európában beszélik ezeket a nyelveket.]

128 2321 Csehszlovák nyelvek: Cseh, Szlovák, Knaani v. judeoszláv (kihalt) Lechita nyelvek: Lengyel. Poláb (kihalt). Szorb (más néven vend) [Felső-szorb, Alsószorb (vagy lausitzi)] o Pomerániai nyelvek: Kasub, Szlovinci (kihalt) językowo nyelvileg, nyelvi szempontból językowy, -a, -e [przymiotnik od: język] nyelvi, nyelv-; nyelvészeti językowy savoir-vivre nyelvi illemtan językoznawca [specjalista w zakresie językoznawstwa] nyelvész, nyelvtudós (jestem językoznawcą) językoznawczy, -a, -e nyelvészi, nyelvészeti językoznawstwo [nauka o języku] nyelvtudomány, nyelvészet Kierunki badań językoznawczych można połączyć w trzy następujące przeciwstawne pary: językoznawstwo generatywne generatív nyelvészet językoznawstwo historyczne történeti nyelvészet; nyelvtörténet; językoznawstwo matematyczne matematikai nyelvészet [a nyelv tanulmányozása a matematika eszközeivel] Językoznawstwo teoretyczne próbuje budować modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka; językoznawstwo stosowane usiłuje wdrażać te teorie w praktyce. teoretikus nyelvészet językoznawstwo stosowane alkalmazott nyelvészet [az adott nyelvek alkalmazását, működését tanulmányozza] językoznawstwo strukturalne strukturalista és strukturális nyelvészet Językoznawstwo synchroniczne zajmuje się formą języka w danym momencie; językoznawstwo diachroniczne odkrywa historię języka (grupy języków) i zmiany jego struktury na przestrzeni czasu. szinkronikus nyelvészet [a nyelvek jelenlegi formájával foglalkozik] Językoznawstwo teoretyczne elméleti nyelvtudomány językoznawstwo wewnętrzne belső nyelvészet [szinkron nyelvészet, tehát fonológia, morfológia, szintaxis, szöveggrammatika, lexikográfia, szemantika, retorika] językoznawstwo zewnętrzne külső nyelvészet [a tényleges nyelvhasználat] Makrolingwistyka lub językoznawstwo kontekstualne bada dopasowanie języka do otaczającego świata, a więc funkcje społeczne języka, proces nauki i wzbogacania języka, procesy wytwarzania i odbioru języka. Mikrolingwistyka lub językoznawstwo niezależne rozważa język jako taki, a więc jako byt niezależny od otaczającego świata. mikrolingvisztika W skład lingwistyki teoretycznej (ogólnej) wchodzą takie dziedziny jak: Gramatyka nauka o zasadach budowy i odmiany wyrazów oraz o regułach składni danego języka, wyróżnia się gramatykę opisową (synchroniczną) omawiającą aktualny stan języka oraz gramatykę historyczno-porównawczą (diachroniczną) przedstawiającą procesy jego zmian w czasie. Gramatyka jest to dział językoznawstwa obejmujący morfologię i składnię, jest to nauka o strukturze języka Semantyka dziedzina językoznawstwa zajmująca się analizą treści wyrażeń językowych; jest to nauka o znaczeniu wyrazów, badająca w jakim zakresie i charakterze budowa formalna wyrazu określa jego znaczenie Składnia nauka o budowie wypowiedzeń, określa sposób służący do łączenia wyrazów w zdania w całość gramatycznokomunikatywną mondattan Fonetyka dział językoznawstwa badający stronę dźwiękową języka (głoski) i skupiający się na opisie ich właściwości fizycznych Fonologia dział językoznawstwa badający strukturę systemu dźwiękowego, m.in. funkcje głosek, ich alternacje, czy ograniczenia związane z występowaniem w różnych kontekstach Lingwistyka porównawcza porównuje systemy językowe oraz bada ich historię w celu znalezienia uniwersalnych wartości języka összehasonlító nelvészet Lingwistyka historyczna opisuje i objaśnia rozwój języków oraz ich pochodzenie történeti nyelvészet Lingwistyka stosowana alkalmazott nyelvtudomány Az elméleti nyelvészetet gyakran számos jól ekülöníthető területre bontják, melyeket egymástól többnyire függetlenül is lehet vizsgálni. Az alábbi felosztás általánosan elfogadott: fonetika: azaz beszédhangtan, a beszédhangokkal foglalkozó tudomány (fóné = hang); fonológia: azaz nyelvi hangtan, a nyelv legkisebb egységeivel, a fonémákkal foglalkozó tudomány; morfológia: azaz szóalaktan, a szavak belső szerkezetének, felépítésének tudománya: miként lesznek az egyszerűbb és bonyolultabb szóelemekből (morfémákból) szavak (morfé = alak); szintaxis: magyarul mondattan, annak tudománya, hogy a szavakból hogyan építünk nyelvtani szerkezeteket, mondatokat (szün-tattó = összerak, alkot);

129 2322 szemantika: a nyelvi jelentés tudománya (szémeion = jel); pragmatika: a nyelvhasználat vizsgálata, azaz hogyan alkalmazzuk az egyes nyelvi megnyilatkozásokat a kommunikációs környezetben (kontextusokban) (praxisz = gyakorlat). językoznawstwo deskryptywne (zob. językoznawstwo opisowe) deskriptív nyelvészet językoznawstwo diachroniczne (od gr. día przez, chrónos czas, językoznawstwo historyczne) [to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem relacji jakie występują między elementami języka w różnych epokach jego rozwoju.] történeti nyelvészet; nyelvtörténet; diakrón/diakronikus nyelvészet [a nyelvtudomány egyik ága, illetve aspektusa, amely a nyelv változásait kutatja és elemzi] językoznawstwo historyczno-porównawcze [dział językoznawstwa, który zajmuje się rozwojem języków pokrewnych oraz wyjaśnieniem zmian, które w nich zaszły. Dyscyplina może również występować pod nazwą językoznawstwo genetyczne. Dział językoznawstwa historycznoporównawczego zajmujący się rekonstrukcją niezaświadczonych bezpośrednio prajęzyków określa się czasem nazwą paleojęzykoznawstwa. Najbardziej zbliżone dyscypliny naukowe to: językoznawstwo historyczne i językoznawstwo synchroniczne.] történeti-összehasonlító nyelvészet językoznawstwo kontrastywne kontrasztív nyelvészet [átfogó képet nyújt az érintett nyelvek különbségekről, hasonlóságokról] językoznawstwo normatywne normatív, prespektív nyelvészet językoznawstwo nowoczesne modern nyelvészet językoznawstwo ogólne általános nyelvtudomány językoznawstwo opisowe leíró nyelvészet językoznawstwo porównawcze összehasonlító nyelvtudomány językoznawstwo teoretyczne [to próbuje budować modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka; językoznawstwo stosowane usiłuje wdrażać te teorie w praktyce] elméleti nyelvtudomány językoznawstwo tradycyjne hagyományos nyelvészet JFS (ang. Journaled File System) [64-bitowy system plików z księgowaniem, opracowany przez firmę IBM. W systemie HP-UX pod tą nazwą występował VxFS licencjonowany od firmy Veritas Software.] JFS (ang. Journaled File System) Naplózó fájlrendszer jidysz, יידיש (od określenia w tym języku jidisz dajcz = 'żydowski (język) niemiecki') język Żydów aszkenazyjskich, powstały w IX-XIV wieku w Niemczech na bazie dialektu średnio-wysokoniemieckiego (Mittelhochdeutsch) z dodatkiem elementów hebrajskich i romańskich. Od XIII wieku rozpoczęły się migracje Żydów do Czech, Polski i dalej na wschód, w wyniku których jidysz zaczął absorbować elementy słowiańskie, mające olbrzymi wpływ na jego ostateczny kształt. Język ten zapisywany jest alfabetem hebrajski. Zapisując jidysz przy użyciu alfabetu łacińskiego stosuje się najczęściej metodę transkrypcji fonetycznej właściwej dla własnego języka; i tak np. osoba "יי א בין איך" anglojęzyczna zdanie ( Jestem Żydem ) zapisze jako Ikh bin a Yid, polskojęzyczna zaś jako Ich bin a Jid. Istnieje także zmodyfikowana transkrypcja opracowana w instytucie JIWO (p. dalej), wedle której to samo zdanie powinno być zapisane jako: Ix bin a Jid; transkrypcja ta jest rzadko stosowana.] Jiddis nyelv; A jiddis (saját nevén: (יידיש [1. Kelet-Európa és Amerika zsidó lakossága egy részének régebbi német elemekből álló, szláv és héber sajátosságokkal kevert nyelve; 2. eredetileg az askenázi (= német) zsidóság nagyrészének anyanyelve volt, amely a német származéknyelveként alakult ki német nyelvterületen a középkor folyamán. Ez a felnémet jellegű nyelv tartalmaz héber-arámi és ófrancia elemeket is. Egyes régiókban szláv elemek is belekerültek a jiddisbe, természetesen, ahol szláv nyelvi környezetben élt a jiddis, ott a nyelvtani szerkezetekre is hatással volt. Hosszú időn keresztül egyfajta elrontott német nyelvváltozatnak, zsargonnak nyilvánították. Terjedését a kereskedelem, ipar nagyban elősegítette, s később az üldöztetések elől menekülők által jutott el Magyarországra is.] jidyszyzm [wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa zapożyczona z języka jidysz, używana w mowie potocznej] - tősgyökeres jiddis nyelvi jellegzetesség; jiddis szóhasználat v. fordulat más nyelvben jin, in, yin [wym. jin] [w chińskiej filozofii klasycznej: żeński, negatywny pierwiastek zawarty w przyrodzie] (kínai klasszikus filozófia) női jegyek (házias, a cselekvőképtelen, a szervezetlen)

130 2323 Jini (ang. djinn, djinni) [technologia oprogramowania firmy Sun Microsystems. Słowo "Jini" oznacza "Diabeł" w suahili, najbardziej popularnym języku Afryki Subsaharyjskiej.] 'Jini' (ejtsd: dzsini) [Sun hálózati architektúra-javaslata számítógéptarozékok tetszőleges illeszthetőségére; az elképzelés az, hogy minden tartozék (nyomtató, tároló, hangszóró, stb.) platformfüggetlenül, egyfajta saját opreációs rendszerrel rendelkezzen, ugyanakkor a csatlakoztatott elemek a hálózattal együtt úgy viselkedjenek mint egyetlen nagy számígép, melynek a bejelentkezett elemeit egy hálózati adminisztráció (registry) tartja nyilván] jitter; fluktuacje {niemęskoos.} [komp.] [to krótkookresowe odchylenie od ustalonych, okresowych charakterystyk sygnału. Odchylenie może dotyczyć częstotliwości, amplitudy lub fazy danego sygnału.] (informatika) jitter [1. időzítési hiba; 2. A digitális jel jellegzetes tulajdonsága, hogy a jelsorozat időzítése bizonytalan, a jelsorozat állapotváltásai a névleges időponthoz képest eltérnek. Ez a tulajdonság - amennyiben az eltérések rövid időtartamúak - a jitter (remegés), mely nem más mint egy nemkívánatos fázismoduláció. Amennyiben az eltérések lassan változnak akkor a jelenség neve wander (vándorlás).] Jitter Correction (korekcja programowa; korekcja jitter) jitter correction [időalap korrekció] jiu-jitsu, dżiu-dżitsu (japán) dzsiu-dzsicu; (sport) cselgáncs Jizreel, Jezreel (będzie siane przez Boga) [1. Potomek Etama. 2. i 3. Symboliczne imiona dla Izraela i syna Izraela. 4. Miasto w Judzie. Tam Dawid pojął Achinoamę za żonę. 5. W tym mieście położonym w ziemi Issachar, mieszkał Achab z Izebel (która także tam zginęła). 6. Równina w południowej Galilei, na południowy zachód od Jeziora Genezaret z doliną Megiddo. Tam Barak triumfował; Jozjasz poniósł klęskę. Wg przypuszczeń jest to miejsce, gdzie odbędzie się ostatnia bitwa.] JEZRÉEL (Isten vet, plántál; Isten szétszór; akit Isten ültet) [1. Város Issakár területének határán, Jeruzsálemtől 80 kmnyire északra (Józs 19,18; 1Sám 29,1). 2. Város Júda hegyvidékén (1Sám 25,43; 27,3; Józs 15,56). 3. Férfi Júda törzséből (1Krón 4,3). 4. Hóseás (1) próféta fia (Hós 1,4.5). 5. Síkság Gilboa hegye mellett (Józs 17,16).] Jizreel [starożytne miasto, według biblijnej Księgi Jozuego 19,17-18 miasto na granicy terytorium Issachara. Utożsamia się je z Zirin (Tel Jizreel), położonym 11 km na północny wschód od Dżaninu (En- Gannim). W okolicach (południowowschodnich) od miasta, wznosi się łuk wapiennych wzgórz, tradycyjnie uważanych za górę Gilboa. Na północ leży wzgórze More, a na wschód znajduje się Studnia Charod. Miasto położone we wschodniej części Doliny Jezreel. Historia: Jizreel był siedzibą króla Achaba oraz następnie Jorama (choć rzeczywistą stolicą północnego dziesięciopokoleniowego królestwa Izraela była Samaria). W winnicy Nabota Jizreelity prorok Eliasz ogłosił wyrok Jahwe wydany na dom Achaba. W Jizreel poniosła śmierć żona Achaba, Jezebel, wypchnięta z okna na polecenie Jehu, a głowy 70 synów Achaba, którzy zostali zabici w Samarii, złożono w dwa stosy przy bramie miejskiej w Jizeeel. Archeologia: W 1990 roku rozpoczęto prace archeologiczne na terenie dawnego miasta Jizreel, zorganizowane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu w Tel Awiwie, którego reprezentował David Ussikhin oraz The British School of Archaeology w Jerozolimie, kierowana przez Johna Woodheada. Wykopaliska prowadzono w siedmiu etapach, który każdy trwał 7 tygodni. Odkopano m.in. fortyfikacje miasta (teren murów miejskich miał wymiary 300 na 150 m.) z suchą fosą (mury miejskie wznosiły się na wysokość 11 metrów). Odkryto usypany podest z czerwonej ziemi, co sugeruje - według archeologów - iż "Jizreel mógł być główną bazą izraelskiej armii królewskiej w czasach panowania dynastii Omriego, gdzie trzymano królewskie rydwany oraz szkolono jeźdźców i konie". Odnaleziono wyroby ceramiczne oraz między innymi kananejskiego bożka.] Jezréel [Egy város neve Izráelnek ugyanezt a nevet viselő, legnagyobb és legtermékenyebb völgyében. Az északi királyság királyai palotát építettek itt (2 Sám. 2:8 9; 1 Kir. 21:1 2). Itt élt és halt meg a gonosz Jázabel királynő (1 Kir. 21; 2 Kir. 9:30).]

131 2324 J.K.M. 1 (Jego Królewska Mość) (történelmi) Ő Királyi Felsége; a király Őfelsége J.K.M. 2 (Jego Książa Mość) (történelmi) Ő Fensge (a herceg) JMAPI; specyfikacja JMAPI (specyfikacja zaproponowana przez firmę Sun Microsystems definiująca rdzeń interfejsów programowania aplikacji w celu budowy zintegrowanych systemów sieciowych) (kat.: informatyka) JMAPI Java Management Application Programming Interface (Java-kezelői alkalmazásprogramozó felület) J.O. (Jaśnie Oświecony) (tört.) Főmélt. (főméltóságú), Ő Főméltósága [ Jaśnie Absolutnie Oświecony : Varsói Kultúra és Tudomány Palotája] jo [ja (rzecz., lp, M.)] [Słowniczek języka śląskiego] én Joab (Jahwe jest Ojcem) [1. Potomek Kaleba, syna Chura, Hura. 2. Syn Serui, siostry Dawida. Był wielkim wojownikiem i naczelnym wodzem wojsk Dawida. Nie był jednak człowiekiem rycerskim i szlachetnym, raczej skrytobójczym mordercą. Zamordował Abnera w zemście za zamordowanie jego brata Asaela. Dopomógł Dawidowi w ohydnym i grzesznym akcie pozbycia się niewinnego Uriasza. W czasie rewolty Absaloma przeciw Dawidowi Joab stał przy Dawidzie. Zabił Absaloma. Z zazdrości zamordował Amazę, którego Dawid mianował dowódcą wojsk. Odradzał Dawidowi w przeprowadzaniu spisu ludności. Dawid przed śmiercią przypomniał Salomonowi, by ukarał Joaba za dokonane zbrodnie. Gdy widział, że plan Adoniasza zakończył się fiaskiem, nawet śmiercią, uciekł ze strachu do przybytku, gdzie rękoma swymi chwycił się za rogi ołtarza, a po odmówieniu usunięcia się został zabity. 3. Syn Serajasza; rzemieślnik. 4. i 5. Dwaj, których potomkowie wrócili z wygnania.] JÓÁB (az Isten: Atya) [1. Sérujának, Dávid féltestvérének a fia, Absái és Asáel (1) fivére (2Sám 2,18; 1Krón 2,16); megölte Ábnert (2Sám 3,22-39); Dávid seregének legmagasabb rangú tisztje (1Krón 11,4-9); legyőzte Szíriát, Edomot (2) és Ammont (2Sám 10-12); gondoskodott arról, hogy Úriás (1) elessék a harcban (2Sám 11); megölte Absolont (2Sám 18,9-15) és Amasát (1) (2Sám 20,4-13); támogatta Adóniát (1) (1Kir 1); Salamon parancsára megölték (1Kir 2,28-34). 2. Férfi Júda törzséből (1Krón 4,14). 3. Fogságból hazatért család őse (Ezsd 2,6; 8,9; Neh 7,1)] Joachaz, Jechoachaz (kogo Jahwe trzyma silnie) [1. Syn Jehu; król Izraela ( przed Chrystusem). Postępował źle w oczach Jahwe; uciskany przez króla syryjskiego; Bóg mu pomagał. 2. Król Judy, syn i następca Jozjasza panował tylko 3 miesiące w roku 610 przed Chrystusem. Czynił źle w oczach Boga. W więzach posłany do Egiptu, gdzie zmarł.] JOÁHÁZ (Isten megragadott, tart, tulajdonba vesz, megtart; az Úr tulajdona) [1. Izráelnek, az északi országrésznek királya, Jéhu (5) fia és utóda; kb. Kr. e uralkodott (2Kir 10,35; 13,1); tovább fejlesztette Jeroboám bika-kultuszát; Szíria királya legyőzte; utóda fia, Joás (5) lett (2Kir 13, ). 2. Júda királya Kr. e. 608-ban; Jósiás (1) fia és utóda; mindössze három hónapig uralkodott; Egyiptomban halt meg (2Kir 23,30-34). Az 1Krón 3,15; Jer 22,11- ben: "Sallum" (15). 3. Aházia (2), júdabeli király teljes neve. 4. Jóah (3) atyja (2Krón 34,8)] Joachim [imię męskie pochodzenia biblijnego. Wywodzi się od słowa oznaczającego "Bóg pocieszy, pokrzepi". Poświadczone w Polsce od XIV wieku w formach Jachym, Jochym, Joachym, Achym.] Joákim, Joakim [férfinév a héber névből származik. Jelentése: Jahve felemel.] Joachimek, Achim a Joákim beceneve Joachyn, Jehojakin (Jahwe ustalił) także Jechoniasz [syn i następca Jehojakima; król judzki, panował 3 miesiące w roku 599 przed Chrystusem. Postępował źle w oczach Jahwe. Więziony w Babilonii przez 36 lat; później ułaskawiony, po czym mógł jeść z królem babilońskim przy jednym stole do końca życia swego.] Jojachin (héb. 'Jahve adjon erőt') [Júda 19. királya (ur. Kr. e. 598), Jojakim fia és utóda (2Kir 24,8-17; 2Krón 36,9). Neve Jechonja, Jechojakin, Jekonjahu, Konjahú és Konja változatban is ismeretes.]

132 2325 Joakim, Jehojakim (Jahwe chce wznieść) [imię to dane zastało Eliakimowi, synowi Jozjasza przez faraona Necho, który ustanowił go królem judzkim, a jego brata Joachaza zabrał do Egiptu, gdzie zmarł. Panował od roku 610 do 599 przed Chrystusem. Postępował źle w oczach Jahwe.] JOÁKIM (Isten felemel, ismét megelevenít; Isten ébressze fel, emelje fel) ["Jojákim"-nak (2) is nevezik; Júda kegyes királyának, Jósiásnak (1) a fia; eredetileg "Eljákim"-nak (2) hívták, de Nékó fáraó, aki a királyságba ültette, Joákim nevet adta neki, és adófizetőjévé tette; három évvel később fellázadt Nabukodonozor, babilóni király ellen; dicstelen halált halt (2Kir 23,34-37; 24,1-6; 2Krón 36,4-8)] Joanan, Jan (Jahwe jest łaskawy) [syn Resy, wymieniony w dowodzie Pana] János Joanna, (biz.) Asia [imię żeńskie, odpowiednik imienia Jan pochodzącego z języka hebrajskiego: Jo-hanan - "Jahwe jest łaskawy". Imię Joanna obecne jest w Polsce od wieku XIII (Johanna, Janna, Jena, Jenna, Jana; postać Joanna pojawia się od 1399 r.) Zdrobnienia od imienia Joanna to: Joasia, Asia itp.] Johanna [női név, amely a János névnek a női párja. Rokon nevek: Hanna, Ivána, Janka, Janina, Zsanett. Jelentése: Isten kegyelme, Isten kegyelmes.] Joanna (miła Bogu) [żona Chuzy, zarządcy Heroda. Usługiwała Panu mieniem swoim. Podała wieść o zmartwychwstaniu Pana.] JOHANNA (kegyelembe fogadott, Jahve kegyelmes; az Úré a kegyelem) [Kúzának, Heródes (3) Antipás király tiszttartójának a felesége; azokhoz az asszonyokhoz tartozott, akik Jézussal együtt jártak és Neki szolgáltak (Lk 8,2-3)] Joannici (Kawalerowie Maltańscy) johannita (máltai) lovagrend; a középkorban alakult, Szent Jánosról elnevezett, katonai jellegű lovagrend Joasia, Asia a Johanna beceneve Joatam, Jotam (Jehowa jest doskonały) [1. Najmłodszy syn Giedeona, który uszedł masakrze Abimelecha. 2. Syn i następca Azariasza, król Judy; panował 16 lat ( przed Chrystusem) czynił sprawiedliwie w oczach Jahwe. Pytał i słuchał Boga.] JÓTÁM (Isten tökéletes, hibátlan, becsületes) [1. Gedeon legkisebb fia; tőle származik az első példázat (Bír 9,5-57). 2. Júda királya, Uzziás (1) fia, aki helyett egy ideig régens is volt; sikeres és igazsáos király (2Kir 15, ; 2Krón 27); Ézsaiás (1) (Ézs 1,1). Hóseás (1) (Hós 1,1) és Mikeás (1) (Mik 1,1) kortársa, Jézus őse. A Mt 1,9-ben: "Joatám". 3. Férfi Júda törzséből (1Krón 2,47)] Joaz, Joasz (Jahwe śpieszy, pomógł) [1. Syn Ochozjasza, judzki, ocalony przed ręką Atalii. Rządził 40 lat ( przed Chrystusem). Za czasów jego kapłana najwyższego Jojady czynił dobrze; reperował świątynię, lecz po śmierci Jojady uprawiał bałwochwalstwo. Zachariasz, syn Jojady, został ukamienowany za upomnienie go. 2. Syn i następca Jechoachaza; panował 16 lat ( przed Chrystusem) czynił źle w oczach Jahwe. Płakał przy śmierci Elizeusza; napadł na Judę, wykradł skarby z świątyni jerozolimskiej. 3. Ojciec Giedeona. 4. Syn Achaba, króla izraelskiego. 5. Syn Seli. 6. Syn Bechora, potomka Beniamina. 7. Syn Semmai, Gabatczyka. 8. Nadzorca cystern oliwnych Dawida.] JOÁS (Isten adta, Isten segítségül jön; Isten a támaszték; Isten tűz, hatalmas) ["Jehoás" rövidített alakja. 1. Gedeon atyja (Bír 6,11). 2. Aháb király fia (1Kir 22,26; 2Krón 18,25). 3. Benjáminita férfi, aki Siklágban Dávidhoz csatlakozott (1Krón 12,3). 4. Aháziának (2), Júda királyának a fia; 40 éven át uralkodott (Kr. e ); kezdetben visszaállította az igaz istentiszteletet, később azonban elpártolt Istentől; megölette Zakariást (6); őt szolgái gyilkolták meg (2Kir 12,20; 2Krón 24,25). 5. Joáháznak (1), Izráel királyának a fia és utóda, Kr. e ig uralkodott; barátságosan viselkedett Elizeus prófétával szemben; a trónon fia, II. Jeroboám követte (2Kir 13,10-13). 6. Benjáminita férfi (1Krón 7,8). 7. Az olajellátás felügyelője Dávid idejében (1Krón 27,28). 8. Júda leszármazottja (1Krón 4,22)] Job (prześladowany, wołanie w niedoli) (Hiob) [o samym Jobie nie możemy więcej powiedzieć aniżeli mówi o nim sama jego księga. Jest jednak postacią historyczną. Żył w ziemi Uz w południowo-wschodniej części Palestyny w Pustyni Arabskiej. Żył najprawdopodobniej w okresie patriarchów; mógł być współczesnym Abrahama, bo jest niemożliwym, by ktoś, piszący taki utwór poetycki, nie wymienił Mojżesza, Dawida i innych. Księga Joba jest właściwie utworem poetyckim, nawet dramatem. Przypuszczać należy, że napisana była już około półtora tysiąca lat przed narodzeniem Pana, tzn. w czasach, kiedy Izraelici opuszczali Egipt. Z księgi Joba dowiadujemy się, że Job był człowiekiem bojącym się Boga i unikającym zła. Odpowiada dzisiejszemu prawdziwemu chrześcijaninowi, żyjącemu

133 2326 wg wymagań Bożych. Przez działanie szatana na niego musi cierpieć, w czym odbija się los prawego człowieka tu na ziemi. Przez to Job więcej poznaje przyjaciół, szatana i samego Boga. W znoszeniu wielkiego cierpienia, gdy jest bezradny w oddalaniu zarzutów ze strony tych, co nie cierpią i nie rozumieją i nie chcą rozumieć jego położenia, on odpowiada im, że wie, iż Odkupiciel jego żyje. Bóg dopuszcza cierpienie po to, aby wierzący więcej poznawał świat, w którym nie ma przyszłości, i przez to więcej ugruntował się w wierze. W przykładzie Joba można dopatrzeć się pewnego podobieństwa do losu człowieka, czy ludzkości tu na ziemi. Job na początku żył w szczęściu, jak człowiek w Eden, po czym pod wpływem szatana przyszło cierpienie, które się kończy, po czym znów przychodzi szczęście i radość, które się już więcej nie kończą i są lepsze od poprzednich. Przyjaciele Joba, aczkolwiek sami niedoskonali, ganią go za wiele niedociągnięć w sercu jego. Elifas próbuje wskazać na to, że człowiek żnie, co sam zasiał. Bildad mówi, że istniały zasady u ojców w przeszłości, czym chce zwrócić uwagę na nie zmieniającą się naukę pochodzącą od Boga. Naamatczyk przypomina mu, że człowiek musi unikać nieprawości, aby później móc podnieść oblicze bez zmazy i żyć bez bojaźni. Jednak przyjaciele nie są w stanie wytłumaczyć prawdziwego powodu cierpienia. W Elihu widzieć możemy przyjaciela i doradcę, który mógłby nawet służyć jako typ samego Chrystusa, ponieważ mówił jako pośrednik w imieniu Boga. Bardzo ważne są dla nas wszystkich słowa ostrzeżenia od Boga w Joba 33;28-30.] JÓB (a megtámadott, a gyűlölt, üldözött; a támadó, ellenség) [1. Jób a héber eredetű Hijjob névből származik, ami egy ősi szemita névből ered, aminek a jelentése bizonytalan, talán hol az apa?; 2. Lásd: JÁSUB (megtérő, ő visszatér; hazatérő) (2) = Issakár (1) fia (4Móz 26,24); az 1Móz 46,13 "Jób"-nak (2) nevezi. Tőle származik a jásubiták nemzetsége] Jochabed, Jokebed (Jahwe jest wspaniały) [córka potomka Lewiego, żona Amrama, matka Miriam, Aarona i Mojżesza] - Jókébed vagy Jochebed ('dicsőségem az Úr') [Amrám felesége, Áron, Mózes és Mirjam anyja (Kiv)] jod (I, łac. iodum) [1. pierwiastek chemiczny, z grupy fluorowców w układzie okresowym. Jego nazwa pochodzi od gr. ἰοειδής ioeides fioletowy.w naturze występuje tylko jeden trwały jego izotop 127 I. Izotopy promieniotwórcze: 123 I, 125 I, 129 I, 131 I. 2. pierwiastek chemiczny, substancja krystaliczna o ciemnofioletowej barwie], jodyna (vegytan) jód (J) [Neve a görög ιώδης-ből (jodész) ered, ami ibolyaszínűt jelent. Nyelvújításkori magyar nevei: iblany, ibolyó. Halogén-csoportba tartozó nem fémes vegyi elem; a pajzsmirigy-hormonok termelődése szempontjából fontos mikroelem. a halogének csoportjába tartozó kémiai elem, a vegyjele I és a rendszáma 53.] jodać [jeść] [Słowniczek języka śląskiego] enni jodan [sól kwasu jodowego] (vegytan) jodát jodek [1. sól jodowodoru lub związek jodu z niemetalem; 2. związek organiczny zawierający jod] (vegytan) jodid jodełka [1. mała lub młoda jodła; 2. wzór na tkaninie przypominający układ igieł jodły; też: tkanina wełniana o takim splocie; 3. tkanina wełniana produkowana z przędzy czesankowej, zgrzebnej albo czesankowo - zgrzebnej, cechująca się splotem skośnym łamanym, przypominającym układ igieł sosny. Może być jednokolorowa lub wielobarwna, zwykle o gładkiej powierzchni. Stosowana przede wszystkim na płaszcze, marynarki i żakiety; 4. Wzór tkacki przypominający układ igieł jodły. Drobne, delikatne prążki (jasne na ciemnym podłożu lub odwrotnie) są rozmieszczone w regularnych odstępach, od kilku milimetrów do dwóch centymetrów. Klasyczny wzór stał się modny w końcówce XX wieku, po rewitalizacji przez m.in. przez Yamamoto i Dolce & Gabbana.] fenyőfácska; (mod) szövetmintázat Jodhpur hose (spodnie do jazdy konnej) Jodhpur hose [Lovaglónadrág bő combbal és szűk vádlival. Az elnevezés az indiai Jodhpur város nevéből ered.] jodła (Abies Miller 1756) [1. drzewo iglaste o jasnej korze i pionowo sterczących

134 2327 szyszkach; też: drewno tego drzewa 2. rodzaj zimozielonych drzew z rodziny sosnowatych obejmujący blisko 50 gatunków, które występują na półkuli północnej. 3. drzewo iglaste spotykane w górach; podobne do sosny (także limby w naszych górach). Podobny do niej jest cedr, drzewo iglaste żyje około 3000 lat, osiąga wysokość około 40 m; występuje w Himalajach, Libanie i części Afryki. Innym podobnym do niej drzewem jest cyprys; także drzewo iglaste, ozdobne o silnym zapachu; bardzo liczne w krajach nadśródziemnomorskich. Symbolicznie użyte (''Jodły się weselą...'').] jegenyefenyő, fenyőfa Jodła (Abies Miller 1756) [rodzaj zimozielonych drzew z rodziny sosnowatych obejmujący blisko 50 gatunków, które występują na półkuli północnej.] Jegenyefenyő v. bálványfenyő (Abies) [a fenyők (Pinopsida) osztályában a tűlevelűek (Pinales) rendjébe és a fenyőfélék (Pinaceae) családjába tartozó növénynemzetség.] jodła balsamiczna (Abies balsamea) [1. gatunek jodły występujący w Kanadzie i północnych stanach USA 2. jodła, występująca na terenie Ameryki Północnej. Teren występowania to wschodnia część Kanady (Nowa Fundlandia na zachód do prowincji Alberta), jak również wschodnia część Stanów Zjednoczonych (Wisconsin na wschód do Maine, w kierunku południowym Appalachy do Wirginii Zachodniej).] balzsamfenyő (balzsamos jegenyefenyő, Abies balsamea) [a világ harmadik legészakabbra hatoló jegenyefenyő-faja] jodła Fresera (Abies fraseri) Csiroki jegenyefenyő (Abies fraseri) Jodła grecka (Abies cephalonica) [gatunek drzewa występujący w górach Półwyspu Bałkańskiego, w Polsce bardzo rzadka w uprawie] görög jegenyefenyő (Abies cephalonica) [a Balkán-félsziget déli részéről származó, Magyarországon dísznövényként szórványosan kapható örökzöld] Jodła hiszpańska (Abies pinsapo Boiss.) [gatunek drzewa należącego do rodziny sosnowatych. Występuje w Hiszpanii i Maroku.] Spanyol jegenyefenyő (Abies pinsapo) Jodła jednobarwna (Abies concolor (Gordon et Glend.) Lindl. ex Hildebr.) [południowozachodnie rejony Ameryki Północnej, głównie w Kalifornii i Kolorado (stąd zwana jest również jodłą kalifornijską)] Balzsamos jegenyefenyő (abies concolor [Gord.] [németből egyszínű fehér jegenyefenyő]; kolorádói jegenyefenyő vagy kolorádófenyő (Abies concolor) Jodła kaukaska (Abies nordmanniana (Steven)Spach) [gatunek drzew należący do rodziny sosnowatych] Kaukázusi jegenyefenyő (Abies nordmanniana) Jodła nikko, jodła nikkońska (Abies homolepis) [gatunek zimozielonego drzewa z rodziny sosnowatych. Pochodzi z Japonii.] Mandzsu jegenyefenyő (Abies homolepis) Jodła olbrzymia (Abies grandis) [gatunek drzew z rodziny sosnowatych. Jedna z najwyższych jodeł. Występuje naturalnie w zachodniej części Ameryki Północnej] Óriás jegenyefenyő (Abies grandis) Jodła pospolita, jodła biała (Abies alba Mill.) [gatunek drzew z rodziny sosnowatych. Jodła pospolita występuje w stanie dzikim w górach środkowej i południowej Europy.] Közönséges jegenyefenyő (Abies alba) [Európa hegyvidékeinek erdőalkotó fája; a legnagyobb termetű európai fenyő] Jodła syryjska (Abies cilicica) [gatunek zimozielonych drzew z rodziny sosnowatych] kilíkiai jegenyefenyő (Abies cilicica) [Anatólia déli részéről származó, Magyarországon gyűjteményes kertekben látható örökzöld] Jodła Veitcha (Abies veitchii) [gatunek drzewa z rodziny sosnowatych. Pochodzi z gór Japonii. Podobna do jodły nikko.] veitchjegenyefenyő, kéktobozú jegenyefenyő (Abies veitchii (Lindl.)). [Származási hely: Japán. Honshu szigeten a Japán-Alpokban méterig.] jodło [jedzenie] [Słowniczek języka śląskiego] étel jodłować, jodlować [1. śpiewać w specjalny sposób, polegający na nagłych przejściach z piersiowego rejestru głosu na falset; 2. śpiewać w specjalny sposób, polegający na

135 2328 nagłych przejściach głosu; jodlować] jódlizni jodłowanie (ném.) jódlizás; (zene) az alpesi népek sajátos énektechnikája és dallamformája jodyna [brunatny płyn stosowany do odkażania skóry dokoła ran] jód, jódtinktúra jodłowy, -a, -e fenyő-, jegenyefenyőjodnik (vegytan) jódvegyület jodoform [żółta substancja krystaliczna o przenikliwym zapachu] (gör.+lat.) jodoform; (vegytan) a jód könnyen illanó szerves vegyülete; kellemetlen szagú fertőtlenítő szer; trijódmetán C H J 2 jodoformowy, -a, -e jodoform-, jodoformos jodowodór [bezbarwny gaz o duszącej woni] (vegytan) jódhidrogén [(HJ); gázalaku vegyület; elég erős halogén sav] jodowodorowy, -a, -e jódhidrogénjodowy, -a, -e jód-, jódos jodyna [brunatny płyn stosowany do odkażania skóry dokoła ran] (gör.+lat.) jódtinktúra, jódoldat, a jód alkoholos oldata; fertőtlenítő szer jodynować [dezynfekować za pomocą jodyny] jódozni, bejódozni; jóddal bekenni jodynowanie [zabieg wokół rany] jódozás Joe account [konto użytkownika, w którym nazwa użytkownika i hasło są identyczne, np. nazwa=joe, hasło=joe.] (ang.) Joe account Joe Job [1. wysyłanie spamu z użyciem cudzego adresu poczty elektronicznej, przy ukrywaniu adresu rzeczywistego nadawcy; 2. rodzaj nadużycia związanego z rozsyłaniem spamu. Nazwa Joe Job pochodzi od imienia Joego Dolla, właściciela serwisu "Joe CyberPost", który jako pierwszy był ofiarą tego ataku] (inf.) Joe Job [joe job kifejezés az Amerikai Egyesült Államokban olyan spamekre, amelyek valójában nem is jelentenek pénzkeresetet a küldőnek ban használták először ezt a kifejezést, amikor Joe Doll webmester nevében küldött valaki kéretlen reklámüzenetet. A módszer lényege, hogy úgy álcázza valaki az adott spamet, például a spoofing technikájával, mintha azt valaki más küldte volna, így nagyszerű eszköze az internetes bosszúállásnak: Doll oldalát például ezután DoS-támadás érte. Általában ilyen joe jobokat olyan üzenőrendszereken keresztül küldik, ahol nem lehet megfelelően azonosítani az eredeti küldőt. eken túl gyakran jelenik meg Usenet-spamként is (például Ralph Nader es kampányában történt ilyen). Olykor olyan közismert átveréseket utánoznak, mint a 419- Scam vagy a phishing technikája. Az áldozatok rengeteg fölháborodott hangú üzenetet kapnak, holott valójában nem is ők küldték el a hagyományos spamnek tűnő levelet. Olykor még egy-egy internetes fekete- vagy tiltólistára is fölkerülhetnek.] Joel (Jahwe jest siłą) [1. On i Abias byli synami Samuela; byli sędziami w Beerseba; brali łapówki; wydawali niesprawiedliwie sądy i domagali się króla dla Izraela. 2. Potomek Symeona. 3. Potomek Rubena. 4. Syn Gada. 5. Syn Azariasza. 6. Potomek Issachara. 7. Jeden z walecznych oficerów Dawida. 8. Dowódca synów Giersona. 9. Syn Laadana, Giersonita. 10. Syn Fadajasza (Pedajahu) z pokolenia Manassesa. 11. Syn Azariasza, Kaatyta. 12. Powrócił po niewoli i wziął pogankę za żonę. 13. Syn Zychry, nadzorca Beniaminitów w czasie odbudowy Jerozolimy. 14. Prorok, autor księgi ''Proroctwo Joela''. Syn Petuela, współcześnik Elizeusza, prorokował w królestwie Judy w latach około 850 do 800 przed Chrystusem za czasów króla Joasza.] JÓEL (Jahve az Isten, az Úr az Isten; akinek Jahve az Istene). [1. Petuel fia, az azonos nevű prófétai könyv szerzője, ún. kis próféta. Életéről közelebbit nem tudunk (Jóel 1,1). Lásd még: JÓEL KÖNYVE. 2. Sámuel legidősebb fia (1Sám 8,2; 1Krón 6,33); az 1Krón 6,28"Vásni"-nak nevezi. 3. Simeon törzsének fejedelme Ezékiás (1) idejében (1Krón 4,35). 4. Rúben törzsének főembere (1Krón 5,4-8). 5. Gád törzsének fejedelme (1Krón 5,12). 6. Lévita, Sámuel (1) őse (1Krón 6,36). 7. Főember Issakár törzsében (1Krón 7,3). 8. Dávid hőse (1Krón 11,38). 9. Lévita, a gersoniták feje Dávid idejében (1Krón 15, ). 10. Pedája (3) fia, Manassé fél nemzetségének fejedelme Dávid idejében (1Krón 27,20). 11. Lévita Ezékiás (1) idejében (2Krón 29,12). 12. Zsidó férfi, aki elbocsátotta idegen feleségét (Ezsd 10,43). 13. Zikri (10) fia, a benjáminiták elöljárója a fogság után (Neh 11,9). 14. Lévita, templomi kincstárnok Dávid idejében (1Krón 26,22); talán azonos (9) alattival.] Joela Proroctwo (KSIĘGA JOELA) [prorok zaczyna swą księgę przedstawieniem znego stanu duchowego swojego państwa, podobnego do kraju, po którym przeszła plaga szarańczy. Widzi przyjście sądu, którym będzie ''dzień Pański'' (''dzień Jahwe''). Nawołuje do nawrócenia i pokóty. Zapowiada wielkie błosławieństwo dla tych, co nawrócą się do Boga i wylanie

136 2329 Ducha Świętego nad nimi. Znaki poprzedzające zbliżający się sąd; zebranie narodów w celu wykonania nad nimi sądu (w dolinie Jozafata, która nie jest miejscem o tej samej nazwie na południowy-zachód od dzisiejszej Jerozolimy) i przychodzący potem dobrobyt.] JÓEL KÖNYVE. [A könyv Kr. e. 9. v. 8. században keletkezhetett; a könyvben egyetlen időbeli utalás sem található; a hátteret egy nagy csapás: a sáskajárás adja, amelyről a próféta kijelenti, hogy az Isten büntetése a nép bűneiért; ezért sürgeti a népet, hogy bűneit bánja meg, különben Istennek még rettenetesebb számonkérését helyezi kilátásba: az Úr eljövendő napját.] Felosztása: 1. a sáskajárás és annak vége (1,1-2,27); 2. az Úr eljövendő nagy napja (2,28-3,21); 1. kitöltetik az Úr Szent Szelleme (2,28-32); 2. ítélet a népek fölött (3,1-17); 3. az ítélet után Izráelre áldás következik (3,18-21). jog, jogi(n) [zwolennik jogi, uprawiający jej praktyki] (szanszkrit) jógi; indiai aszkéta; a jóga követője, művelője joga [sanskr. jōga 'ujarzmienie; rygor, dyscyplina duchowa'; w indyjskiej filoz. klasycznej - dążenie do zdobycia doskonałości duchowej i zbawienia przez system metod opanowania ducha i ciała, prowadzących, drogą ascezy, kontemplacji i specjalnych ćwiczeń fiz., do osiągnięcia stanu mistycznej ekstazy] (szanszkrit) jóga; indiai idealista filozófiai tan, amely szerint az ember fizikai és szellemi összpontosítás útján természetfeletti képességekre tehet szert; légzési és testtartási gyakorlatok rendszere a test feletti tökéletes uralom megszerzésére jogging [wym. dżogink] [1. rytmiczny, niezbyt szybki bieg na świeżym powietrzu; 2. forma truchtu lub biegu w wolnym tempie. Głównym celem joggingu jest poprawa sprawności i wydolności fizycznej bez nadmiernego stresu związanego z wysiłkiem. Za jogging uważa się bieg z prędkością 7-9 km/h.] (ang.) jogging; kocogás jogger [osoba uprawiająca jogging] kocogó jogizm [nauka i praktyki jogi] a jóga tudománya és gyakorlata jogurt [napój o gęstej konsystencji, otrzymywany z pasteryzowanego mleka krowiego] (török) yoghurt, joghurt; mesterségesen savanyított aludtej jogurt owocowy gyümölcsös joghurt, gyümölcs joghurt jogurtowy, -a, -e [przymiotnik od: jogurt] joghurtos jogurt owoczowy gyümölcs joghurt Johanan, Jochanan (Jahwe drogocenny; z tego imienia pochodzi imię Jan) [1. Syn Kareasza, nadzorca nad Żydami zostawionymi po zniszczeniu Jerozolimy; ostrzegał Godoliasza przed spiskowcami, a gdy Godoliasz został zabity, Johanan nie słuchał Jeremiasza wzywającego go do pozostania w kraju; stanął na czele tych, co emigrowali do Egiptu, skąd ojcowie ich zostali kiedyś wyprowadzeni przez Boga. 2. Syn Elioenaja, potomek Dawida. 3. Syn Kapłana Azariasza. 4. Najstarszy syn Jozjasza, króla Judy. 5. i 6. Dwaj, co przystali do Dawida w Syklag. 7. Ojciec Azariasza; Efraimita. 8. Wrócił z wygnania. 9. Lewita, co wrócił z wygnania. 10. Syn Tobiasza, poślubił córkę Mesulama.] JOHANÁN (Isten kegyelmes; Jahve kegyelmes volt; az Úr jóindulatú, jóságos, kedves) [1. A zsidók egyik vezetője (2Kir 25,23), aki megkísérelte Gedáliást (1) figyelmeztetni az ellene készülő merényletre (Jer 40,13-14); néhány zsidót, köztük Jeremiást (1) magával vitt Egyiptomba (Jer 40-43). 2. Benjáminita, aki Siklágnál csatlakozott Dávidhoz (1Krón 12,4). 3. Gádita főember, aki embereivel Dávidhoz csatlakozott (1Krón 12,12-14). 4. Azáriás (21) apja (2Krón 28,12). 5. Főember, aki Ezsdrással (3) hazatért Babilonból (Ezsd 8,12). 6. Eliásib (3) fia, kamrája volt a templomban (Ezsd 10,6). 7. Főpap, Eliásib (3) unokája (Neh 12,22). 8. Ajtónálló a frigyláda mellett Dávid idejében (1Krón 26,3). 9. Főtiszt Jósafát (4) seregében (2Krón 17,15). 10. Izmáel (3) atyja (2Krón 23,1); esetleg azonos (9) alattival. 11. Zsidó férfi, aki idegen nőt vett feleségül (Ezsd 10,28). 12. Papi vezető (Neh 12,13). 13. Lévita énekes Jeruzsálem falainak felszentelésénél

137 2330 (Neh 12,42). 14. Krisztus őse, Kr. e. 500 körül (Lk 3,27). 15. Jósiás (1) király legidősebb fia (1Krón 3,15). 16. Dávid leszármazottja, Eljohénai (2) fia (1Krón 3,24). 17. Azária (7) főpap atyja (1Krón 6,9-10). 18. Az ammonita Tóbiás (3) fia (Neh 6,18)] Jojada, Jehojada (Jahwe wie) [1. Arcykapłan w czasach, kiedy Atalia (córka Izebel) chciała panować nad Judą po wymordowaniu wszystkich synów, za wyjątkiem małego Joaza, który dzięki Jojadzie został utrzymany przy życiu i później posadzony na tronie. Na jego rozkaz Atalia później została ukarana śmiercią. Dopóki Jojada żył, Joaz czynił, co było dobre w oczach Pańskich, lecz po śmierci kapłana zabił jego syna Zachariasza. 2. Ojciec Banajasa, dowódcy gwardii przybocznej Dawida. Zwany kapłanem. 3. Dowódca Aaronitów, którzy wspomagali Dawida. 4. Dowódca Dawida. 5. Syn Pasecha. 6. Kapłan, o którym wspominał fałszywy prorok w swoim piśmie przeciw Jeremiaszowi.] JÓJADA (Isten tudja, ismeri, felismeri; az Úr tudta, törődött vele) [1. Pap, Benája (1) atyja (2Sám 8,18; 23,22; 1Kir 4,4). 2. Benája (1) fia, az (1) alatti unokája, Dávid tanácsosa (1Krón 27,34). 3. Áron leszármazottja, aki Dávid királlyá koronázásakor Hebronban (1) az ároniták vezetője volt (1Krón 12,27). Valószínűleg azonos (1) alattival. 4. Főpap, akinek felesége, Jóseba a fiatal Joás (4) királyt elrejtette; vezetője volt az istentelen Atália (1) királynő elleni összeesküvésnek és Joás királlyá tételének (2Krón 23; 2Kir 11). 5. Férfi, aki Jeruzsálemben az ó-kaput javította (Neh 3,6). 6. Eliásib (3) főpap fia (Neh 12,10; 13,28). 7. Pap Jeruzsálemben, Jeremiás (1) idejében (Jer 29,26).] jojoba [wym. żożoba, chochoba], żożoba [wiecznie zielony krzew lub małe drzewo, o skórzastych liściach, rosnące w Ameryce Północnej; też: olej z nasion tej rośliny] (növ.) Jojoba (Simmondsia sinensis) Jokdeam [według biblijnej Księgi Jozuego 15, miasto judzkie.] JOKDEÁM (a nép tüze, a nép elég; a nép haragja, mérge, gerjedelme; égni a népért). [Város Júda területén (Józs 15,56).] Joker [1. zob. dżoker; 2. jedna z kart do gry, w niektórych grach karcianych (np. kierki) służy do zastępowania dowolnej innej karty] Joker; Jolly Joker v. dzsóker [egyes kártyajátékokban a legértékesebb lap, rendszerint valamilyen vidám figurát ábrázol. A jolly (dzsolli) mókás embert, a joker (dzsóker) angol szó pedig, tréfamestert jelent, a jolly joker így együtt vidám tréfamestert, mókamestert jelöl. Jelentősége, hogy bármelyik lapot lehet vele helyettesíteni, ezért nagyon fontos lap a játszmákban.]; (informatika) joker [adatbázisokban való keresésnél használható speciális karakter (rendszerint * vagy? vagy $), mellyel a keresett szó egy vagy több betűje helyettesíthető, így egyszerre több szóalakra is rá lehet keresni] Joksan, Jokszan * Ketury i Abrahama synowie JOKSÁN (madarász, csapdaállító, elcsábító) [Ábrahám fia második feleségétől, Keturától (1Móz 25,2-3)] Joktan * Jektan - JOKTÁN (a csekély, kicsi, megnyírt) [Sém dédunokája, a róla elnevezett néptörzs atyja (1Móz 10, ; 1Krón 1, )] Jokteel [według biblijnej 2 Księgi Królewskiej 14,1-7, to edomskie miasto, nazwane tak przez króla judzkiego Amazjasza.] JOKTEÉL (Isten védelme, Isten az oltalmam, Isten bástyája). [Helység Edomban, valószínűleg "Petra", előzőleg "Séla I." (2) (2Kir 14,7).] Jokteel [według biblijnej Księgi Jozuego 15, to miasto judzkie w Szefeli. Obecnie jego położenie nie jest dokładnie znane.] JOKTEÉL (Isten védelme, Isten az oltalmam, Isten bástyája). [Város Júdában (Józs 15,38)] jol jol, jolka [1. dwumasztowy żaglowiec z ożaglowaniem skośnym; też: ożaglowanie takiego statku; 2. kilkuwiosłowa łódź okrętowa] (hajó) jolle; yawi; kis, egyárbócos sportvitorlás; általában kisebb, nyitott csónak Jola, Jolka Jolánka, Joli jola [1. mały jacht o najwyżej dwu żaglach; 2. niewielka łódź z parą wioseł używana na okrętach wojennych do komunikacji z lądem] kis jaht v. csónak fajta Jolanta [Iolanthe to po grecku kwiat fiołka. Tak więc imię Jolanta znaczy to samo, co Wioletta (imię pochodzące z łaciny).] Jolán [női név, Dugonics Andrásnak a Jólánka, Etelkának leánya című regényében

138 2331 szerepel először. Forrása a középkori magyar Jóleán (jó leány), vagy a görög Jolantha (a viola virága) név.] Jolenta Helena (ur. ok zapewne w Ostrzyhomiu, zm. 16 lub 17 czerwca po 1304 w Gnieźnie) [królewna węgierska z dynastii Arpadów, księżna kaliska, od 1257 wielkopolska, błogosławiona Kościoła katolickiego] Boldog Jolán (1235/ ) magyar hercegnő [IV. Béla és Laszkarisz Mária gyermeke. Nagynénje volt Árpád-házi Szent Erzsébet, testvérei pedig Szent Kinga és Szent Margit.] Joliet [hierarchiczny system plików, pozwalający na zapis na CD-R plików z nazwami o długości do 64 znaków z wykorzystaniem wszystkich znaków, również międzynarodowych, a także nazwy zapisane w standardzie Unicode. System Joliet został wprowadzony przez firmę Microsoft i rozpoznają go wszystkie najnowsze systemy Windows (95, 98, NT 4.0, XP, Vista itd.). Format ten nie jest rozszerzeniem systemu plików ISO struktury opisujące zawartość płyty CD są w przypadku tych dwóch systemów są od siebie niezależne (rozszerzeniem formatu ISO 9660 umożliwiającym stosowanie długich nazw plików oraz zapisywania praw dostępu do nich jest Rock Ridge, stosowany w systemach uniksowych).] - Joliet [1. A Joliet az ISO-9660 szabvány Microsoft által fejlesztett kibővítése. Lehetővé teszi hosszú állománynevek és az Unicode karakterkészlet használatát CDíráshoz. Az állománynév hossza 64 karakter lehet (szóköz is megengedett). A hosszú név mellett egy DOS-szabványos név (8+3) is a lemezre kerül, hogy a DOS vagy korábbi Windows is felismerje az állományokat. 2. Az ISO-9660 kiterjesztett változata, amelyre azért volt szükség, mert az újabb operációs rendszerek számára meglehetősen szűknek bizonyultak az eredeti szabvány korlátai. Természetesen ez nem kompatibilis a régebbi rendszerekkel. A formátumot a Microsoft készítette el a Windows 9x operációs rendszerekhez. Ebben is használhatók például a hosszú file-nevek, de maximum 64 karakteresek lehetnek. 3. Fájlrendszer neve, melyet támogat a legtöbb operációs rendszer. Az ISO-9660 fájlrendszer kiterjesztése, mely lehetővé teszi hosszú (64 Unicode karakter) fájlnevek használatát UCS-2 kódolással. Általában CD és DVD használja.] Jolka, Jola Joli, Jolika jolop hülye, idióta jołom [1. kozacka czapka barania z XVIII i XIX w.; 2. czapka barania kozaków ukraińskich, pospolicie czarna z wierzchem obwisłym, u nadwornych kozaków ponsowym, z kutasem włóczkowym lub srebrnym; 3. Wzór tkacki przypominający układ igieł jodły. Drobne, delikatne prążki (jasne na ciemnym podłożu lub odwrotnie) są rozmieszczone w regularnych odstępach, od kilku milimetrów do dwóch centymetrów. Klasyczny wzór stał się modny w końcówce XX wieku, po rewitalizacji przez m.in. przez Yamamoto i Dolce & Gabbana. 4. według Encyklopedii Staropolskiej była to czapka noszona przez kozaków ukraińskich. Szyta z baraniego futra w kolorze czarnym. Posiadała wierzch obwisły. Istniała również wersja dworska jołomu, ten miał kolor pąsowy i ozdobiony bywał frędzlami z włóczki lub srebrnych nitek.] ukrán kozák báránybőr sapka Jom Kippur יום) (כיפור [Dzień Pojednania - jedno z najważniejszych świąt żydowskich o charakterze pokutnym. Żydzi przygotowują się do tego święta podczas dni pokuty dzielących go od Rosz ha- Szana (oba święta i dni między nimi określa się jako Jamim Noraim - Straszne Dni). W wigilię święta należy odbyć rytualną kąpiel w mykwie. W niektórych środowiskach praktykowane jest symboliczne biczowanie się. Częściej spotykany jest rytuał kapparot, polegający na ofiarowaniu koguta lub kury jako "zastępcy", który zostanie uśmiercony za winy ofiarującego, podczas gdy ofiarujący "dostąpi długiego życia w pokoju".] Jóm kippur (héberül: ו יום,כי áskenáz kiejtéssel Jajm kippur), az engesztelés napja [1. a zsidók nagyböjtje (az engesztelés napja); 2. Ez az ünnep talán a legnagyobb a zsidó kultúrában. Nagyságát mi sem bizonyítja hitelesebben, mint maga a zsidó társadalom, amely egy teljes hónapot (elul) és még tíz napot szentel az ünnepre való felkészülésre (lásd: szlichot). Az ünnepet mintegy felvezeti a ros hásáná és levezeti a nem sokkal később tartott hosáná rábá (a szukot

139 2332 utolsó napja). 3. (hosszúnap) az engesztelés napja. A zsidók nagyböjtje. A nap elnevezése arra a Tórában olvasható történetre utal, melyben Isten megbocsátotta Izrael fiainak az aranyborjú imádásának bűnét, amit akkor követtek el, mikor Mózes épp a bálványimádás tilalmát is tartalmazó kőtáblákat vette át Istentől. Az ókori Izraelben a főpap egyedül jóm kippur napján léphetett be a jeruzsálemi szentély legszentebb helyére, a Szentek Szentélyébe (vagy Szentek Szentjébe), ahol megvallotta Izrael népének bűneit és Isten bocsánatáért esedezett, de mielőtt még bement volna meg kellett térnie. Ez volt az egyetlen nap, amelyen a főpap kimondhatta Isten nevét (héberül: י ו pontos kiejtése nem ismert, valószínűleg Jahve vagy Jehova) úgy, hogy ne kellett volna meghalnia. Isten nevét a zsidóság arcra borulva hallgatta, miközben így kiáltottak: Áldott legyen a Név, akinek dicső királysága örökkön örökké tart!. Amennyiben élve jött ki a főpap a bűnvallás után, a nép örvendezett a bűnök bocsánata miatt. Az ókori zsidóság vétkeiért egy bűnbaknak kellett száműzetéssel lakolnia, melyet két kecske közül választottak ki sorsolással. A másik kecskebakot a szentélyben áldozták fel.] jon [atom lub grupa atomów z ładunkiem elektrycznym dodatnim lub ujemnym; 2. atom lub grupa atomów połączonych wiązaniami chemicznymi, która ma niedomiar lub nadmiar elektronów w stosunku do protonów. Obojętne elektrycznie atomy i cząsteczki związków chemicznych posiadają równą liczbę elektronów i protonów, jony zaś są elektrycznie naładowane dodatnio lub ujemnie. Jony naładowane dodatnio nazywa się kationami, zaś ujemnie anionami.] 1. (gör.) ion (fizika) szabad töltéssel bíró atom v. atomcsoport; 2. az ion olyan atom, vagy molekula (atomcsoport), mely elektromos töltéssel rendelkezik. A negatív töltésű ion, más néven anion olyan atom vagy molekula, melynek egy vagy több elektrontöbblete van, a kation pedig pozitív töltésű ion, amiben egy vagy több elektronhiány van, mint az eredeti részecskében. jon ujemny (zob. anion) anion; negatív ion Jonadab, Jehonadab (Jehowa jest hojny) [1. Syn Szimeja, bratanek Dawida; był chytry i niemoralny; radził kuzynowi swemu Amnonowi cudzołożyć z siostrą Tamarą. 2. Syn Rekaba, założyciel Rekabitów.] JONADÁB (Jahve önkéntese, Jahve ösztönöz, Jahve nemes, nagylelkű; Isten szívesen ad) [1. Simeának (3), Dávid fivérének a fia, Amnon (1) barátja (2Sám 13, ). 2. Rékábita, aki tanúja volt Jéhunak (5) a bálványimádás kiirtásakor Samáriában (2Kir 10,15kk.); megparancsolta utódainak, a rékábitáknak, hogy bort ne igyanak, házakat ne építsenek, szőlőt ne telepítsenek, hanem sátrakban lakjanak (Jer 35,6-19)] Jonasz [imię męskie pochodzenia biblijnego. Wywodzi się od rdzenia הני oznaczającego gołębia. W mowie potocznej oznacza człowieka, który przynosi kłopoty innym, sam wychodząc z nich bez szwanku. Istnieje kilku świętych patronów tego imienia. Są też święci o imionach stanowiących zmodyfikowane (np. zlatynizowane) warianty tego imienia, jak np. św. Joniusz (fr. Yon), od którego to imienia pochodzi nazwa francuskiej miejscowości Saint-Yon.] Jónás [héber eredetű férfinév. Jelentése: galamb.] Jonasz (hebr. י נה (Jona), gołąb) [1. prorok Izraelski żyjący w VIII wiek p.n.e., opisany w biblijnej Księdze Jonasza (przypisuje mu się jej autorstwo); 2. syn Amitaja; prorok, który otrzymał od Boga polecenie ostrzeżenia miasta Niniwy; nie chciał słuchać Boga; wolał uciec daleko i zginąć, ale został połknięty przez wieloryba, w którego wnętrzu przebywał trzy dni. Został jednak przy życiu i po ocaleniu głosił Niniwijczykom słowo pokuty, którzy na czas pokutowali. Jonasz jest typem Izraelity (człowieka wierzącego), który nie chce głosić słowa poganom (nie wierzącym). W nim także mamy obraz zmartwychwstania Pana po trzech dniach. Dla chrześcijan wielka nauka: Ewangelię należy głosić każdemu człowiekowi, nawet tym, co nienawidzą Boga.] JÓNÁS (galamb) [Próféta Izráelben, Amittai fia; megjövendölte II. Jeroboám (Kr. e ) győzelmét a szíriaiak felett; az azonos nevű prófétai könyv szerzője (2Kir 14,25; Jón 1,1; Mt 12,39-41; 16,4; Lk 11,29-32)] Jonatan (dany przez Jahwe) [1. Syn Saula. Pobił Filistynów. Miłował Dawida. Został zabity razem z ojcem przez Filistynów. Opłakiwany przez Dawida. Jonatan jest typem człowieka o wielkiej szlachetności; miłuje Dawida, ale szanuje i ojca, który w niełasce u Boga i swoim zachowaniem się wskazuje na tych, co mimo wiary w Pomazańca Bożego, nie trzymają się przy Nim całkowicie i dostają się do wielkiego ucisku. 2. Syn Gerszona i wnuk Manassesa, Lewita; pełnił obowiązki kapłana, w domu Mika, który posiadał efod, terafimy i posążek z metalu. Jonatan

140 2333 został później kapłanem pokolenia Dan. Zwany także ''młodym człowiekiem z Betlejem Juda''. 3. Syn Abiatara, kapłana najwyższego. 4. Syn Szimei, brata Dawida; zabił człowieka wielkiego wzrostu mającego 6 palców u każdej kończyny. 5 i 6. Dzielni mężowie Dawida. 7. Syn Jady z pokolenia Judy. 8. Stryj Dawida, doradca i sekretarz. 9. Syn repatrianta. 10. Syn Asahela, odłączał Żydów od obcych niewiast. 11. Syn kapłana Jojady. 12. Kapłan, syn Melcha. 13. Syn i Szemaja, kapłan. 14. Pisarz, w którego domu uwięziono Jeremiasza. 15. Syn Kareachu.] Jonatán héber eredetű férfinév, jelentése: Jahve adta, Isten az ajándékozó, Isten ajándéka) [1. Lévita, aki az efraimbeli Mikának (1), majd később a dánbelieknek bálványpapja lett (Bír 17-18). 2. Saul (1) király legidősebb fia (1Sám 13,16; 14,49; 1Krón 8,33); csatában legyőzte a filiszteusokat (1Sám 13-14); Dávid leghűségesebb, önzetlen barátja; a kettőjük barátsága a legnemesebb szeretet jelképévé vált; életét is kockára tette barátjáért (1Sám 19,1-7); atyjával együtt elesett a Gilboa hegyénél, a filiszteusokkal vívott ütközetben (1Sám 31,2-10). 3. Abjátár főpap fia (2Sám 15,27.36; 17,17.20; 1Kir 1,42-43). 4. Simeának (3), Dávid bátyjának fia (2Sám 21,21; 1Krón 20,7). 5. Dávid hőse (2Sám 23,32; 1Krón 11,34). 6. Uzziás (3) fia, Dávid vidéki javainak felügyelője (1Krón 27,25). 7. Júdabeli férfi, Jáda fia (1Krón 2,32-33). 8. Dávid nagybátyja, írástudó (1Krón 27,32). 9. Ebed (2) atyja (Ezsd 8,6). 10. Asáhel (4) fia (Ezsd 10,15). 11. Papi családfő Jojákim (1) főpap idejében (Neh 12,14). 12. Zakariás (26) lévita atyja (Neh 12,35). 13. Írnok, akinek házában Jeremiást (1) fogva tartották (Jer 37,15-20). 14. Papi családfő Jojákim (1) főpap idejében (Neh 12,18). 15. Lévita, akit Jósafát (4) király a nép oktatására rendelt (2Krón 17,8). 17. Kárea fia, aki Gedáliáshoz (1) ment Mispába (4) (Jer 40,8). 18. Éliásib (3) főpap unokája (Neh 12,11).] joniczny, -a, -e; joński, -a, -ie ion-; jón-; az egyik ókori görög törzs; e törzsre jellemző, e törzzsel kapcsolatos jonik [w wersyfikacji antycznej: stopa składająca się z dwóch sylab długich i dwóch krótkich lub odwrotnie] jón versláb (két hosszú és két rövid szótagból áll) jonit [nierozpuszczalne ciało stałe, stosowane m.in. do zmiękczania wody] ionit jonizacja [powstawanie jonów w wyniku oderwania elektronów od obojętnych atomów lub cząsteczek] (gör.) ionizáció, ionizálódás; (vegytan) olyan folyamat, mely során létrejönnek az ionok; atomok v. molekulák átalakulása ionokká elektroncserével [az ultraibolya, röntgen, radioaktív és kozmikus sugárzások azon hatása ritkított gázokra és ritkított levegőre, hogy a gázban lévő semleges molekulákat elektronokra és ionokra bontja, amelyek, ha a gáztérben elektródok vannak, az elektródok felé haladnak és semleges molekulákba ütközve, azokat további elektronokra és ionokra bontják] jonizacja elektrolityczna elektrolitikus ionizáció jonizacyjny, -a, -e ionizációjonizować [wytwarzać jony, powodować jonizację] (gör.) ionizálni; ionizációt létrehozni jonofon ionofon, ionsugárzó [különleges, membrán nélküli magashangszóró. Elektromágneses térben ívfényt keltenek, s az ionizált levegőt használják membrán gyanánt. Mivel ennek a "membránnak" a tömege és a tehetetlensége csaknem nulla, kivételesen jó a frekvencia- és az impulzus átvitele. Hátránya, hogy bonyolult és költséges.] jonosfera [warstwa atmosfery występująca powyżej km nad powierzchnią Ziemi (do wysokości 1000 km)] (gör.) ionoszféra; a föld és más égitestek légkörének ionizált gázatomokat tartalmazó rétegei; a föld 60 km-nél néhány ezer km-ig terjedő légköre jonometr [przyrząd do pomiaru ilości lub natężenia promieniowania rentgenowskiego] ionométer; az ionizáció mérésre szolgáló készülék jonowy, -a, -e ionosjoński, -a, -ie [przymiotnik od: Jonia] (nyevészet) ion; egyik ókori görög törzs nyelvjárása jońska kolumna ion v. jón oszlop Joppa, Jafa (piękne, wspaniałe) [to dzisiejszy port Izraela Tel-Awiw. Jafa (właściwie dwumiasto). Jafa to dawna Joppa, gdzie wyładowywano budulec, transportowany spławem z Tyru, a stamtąd wołami i wozami do Jerozolimy. Tam Piotr wskrzesił Tabitę. Stamtąd Jonasz udał się

141 2334 w drogę do Tarszysz. Tuż przy Jafie Syjoniści wybudowali w roku 1909 dzisiejsze miasto Tel-Awiw.] JÁFÓ (szépség, kedves; dísz; magaslat) [Görögül "Joppé"-nak nevezik (Józs 19,46); régi, jól védhető város Palesztina tengerpartján, Jeruzsálemtől mintegy 52 km-nyire északnyugatra; Dán törzsének jutott osztályrészül; az Amarna-levelek is említik; Jeruzsálem tengeri kikötője. Itt támasztotta fel Péter Tábitát (Dorkást) a halálból (ApCsel 9,36kk.), és itt volt a látomása az égből alászálló edényről, telve tisztátalan állattal (ApCsel 10,1kk.; 11,5kk.); ma Jaffának nevezik.] Joram, Jehoram (Jahwe jest wzniosły) [1. Syn i następca Jozafata, król Judy, ( przed Chrystusem). Jego głównymi złymi uczynkami były małżeństwo z Atalią, córką Achaba i Izebel, zabicie sześciu braci, wprowadzenie kultu Baala w Jerozolimie. Ostrzegany był przez Eliasza pismem. 2. Syn Achaba i Iezabel; król Izraelski ( przed Chrystusem). Jego postępki były złe w oczach Jahwe, mimo, że usunął figurę Baala, zrobioną przez jego ojca. Został zabity w ucieczce przed Jehu, jego następcą. 3. Syn Tohy. 4. Syn Jezajasza lewity. 5. Kapłan posłany do miast judzkich przez Jozafata do nauczania ludzi.] JÓRÁM (Jahve fenséges, az Úr által felmagasztalt) [1. Tóinak, Hámát (I) királyának fia (2Sám 8,10). Az 1Krón 18,9-11-ben: "Hadórám" (2). 2. Aháb fia, Izráel királya (2Kir 8,29). 3. Pap Jósafát (4) idejében, aki a népet tanította (2Krón 17,8). 4. Lévita, Eliézer (2) leszármazottja (1Krón 26,25). 5. Jósafátnak (4), Júda királyának a fia, akinek Kr. e ben utódja lett; meggyilkolta tulajdon fivéreit, és feleségül vette Atáliát (1), Aháb és Jézabel leányát (2Kir 8; 2Krón 21). Pártolta a bálványimádást; Illés próféta megfeddte; dicstelen halált halt (2Kir 9,14-26).] ن هر arab., nehar hayarden; י דן נ (hebr. Jordan [1. (spływający) nahr al-urdun),األرد ن rzeka na Bliskim Wschodzie płynąca rowem Jordanu do Morza Martwego. Historycznie i religijnie jest to jedna z najważniejszych rzek na świecie. Rzeka przepływa lub graniczy z Libanem, Izraelem i Jordanią. 2. rzeka w dawnej Palestynie. Przepływa przez Liban, Izrael i Jordanie. Jej dłu-wynosi 253 km. Wpada do Morza Martwego. Pierwszą wzmiankę o tej rzece w Biblii spotykamy w Księdze Rodzaju. Przy przechodzeniu przez Morze Mojżesz podniósł rękę, a wody się rozstąpiły. Przy przechodzeniu przez rzekę Jordan wody rozstąpiły się, gdy nogi kapłanów niosących Przybytek wstąpiły do wody. Wszystko to jest także typiczne. Samo wyjście z Egiptu jest wybawieniem (zbawieniem), wyjściem ze świata, albo przejście przez Jordan zasługuje na uwagę, bo obrazuje wstąpienie na nowy grunt i rozpoczęcie walk z przeciwnościami duchowymi. Każdy chrześcijanin, posłuszny woli Boga, przekracza rzekę Jordan, tzn. opuszcza to, co jest świeckie i całkowicie wkracza w życie duchowe i walczy z przeciwnościami. Zauważmy także, że pokolenia Ruben, Gad i połowa pokolenia Manassesa wolały zostać przed Jordanem, mimo że obiecały pomagać tym co przekroczyli. Nie postąpili mądrze. Plemiona te wskazują postępkiem tym na chrześcijan takich, co nie całkiem oddają się Panu. Wolą zatrzymać się przed samym celem; słuchają Ewangelii, poznają wolę Boga, chodzą do Kościoła, na zebrania, pomagają rozdzielać traktaty, są czynni w życiu zborowym, ale ich wędrówka nie odbywa się na gruncie duchowym, na gruncie przygotowanym dla nich przez Ducha Świętego. Te pokolenia były wystawione na największe ataki ze strony pogan i pierwsze musiały powędrować w niewolę. W Jordanie, na polecenie proroka Elizeusza, Naaman zanurzył się siedem razy i został uzdrowiony. Tam Jan Chrzciciel chrzcił. Pan sam też w Jordanie נ został ochrzczony.] JORDÁN (héberül األرد ن ن هر [Nehar hayarden], arabul י דן [Nahr al-urdunn] = az alájövő, a lefelé folyó, siető) [1. folyó Délnyugat-Ázsiában, a Közel-Keleten. Sokak szerint vallásos és kulturális értelemben a világ legszentebb folyója. Két ország folyója: Izraelé és Jordániáé. A palesztin állam a megszállt Ciszjordániában nem fér a folyóhoz. A Galileai-tengertől (más néven Kinneret-tó vagy Tiberias-tó, a Bibliában Genezáreti-tó) északra ered és a Holt-tengerbe torkollik. Hossza 251 kilométer. 2. Palesztina legfontosabb folyója; a Libanontól a Holttengerig és azon túl is húzódó völgyben folyik; a folyó maga erőteljesen kanyarog. Noha a Genezáret-tótól a Holt-tengerig terjedő távolság alig több, mint 100 km, a folyó összesen 300 km hosszú. A Jordán völgye 240 km hosszú, 3-22 km széles, és a Holt-tengernél 390 m-rel a tenger szintje alatt fekszik. A folyó mélysége 90 cm és 3 m közt változik, szélessége mintegy 30 m (1Móz 13,10; Józs 2,7; Bír 3,28; Mt 3,13). A Jordánnal kapcsolatos fontos események: Izráel népe ezen a folyón keresztül lépi át

142 2335 Józsué (1) vezetésével az ígéret földjének határát (Józs 3); itt munkálkodik Keresztelő János (Mt 3,6; Mk 1,5) és itt kereszteli meg Jézust (Mt 3,13; Mk 1,9).] Jordan [imię męskie pochodzenia biblijnego. Wywodzi się od nazwy rzeki Jordan, w której chrzcił święty Jan Chrzciciel. Imię stało się popularne w Europie od czasów Wypraw Krzyżowych, kiedy to chętnie chrzczono dzieci w wodzie z Jordanu, często na pamiątkę nadając także to imię. Po hebrajsku Yarden oznacza "płynący w dół", "obniżający się".] Jordán [héber eredetű férfinév, ami a Jordán folyó nevéből ered, aminek a jelentése: alázuhog. Azonban korábban is létezett egy észak germán eredetű és hasonló hangzású név, ami egy föld jelentésű szóból származott. Női párja: Jordána.] Jordania األر د) Al-Urdunn, pełna nazwa: Jordańskie Królestwo Haszymidzkie, al- Al-Mamlaka الها شم ية األردن ية ال مم ل كة Urdunnijja al-haszimijja) [arabska monarchia konstytucyjna na Bliskim Wschodzie.] Jordánia (arabul ردن, teljes nevén Jordán Hasemita Királyság) [közelkeleti arab ország. Északról Szíria, északkeletről Irak, délkeletről Szaúd-Arábia, nyugatról Izrael és Ciszjordánia határolja. Jordánia lakossága nagyrészt az iszlám vallás követője. A hivatalos nyelv az arab.] jordanka [odmiana żeńskiej piłki ręcznej polegająca na podawaniu piłki bez kozłowania; hazena] (sport) kézilabda jordanowski, -a, -ie [przymiotnik od: Jordanów] jordan- Jordańczyk [obywatel Jordanii], Jordanka jordán, jordániai (ffi/nő) jordański, -a, -ie [przymiotnik od: Jordania, Jordan] jordán, jordániai jot, jota 1 [1. nazwa litery j oraz odpowiadającej jej głoski; 2. nazwa litery greckiej I, ι] (a lengyel j betű neve), iota (görög betű) (I betű és hang); az i görög neve jota 2 (gör-lat.) jotta, csepp (co do joty: utolsó cseppig); egészen csekély mennyiség egy jottányit sem egy cseppet sem, semmit sem jota w jotę szakasztottan úgy, teljesen egyformán, pontosan azonos módon jota 3 [wym. chota] [1. hiszpański, żywy taniec ludowy; 2. hiszpański taniec ludowy tańczony z kastanietami] jota (ejtsd: [chota]; spanyol néptánc [a spanyol jota, ez pedig a mozarab *šáwta [sauta] szóból, melynek végső forrása a latin SALTARE, táncol, ugrál ) jellegzetes spanyol néptáncok gyűjtőneve, illetve az őket kísérő zene. A stílus a 18. században keletkezett, gyökerei azonban valószínűleg a középkorra vezethetőek vissza. A jotának minden spanyol tartományban kialakult saját változata, a legismertebbek azonban az aragóniai és kasztíliai joták.] journade [popularny w końcu XV wieku męski ubiór wierzchni. Był to rodzaj krótkiej i luźnej bluzy nieprzepasanej z długimi rękawami, służył jako okrycie dla dworskiej służby, gońców i posłańców konnych. Wywodzi się z Francji.] (hist.) férfi felsőruházat jowialista, (dawno) jowjalista [1. dawniej człowiek wesoły, żartobliwy; on bawi się sytuacją, operuje żartem i dowcipem; 2. (Jak czytamy u Z. G.) w staropolszczyźnie oznaczał człowieka dowcipnego, który rozweselał towarzystwo opowiadaniem dykteryjek, cytowaniem zręcznych odpowiedzi, przysłów, dowcipów, piosnek, wierszy, zabawnych wydarzeń i wspomnień, stosując wszystko zręcznie do okoliczności. Wacław Potocki wydał w XVII w. pod tyt. Jovialitates zbiór fraszek rubasznych i tłustych. Fredro Aleks, w komedyi Pan Jowialski przedstawił typ dobrodusznego, ale już na pół zdziecinniałego starego jowjalisty.] jovialista ember; tréfás, vicces, mulatságos, mókás, bohókás ember jowialnie (lat.) joviálisan, kedélyesen, jókedvűen, vidáman jowialność (lat.) jovialitás, kedélyesség, jókedv, jókedvűség, vidámság, derű, derűsség jowialny, -a, -e [mający pogodne usposobienie i nieco rubaszne poczucie humoru; też: świadczący o takim usposobieniu] (lat.) joviális, jókedélyű, jókedvű, kedélyes, vidám, derűs, nyájas jowialski, -a, -e jovialista, joviális

143 2336 Pan Jowialski Aleksandra Fredry (twórczość wystawiona 1832) jedna z najbardziej kochanych przez teatr i publiczność komedii. Obok Zemsty i Ślubów panieńskich budząca też najżywsze dyskusje krytyki. Jednocześnie to utwór, stwarzający wyjątkowe szanse na wielkie kreacje aktorskie (wiele z ról w Jowialskim przeszło do historii polskiego teatru) i zawsze żywą reakcję publiczności. Boy nazwał Pana Jowialskiego sfinksem naszej literatury. Dziś komedia Fredry pojawia się na scenie Teatru Polonia. Mamy szansę przejrzeć się w mądrości i humorze wielkiego komediopisarza. Skorzystajmy z niej. Joviális Úr Aleksander Fredro ( ) műve Jowisz, Jupiter (z łac. Iuppiter a. Jupiter, grec. Zeus)) [1. w mitologii rzymskiej bóg nieba i burzy, najwyższy władca nieba i ziemi, ojciec bogów. Był źródłem władzy (łac. imperium), jaką dzierżyli rzymscy urzędnicy. Rzymscy władcy i wodzowie starali się pozować na ludzkie ucieleśnienie czy odzwierciedlenie Jowisza. Pospolicie utożsamiany jest z greckim Zeusem, z czasem przejął jego cechy. Atrybutami Jowisza były piorun i orzeł. Syn Saturna. 2. główny bożek w mitologii grecko-rzymskiej; także nazwa planety. W miasteczku Listra w Azji Mniejszej mieszkańcy nazwali Barnabe Jowiszem a Pawła Merkuriuszem (Hermesem). Merkuriusz był bogiem kupiectwa, ale i jedna z planet nosi nazwę Merkury.] Jupiter [A római mitológiában Jupiter az ég, a nappali világosság, a vihar istene, az istenek királya, akit a görög Zeusszal azonosítottak.] Jowisz [piąta w kolejności oddalenia od Słońca i największa planeta Układu Słonecznego. Posiada wiele księżyców (odkryto 63) oraz system pierścieni. Jowisz wraz z Saturnem, Uranem i Neptunem to planety gazowe, czasem nazywane również planetami jowiszowymi.] Jupiter [az ötödik bolygó a Naptól, és messze a legnagyobb bolygó a naprendszerünkben. Főként hidrogén és hélium alkotta óriásbolygó. A többi óriásbolygót is gyakran Jupiter-típusú bolygónak nevezik. Nevét Jupiterről, a római főistenről kapta. A bolygó csillagászatban és asztrológiában használt jele az istenség kezében hagyományosan megjelenő villámot jelképezi.] Jowisz gromowładca a villámokat szóró Jupiter Jowisz wcielił się w łabędzia Jupiter hattyúvá változott v. hattyú testet öltött jowiszowy, -a, -e [1. groźny; 2. dostojny i nieprzenikniony] jupiteri jowiszowe brwi busa szemöldök Jowita [imię męskie pochodzenia łacińskiego, utworzone od imienia boga Jowisza (w dopełniaczu Jovis) za pomocą sufiksu itta. W Polsce Jowita funkcjonuje jako imię żeńskie; pojawiło się prawdopodobnie w użytku dopiero w XX wieku, a spopularyzował je Stanisław Dygat powieścią Disneyland i opartym na niej filmem Jowita (1967 r., reż. Janusz Morgenstern).] Jovita (latin eredetű férfinév, Jupiter nevéből; Lengyelországban női név) joystick [wym. dżojstik], dżojstik [urządzenie przypominające drążek sterowniczy, stosowane m.in. w grach komputerowych do sterowania ruchem elementów obrazu na ekranie monitora lub do poruszania kursorem] botkormány (angolul: joystick) Jozafat (Jahwe jest sędzią) [syn i następca Azy; panował od przed Chrystusem. Tępił pogaństwo.] JÓSAFÁT (az Isten bíró, Jahve igazságot szolgáltat, Jahve ítélt; istenítélet) [Júda királya, Asa (1) fia és utódja; 25 évig uralkodott Kr. e. 875-től kezdve (2Krón 17-20); lerontotta a magaslatokat, és megtanította alattvalóit az Úr törvényére; Aháb és Aházia (1) királyokkal való szövetsége miatt a próféták feddték; Kr. e. 850-ben halt meg, utóda fia, Jórám (5) lett.] Jozafat (Jahwe jest sędzią) [imię męskie pochodzenia semickiego, teoforyczne, hebr. ושפטיה (Jehoszafat), oznaczające "Bóg osądził"; jego synonimem jest imię Abidan. W Polsce była w użyciu również forma Józefat lub Józafat, powstała przez pomieszanie Jozafata z Józefem. Do pewnej popularności tego imienia w Polsce przyczynił się św. Jozafat Kuncewicz, żyjący w XVII wieku, męczennik, działający na rzecz pojednania kościołów rzymskiego i greckiego. Imię to nosił m.in.: 1. Jozafat, król Judy. 2. św. Jozafat Kuncewicz; 3. Józafat Zielonacki; 4. Władysław Jozafat Sapieha, wojewoda brzesko-litewski; 5. św. Jozafat (książę indyjski)] JÓSAFÁT (az Isten bíró, Jahve igazságot szolgáltat, Jahve ítélt; istenítélet) [1. Pap, Dávid idején (1Krón 15,24). 2. Dávid és Salamon emlékírója (2Sám 8,16; 20,24; 1Kir 4,3). 3. Parnák fia, Salamon helytartója Issakárban (1Kir 4,17). 4. Júda királya, Asa (1) fia és utódja; 5. Mitnibeli férfi, Dávid hőse (1Krón 11,43). 6. Jéhunak (5), Izráel királyának atyja (2Kir 9,2-14). 7. Völgy, ahol az Úr megítéli a népeket (Jóel 3,2.12).] Jozafata, Jehoszafata Dolina [1. nazwa tego miejsca znaczy ''Bóg jest sędzią''. W proroctwie Joela użyte symbolicznie dla nazwy miejsca, w którym odbędzie się sąd nad narodami, które nie słuchały Boga.

144 2337 Nie jest pewnym, czy ta dolina jest tą samą doliną, która i dziś ma tę samą nazwę i jest położona na południowy wschód od Jerozolimy. 2. wg podania biblijnego miejsce Sądu Ostatecznego. wg Biblii (Joel, 3, 2); dolina potoku Cedron (między miastem a Górą Oliwną), gdzie rzekomo znajdować się miał grobowiec króla judzkiego Jozafata ( p.n.e.).] Jozafát völgye [az általános ítélet és a legvégső harc színhelyének jelképes neve. - Csak Joel próf. említi (4,2.12; vö. 4,9-14; azonos a Jo 4,13: szereplő völggyel). Talán a Jehosafát kir. győzelmeire (2Krón 20,1-30) emlékezés is közrejátszott a fogalom kialakulásában. A fogság utáni szövegekben Jeruzsálem a népekkel való leszámolás helyszíne (Ez 38; Mik 4,11-14; Zak 12,2-6); Zak 14,4 szerint Isten az Olajfák hegyén jelenik meg ítéletet tartani. Így kézenfekvő, hogy amikor helyhez próbálták kötni, elsősorban a Kidron völgyét vették számba. A Kr. u. 4. sz-tól a ker-ek (bordeaux-i zarándok, Euszébiosz) kimutathatóan a Jozafát völgyét tekintik az utolsó ítélet színhelyének, és a mohamedánok körében is elterjedt ez a feltevés, ezért ker-ek, mohamedánok és zsidók egyaránt szívesen választják temetkezési helyül a Jozafát völgyet.] Jozes (Pan zbawia) [Przez apostołów był zwany także Barnabaszem (syn pociechy) był Lewitą i pochodził z Cypru; sprzedał swoją rolę i otrzymane pieniądze położył u nóg apostołów.] Barnabás [Saul gyanús a testvérek szemében, múltja miatt félnek tőle. Barnabás felkarolja. Már korábban is ismerhette, mindketten hellénisták voltak. Barnabás Nabas fia. Nevének jelentése: Vigasztalás fia, amit minden bizonnyal az apostolok adtak a Ciprusból származó, görög műveltséggel rendelkező lévita Józsefnek (ld. ApCsel 4:36). A keresztyénséggel egészen korán megismerkedett, vagyonát eladta, az árát pedig elvitte Jeruzsálembe, és az apostolok lábai elé tette. Ez jelenti azt, hogy a javai ára feletti rendelkezési jogot átadta az apostoloknak a szükségben lévő gyülekezeti tagok támogatására. Csatlakozott azokhoz, akik Jeruzsálemben vagyonközösségben éltek (ApCsel 4:37). Amikor Pál első alkalommal érkezett megtérése után Jeruzsálembe, és megpróbált csatlakozni a tanítványokhoz, de azok múltjára való tekintettel féltek tőle (ApCsel 8:1kk.), ő azonban pártfogásába vette és elvitte az apostolokhoz, jó bizonyságot tett mellette. Tájékoztatta őket Pál megtéréséről, amint arról szövegünk is tájékoztat. Egyengette Saul útját. Így sikerült neki kapcsolatban kerülni az egyház vezetőivel. Saul elhívása után nem megy ki az egyházból, hanem beépül, vállalja az egyháznak éppen azt a konkrét formáját, amely elhívásakor adva van. Az elhívott apostol ily módon elismert lett a keresztyénség centrumában, így minden tekintetben rite vocatus. Jelene meggyőzte a testvéreket arról, hogy teljesen szakított múltjával. István útját járja, a hellénisták István sorsára akarták juttatni (ld. 6. rész). Saulnak testvéri segítséggel sikerül kitérni az útjukból. Végül szülővárosában köt ki. Tarzusz akkoriban a tudományos élet egyik jelentős városa volt, Cilicia fővárosa. Fellendülését a Szeleukidáknak köszönhette. Egyetema az athéni és a római egyetemmel vetekedett.] Jozjasz (wsparty przez Jahwe) [syn i następca króla judzkiego Amona. Rządził 31 lat ( przed Chrystusem). Czynił to, co było sprawiedliwe w oczach Pańskich. Tępił bałwochwalstwo, spalił nawet kości zmarłych kapłanów baala. Naprawił świątynię jerozolimską. Za jego czasów kapłan Chilkiasz, znalazł kopię Zakonu; ten odczytano przed wszystkim ludem i postanowiono wg niego postępować; po wielu wiekach (od czasów Samuela) obchodzono znów święto Paschy. Mimo jego gorliwości serca narodu judzkiego nie zmieniły się.] Jozija másnéven: Jósiás. (* Kr. e. 648 k.) (Júda királya; kir.: Kr. e. 641, Kr. e júliusa/augusztusa; Ámon fia és utóda) Jozue (z hebrajskiego Bóg jest zbawieniem) [z początku nazywał się Ozeasz (hebr. Oszeja - oswobodzenie). Zmienione później przez Mojżesza na Jozue, skąd grecko-łacińskie Jezus, imię które dano Panu w czasie Jego rozpoczęcia wędrówki po ziemi w ciele. Jozue był synem Nuna z pokolenia Efraim. On i Kaleb należeli do tych dwunastu posłanych na wywiad do Kanaan, przy czym tylko ci dwaj podali prawdziwe informacje o stanie rzeczy po ich powrocie. I tylko ci dwaj ze wszystkich tych, co opuścili Egipt, weszli do Kanaan. Jozue był dzielnym wodzem w bitwie z Amalekitami tuż po przekroczeniu Izraelitów przez Morze Czerwone, kiedy to Aaron i Chur podpierali ręce Mojżesza. Jozue towarzyszył Mojżeszowi przy wejściu na górę, nie był jednak w chmurze, do której Mojżesz wszedł. W nim był Duch Boga. On był wyznaczony do wprowadzenia Iraelitów do ziemi Kanaan, dlatego jest typem Chrystusa prowadzącego chrześcijan duchowo. Inne osoby o tym imieniu: 1. Jozue,

145 2338 Betsemita, na którego pole krowy zaciągnęły wóz ze Skrzynią Przymierza. 2. Rząd miasta Jerozolimy w czasach Jozjasza. 3. Arcykapłan, który powrócił z wygnania; był czynny przy odbudowie świątyni. 4. (XIII w. p.n.e.), wg Biblii (Pismo Święte) syn Nuna z pokolenia Efraima, wódz Izraelitów, następca Mojżesza. Był z nim na górze Synaj. Wraz z 11 towarzyszami udał się na zwiady do Kanaanu.] JÓZSUÉ (Isten szabadítás, segítség, üdvösség, nagylelkűség; az Úr segít v. megment) [1. Az Efraim törzséből való Nún fia (1Krón 7,27); visszaverte az amálekiták támadását (2Móz 17,9); egyike a Kánaánba (2) kiküldött 12 kémnek (4Móz 13,9); Mózes utóda lett (5Móz 31; Józs 1); Izráelt bevezette az ígéret földjére, amelyet el is foglalt és felosztott; Timnát-Szérában temették el (Józs 24,30); az ÚSZ is megemlíti (ApCsel 7,45; Zsid 4,8). 2. Bét- Semesből (2) való férfi (1Sám 6,14). 3. Jeruzsálem elöljárója Jósiás (1) idejében (2Kir 23,8).] Józef (hebr. יוסף Josef) [imię męskie pochodzenia biblijnego. Wywodzi się od patriarchy Józefa, syna Jakuba i Racheli; oznacza ono "niech przyda (Bóg)".] József [héber eredetű férfinév. Jelentése: Jahve gyarapítson. Az egyik leggyakoribb magyar férfinév: 1997-ben több mint 300 ezer József élt Magyarországon. Női párjai: Jozefa, Jozefina, Józsa.] Józef (On doda, niech Jahwe doda) [Jest jedenastym synem Jakuba i pierwszym jego żony Racheli. Józef jest jednym z najwyraźniejszych typów Jezusa. Był umiłowanym ojca swego Jakuba, podobnie jak Chrystus jest Umiłowanym Boga - Ojca. Znienawidzony przez braci, podobnie jak Jezus odrzucony przez Izraelitów; sprzedany poganom, podobnie jak Jezus sprzedany i wydany w ręce pogan. Józef był uważany za umarłego i zaginionego, podobnie jak Jezus uważany był za zaginionego, bo nie znaleziono Go w grobie; był fałszywie oskarżony, podobnie jak Jezus, Józef wziął za żonę pogankę, podobnie Jezus wziął za oblubienicę Kościół, z pogan. W wielkiej nędzy bracia poznali Józefa jako wybawiciela; i Żydzi poznają Jezusa jako swego Wybawiciela w czasie wielkiego ucisku. Jak Józef wrócił do wiecznego miejsca pobytu ojca swego, tak i Chrystus po zmartwychwstaniu Swym wrócił do Ojca Swego. Józef rządził poganami i Chrystus rządzić będzie poganami w Millenium. Inni o imieniu Józef: 1. Ojciec Igala. 2. Syn Asafa, śpiewak, muzyk. 3. Kapłan, który wrócił z niewoli. 4. Wzdął obcą kobietę za żonę. 4. Mąż Marii, matki Jezusa, potomek Dawida, zwany także cieślą. Po narodzeniu się Jezusa miał dzieci z Marią, z których z imion znani są: Jakub, Jozes, Szymon, Judas i dziewczęta, których imion nie podano. Jako ojciec wspomniany w NT po raz ostatni w związku z poszukiwaniem zaginionego dwunastoletniego chłopca Jezusa w świątyni jerozolimskiej. 5. Józef z Arymatei, bogaty człowiek, skryty uczeń Pana, otwarcie zażądał ciała Jezusa, które złożono w jego grobie, przez co spełnione zostało proroctwo w Iz. 53;9. 6. Józef, zwany także Barsabaszem, był kandydatem na miejsce po Judaszu Iskariocie, ale los padł na Macieja.] JÓZSEF (Isten gyarapítson, Ő megsokasít, sokasító, megsokasítás; Ő összegyűjt, bevon, elvesz) [1. Jákób és Ráhel fia (1Móz 30,22-24), Jákób kedvence (1Móz 37,3-4), fivérei gyűlöletből eladták Egyiptomba (1Móz 37); ott ártatlanul börtönbe vetették, mert ellenállt Potifár felesége csábítási kísérleteinek (1Móz 39); Fáraó később "helytartó"-jává nevezte ki, mert fontos álmait megmagyarázta (1Móz 40-41). József megmentette Egyiptomot és saját családját is az éhhaláltól (1Móz 42-45), népes családját Egyiptomba hozatta és letelepítette Gósen földjén (1Móz 46-47); holttestét később Sikembe vitték; Efraim és Manassé törzseinek ősatyja. Nemes jellemű férfi, nagylelkű, bűnbocsánatra kész és hűséges a kötelességeiben. 2. Igál atyja (4Móz 13,8). 3. Lévita, az 1. énekes rend vezetője Dávid idejében (1Krón 25,2.9). 4. Zsidó férfi, aki elbocsátotta idegen feleségét (Ezsd 10,42). 5. Papi nemzetségfő Jójákim (1) főpap alatt (Neh 12,14). 6. Jézus három őse (Lk 3, ). 7. Máriának (1), Jézus anyjának a férje (Mt 1,16; Lk 3,23); foglalkozására nézve ácsmester (Mt 13,55); Názáretben lakott (Lk 2,4); Dávid nemzetségéből származott (Lk 2,4); Máriával együtt Betlehembe (1) ment, hogy ott összeírják; ott született meg Jézus (Lk 2,4-6); Jézust és Máriát Egyiptomba vitte Heródes (1) elől (Mt 2,13-18); a 12 éves Jézust magával vitte Jeruzsálembe (Lk 2,41-45). 8. Arimátiabeli férfi, a nagytanács tagja (Mt 27,57; Mk 15,43); titokban Jézus tanítványa volt (Jn 19,38); Jézust saját családi sírboltjába temette (Mt 27,57-60; Lk 23,50-53; Jn 19,38-41). 9. Barsabás (1) melléknevű tanítvány, lásd: JÓZSEF BARSABÁS. 10. "Barnabás" eredeti neve (ApCsel 4,36). Lásd ott.]

146 2339 Święty Józef z Nazaretu (hebr. ) [opiekun Jezusa, mąż Najświętszej Maryi Panny, często nazywany również jej Oblubieńcem.] József [a Dávid házából származó ács, az Újszövetség szerint Szűz Mária férje és Jézus nevelőapja, a Szent Család feje. A katolikus, ortodox és anglikán egyházakban szentként tisztelik.] Józef Baka [SJ herbu Masalski Książę III (ur. 18 marca 1707 lub 1706, zm. 2 czerwca 1780 w Warszawie) polski poeta późnego baroku, jezuita, misjonarz, kaznodzieja, panegirysta i hagiograf.] Józef Baka ( ) későbarokk költő, jezsuita, misszionárius, prédikátor, szentek életrajzírója Józef Zachariasz Bem, herbu Bem (ur. 14 marca 1794 w Tarnowie, zm. 10 grudnia 1850 w Aleppo) [artylerzysta, polski generał, dowódca artylerii czynnej Wojska Polskiego w czasie powstania listopadowego, feldmarszałek armii tureckiej, naczelny wódz powstania węgierskiego i zastępca wodza drugiej rewolucji wiedeńskiej.] Józef Zachariasz Bem (magyarosan Bem József) (Tarnów, március 14. Aleppó, december 10.) lengyel és magyar hadvezér Józef Stalin (ros. Иосиф Сталин; właściwie Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili, ros. Иосиф Виссарионович Джугашвили, gruz. იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი, Ioseb Besarionis Dze Dżughaszwili, ps. Stalin (ros. Сталин), Koba (ur. 18 grudnia (6 grudnia starego stylu) 1878 roku w Gori (Gruzja), zm. 5 marca 1953 w okolicy Moskwy w niejednoznacznych, niewyjaśnionych okolicznościach) [formalnie pełnił obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, a faktycznie był dożywotnim dyktatorem Związku Radzieckiego, posiadającym nieograniczoną władzę i stosującym w celach wyznawanej idei walki klasowej jako metodę rządzenia masowy, państwowy wewnętrzny i zewnętrzny terror, który pochłonął według różnych ocen od kilku do kilku dziesiątków milionów ofiar śmiertelnych. Podpisując sojusz z III Rzeszą, umożliwił Niemcom rozpoczęcie agresji zbrojnej na Polskę, przyczyniając się do wybuchu II wojny światowej. Jednocześnie podobnie jak niekiedy w Niemczech w stosunku do Hitlera powraca, przede wszystkim w Rosji, pogląd o zasługach Stalina dla industrializacji i obrony ZSRR.] Joszif Visszarionovics Sztálin (oroszul Иосиф Виссарионович Сталин) (grúzul: Ioszeb Dzsugasvili, იოსებ ჯუღაშვილი) (Gori, Orosz Birodalom, december 18. Kuncevo, Moszkva mellett, március 5.) [apai ágon oszét, anyai ágon grúz nemzetiségű szovjet forradalmár, a Szovjetunió Kommunista Pártjának főtitkára ( ), a Szovjetunió generalisszimusza.] Józef z Arymatei [według Nowego Testamentu człowiek, który ofiarował grób przygotowany dla siebie, na pochówek ukrzyżowanego Jezusa. Był osobą majętną, prawdopodobnie również członkiem Sanhedrynu. Józef wyczekiwał królestwa Bożego i według Ewangelii św. Jana był uczniem Jezusa.] Arimeteai József [a főtanács tagja, aki a júdeai Arimateából származott és Jézus titkos tanítványa volt, Jézus halála után Pilátustól elkérte a holttestet, levette a keresztről, gyolcsba göngyölte és egy sziklába vájt sírboltba helyezte (Mk 15,43; Jn 19,38)] Józefa [żeński odpowiednik imienia Józef] Jozefa, Jozefina, Józsa Józefinizm [1. proces tworzenia w monarchii habsburskiej Kościoła państwowego, zapoczątkowany przez Marię Teresę, zakończony przez Józefa II. Celem reformy, ingerującej w organizację Kościoła katolickiego, było włączenie Kościoła w państwową opiekę społeczną. Zamknięto wiele klasztorów, które nie prowadziły działalności socjalnej, państwo przejęło opiekę nad ubogimi, szkolnictwo i funkcję udzielania ślubów. 2. Jozefinizm to polityka polegająca w monarchii habsburskiej Kościoła państwowego, a zarazem odgórnego, drobiazgowego regulowania życia religijnego poddanych] Jozefinizmus [Állam-egyházi rendszer II. József császár felvilágosult abszolutizmusa értelmében.] józefka [lilia św. Józefa, lilia biała] Szent József lilioma; fehér liliom (Lilium candidum) [a liliomfélék (Liliaceae) családjának liliom (Lilium) nemzetségébe tartozó dísznövény.]; (egyh.) Hagyományos Szent József szobor, barna lepelbe öltözött, Kis Jézus nélküli változat, egyik kezében liliomokat tart

147 2340 Józek, Józio Józsi, Jóska Józia, Ziuta a Jozefina beceneve JPEG, JPG, Joint Photographic Experts Group (Wspólna Grupa Ekspertów Fotograficznych (też: JPEG)] JPEG (Joint Photographic Experts Group) - 'JPEG' képformátum (egyesült fényképészeti szakértői csoport) [1. A rövidítés jelenti magát a csoportot, akik kidolgozták, illetve az általuk kidolgozott grafikus állományformátumot is. A JPEG kódolást az ISO szabvány definiálja. A JPEG eljárással kb. 2 30:1 tömörítés érhető el. A JPEG-nek létezik veszteségmentes változata is, de ez kevéssé elterjedt, főleg a veszteséges JPEG tömörítés használatos. Mivel eredetileg fényképek tömörítésére dolgozták ki, ezért a fokozatos színátmeneteket tartalmazó képekhez ideális, a hirtelen színváltásokat (pl. vonalas grafikát) rosszabb minőségben tömöríti. Az erősen tömörített képeken a kontúrok elkenődése és kockásodás is felléphet. A JPEG-eljárást tulajdonképpen csak állóképek tömörítésére fejlesztették ki, de Motion- JPEG -ként mozgó képrészletekhez is felhasználható. Ebben az esetben a klip minden egyes képét a JPEG tömöríti. 2. elsősorban fényképszerű, sokszínű képek tömör tárolására kifejlesztett formátum, a kis file-méret miatt az Interneten nagyon népszerű; a tömörítés során annak mértékével arányosan információvesztés történik, de a kép torzulása egy bizonyos határig emberi szemmel nem észrevehető. 3. A JPEG formátum a Joint Photographic Experts Group tömörített képformátuma. A JPEG formátum olyan tömörítést használ, amely során azonosítja és elhagyja a képekből az emberi szem által nem észlelhető információkat. Mivel adatot dob el, ezért az eljárást veszteségesnek is szokták nevezni. Ez azt jelenti, hogy egy kép kódolása, majd dekódolása után az eredeti képet nem teljes mértékben kapjuk vissza. A legtöbb esetben azonban az így keletkezett különbség szemmel nem érzékelhető. A JPEG formátum egyik nagy előnye, hogy kódoláskor meg lehet választani a tömörítés mértékét. Minél nagyobb fokú a tömörítés, annál kisebb hely szükséges a kép tárolásához, de annál nagyobb mértékű az adatvesztés. 4. Veszteséges képtömörítési szabvány, ami nevét a kidolgozó munkacsoport nevéről kapta. A JPEG formátum elsősorban fotók és sok árnyalattal rendelkező színes vagy fekete-fehér képek tárolására alkalmas, amelyeket a GIF vagy PNG formátumoknál jóval kisebb helyen tud ábrázolni, azonban utóbbiakkal szemben nem teszi lehetővé animációk és átlátszó képek készítését. 5. Tömörítő eljárás képek tárolására. 8x8 képpontos blokkokra bontja a képet és a blokkok 64 pixelének jellemzőit a bal felső sarokban levő képponthoz való viszonyuk alapján írja le. 20:1 tömörítési arány érhető el. 6. igen tömör, de információvesztéssel járó formátum grafikus állományokhoz; 7. fényképszerű (szines) képek egyik szabványos, gyakran használt tömörítési eljárása; szoros tömörítésre képes, alig észlelhető képtorzulások mellett; kiterjesztése a ".jpg"; JPEG2000 név alatt új, több mint 2x olyan hatékony, más algoritmusokon, u.n. 'wavelets' (= 'hullámocskákon') alapuló, tömörítési szabvány is készül; csak utóbbinak véglegesítése után várható, hogy a grafikus programok, böngészők, stb. szintén ismerjék ezt a formátumot] JPEG2000 [standard kompresji obrazu opracowany jako uzupełnienie istniejących, bardzo popularnych technik kompresji JPEG.] - JPEG2000 [A JPEG specifikációjára épülő fájlformátum, mely a továbbfejlesztéseknek köszönhetően nagyobb tömörítést és egyidejűleg jobb képminőséget tesz lehetővé a JPEG-hez képest. További fontos előnye, hogy alkalmas az ún. metaadatok tárolására. Sajnos, jelenleg még nem minden képkezelő szoftver ismeri és támogatja.] JSP (ang. JavaServer Pages) [to technologia umożliwiająca tworzenie dynamicznych dokumentów WWW w formatach HTML, XHTML, DHTML oraz XML z wykorzystaniem języka Java, wplecionego w kod HTML danej strony. W tym aspekcie, jest to rozwiązanie podobne do PHP. Strona JSP w procesie translacji jest zamieniana na serwlet (z reguły mała aplikacja napisana w Javie uruchamiana po stronie serwera w kontenerze serwletów). Każde wywołanie strony JSP z poziomu klienta (przeglądarki) wykonywane jest przez skompilowany serwlet. Jeśli użyta zostanie prekompilacja (kompilacja wstępna) to już podczas uruchamiania aplikacji wszystkie strony JSP zostaną przetłumaczone na serwlety.] JSP [ A JSP (JavaServer Pages) a Jáva programozási nyelv dinamikus weboldalak készítésére specializált változata. A JSP, éppúgy, mint az ASP, a Perl vagy a PHP, egy webszerveren futva állítja elő a internetes (HTML) oldalakat. A JSP-hez nagyon sokféle standard könyvtár létezik, melyek megkönnyítik a programozók munkáját (adatbáziskezelés, munkamenet (session) kezelés, reguláris kifejezések), de készíthetők hozzá természetesen saját

148 2341 rutinkönyvtárak is. Utasításai a PHP-hoz hasonlóan a HTML-dokumentumba lehetnek beágyazva.] JTZ; jak to zrobić (ang. Frequently Asked Questions); najczęściej zadawane pytania (plik pomocy lub strona www zawierająca wskazówki dotyczące określonego tematu) [to zbiory "często zadawanych pytań" i odpowiedzi na nie, tworzone głównie po to, aby uwolnić się od ciągłego odpowiadania na stale powtarzające się i nudne (dla odpowiadającego) pytania.] (kat.: informatyka) FAQ, Frequently Asked Questions; gyakran ismételt kérdések, GYIK; leggyakrabban feltett kérdések [1. a hálózati kommunikációs fórumokon leggyakrabban feltett kérdések és az azokra adott válaszok gyűjteménye az újonnan érkezett érdeklődők számára; a "kollektív bölcsességnek" ezek a dokumentumai elsősorban a Usenet hírcsoportjaira jellemzőek; magyarul: "GYIK" (GYakran Ismételt Kérdések); 2. A FAQ (kiejtése: fak) egy olyan szöveges dokumentum, amelyet a USENET hírcsoportokban szoktak megjelenni acélból, hogy a hírcsoporttal kapcsolatos, főleg az új felhasználók által gyakran ismételt kérdéseket felsorolják, és azokra választ adjanak. Ezeket a dokumentumokat mindenkinek illik elolvasni, mieőtt egy hírcsoport életébe be szeretne kapcsolódni, hogy a felesleges kérdéseket elkerüljék. Általában ilyenkor úgyis az a válasz, hogy "olvasd el a FAQban". Mindenképpen olvassuk el az adott hírcsoport FAQ-ját mielőtt bármilyen cikket is írnánk a csoportba! Egy hírcsoport FAQ-ja általában nem csak kérdés-válasz párokat tartalmaz, hanem értékes információkat, tényeket is azzal a témával kapcsolatban, amelyre a hírcsoport szakosodott. Ez azt is jelenti, hogy ha valamilyen információt keresünk, akkor érdemes megnézni, hogy létezik-e a témával foglalkozó hírcsoport, illetve annak FAQ-ja. Ha igen, akkor olvassuk el! Persze nem minden hírcsoportnak van ilyen dokumentuma. A FAQ-t általában havonta (hó elején) vagy kéthetente egyszer felteszik az adott hírcsoportra. Egyes FAQ-k olyan hosszúak, hogy több részre szedik szétőket. Ilyenkor általában az első részben található a kérdések listája. Szerencsére nem kell végigböngésznünk az összes hírcsoportot, illetve megvárni a hónap elejét, mert a FAQk összegyűjtve több ftp kiszolgálón (például ftp://rtfm.mit.edu) és direkt erre a célra létrehozott hírcsoportokban (alt.answers, misc.answers, news.answers, rec.answers, sci.answers és soc.answers) is megtalálhatóak. FTP Angol mozaikszó a File Transfer Protocol (állományátviteli protokoll) szavak kezdőbetűiből. 3. a levelező csoportokban leggyakrabban feltett kérdések és az azokra adott válaszok gyûjteménye az új csoporttagok számára, elsősorban a USENET hálózaton jellemzőek. 3. Gyakran feltett kérdések és az azokra adott válaszok gyűjteménye; 4. használati utasításhoz hasonló, népszerű ma- gyarázati módszer; az interaktivitás érzését kelti, mert a felhasználót is bevonja a 'tanfolyamba'; azok kérdései alapján szokás ezeket szerkeszteni; a moderált UseNet hírcsoportok hirdetőtáblái is gyakran 'FAQ' -módszerrel működnek; tartalmukat néha csoportosítják és a feliratkozottaknak körlevél formájában megküldik] Jubal (muzyka) [syn Lamecha i Ady, brat Jabala. On jest chyba pierwszym muzykantem świata i pratypem takich, co lubią rozweselać i brać życie trochę lżej] JUBÁL (csengés, lárma; trombita hang, zenész; áramlás, forrongás) [Lámek (1) fia, a lantosok és fuvolások atyja (1Móz 4,21)] jubilat [1. osoba, która obchodzi swój jubileusz; 2. daw. emeryt, zwłaszcza emerytowany duchowny], jubilatka (lat.) jubiláns, ünnepelt, jubiláló (ffi/nő); vmilyen évfordulót ünneplő személy Jubilate [1. Niedziela po Wielkanocy; Radośnie wysławiajcie Pana Ps 66,1; 2. Jubilate Deo omnia terra! - Radośnie wysławiajcie Boga, wszystkie ziemie! ] JUBILATE; Örüljetek [Húsvét utáni 3. vasárnap neve az óegyházi liturgia introituse szerint: "Jubilate Domino..." (Zsolt.66,1).] jubiler [1. rzemieślnik wyrabiający przedmioty ze szlachetnych metali i drogich kamieni; 2. osoba zajmująca się sprzedażą i wyceną biżuterii] ékszerkészítő, ékszerész jubilerka [1. kobieta jubiler; 2. pot. rzemiosło jubilerskie] ékszerésznő; ékszerészet, ékszerészség jubilerski, -a, -ie ékszer-, ékszerészjubilerstwo [wyrób biżuterii i przedmiotów ozdobnych z metali szlachetnych i drogich kamieni] ékszerészet, ékszerészség, ékszerész ipar v. mesterség jubilerszczyzna bizsu, bizsutéria, ékszer-, ékszercikk jubileusz [ważna, okrągła rocznica jakiegoś wydarzenia; też: uroczystość organizowana dla jej uczczenia] (lat.) jubileum; évforduló, emléknap jubileuszowe wydanie dzieła a jubileum alkalmából kiadott mű, jubileumi kiadás

149 2342 jubileuszowy, -a, -e (lat.) jubileumi, jubiláris, évünnepi, évfordulói jubileuszowy rok (lat.) jubileumi év, szent év (ol. Anno Santo) [a kegyelem különleges ideje, mely az üdvtörténet nagy évfordulóihoz kötődik, s a bűnbocsánat és a bűnökért járó ideigtartó büntetés elengedésének éve. - A rendes jubileumi év 25 évenként következik és 1 teljes évig tart, a rendkívüli jubileumi év bármely évben tartható, s időtartama kisebb is lehet (jubilaeum minus). - A jubileumi évet a pápa hirdeti és nyitja meg. Meghirdetése bullával, megnyitása 1500 óta a szent kapu kinyitásának szert-ával történik (az 1929-es rendkívüli jubileumi évet XI. Pius p. I. 6: kivételként az Auspicantibus nobis kezdetű ap. konstitúcióval hirdette meg). A jubileumi évben a pápák által meghatározott feltételek mellett teljes búcsú nyerhető. A jubileumi év ósz-i gyökere az 50 évenként visszatérő jóbel év.] jubka, jupka [damski kaftan z rękawami do łokcia, noszony w XVII XVIII w.] (dawno) (rövid női felsőruha) jubon [rodzaj męskiego krótkiego odzienia wierzchniego noszony w XVI wieku. Był to rodzaj wamsu przedłużonego przez doszycie w pasie krótkiej baskiny. Bywał wyszywany lub ozdabiany pasmanterią. W drugiej połowie XVI wieku wszedł również w Hiszpanii do mody kobiecej. Staniki sukni damskich miały wóczas krój i zdobienia bardzo podobne do męskiej odzieży.] (hist.) felsőruházat jucha [1. krew zwierzęcia; 2. posp. krew ludzka; 3. posp. drań; 4. jucha, juszka, jusznik, polewka, zupa z krwi, czernina, szary barszcz] (állati) vér, sebvér; (potr.) vérleves; (átv.) fajzat, semmirekellő jucht [wyprawiona skóra bydlęca] bagaria v. bagariabőr (erős, vízálló bőr) juchtować bagariává kikészíteni juchtowanie bagariává való kikészítés juchtowy, -a, -e bagaria-, bagariabőrjuczenie málházás, terhelés, megrakás (teherrel) jucznie megrakottan, teherrel jucznik málházó juczny, -a, -e [o zwierzętach: używany do noszenia ciężarów] teherhordó, málhás juczny koń málhás ló juczny mut málhás öszvér juczny osioł teherhordó szamár juczny wielbląd málhás teve juczyć [obładowywać jukami] terhelni, megterhelni; rakni, megrakni; málházni, felmálházni juczyć kogo/co czym megrakni stb. vkit/vmit vmivel Juda, Judas (pochwała) [1. Czwarty syn Jakuba i Lei (przed nim urodzili się bracia jego Ruben, Symeon i Lewi). Był ojcem pokolenia Judy. On radził braciom swoim, aby nie odbierać życia Józefowi, ale aby go sprzedać Ismaelitom. Bardzo występnie postąpil z synową swoją Tamar, czym zhańbił całe pokolenie. Namawiał Jakuba do zezwolenia na zabranie Beniamina do Egiptu. W imieniu braci przemawiał do Józefa (który się jeszcze nie dał poznać braciom). W błogosławieństwie Jakuba porównany do lwa. Z jego pokolenia pochodzili Dawid, Salomon i kilku innych królów i (z cielesnej strony) także Jezus Chrystus. Jego pokolenie liczyło w pierwszym spisie po opuszczeniu Egiptu 74600, a w drugim mężczyzn w wieku ponad 20 lat. Ziemia pokolenia Judy rozprzestrzeniała się na zachód od Morza Słonego. 2. Jeden z apostołów, brat Jakuba. Zwany także Lebeusz i Tadeusz. 3. Patriarcha. 4. Jeden z cielesnych braci Jezusa. 5. Judas Galilejczyk, uwodził lud w czasie spisu ludności. 6. Mieszkaniec Damaszku, w którego domu zatrzymał się Saul (późniejszy apostoł Paweł). 7. Juda, zwany także Barsabasz; wraz z Sylasem posłani zostali do Antiochii, aby temu zborowi oznajmic decyzję powziętą w Jerozolimie, na podstawie której poganie przyjmujący Chrystusa zwolnieni zostali od obrzezki.] I. JÚDA hálaadás, áldott,

150 2343 magasztalt, dicséret, magasztalás; bizonyságtevő) [1. Jákób (1) és Lea negyedik fia (1Móz 29,35), megmentette öccse, József (1) életét (1Móz 37,27-28); fiú-ikrei születtek. Támártól (1) (1Móz 38,12-30); testvérei közt ő volt a vezető (1Móz 43,3; 46,28); Dávid (Ruth 4,18-22) és Krisztus őse (Mt 1,3). 2. Izráelnek az a törzse, amelyet (1) alattiról neveztek; Palesztina déli részének nagy részét osztályrészül nyerte (Józs 15,20-63); jelentős szerepet játszott egész Izráel történelmében. E törzsből származó különösen ismert emberek: Káleb (1) (4Móz 13,7; 34,19), Otniél (Bír 3,9-11), Dávid és Salamon (1Sám 17,12). 3. Lévita Jésua (3) főpap idejében, Zorobábellel tért vissza ("Jéhuda", Neh 12,8). 4. Kadmiél (1) atyja, esetleg azonos (3) alattival (Ezsd 3,9). 5. Benjáminita, Jeruzsálem helyettes elöljárója a fogság után (Neh 11,9). 6. Júda (2) egyik főembere, aki részt vett Jeruzsálem falainak felszentelésében (Neh 12,34). 7. Lévita énekes, aki részt vett Jeruzsálem falainak felszentelésében (Neh 12,36). 8. Lévita, aki elbocsátotta idegen feleségét (Ezsd 10,23). 9. Jézus őse (Lk 3,30).]; II. JÚDÁS (Júda görög alakja, értelmezését lásd ott) [1. Galileai férfi, aki a római uralom ellen fellázadt (ApCsel 5,37). 2. Az Úr Jézus fivére (Mt 13,55); Júdás levelének szerzője. 3. Apostol, Jakab (4) fia (Lk 6,16); "Lebbeus"-nak és "Taddeus"-nak is hívják (Mt 10,3). 4. Az a férfi, akinél Pál Damaszkuszban lakott, megtérése után (ApCsel 9,11). 5. Barsabás (2) melléknévvel, a jeruzsálemi keresztyének egyik vezetője, próféta (ApCsel 15, ). 6. Iskáriótes. Lásd: JÚDÁS ISKÁRIÓTES.] Juda, Królestwo Judy [po śmierci Salomona, monarchia, której pierwszym królem był Saul, rozpadła się na dwa niezależne od siebie królestwa. Jedną z tych tworzyły pokolenia Judy, Beniamina Symeona i tę nazwano Juda, reszta plemion utworzyła Królestwo Izraela (zwane także Samarią). W Judzie była także Jerozolima, która była stolicą monarchii Salomona w której była świątynia - główne miejsce wielbienia Boga. Jednak Betel, chociaż położone na ziemi Beniamina przydzielone zostało do Izraela. Mieszkańcy Izraela, chcący udać się na obchody świąt w Jerozolimie, napotykali na duże utrudnienia spowodowane granicą polityczną. To wpłynęło także na przyspieszenie procesu zeświecczenia u mieszkańców Izraela (Samarii), przyczyniło się do wprowadzenia bałwochwalstwa, nieładu i szybszego rozpadu tegoż państwa, co nastąpiło w roku 721 przed Chrystusem. Zaś państwo Judy trzymało się o więcej niż sto lat dłużej; przestało istnieć w roku 606 przed Chrystusem, a sama Jerozolima zniszczona została dopiero w roku 588 przed Chrystusem. Pierwszym królem Judy był Roboam, syn Salomona, który panował 17 lat ( przed Chrystusem). Pierwszym królem Izraela był Jeroboam. Siedemdziesięcioletnia niewola Judy, przepowiedziana przez proroka Jeremiasza, rozpoczęła się w roku 606 przed Chrystusem a naprawa stosunków nastąpiła w roku 536 przed Chrystusem, kiedy pod rządami króla perskiego Cyrusa Żydzi otrzymali zezwolenie na powrót do swego byłego kraju. Otrzymali również zezwolenie na odbudowę świątyni Jahwe (ukończoną w roku 515 przed Chrystusem). Zezwolenia na odbudowę całej Jerozolimy uzyskał początkowo kapłan i uczony w piśmie Ezdrasz, a później i Nehemiasz. Po odbudowie Jerozolimy w roku 455 przed Chrystusem tylko część plemienia Judy i Beniamina wróciła i była za mała na stworzenie niezależnego państwa. Mały ten kraj był początkowo pod władzą Persji, później Grecji, a po krótkim czasie wolności za Judasa Makabeusza dostał się pod władzę Rzymu (w roku 65 przed Chrystusem) a w 40 roku przed Chrystusem cesarz rzymski zezwolił na mianowanie Heroda królem Judei, za którego czasów urodził się Pan. W roku 70 po urodzeniu Chrystusa Żydzi rozpoczęli znów powstanie, które jednak wkrótce zostało stłumione, Jerozolima całkowicie zniszczona, ludność żydowska częściowo wyniszczona, a reszta rozproszona po całym świecie. Dzisiejsza nazwa ''Żydzi'' oznacza potomków państwa Judy, a nie Izraela, które przestało istnieć około 125 lat wcześniej i o którego mieszkańcach mówi się jako o ''dziesięciu zaginionych plemionach Izraela''. Nazwa ''Żydzi'' utrzymana została do dziś i oznacza potomków narodu złożonego z pokolenia Judy, Beniamina i Symeona. Ci Żydzi odrzucili Jezusa jako Mesjasza, wydali Go w ręce pogan, kazali Go ukrzyżować i należą do pierwszych prześladowców chrześcijan. Na gruzach dawnego wielkiego i błogosławionego państwa Dawida i Salomona powstało dzisiejsze państwo Izrael, które istnieje od roku 1948.] JÚDA ORSZÁGA [Története az ország kettészakadásával, és az északi tíz törzsnek Jeroboám uralma alatti elpártolásával kezdődött (kb. Kr. e. 912); első királya Roboám; Jeruzsálem Kr. e. 587-

151 2344 ben történt lerombolásáig állt fenn; hetven évvel később Círus perzsa király megengedte a zsidóknak a hazatérést (1Kir 12-22; 2Kir 2; 2Krón 11-36; Ezsdés Nehkönyvei); az ország Júda és Benjámin törzseiből állt; egész fennállása alatt Dávid leszármazottai uralkodtak benne.] Juda Tadeusz (Juda od hebr. ד,י jehudah - "chwała Jahwe ; Tadeusz od aram. tadda pierś; godny czci, odważny), zwany również Juda(sz), brat Jakuba albo Tadeusz (Lebeusz), czasem nazywa się go Judą Jakubowym (zm. ok. 80) [jeden z dwunastu apostołów, według tradycji brat Jakuba, brat Pański i autor Listu Judy (por. Jud 1,1). Zaliczany do grona męczenników, święty Kościoła katolickiego oraz prawosławnego.] Júdás apostol [Jézus tizenkét apostolának egyike volt. Életéről azonban nagyon keveset lehet tudni. Lukács evangéliuma Judas Jacobi, Márk evangéliuma pedig Júdás Tádé néven említi. Léteznek olyan Máté evangéliuma kéziratok, ahol Judas Lebbeus néven szerepel. Tádé apostol anyja Mária Kleofe volt, aki közeli rokona, valószínűleg unokatestvére volt Jézus anyjának, Máriának. Órigenész a Római levélhez írt kommentárjában azt a véleményt képviseli, hogy egy és ugyanazon személyekről van szó.] Judaika (z łac. Iudaica liczba mnoga od iudaicus - żydowski) [określenie dla przedmiotów (rzeczy, dokumenty, rękopisy, druki) dotyczących Żydów] judaica v. judaika [zsidó kegytárgyak, könyvek, dokumentumok, kéziratok, nyomtatványok] judaizm [1. monoteistyczna religia Żydów; 2. żydowskie obyczaje i tradycje] 1. judaizmus (vagy zsidó vallás), zsidóság, zsidósság; a zsidóknak az ÓSZ-en alapuló vallása; zsidó vallás, szellem, világnézet; 2. Zsidós keresztyén irányzat, amellyel Pál apostol sokat vitatkozott. A ótestamentumi törvények megtartását a keresztyének számára is kötelezővé akarta tenni. judaistyczny, -a, - e zsidó-; júdaista judasz [1. człowiek fałszywy i obłudny; 2. mały otwór w drzwiach, przez który można obserwować, co się dzieje po drugiej stronie drzwi] júdás; (zdrajca) áruló; kémlelőablak, lesőlyuk, kukucskálóablak Judasz; Judasz Iskariota (grecka forma imienia - ק ת אש (hebr. Juda) o przydomku Iskariota isz Kariot - mąż z Kariotu a. mężczyzna z Kariotu) [1. jeden z dwunastu apostołów, który wg Nowego Testamentu zdradził Chrystusa; 2. jeden z 12 apostołów, według przekazów czterech ewangelistów wydał Jezusa Chrystusa w ręce Sanhedrynu za trzydzieści srebrników, po czym popełnił samobójstwo. 3. był synem Szymona. Jeden z dwunastu apostołów; zdradził Jezusa; podczas wieczerzy. Widocznie był obecny podczas obchodzenia Paschy. Ale nie było go już, gdy Pan łamał chleb i dziękował za kielich i wyjaśniał tychże znaczenie.] Iskarióti Júdás v. Júdás Iskáriótes (kerióti férfi). [1. Valószínűleg Júda déli részéből származik; Jézus az apostolok közé választja (Mt 10,4; Mk 3,19; Lk 6,16); a tizenkettő közös pénzét kezelte (Jn 12,6; 13,29), pénzsóvár (Mt 26,14-16); Jézust kiszolgáltatta az ellenségeinek (Mt 26,47-49); mikor látta, hogy Jézust halálra ítélik, felakasztotta magát (Mt 27,3-5; ApCsel 1,17-18)] judaszek júdás, júdáslelkű ember judaszostwo júdáslelkűség judaszowe srebrniki [zapłata otrzymana za zdradę, haniebnie zarobione pieniądze (Mt 26,14-15): Wtedy jeden z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów i rzekł: «Co chcecie mi dać, a ja wam Go wydam». A oni wyznaczyli mu trzydzieści srebrników.] Júdás ezüstök [Az árulásról az evangélium meglehetősen szűkszavú, és jelentősen eltér a kanonizált evangéliumoktól. Jézus itt nem a Getszemáné-kertben, a szabadban, hanem egy vendégszobában tartózkodik. Júdás átveszi a 30 ezüstöt, Jézust pedig elfogják.] judaszowe włosy [włosy rude (wg legendy takie miał Judasz); oznaka człowieka zdradliwego, fałszywego] júdás haj; vörös haj [Júdás, Karióti ( Jeruzsálem, Kr. u. 30 k.) attribútumai: pénzeszacskó, erszény, sárga ruha, vörös haj] Judaszowiec południowy, judaszowiec wschodni (Cercis siliquastrum L.) [gatunek drzewa z rodziny brezylkowatych. Występuje (dziko i w uprawie) w regionie śródziemnomorskim i w Azji Mniejszej. W Polsce jest uprawiany (bardzo rzadko) jako roślina ozdobna, znajduje się też w kolekcji niektórych ogrodów botanicznych.] júdásfa (Cercis) [1. a

152 2345 pillangósvirágúak (Fabaceae) családjában a lepényfaformák (Caesalpinioideae) Cercideae nemzetségcsoportjának névadó nemzetsége. A júdásfa a Cercideae nemzetségcsoportban az a nemzetség, amelynek fajai nem a trópusi esőerdőkben, hanem az északi flórabirodalomban, a mérsékelt égövben élnek zömmel szubtrópusiak, de például a kanadai júdásfa (Cercis canadensis) Észak-Amerikában honos. Magyarországra (főleg parkokban, közterületekre) Dél-Európából telepítették be. A 20. század végén elkezdett kivadulni. 2. Több faját főképpen a közönséges júdásfát (Cercis siliquastrum) szép lombjáért és bőségesen fakadó virágzatáért dísznövénynek ültetik. Krisztust Júdás adta a zsidók kezére, aki árulásának bérét már nem tudta hasznosítani: kétségbeesett lelkiismerete elől öngyilkosságba menekült, egy fára felakasztotta magát. Nos, egy zsidó hagyomány szerint Júdás fája eredetileg fehérvirágú volt, de szégyenében a fa a következő évben lilás virágot nyitott, elpirult (Mt 27,6).] judaszowy pocałunek [fałszywy znak przyjaźni; pocałunek obłudny, ukrywający prawdziwe, nieprzychylne zamiary wobec kogoś] Júdás csókja, Júdás csók [júdáscsók: jel, mellyel Karióti Judás a Getszemáni kertben megmutatta a Jézus elfogására érkező csapatnak, kit kell elfogniuk: Akit megcsókolok, mondta, ő az, fogjátok el (Mt 26,49; Lk 22,48). Júdáscsók az árulás és a színlelt, hamis szeretet jelképe.] judaszowski, -a, -ie; judaszowy, -a, -e júdáslelkű, áruló, júdásjudaszowy pocałunek júdáscsók Mapa Judei za Heroda Wielkiego Judea, Ziemia Judzka, Ziemia Żydowska (hebr. Ιουδαία,, Yāhūdhāי arab. Jahuza, gr. וד, łac. Iudaea) [nazwa ta należy właściwie do Nowgo Testamentu, chociaż wspomniana jest już w księdze Ezdrasza i w proroctwie Daniela. Obejmowała ona połać ziem należących ongić do monarchii judzkiej, Samarię i Galileę. Zamieszkana była głównie przez Żydów, którzy powrócili z niewoli asyryjskiej i babilońskiej.] Júdea (görög betűkkel: Ιουδαία, latinul Iudaea, héberül וד (י [egy történelmi régió a Közel- Keleten, a történelmi Izrael földjének déli, hegyes-dombos része. A klasszikus ókorban létezett, nagyjából a i. e. 8. századtól (az asszír uralom idejétől) a 2. századig, amikor a Bar Kohba-lázadás után a római Iudaea provinciát Syria Palaestina néven összevonták a szomszédos Galileával. Nevét Júda törzséről kapta, és először a törzs által lakott területre használták, később pedig az egységes Izraeli Királyság felbomlása után létrejött déli Júdeai Királyságra. A 2. századtól 1948-ig a terület Palesztina néven volt ismert, és különféle gyarmatosítók uralma alatt állt. Az 1917 előtti négy évszázadban az Oszmán Birodalom Szíria tartományának része volt után, a Palesztinai Brit Mandátum végeztével az ENSZ felosztási terve alapján kettéosztották Izraelre és Ciszjordániára, mely utóbbit ma a Palesztin Nemzeti Hatóság igazgat. A terület az Arab izraeli konfliktus fókuszában van.] Judea - górzysta kraina geograficzna położona w historycznej środkowej części Izraela. Obecnie terytorium to jest podzielone pomiędzy Izraelem a Autonomią Palestyńską. Judea to nazwa Judy używana od IV w. p.n.e. po przejęciu władzy nad

153 2346 Judą przez Greków. Judea to górzysty rejon, który można scharakteryzować jako górzystą pustynię. Góry Judzkie dochodzą do wysokości 1020 m n.p.m. (góra Hebron na południu). Wzgórza obniżają się w kierunku południowym dochodząc do wysokości 400 m n.p.m. Geograficznie rejon można podzielić na: wzgórza Hebronu, siodło Jerozolimy, wzgórza Betlejem i pustynię Judzką, która dochodzi do Morza Martwego. Na południu Judea przechodzi w pustynię Negew, na której dominują nagie skaliste szczyty oraz potężne płaskowyże poprzecinane głębokimi kanionami. Głównymi miastami Judei są: Jerozolima, Betar Illit, Betlejem, Efrata, Gusz Ecjon, Jerycho i Hebron. Między X a VI w. p.n.e. istniało tu królestwo Judy ze stolicą w Jerozolimie. Powstało po śmierci króla Salomona i rozpadzie Izraela (ok. 930 p.n.e.) na królestwo północne (Izrael) ze stolicą w Samarii i południowe (Judę). Juda została podbita została przez władcę babilońskiego Nabukadnezara II (Nabuchodonozora II) w 586 p.n.e., a znaczna część jej ludności została uprowadzona do Babilonu (niewola babilońska Żydów). Po podbiciu państwa babilońskiego przez Persów Juda została przekształcona w perską prowincję Jehud o dużym stopniu autonomii. Po jej zajęciu przez Aleksandra Macedońskiego w roku 332 p.n.e. upowszechniła się grecka nazwa Judy, Judea. Po powstaniu Machabeuszów w II w. p.n.e. Judea odzyskała niezależność pod władzą Machabeuszów. W połowie I w. p.n.e. (pomiędzy 63 p.n.e. a 55 p.n.e.) dostała się w sferę wpływów rzymskich. Początkowo Rzymianie zarządzali Judeą przy pomocy podległych lokalnych władców (Machabeusze, Herod). Od 6 r. n.e. obszar Judei, Samarii i Galilei, czyli cała Palestyna, stał się, pod nazwą Judea, częścią rzymskiej prowincji Syrii. W odległości około 11 km na południe od Jerozolimy król Herod I Wielki wybudował na wzgórzu swój pałac i fortecę Herodion. U podnóża góry powstało miasto, w którym król został pochowany. JUDICA ME, DEUS, ET DISCERNE CAUSAM MEAM DE GENTE NON SANCTA. Psalm 43 [L.: Bądź sędzią moim, Boże, W.: I rozstrzygnij spór mój z narodem bezbożnym! L.: Wybaw mnie od ludzi fałszywych i niegodziwych! W.: Ponieważ Ty jesteś Bogiem moim, ostoją moją. L.: Dlaczego mnie odrzuciłeś? W.: Dlaczego mam chodzić smutny, gdy nieprzyjaciel mnie dręczy? L.: Ześlij światło i prawdę swoją, W.: Niech mnie prowadzą, L.: Niech mnie prowadzą na górę Twą świę-tą W.: I do przybytków Twoich. L.: Wtedy przystąpię do ołtarza Bożego. W.: Do Boga wesela i radości mojej.] JUDICA [Böjt 5. vasárnapjának neve az óegyházi liturgia introitusa szerint: "Judica me..."; Zsoltárok könyve 43. rész: 1. Ítélj meg engem oh Isten! és oltalmazd meg ügyemet az irgalmatlan nemzetség ellen; az álnok és hamis embertől szabadíts meg engem. 2. Hiszen te vagy oltalmam Istene, miért vetettél hát meg engemet? Miért kell gyászban járnom ellenség háborgatása miatt? 3. Küldd el világosságodat és igazságodat, azok vezessenek engem; vigyenek el a te szent hegyedre és hajlékaidba. 4. Hadd menjek be Isten oltárához, vígasságos örömömnek Istenéhez, és hadd dicsérjelek téged cziterával, Isten, én Istenem! 5. Miért csüggedsz el lelkem, miért nyughatatlankodol bennem? Bízzál Istenben, mert még hálát adok én néki, az én szabadítómnak és Istenemnek.] judicia divisoria (lat.) Judicia divisoria; osztálykeresetek judicium (zob. sąd) (lat.) judicium; itélet, itélőképesség, belátás judicium compositum. [(Jak czytamy u Zygmunta glogera) Do trybunału koronnego należały sprawy majątkowe osób duchownych. Jeżeli szło o dobra kościelne lub klasztorne, to sądzone były przez równą liczbę deputatów duchownych (wybieranych przez kapituły) oraz świeckich, a sąd taki zwano judicium compositum. Jeżeli zaś szło o dobra prrawu ziemskiemu podległe, taką sprawę sądziło 6 duchownych i zwyczajny komplet trybunalski, składający się z 6 deputatów świeckich. Sąd taki zwał się judicium mixti fori. Przewodniczący świeckich zwał się marszałkiem, duchownych prezydentem. W Litwie trybunał duchowny składał się z 6-ciu deputatów duchownych i z 6-ciu świeckich.] - judicium Dei (zob. Sąd Boży) (lat.) judicium Dei; Istenitélet judicium in jurante (lat.) judicium in jur; az eskünek az a kelléke, hogy az eskü teljes belátással és akaratszabadsággal tétessék le. judicium parium (lat.) judicium parium, egyenlőknek itélete, vagyis esküdtszék. Judicum [(łac.), biblijna księga sędziów] JUDICUM; A Bírák könyve. judo [wym. dżudo], dżudo [japońska sztuka walki wręcz, uprawiana jako dyscyplina sportowa] dzsudó, cselgáncs judoczka [kobieta uprawiająca judo (dżudo)], dżudoczka, dżudystka női judós, cselgáncsozónő judoka [sportowiec uprawiający judo; dżudok; dżudoka; dżudowiec; judok; judowiec], dżudoka, judok [sportowiec uprawiający judo; dżudok; dżudoka; dżudowiec; judoka; judowiec], dżudok, judowiec, dżudowiec judós, cselgáncsozó judofil zsidóbarát, filoszemita judofilski, -a, -ie zsidóbarát, filoszemita judofiltswo filoszemitizmus, zsidóbarátság Judyta [imię żeńskie pochodzenia biblijnego. תי והי Wywodzi się od hebrajskiego słowa

154 2347 Yəhûḏîṯ oznaczającego "mieszkanka Judei" lub "chwalona".] Judit [héber eredetű női név. Jelentése: Judeából való nő. Rokon nevek: Ivett, Ivetta, Jutta.] Judyta, Jehudit [Chetytka, córka Beeriego; żona Ezawa.] JEHUDIT, JUDIT (zsidó nő; magasztalt, bizonyságtevő) [Ézsau felesége, Beéri (1) leánya (1Móz 26,34)] judzenie uszítás, bujtogatás judziciel [ktoś, kto judzi, podburza] uszító, bujtogató, ingerlő, bosszantó ffi judzić [namawiać kogoś do złego] uszítani, bujtogatni, ingerelni, bosszantani judzić kogoś przeciw komu bujtogatni v. uszítani vkit vkire v. vki ellen Jugosławia [nazwa państwa narodów południowosłowiańskich, używana od 1929 dla Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, potem dla Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, a po jej rozpadzie (w latach ) dla Federalnej Republiki Jugosławii będącej federacją Serbii i Czarnogóry - do 2003.] Jugoszlávia (szerbhorvát nyelven latin betűkkel Jugoslavija, cirill betűkkel Југославија, szlovén nyelven Jugoslavija, macedón nyelven Југославија) [királyság, majd szövetségi köztársaság volt a Balkánfélszigeten április 28-án a Jugoszláv Szocialista Szövetségi Köztársaság megszűnt. Ettől kezdve Horvátország, Szlovénia, és Bosznia-Hercegovina nélkül, Jugoszláv Szövetségi Köztársaság néven állt fenn az ország 2003-ig. Ezután az ország hivatalos neve Szerbia és Montenegró áprilisában Montenegró kikiáltotta függetlenségét, így az államszövetség megszűnt. Utódállamai: Bosznia- Hercegovina, Horvátország, Koszovó, Macedónia, Montenegró, Szerbia és Szlovénia.] Jugosłowianin [mieszkaniec Jugosławii], Jugosłowianka [mieszkanka Jugosławii] jugoszláv (ffi/nő) jugosłowiański a. jugosłowiański, -a, -ie (jug.) [przym. od Jugosławia] jugoszláv, jugoszláviai (jug.) jugosławiański gończy trójbarwny (rasa psa) kopó juhas [1. młodszy pasterz owiec w Tatrach i Beskidach; 2. młodszy pomocnik bacy podczas wypasu owiec w Tatrach. Słowo pochodzi z języka węgierskiego juhász owczarz. Niewłaściwa jest forma żeńska juhaska dziewczęta nigdy nie wypasały owiec w Tatrach, zaś te pasące krowy nazywane były pasterkami.] (pastuch; owiec) juhász, hegyi pásztor juhaski, a, -ie juhász-, pásztorjuhaska [kobieta pełniąca funkcję młodszego pasterza owiec w Tatrach i Beskidach] pásztor(nő); pásztor lányka juhasować, juhasić [pełnić funkcję juhasa] pásztorkodni; juhászkodni Jujuba (Ziziphus jujuba) Jujuba(fa) vagy kínai datolya (Ziziphus zizyphus vagy Ziziphus jujuba) [Kelet-Ázsiában őshonos lombhullató fa, illetve ennek gyümölcse.] juk [każdy z dwu połączonych ze sobą skórzanych worków służących do transportu bagażu na grzbiecie zwierzęcia jucznego] málha, poggyász, bőrtarisznya juki [wyraz wzięty żywcem z tureckiego, w którym juk znaczy torbę skórzaną podróżną. Dlatego używa się zwykle w liczbie mnogiej, że dwie takie torby zawieszano po obu bokach konia lub wielbląda, który od tego zwał się jucznym. ] málha, poggyász, bőrtarisznya jukka, juka [1. n.łac. yucca 'jw.' z hiszp. yuca 'jw.' bot. szpilecznica, krępla; 2. roślina o krótkim pniu, mieczowatych liściach i białych lub fioletowych kwiatach, rosnąca w Ameryce; też: włókno otrzymywane z liści tej rośliny] (indián sp.) yucca; (növ.) pálmaliliom (Yucca elephantipes), holdfényliliom (Yucca gloriosa L.),; fatermetű, egyszikű növény Közép és Dél- Amerikában, nálunk dísznövény o sascsőr jukka (Yucca rostrata): 3,6 méter magasra növő örökzöld cserje, o törzses jukka (Yucca elephantipes) a klasszikus szobai jukka o Kerti jukka v. Pálmaliliom (Yucca filamentosa L.) o holdfény-liliom (Y. gloriosa L.), fehér leple a hold világában ezüstösen tündöklik Julcia, Julka Julcsi Julek, Jul Gyuszi, Julián és a Gyula beceneve Julia [imię żeńskie powstałe w starożytnym Rzymie jako przydomek od nazwy rodowej Julii (pol. Juliusze); znaczące róża, piękny kwiat, kobieta z rodu Julii. Jest to żeński odpowiednik imienia Juliusz. Od 2001 roku (dane do 2006 r.) jest to najczęściej w Polsce nadawane imię

155 2348 dzieciom płci żeńskiej.] Júlia [a Júliusz férfinév női párja, amely latin eredetű, egy híres, ősrégi római nemzetség nevéből származik. Jelentése bizonytalan, talán Jupiter istennek szentelt; ragyogó.] Julia (poch. od Juliusz - puszysty) [chrześcijanka w Rzymie, do której Paweł przesyłał pozdrowienia] JÚLIA (hajadon) [Római keresztyén nő, akinek Pál üdvözletét küldi (Róm 16,15)] Julia z Korsyki, zwana również męczennicą Julią z Kartaginy, cs. Muczenica Iulija Karfaginskaja (ur. w Kartaginie, zm. ok. 440 lub 618 na płn. Korsyce) [męczennica i święta Kościoła katolickiego oraz prawosławnego. Niektórzy autorzy uważają, że należy ją utożsamiać z Julią (zm. ok. 250), męczennicą kartagińską, wspominaną 15 lipca i wymienianą w liście św. Cypriana, bpa Kartaginy.] Szent Júlia [előkelő karthágói családban született, azonban városukat 439-ben elfoglalta Geiserich vandál király, és a leányt is rabságba vetette. Rabszolgaként került egy szíriai pogányhoz. Sorsát keresztényi megadással viselte, azonban hitét soha fel nem adta. Gazdája kíséretében egyszer Korzikába kellett utaznia, ahol egy ünnepségen részt kellett volna vennie, ezt azonban ő vonakodott teljesíteni. A sziget kormányzója elé idézték, ő azonban állhatatos maradt. Gazdája is tanúskodott arról, hogy bár nagyon megbízható szolgáló, de keresztény meggyőződéséből soha nem lehetett kizökkenteni. A helytartó kínzással is megpróbálta hite elhagyására rábírni, eredménytelenül. Júlia példamutatóan kitartott a végsőkig hite mellett. Meghalt 450 körül.] Julian [jest to imię męskie pochodzenia łacińskiego. Powstało w wyniku spolonizowania łacińskiego imienia Julianus. W Polsce występuje od XIII wieku.] Julián; Gyula [régi magyar férfi személynév, ami a török eredetű gyula méltóságnévből ered, mely a bolgár-török eredetű fáklya szóból származik. A honfoglalás korában az ország második főméltóságát nevezték így. A nevet már 1795-ben mesterségesen, de tévesen azonosították a latin Julius névvel.] Julian Egipski, cs. Swiaszczennomuczenik Iulian Jegipietskij i Bazylissa Egipska, cs. Prepodobnomuczenica Wasilissa Jegipietskaja (zm. ok. 302 lub 313) [małżeństwo umęczone w Antiochii w Syrii za czasów Dioklecjana, lub co bardziej prawdopodobne w Antinoopolis w Egipcie, święci Kościoła katolickiego i prawosławnego.] Julián [az egyiptomi Antinoéban született nemes és gazdag szülőktől. Megismerte a világi tudományokat is, de jól megtanulta az isteni Írásokat is tanulmányaiban. Fiatal korában megszerette a szűzi tisztaságot és abban akart élni élete végéig. 18 éves korában szülei akaratát követve házasságra lépett a gazdag és erényes leánnyal Bazilisszával. A házasságban mindketten megtartották szüzességüket. Szüleik halála után két kolostort, egy férfi és egy női kolostort alapítottak. Mindketten belépve, szerzetesekké lettek. Julián a férfi kolostor, Bazilissza a női kolostor főnöke lett. Börtönbe záratva és kínzásokat elviselve halt meg Krisztusért, lefejezés által 313-ban.] Julian z Tarsu, również Julian z Cylicji (ur. w Anazarbus w Cylicji, zm. ok. 305 w Tars) [męczennik chrześcijański za czasów Dioklecjana, święty Kościoła katolickiego, prawosławnego i ormiańskiego. Julian był synem poganina i chrześcijanki. Mając osiemnaście lat został poddany torturom za wyznawanie chrześcijaństwa, aż wreszcie zawiązano go w worku, w którym znajdowały się jadowite gady i wrzucono do morza. Jego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest 16 marca.] Tarsusi Julián, keresztény vértanú, k. Juliana [żeński odpowiednik imienia Julian, odmiana imienia Julianna] Julianna[a Julián női változata női név a Juliánusz férfinév latin eredetijének a női párja, aminek a jelentése: Julius nemzetséghez tartozó, ragyogó, Jupiternek szentelt.] Julita [imię żeńskie pochodzenia łacińskiego, pierwotnie stanowiące zdrobnienie imienia Julia. Julita jest odpowiednikiem zagranicznych imion Julietta i Juliette.] Julitta Juliusz [Pochodzenia rzymskiego, popularne od czasów Juliusza Cezara ( p.n.e.). Protoplastą rzymskiego rodu Juliuszów miał być Julus, syn legendarnego Eneasza. Oznacza: promienisty, młody. Imię to w Polsce notowane jest od XIII wieku, ale wielką popularność zyskało dopiero w ostatnich dekadach XIX i na początku XX w. Inne formy: Julian. Forma żeńska: Julia, Julianna, Julita, Julietta] Gyula [Gyula név a magyaroknál a rangban második fejedelem méltóságneve volt ("ghilasz"). Az első helyen a nagyfejedelem ("megasz arkhón") állt, akit kendének is neveztek. A harmadik pedig a rangsorban a harka ("karkhasz") volt.], Julius [annak a régi római nemzetségnek a neve, amelyből Julius

156 2349 Caesar is származott. A Julius név jelentése: ragyogó.] Juliusz [setnik kohorty cesarskiej; czuwał nad Pawłem w drodze do Rzymu; był łaskawy dla Pawła.] JULIUS (ifjú) [Római százados, akinek Pált átadták a fogsága során (ApCsel 27,1-3)] Juliusz Cezar [Gaius Iulius Caesar, Gajusz Juliusz Cezar, Cezar, ur. 12 lipca 100 p.n.e. (13 lipca 102 r. p.n.e. koncepcja Mommsena i Diona), zm. 15 marca (idy marcowe) 44 p.n.e. rzymski polityk, wódz, dyktator i pisarz.] Julius Caesar [Caius Julius Caesar (vagy Gaius Julius Caesar; Kr. e július 13. Kr. e. 44. március 15.) római hadvezér és politikus.] Julek, Juluś Gyuszi Juljan apostata; Flawiusz Julian (Flavius Claudius Iulianus, ur. w 331 lub wiosną 332 w Konstantynopolu, zm. 26 czerwca 363 w dolinie Maranga koło dzisiejszej Samarry) [cesarz rzymski w latach , znany szerzej jako Julian Apostata] Julianus aposztata (Julianus császár) Julka, Julcia Julcsi, Juli jumper [wym. ang. dżämpe] [zob. dżemper; sweter; dżemper] zsemper; jumper; bebújós kötött ujjas [Sportos, pulóver jellegű, csípő alá érő felsőrész.] Jumper styl [damska odzież w sportowym stylu, szczególnie sukienki i bluzki. Jest luźna, miękka i lekka. Najczęściej składa się z dwóch części. Bluzka nie ma zapięcia na całej długości i jest zakładana przez głowę. Spódnica jest lekko marszczona lub plisowana.] Jumper stílus [Sportos stílus, főként női ruhák és blúzok készülnek eszerint, ezek ingszerű, laza szabású, puha és könnyű ruhadarabok. A ruha rendszerint kétrészes. A laza szabású blúz nem végiggombolós, a fejen át kell fel- és lehúzni, az ujjak bővek és lefelé szűkülnek. A szoknya puha és enyhén húzott vagy pliszírozott.] Description: 100% Cotton Sleeveless jumper styl. junacki, -a, -ie [1. właściwy junakowi; odważny, dzielny, zuchwały; 2. odnoszący się do junaka, należący do junaka; 3. złożony z junaków] merész, hetyke; daliás, délceg; kérkedő, ifjúi; pökhendi (po junacku: pökhendi, kérkedő módon; fiatalosan) junacka mina pökhendi arc v. arckifejezés junacko merészen, bátran, fiatalosan junactwo merészség, hetykeség; férfiasság, kérkedés; ifjúság junaczka (dawno) a Służba Polsce nőtagja junaczyć, junakować (dawno) kérkedni, hetvenkedni, szájhősködni junak [1. odważny młody mężczyzna; 2. w PRL: członek młodzieżowych ochotniczych hufców pracy] vitéz, merész ifjú, dalia, levente, virtuskodó; szájhős, hetvenkedő, kérkedő; (dawno) a Służba Polsce lengyel ifjúsági munkásszervezet tagja; (sport) junior, ifi junaka znać i z miny i z czupryny (közm.) megismerni a kamaszt az arcáról és az üstökéről is junakowanie kérkedés, hetvenkedés, szájhősködés; feltüzelés junctim, junktim [(łac. iunctum] (lat.) junctinban, junktimálva; közösen, együttvéve junior, jr. [1. młodszy członek rodziny w linii męskiej; 2. zawodnik, który nie przekroczył określonego dla danej dyscypliny wieku, zwykle dziewiętnastego roku życia] ifjabb; (sport) junior, ifjúsági versenyző; sp ifi juniorat (łac. junior - młodszy) [okres formacji zakonnej od złożenia pierwszych ślubów zakonnych, mający na celu kontynuowanie i pogłębianie formacji nowicjackiej] junioratus; egyszerű fogadalmas időszak (lat. junior - fiatalabb) [az első szerzetesi eskü letételétől számított képzési időszak, melynek célja, hogy az egyszerű fogadalmas képzését folytassa és elmélyítse.]

157 2350 juniorek [zwykle w liczbie mnogiej: rodzaj obuwia profilaktycznego; juniorka] kis védőcipő juniorka [1. zawodniczka do określonego wieku, zwykle 19 lat; 2. zwykle w liczbie mnogiej: rodzaj obuwia profilaktycznego; juniorek] (sport) junior, ifjúsági versenyző lány junk mail [dżank mejl] (ang., dosł. korespondencja śmietnikowa ) [dostarczana przez pocztę reklama np. różnych produktów, supermarketów, którą najczęściej wyrzuca się do kosza.] (ang.) junk mail (levélszemét) - reklámposta, zaklatólevél [1. Junk Mail-ek többnyire kereskedelmi célú, kérés nélkül küldött levelek, amelyben többnyire gyógyszert vagy olcsó szoftvereket akarnak értékesíteni. 2. az elektronikus postaládákba érkező érdektelen, kéretlen, gyakran reklám jellegű levéltömeg; 3. felelőtlen hirdetők sokszor a reklámmentes hírcsoportokat is elárasztják reklámpostájukkal; céljuk legtöbbször üzleti, de mem mindíg; lehet pl. politikai vagy más indíttatású is; hatásuk rendkívül bosszantó; lelkiismeretes szolgáltatók szűrőket alkalmaznak kiszűrésükre; több állam törvényt készít elő betiltásukra] junkers [1. piecyk gazowy; 2. niemiecki samolot transportowy lub bombowy, używany podczas II wojny światowej: naprz. Junkers JU-87] átfolyós vízmelegítő; (rep) junker (német vadász- v. bombázógép) junkier [1. w Niemczech średniowiecznych: młodszy syn rodziny panującej, szlacheckiej i patrycjuszowskiej; 2. wielki właściciel ziemski w dawnych Prusach, Meklemburgii i Holsztynie; 3. w armii rosyjskiej w XVIII i pierwszej połowie XIX w.: podoficer pochodzenia szlacheckiego; też: uczeń szkoły oficerskiej] (tört.) junker; a volt Poroszország nemesi földbirtokos osztályának minden halasdától irtózó tagja (junger Herr); úrfi, apród, hadapród a cári Oroszországban junkierski, -a, -ie (tört.) junkerjunkierstwo (tört.) a német v. porosz junkerek, junkerség junktura [sekwencja dźwięków] junktúra, szünet [mindig két morfémát választ el, tehát mindig morféma- és szóhatáron következik be] (elnémulással nem járó, de valamilyen fonetikai eszközzel kifejeződő határjelölő, amely megtöri a folyamatos ejtést) jupiter [soczewkowy reflektor elektryczny używany podczas zdjęć filmowych, do oświetlania sceny teatru, stadionów itp.] (fényképészet) jupiterlámpa; nagy fényerejű, elektromos ívlámpa (színházban, filmfelvételeknél, orvosi műtéteknél használatos) Jupiter [zob. Jowisz] Jupiter jupka jupka [1. jubka; 2. ubiór niewieści, którego nazwę wywodzi Muchliński z arabs. dżubka, szubka, tunika bez rękawów; 3. element stroju damskiego prawdopodobnie o pochodzeniu ludowym. Był to rodzaj krótkiego wdzianka albo dosyć szerokiego, pofałdowanego na plecach z luźnymi rękawami dochodzącymi do łokcia, albo wąskiego, wciętego w pasie z rękawami długimi, przylegającymi. W drugim przypadku do jupki narzucano na ramiona chustę, krzyżowano na piersiach i zawiązywano w tyle. Popularne w XVIII wieku. 4. dawny polski ubiór kobiecy. W połowie XVIII wieku strojem domowym były spódniczki i zgrabne staniki, nieco przedłużone za stan, zwane właśnie jupeczkami. Na konieczną wtedy sznurówkę kładziono taki stanik wcięty w pasie, z materii takiej samej jak spódnica, zapinany z przodu na guziczki, z tyłu fałdzisty. Jupkę uzupełniano chustką muślinową pod szyję. Była ona z jedwabiu, złotem i srebrem haftowana w kwiaty, różnokolorowa, a końce jej, na krzyż na przedzie złożone, osłaniały pierś, pozwalając dojrzeć przez materię cienką i przeźroczystą dekolt i szyję. Taki stanik z niedługimi rękawami, a zwłaszcza chusteczką na piersiach, jest stałym elementem stroju wiejskiego.] női viselet; ujj nélküli tunika jura [drugi okres ery mezozoicznej] (földtan) Jura-korszak (Jura-hegység nevéből) jura dolna (zob. lias w zn. 1.) (földt.) liász [a földtörténeti középkor egyik rétege; a jurakorszak; alsó rétege] jura górna, jura biała [zob. malm] késő jura vagy malm (a kőzetrétegtani felosztásban felső jura) [földtörténeti kor, a jura időszak három kora közül az utolsó. A késő jura 161,2 ± 4 millió évvel ezelőtt (mya)

158 2351 kezdődött a középső jura után és 145,5 ± 4 mya végződött, a kréta időszak előtt.] jura stolae [Tak zowią się opłaty, składane duchownym z okazyi udzielonej wiernym posługi kościelnej przy ślubach, pogrzebach, zapowiedziach, u wywodu. Nazwa poszła od jura stolae, t. j. praw stuły, gdyż przy posługach tych kapłan stuły używa. Nazywane są jeszcze akcydensami, ponieważ stanowią nie stały, ale przygodny dochód.] (lat.) (lat. jura stolae) stóladíj; a stóla után nevezett illetékek [a lelkészek bizonyos egyházi cselekményekért, keresztelésért, esketésért, temetkezésért követelhetnek. 2. (dawno) párbér] jurajski, -a, -ie [związany z jurą (okresem geologicznym w dziejach Ziemi)] (földtan) jurajurgielt (z niemiec. Jahrgeld) [1. w dawnej Polsce: roczne wynagrodzenie wyższych dowódców i niektórych urzędników; 2. w czasach saskich: pensja wypłacana polskim magnatom przez obce rządy; 3. płaca roczna] (tört.) évi járadék (idegen állam által fizetett magasrangú tisztiilletmény) jurgieltnik [1. daw. sprzedawczyk; 2. daw. osoba otrzymująca roczny żołd] (dawno) jelentéktelen árus; (tört.) zsoldos (katona) jurisdykcja (łac. władza rządzenia) (lat.) jurisdictio; juriszdikció; (jog) jogi beszéd, szónoklat; (vall.) egyházi vezetők vagy testületek jogi hatásköre, intézkedési területe; joghatóság jurnie paráznán, kéjelgően, buján, léhán jurność paráznaság, bujaság, kéjelgés, léhaság jurny, -a, -e [pełen temperamentu, żywotności] parázna, buja, kéjelgő, léha jurta [namiot pokryty skórami lub wojłokiem, używany przez ludy tureckie i mongolskie] (török) jurta; közép-ázsiai nomád népek kör alakú nemezsátra jurta madziarska magyar jurta jury [wym. żüri] [1. fr. jury 'sąd przysięgłych; jw.' (z ang., z fr. juré 'śledztwo' od łac. iurare 'przysięgać'), łac. iuridicus 'prawny', iurisdictio 'sądzenie' i iurisprudentia 'nauka prawa' od ius dpn. iuris 'prawo'; komisja sędziowska, zespół jurorów [wym. jurorów], znawców, powołany do rozstrzygania konkursów art., lit., sport. itp. i przyznawania nagród; 2. komisja sędziowska, grupa znawców powołanych do rozstrzygania konkursów artystycznych, literackich, sportowych itp.] (ang.) jury, zsűri; döntőbíróság, versenybíróság (sąd konkursowy); bíráló bizottság; sorsolás v. jelölés alapján igazságszolgáltatási teendőket ellátó tetület jury przyznało wiele nagród a zsűri sok díjat ítélt oda v. szavazott meg jurydyka [wym. jury...] [1. hist. obszar (osada) w obrębie miasta a. poza jego murami, nie podlegający władzom miejskim (XVI- XVIII w.); 2. Sądy grodzkie czyli miejskie nazywano w mowie potocznej: jurydyka, rokami i roczkami. W jurydyce przechowywały się księgi sądowe i archiwa grodzkie, a ulica lub dworzec, w którym znajdowała się ta jurysdykcja, zwykle dostawały miano Jurydyki lub Juryzdyki.] külterület jurysdykcja (iurisdictio) [iurisdictio 'sądzenie' i iurisprudentia 'nauka prawa' od ius dpn. iuris 'prawo'; -dictio zob. dykcja; prudentia 'przezorność; znajomość; nauka' prawo sądzenia; zakres działania, kompetencji, właściwość (rzeczowa a. miejscowa) sądu; okręg sądowy] (lat.) iurisdictio; joghatóság, jogszolgáltatás, jogalkalmazás, törvénykezés, bíráskodás jurysdykcyjny, -a, -e [związany z jurysdykcją] (lat.) iurisdictiós; jogszolgáltatási jurysprudencja [nauka prawa; prawoznawstwo; (zasady prawne ustalone przez) orzecznictwo sądowe; zbiór wyroków i uzasadnień] (dawno) jurisprudencia; jogtudomány jurysta [przest. znawca prawa; prawnik] (dawno) jogász Jus advocatiae ecclesiasticae [(łac.), prawo państwa do opieki nad kościołem.] (lat.) jus advocatiae; Az államhatóság segítségül hívásának joga az egyház számára. jus albinagii [nazywało się prawo zabierania spadków przez skarb królewski po zmarłych bezdzietnie cudzoziemcach. Spadek po cudzoziemcu stawał się zawsze kadukiem, bo do niego krewni cudzoziemcy nie mieli prawa; dopiero w r.

159 zniesiono Jus albinagii, dozwalając krewnym cudzoziemca do 8-go stopnia pokrewieństwa i do lat 3-ch od śmierci, poszukiwać spadku z potrąceniem tylko dziesiątej jego części, która się nazywała częścią detrakcyjną lub gabellą. Po upływie lat 3-ch, gdyby się krewni nie zgłosili lub nie wylegitymowali, majątek szedł na skarb królewski (Vol. leg. t. VII, f. 601).] (lat.) albanagium; (lat. jus albinagii; franc. droit d"aubaine) [ezáltal a középkori fejedelmek elhunyt idegeneknek területökön létező hagyatékát a külföldi örökösök kizárásával maguknak igényeltek. Később ez a jog, mely az idegennek vagyonát egyenesen uratlan dolognak tekinti, enyhült annyiban, hogy a hagyaték a külföldi örökösöknek kiadatott ugyan, de csak a rendes örökségi adót jóval meghaladó úgynevezett levonási adó lefizetése mellett. Az ez által keletkezett szerződési és törvényi jog napjainkban általános elfogadott nemzetközi jogot képez, úgy hogy levonási adóknak behozatala a nemzetközi forgalom megsértésének tekintetnék.] Jus canonicum. [(łac.), prawo kanoniczne] (lat.) jus canonicum ; kánonjog; a r.kat. egyházban érvényes egyházjog. Jus circa sacra. (łac., prawo do rzeczy świętych), urząd kościelny. (lat.) JUS CIRCA SACRA; Az államot az egyház külső ügyeiben megillető jog. jus communicativum [znaczy prawo żony następowania po mężu w dobrach królewskich, kiedy przywilej dany był na oboje małżonków. Dożywocie takie nie mogło tylko następować w starostwach grodowych i pogranicznych, gdyż starostwa te były urzędami.] (lat.) Jus communicativum (feleség második házassága utáni joga a királyi javakra) jus detractus lub gabellae [tak się zwało postanowione r prawo strącania dziesiątej części ze spadku po zmarłym bezdzietnie cudzoziemcu na rzecz skarbu królewskiego (ob. Gabella i Jus albinagii)] levonási jog (jus. detractus) jus effectiva jus effectiva; a tényleges igazság [R.kat felfogás szerint az emberbe kitöltött természetfeletti erő az embert lényege szerint is igazzá teszi.] jus emporii seu depositoria. [Tak się zwało przysługujące niektórym miastom z mocy przywilejów królewskich prawo składu, mocą którego kupcy, wiozący towary, mieli obowiązek zatrzymywać się w takich miastach i wystawiać swój towar na sprzedaż. Stan rycerski żądał zniesienia tego prawa, ale Zygmunt I na to nie przystał, a Zygmunt August prawa te na żądanie miast składowych potwierdził. W miastach portowych składy podobne zwano jus stapulae.] (lat.) emporii jus; árumegállítójog jus in sacris (lat.) jus in sacris; az egyház belső ügyeit rendező jog jus inspectionis (lat.) jus inspectionis; az állam legfőbb felügyeleti joga az egyház ügyeiben jus naufragii [ob. Prawo o rozbitkach.] (lat.) naufragii jus; hajótörési jog; lex naufragii (hajótörési törvény) [egy középkori szokás (valójában soha nem jog), amely lehetővé tette a helyi lakosoknak és az földbirtokosok számára a hajótörést követően a területükre sodródott javak lefoglalását] jus perpetuum, czyli prawo wieczyste [znaczy w ustawodawstwie dawnem polskiem tyle, co własność prawem dziedzicznem ziemskiem] örök jog (jus perpetuum, perennale, irrevocabile) jus radicale (na Węgrzech) (lat.) ius radicale v. jus radicale; gyökeres jog (latinul jus radicale) [az 1848 előtti magyar jog fontos intézménye volt. A gyökeres jogot a királyi jóváhagyás adta, ami természetes folyománya a kir. jognak (jus regium), vagyis a Szent Korona hatóságának (jurisdictio sacrae regni coronae), melynél fogva a fennálló összes földbirtokot képviseli, s minden magánbirtoknak alapul szolgál.] Jus reformandi (łac. prawo reformacji ) [ugoda religijna augsburska z r. 1555, mocą której poddani winni byli wyznawać taką wiarę jak ich pan. Prawo to zostało pokojem westfalskim o tyle zmienione, że zapewniono innym wyznaniom opiekę, na wypadek zaś przejścia pana na inne wyznanie nie wolno było do tego zmuszać poddanych.] jus reformandi [Az államfőnek arra vonatkozó joga, hogy vallási ügyekbe beavatkozzék, reformációt kezdeményezzen, egyik egyháznak szabadságot adjon, a másiktól azt megvonja.] Jus talionis. (łac.), prawo odwetu, taljonu. jus talionis; A megtorlás joga (Mt.5,38). jus temporaneum ideiglenes jog (jus temporaneum) Just, Justus (sprawiedliwy) [zwany także Józef, Barsaba. Był kandydatem na miejsce apostoła po Judaszu Iskariocie, ale los padł na Macieja.] JUSTUS (az igaz) [1. József Barsabás mellékneve (ApCsel 1,23). 2. Istenfélő ember Korintusban (ApCsel 18,7). 3. Pál római munkatársának, Jézusnak mellékneve (Kol 4,11)]

160 2353 Just-in-time (JIT) (ang. dokładnie na czas) [strategia zarządzania zapasami stosowana w celu usprawnienia zwrotu inwestycji poprzez redukcję poziomu zapasów w całym procesie produkcyjnomagazynowym i związanymi z nim kosztami. Ta strategia stymuluje pewne symptomy, lub tzw. Kanban (jp. widoczny spis), który wyznacza kiedy procesy produkcyjne powinny zostać uruchomione. Kanban zazwyczaj stanowią bardzo wyraźne sygnały, takie jak dostępność lub brak jakiegoś asortymentu. Kiedy jest właściwie wdrożona, JIT może przynieść bardzo duże osiągnięcia przy zwrocie kosztów inwestycyjnych jakie poniosła firma, ale również podnieść jakość i wydajność.] JIT Just In Time (a kellő pillanatban.) [1. Olyan gyártási rendszer, ahol a termék tervezésétől a beszállítói lánc megszervezéséig minden a lehető legkisebb raktárkészlet elérésére van optimalizálva. 2. egy gyártásszervezési és készletgazdálkodási leltárstratégia, mely a gyár folyamatban lévő készletének és az azzal kapcsolatos költség jelentős csökkentésével javítja a vállalat beruházási hatékonyságát. A folyamat egy egyszerűen alkalmazható jelrendszerrel működik, melyet kanbannak hívnak. A gyártási folyamatláncban részt vevő munkaegységek e jelek segítségével fejezik ki igényüket a következő (vagy előző) láncszemnek. A kanban rendszerint egy egyszerű látható jel, mint például egy késztermék jelenléte vagy hiánya a készpolcon. A JIT jelentősen javíthatja a gyáregység beruházási hatékonyságát, és termékének minőségét.] justaucorps [1. zob. szustokor; 2. ubiór męski, obcisły, wydłużony noszony w XVII wieku, po roku Zapinany był na guziki, nie posiadał kołnierza, zdobiono go szamerunkami. Był delikatnie rozszerzany od pasa i posiadał kieszenie. Ubierano do niego kamizelę identycznej długości, którą było widać spod rozpiętego zazwyczaj justaucorps.] (fr.) justaucorps; (hist.) férfi zakó őse [Térdig érő, elől gombolt, gallér nélküli, tölcsér ujjú, testre simuló férfi kabát] justować [1. w komputerowej edycji tekstów: rozsuwać wyrazy w celu zachowania odpowiedniej szerokości szpalty lub kolumny; 2. w składzie zecerskim: wypełniać justunkiem odstępy między czcionkami, wyrazami i wierszami w celu zachowania odpowiedniej szerokości szpalty lub kolumny, 3. regulować przyrządy optyczne lub pomiarowe] (nyomdászat) jusztírozni justowanie (nyomdászat) jusztírozás justunek [materiał zecerski niższy od czcionek, służący do wypełniania tych miejsc w składzie, które nie powinny dać odbitki w druku] (nyomdászat) űrtöltő, stég justunkowy, -a, -e űrtöltőjustycjariusz [niem. < łac.] [1. w dawnej Polsce - urzędnik sądowo-policyjny; w Austrii i Galicji urzędnik rozsądzający policyjne sprawy w gminie. nm. Justitiar(ius) 'syndyk; radca prawny' i n.łac. iustitiarius od łac. iustitia; 2. XIV XVI w. zw. także oprawcą: 1) w Polsce XIV 1. połowy XVI w. urzędnik policyjno-sądowy zajmujący się ściganiem złoczyńców, prowadzeniem śledztwa i wymierzaniem sprawiedliwości; 2) w Austrii i Galicji urzędnik sądowy we wsiach i miasteczkach prywatnych.] (lat.) justiciarius [1. magister justiciarius = ítélőmester; 2. udvarbíró = justiciarius; 3. főbíró = capitalis justiciarius] justyfikacja [1. dawniej: usprawiedliwienie, tłumaczenie; 2. formowanie bloku tekstu poprzez wyrównanie położenia wierszy w celu nadania całości jednolitego, estetycznego wyglądu; justowanie; 3. termin w teologii chrześcijańskiej oznaczający uczynienie człowieka grzesznego sprawiedliwym w oczach Bożych, takim, jak gdyby wypełnił obowiązujące go przykazania. Termin "usprawiedliwienie" (gr. δικαιοω, w transkrypcji łacińskiej dikaioō - uczynić sprawiedliwym) występuje w Liście do Rzymian, Galacjan, Liście do Tytusa oraz w Liście Jakuba, zaś sama koncepcja

161 2354 usprawiedliwienia występuje w wielu księgach Starego i Nowego Testamentu.] (lat.) justificatio, jusztifikáció; igazolás, megokolás; megigazítás; megigazulás [keresztény teológiai fogalom. 1. A katolikus teológiában az ember lelkében végbemenő változás, amidőn a bűn és Isten előtt való utálatosság állapotából kiemelkedve ismét igazzá, Isten barátjává és gyermekévé lesz. Magában foglalja: 1. a bűnök és azok büntetéseinek elengedését Krisztus elegettevő érdemei alapján; 2. az ember újjászületését, melyet a megszentelő malaszt eszközöl. 2. A protestánsok a megigazulást törvényes szempontból fogták fel: mint a bűnös - mondták ők - ha a világi törvények által reá szabott büntetést kiállította, igazzá lett, azaz nem vonható kereset alá, de ebből még nem következik, hogy feddhetetlen jelleművé lett; így a megigazulás által az ember a bűnöktől megszabadítottnak tekintik isten által, de a megszenteltetés ezután következő kegyelmi ténye az istennek. A protestáns egyház erősen ragaszkodik az egyedül hit által való megigazulás tanához.] justificatio forensis (w protestantyzmie) (lat.) justificatio forensis [A reformátori felfogás szerint a megigazítás Isten megigazító tettében történik, amikor Isten a bűnöst igaznak nyilvánítja.] Justyn [imię męskie pochodzenia łacińskiego, od "iustus" - sprawiedliwy] Jusztin [latin eredetű férfinév, jelentése: igazságos, igazságszerető. Női párja: Jusztina.] Święty Justyn, Justyn Filozof, Justyn Męczennik, gr. Ἰουστῖνος ὁ Μάρτυρ, łac. Iustinus philosophus, scs. Muczenik Iustin Fiłosof (ur. ok. 100 we Flawii Neapolis w Palestynie, zm. ścięty mieczem między 163 a 167 w Rzymie) [filozof i apologeta tworzący w języku greckim. Wyznawał poglądy millenarystyczne. Zaliczony został do najstarszych pisarzy starochrześcijańskich, męczennik, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego.] Szent Jusztinusz (Szichem, 100? - Róma, 165. körül) [keresztény filozófus, vértanú. Több művet is írt, de sajnos az utókor számára csak néhány maradt fenn.] Justyna [żeński odpowiednik imienia Justyn. Imię pochodzenia łacińskiego od słowa "iustus", co oznacza "sprawiedliwy"] Jusztina [latin eredetű női név, jelentése: igazságos, igazságszerető, igaz (ember). A latin Justinus (magyarul Jusztin) női párja.lásd még Jusztusz] Święta Justyna z Moguncji (zm. ok. 407 lub 451) [męczennica chrześcijańska i święta Kościoła katolickiego. Św. Justyna była siostrą św. Aureusa, biskupa Moguncji. Kiedy Hunowie zaatakowali Moguncję, Justyna została skazana na wygnanie, ale niedługo potem powróciła. W trakcie odprawiania mszy w katedrze, św. Justyna, jej brat i wszyscy tam zebrani zostali zmasakrowani podczas liturgii Eucharystii. Święta Justyna jest patronką zakonnic. Jej wspomnienie liturgiczne obchodzone jest razem z bratem 16 czerwca.] Mainzi Szent Jusztina vértanúnő, Justyna z Padwy (zm. 7 października 304 r.) [dziewica, męczennica chrześcijańska i święta Kościoła katolickiego, patronka Padwy] Páduia Jusztina keresztény vértanú Justynian [alternatywna forma imienia Justyn. Forma imienia Justynian w języku węgierskim brzmi Jusztinián.] Justinianus [I. Justinianus (görögösen Iusztinianosz), bizánci császár, ; II. Justinianus (görögösen Iusztinianosz), bizánci császár, és ] Justynian I Wielki, Iustinianus Flavius (właśc. Petrus Sabbatius) (ur. 11 maja 483 w Tauresium, Prowincja Iliria, zm. 13 listopada 565 w Konstantynopolu) [cesarz bizantyjski od 1 sierpnia 527 do 13 listopada 565, święty Kościoła prawosławnego. Siostrzeniec cesarza Justyna I.] Nagy Szent I. Justinianus, görögösen Iusztinianosz (uralkodott 527. augusztus november 14./15.) [bizánci császár, I. Justinus unokaöccse és utódja volt. Uralkodása fordulópont volt a Keletrómai Birodalom és a kora középkor/késő antikvitás történetében. Ekkor került sor kenyértörésre a monofizitaortodox vallási ellentétben, ekkor kísérelték meg utoljára egyesíteni a Római Birodalom területeit, ekkor élte utolsó virágzását a kultúra és ekkor tört be először Európába a bubópestis, amely előre jelezte az elkövetkező keservesebb időszakokat.] Justynka Jusztinka juszka [zdrobnienie od: jucha] (állati) vér, sebvér (jucha); vérleves; szabályozó (kályhán) juszyć vérrel áztatni v. elborítani v. beszennyezni juszyć się vérezni, vérrel elborulni, vérbe borulni juści, jużci [partykuła wyrażająca wiarę w coś, pewność co do czegoś] (dawno) természetes, magától érthető jut [rufowa część górnego pokładu statku] a hajó fedélzetének felső, far része juta [1. roślina tropikalna o owalnych, wydłużonych liściach i żółtych kwiatach;

162 2355 też: włókno otrzymywane z łodyg tej rośliny; 2. tkanina z tego włókna; 3. włókno łykowe pochodzące z łodyg rośliny juta, jest to jednoroczna roślina tropikalna, z rodziny lipowatych. Roślina te dorasta do wysokości 2 m do 5 m. Juta jest wykorzystywana do produkcji tkanin z przeznaczeniem na opakowania, worki, namioty, żagle i materiały izolacyjne.] (bengáli ang.) juta [1. egy indiai hársféleség (Corchorus) rostjaiból előállított durvább minőségű szálas anyag. 2. A trópusokon honos, főként Pakisztánban és Indiában termesztett 2-5 méter magas jutanövény szárának rostjaiból nyert - tehát a háncsrostok csoportjába tartozó - szálasanyag. Csomagolóanyagok, elsősorban zsákok, durva szövetek, csőszigetelés készítésére használják. 3. A lennél és a kendernél durvább, ezért elsősorban zsákok, vagy a lakberendezésben erős, strapabíró, rusztikus szőnyegek céljára használt növényi textílnyersanyag.] juta afrykańska, jawajska [zob. kenaf w zn. 2.] rost, szál, szövőrost, növényrost jutowy, -a, -e jutajutro [I 1. następnego dnia po dzisiejszym; 2. w przyszłości; II 1. dzień następujący po dzisiejszym; 2. przyszłość] holnap (do jutra: holnapra, holnapig; od jutra: holnaptól kezdve, holnaptól fogva); jövőben; a holnapi nap; (átv.) holnap, jövő jutro, albo pojutrze holnap vagy holnapután jutro będę u siebie holnap otthon leszek jutro będzie ładnie holnap szép idő lesz jutro będzie pogoda holnap szép v. jó v. derűs idő lesz jutro będzie środa holnap szerda lesz jutro będzie wtorek holnap kedd lesz jutro chciłbym (chciłabym) iść na zakupy holnap szeretnék vásárolni jutro, chyba że deszcz będzie padał holnap, hacsak nem esik jutro jadę i już się pakuję holnap utazom, már csomagolok is jutro jestem bardzo zajęty (zajęta), ale pojutrze może być holnap nagyon sok dolgom van, de holnapután megfelel jutro kończymi lekcje, zaczynają się wakacje holnap befejezzük a tanítást, kezdődik a szünidő jutro mam egzamin ze znajmości języka polskiego holnap lengyel nyelvvizsgám van jutro na pewno zrobię zakupy na targu holnap bizonyára a piacon vásárolok jutro napiszę zadanie holnap megírom a feladatot jutro nie, poprzedni lokator jeszcze się nie wyprowadzi holnap nem, az előző lakó még költözött ki jutro o ósmej rano holnap reggel nyolckor jutro o tej porze holnap ilyenkor jutro o tej samej porze holnap ugyanezen időben v. időtájban jutro o tym czasie holnap ugyanebben az időben jutro po południu o wpół do czwartej holnap délután fél négykor jutro pojedziemy na wieś holnap falura utazunk jutro pójdziemy do centrum handlowego holnap elmegyünk egy bevásárlóközpontba jutro przeczytam tekst holnap elolvasom a szöveget jutro rano holnap reggel jutro rano wyjeżdżam holnap reggel elutazom jutro się zobaczymy holnap újra látjuk egymást v. találkozunk jutro wyjeżdżam holnap utazom jutro wypocznę w domu holnap kipihenem magam otthon jutro zrobię zadania przed kolacją holnap megcsinálom a feladatot vacsora előtt jutrzejszy, -a, -e holnapi jutrzenka a. Jutrzenka [1. Jutrzenka: planeta Wenus widoczna nad horyzontem przed wschodem słońca; 2. poet. jasność poprzedzająca ukazanie się słońca na horyzoncie; 3. opis jej znajdujemy w Iz. 14;12. Jest także opisem szatana] (gwiazda) hajnalcsillag, az esthajnali csillag; (świt) hajnal, hajnalpír, hajnalhasadás, pirkadat, pitymallat [HAJNALCSILLAG. A Vénusz bolygó; hajnalcsillagnak tekintik, mert a reggel közeledtét jelzi. Jelképe Lucifernek (Sátán) (Ézs 14,12), továbbá Isten ismeretének (2Pt 1,19), valamint az Isten dicsőségébe felvitetett Krisztusnak (Jel 22,16).] Hogy is hullottál le az égbõl, te fényes csillag, hajnalnak fia? Hogyan buktál a földre, te, aki szolgaságba döntötted a nemzeteket? (Iz. 14,12) jutrznia [w Kościele katolickim: modlitwa odmawiana przed wschodem słońca] (dawno) hajnali szürkület; (egyház) (hajnali) roráté