Erntefest. zapomniany epizod Zagłady. Redakcja Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka. 3 4 listopada 1943

Transkrypt

1 3 4 listopada 1943 Erntefest zapomniany epizod Zagłady Redakcja Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka Państwowe Muzeum na Majdanku Lublin 2009

2 Wojciech Lenarczyk Obóz pracy przymusowej dla Żydów przy ul. Lipowej w Lublinie ( ) 3 listopada 1943 r. wśród spędzonych na Majdanek i zamordowanych tam Żydów w ramach akcji Erntefest znajdowała się (wyróżniająca się na tle pozostałych ofiar) grupa polskich jeńców wojennych pochodzenia żydowskiego przyprowadzonych na egzekucję do KL Lublin z obozu przy ul. Lipowej, który był ich dotychczasowym miejscem osadzenia. W przeciwieństwie do podobnych placówek w Trawnikach czy Poniatowej, które również stały się areną jednej z największych egzekucji w ciągu zbrodni niemieckich popełnionych w latach , obóz ten miał własną specyfikę. Przede wszystkim powstał jeszcze w 1939 r., stając się swego rodzaju prototypem nazistowskiego obozu pracy dla Żydów. Od pozostałych obozów różnił się charakterem więźniów: od przełomu lat 1940 i 1941 gros osadzonych stanowili byli żołnierze armii polskiej pochodzenia żydowskiego, niemal od początku swojej jenieckiej drogi traktowani często z naruszeniem elementarnych praw przysługujących im na mocy prawa międzynarodowego. W przeciwieństwie do większości innych ofiar Zagłady nie byli oni anonimowi. Z powodu procedur, którym poddano ich w podległych Wehrmachtowi obozach jenieckich 1, zachowała się obszerna dokumentacja imienna 2, której dość kompletny wykaz opracował i opublikował Benjamin Meirtchak 3. Mimo stosunkowo dobrze zachowanych źródeł obóz przy ul. Lipowej pozostawał jak dotąd poza głównym spektrum zainteresowania badaczy. Nie powstało do dzisiaj syntetyczne opracowanie historii obozu i jego więźniów. W literaturze istnieją jedynie pomniejsze prace traktujące o problemie w sposób raczej cząstkowy, będąc tym 1 Zob. np. zeznanie Józefa Reznika, który podał, że osadzeni w obozie jenieckim Mosburg zostali tam sfotografowani i ponumerowani, Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (dalej APMM), Zbiór foto- i kserokopii dokumentów (dalej Fotokopie), Protokoły przesłuchań świadków mężczyzn z postępowania przygotowawczego w procesie w Düsseldorfie, XIX-1975, t. 2, Przesłuchanie świadka Józefa Reznika, Tel Aviv z 4 VII 1961 t., k Także Archiwum Yad Vashem (dalej AYV), 03/2292, Zeznanie Józefa Reznika, k Kartoteka Jeńców Wojennych Żydów z obozu w Lublinie przy ul. Lipowej 7, obejmująca prawie 3 tys. kart osobowych jeńców, przechowywana jest pod sygnaturą 208 w zbiorach archiwalnych Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Oprócz tego w Archiwum Państwowym w Lublinie znajduje się spis 1183 jeńców przesłanych do Lublina ze stalagu w Görlitz, zawierający podstawowe dane osobowe deportowanych. Zob. Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), zespół nr 498, Gubernator Dystryktu w Lublinie (dalej GDL), Benjamin Meirtchak, Żydzi żołnierze wojsk polskich polegli na frontach II wojny światowej, tłum. Zbigniew Rosiński, Warszawa 2001, s

3 samym zaledwie przyczynkami do rekonstrukcji jego dziejów. Również niniejsza praca nie rości sobie pretensji do spełnienia postulatu Szymona Datnera, o którym przypomniały ostatnio Marta Grudzińska i Violetta Rezler-Wasielewska, o stworzenie monografii obozu przy ul. Lipowej 4. Niech będzie jednak kolejnym krokiem na drodze do poznania przeszłości Lipowalager i losów jego ofiar. Ogólna charakterystyka Obóz pracy w Lublinie przy ul. Lipowej 7 powstał w grudniu 1939 r. i funkcjonował najpierw do 3 listopada 1943 r. jako obóz pracy przymusowej dla Żydów, następnie w 1944 r. jako podobóz KL Lublin do 22 lipca 1944 r., będąc tym samym pierwszym stałym i najdłużej działającym obozem w dystrykcie lubelskim. Został utworzony na placu rozciągającym się pomiędzy ewangelicką częścią cmentarza miejskiego a ul. Marii Skłodowskiej, przemianowaną w 1942 r. na Reinhardt- Heydrich-Straße. Teren obozu obejmował parcelę przy ul. Lipowej 7 róg ul. Skłodowskiej o powierzchni 867m 2, należącą do Zygmunta Szpreja, oraz plac o powierzchni 3 ha 2006 m 2 przy ul. Lipowej 9, będący własnością spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Place Lubelskie 5. Przed wojną plac przy Lipowej 9, gdzie znajdowała się właściwa część obozu, pełnił zasadniczo odmienną rolę, a mieszkańcom Lublina kojarzył się z miejscem sportu i rekreacji. Znajdowały się tutaj boiska Akademickiego Związku Sportowego, organizowano wystawy rolnicze, jak również okazjonalnie pokazy sztuki cyrkowej 6. Obszar przejęty na potrzeby Władz Niemieckich, jak w dokumentach wytworzonych przez Radę Żydowską określany jest niemiecki aparat okupacyjny, kilkakrotnie przebudowywano, każdorazowo adaptując do zmieniających się potrzeb Obozu w Lublinie. Wydaje się, że na początku na terenie przy ul. Lipowej 9 nie było z wyjątkiem pozostałych z okresu przedwojennego boksów stałych zabudowań 7. Na 4 Marta Grudzińska, Violetta Rezler-Wasielewska, Lublin, Lipowa 7. Obóz dla Żydów-polskich jeńców wojennych ( ), Kwartalnik Historii Żydów 2008, nr 4, s Umowy zawarte w Berlinie 8 i 10 IV 1942 r. w obecności notariusza dr. Wilhelma Schneidera pomiędzy pełnomocnikami DAW a członkami zarządu spółki Place Lubelskie, Antonim Budnym i Marcinem Gorbaczewskim oraz Z. Szprejem przewidywały dzierżawę obu posesji na okres 15 lat, z datą wsteczną od 1 II 1941 do 31 I 1956 r. oraz od 1 X 1941 do 30 IX 1956 r., Bundesarchiv (dalej BArch), NS 3/804, Wyciągi umów notarialnych oraz korespondencja pomiędzy Globocnikiem a SS- -Hauptsturmführerem Josefem Opperbeckiem, k W ten sposób legalizowano istniejący stan rzeczy, na co wskazują też wzmianki w dokumentach o zbudowanym już przy ul. Lipowej 9 obozie DAW i budynku administracyjnym na rogu ulic Lipowa 7 i Skłodowskiej 2. Jego budowę rozpoczęto jeszcze przed wojną. DAW przejął go w stanie surowym i zaadaptował do własnych potrzeb. 6 Zob. MB, To było na Lipowej, Gazeta w Lublinie, 31 VII 1997; Mark Lewis, Jacob Frank, Himmler s Jewish Tailor. The Story of Holocaust Survivor Jacob Frank, New York 2000, s. 22 i Stanisław Chabrajski w zeznaniu złożonym 17 XII 1967 r. mówił, że na placu przy ul. Lipowej, którego granice z jednej strony wytyczał mur cmentarny, z pozostałych zaś wysoki drewniany płot, znajdowała się drewniana szopa, w której trzymano zwierzęta w czasie wystaw koni, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Oddział w Lublinie (dalej AIPN Lu), OKL/Ds. 8/70, Akta Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w sprawie obozu pracy w Lublinie przy ul. Lipowej, t. 1, Protokół przesłuchania świadka, k

4 przełomie 1939 i 1940 r. postawiono siłami spędzonych Żydów prymitywne baraki pod warsztaty oraz baraki pełniące później funkcję pomieszczeń noclegowych. Generalna reorganizacja zagospodarowania terenu dokonała się po przejęciu obozu przez spółkę Deutsche Ausrüstungswerke (DAW, Niemieckie Zakłady Zaopatrzenia) w lutym 1941 r. Swój ostateczny kształt obóz zyskał w toku prac prowadzonych w latach , skutkiem czego powstały dwie części: produkcyjna i mieszkalna. Część produkcyjna, znajdująca się od strony ul. Lipowej, obejmowała 16 baraków mieszczących warsztaty, magazyny, stajnię 8, a w budynku przy ul. Lipowej 7 od strony ul. Skłodowskiej administrację i mieszkania SS-manów. Z tyłu warsztatów za ogrodzeniem wzniesiono baraki mieszkalne. Dwa z nich mieściły kuchnię i magazyny, a w pozostałych mieszkali więźniowie. Całość otaczał drewniany płot i drut kolczasty, a nad częścią mieszkalną górowało 5 albo 6 wież strażniczych 9. Chociaż za właściwego twórcę obozu na Lipowej uchodzi SS-Brigadeführer Odilo Globocnik, od 9 listopada 1939 r. dowódca SS i policji (SSPF) w dystrykcie lubelskim, obóz do połowy 1940 r. pozostawał w gestii Selbstschutzu. Dlatego też formalnie kierowali nim dowódcy lubelskiego inspektoratu tej formacji 10 : najpierw SS-Standartenführer Walter Gunst 11, a po jego odwołaniu w styczniu 1940 r. 12 SS-Oberführer Ludolf von Alvensleben 13. W praktyce jednak codzienne obowiązki związane z prowadzeniem obozu wypełniali za pośrednictwem przedstawicieli. Gunst wyręczał się funkcjonariuszami Schegą i Möhlmannem 14, natomiast Alvensleben, podobno w niewielkim stopniu zainteresowany funkcjonowaniem powierzonej mu placówki 15, złożył tę funkcję w ręce przybyłego do Lublina w połowie lutego 1940 r. SS-Sturmbannführera Hermanna Dolpa, a po jego przeniesieniu w lipcu do budowy obozu pracy w Bełżcu w ramach realizacji programu Grenzwall 16, Lipową zarządzał 8 Lokalizacja stajni nie jest pewna. W niemieckim planie obozu (zob. s ) wykazano ją w baraku oznaczonym nr 37 za częścią więźniarską (BArch, NS 3/334, k. 59), kiedy w innych źródłach np. opisie zabudowy zakładów DAW z 20 lipca 1944 r. w części produkcyjnej. Podobnie warownię oznaczono jako warsztat krawiecki (nr 33). (Ibidem, k. 21 i k. 6). 9 Czesław Rajca, Lubelska filia Niemieckich Zakładów Zbrojeniowych, Zeszyty Majdanka 1969, t. 4, s ; także AIPN Lu, OKL/Ds. 8/70, t. 1, Sprawozdanie z ustaleń w sprawie [obozu przy ul. Lipowej], k David Silberklang, The Holocaust in the Lublin Distrikt, mps pracy doktorskiej, Jerusalem 2003, s Zob. Lewis, Frank, Himmler s Jewish Tailor..., s. 136, przypis Gunst do 31 I 1940 r. pełnił funkcję dowódcy (Selbstschutzführer) lubelskiego inspektoratu Selbstschutzu. Powodem jego zwolnienia i przeniesienia na równorzędną funkcję dowódcy inspektoratu warszawskiego miały być podejrzenia o korupcję, Bundesarchiv Außenstelle Ludwigsburg (dalej BAL), 208 AR-Z 74/60, Verfahren gegen Georg Michalsen, t. 58, k W stosunku do Gunsta Alvensleben was more from the intelligentsia, but he was the same killer, Lewis, Frank, Himmler s Jewish Tailor..., s Walter Gunst kierował obozem do początków 1940 za pośrednictwem Schegi i Möhlmanna, Si l b e rk l a n g, The Holocaust in the Lublin Distrikt, s. 92, przyp Lewis, Frank, Himmler s Jewish Tailor..., Introduction, s. XV, przypis APL, GDL, 746, Vermerk über Besprechung mit SS-Brigadeführer Globocnik am 17. Juli bis 18 Uhr, k

5 Niemieckie Zakłady Zaopatrzenia. Plan sytuacyjny. Stan 1. Administracja 2. Biuro zakładu 3-5. Magazyn 6. Suszarnia 7. Skład drzewa 8. Hala docinki 9. Hala maszyn 10. Hala maszyn Stolarnia 12. Hala maszyn 13. Stolarnia 14. Warsztat specjalny 15. Ślusarnia 16. Bejcowania 17. Skład wyrobów gotowych 18. Zakłady pomocnicze 19. Latryna 20. Stacja transformatorowa 21. Warsztat elektryczny 22. Powrozownia 23. Garaż 24. Szopa na wióry 25. Siłownia

6 Zakład nr 1 przy ul. Lipowej w Lublinie zabudowy na dzień Wieża obserwacyjna straży pożarnej 27. Zbiornik przeciwpożarowy 28. Zbiornik przeciwpożarowy 29. Zbiornik przeciwpożarowy 30. Hydranty 31. Magazyny straży pożarnej 32. Kwatera warty 33. Warsztat krawiecki 34. Stara wartownia 35. Wieże strażnicze 36. Pas bezpieczeństwa 37. Stajnia Baraki więźniarskie 44. Kuchnia 45. Latryna i łaźnia Kwatery SS 49. Dom mieszkalny 41

7 krótko Franz Bartetzko. Pod koniec lipca lub najpóźniej w sierpniu 1940 r. funkcję komendanta objął SS-Untersturmführer Horst Riedel ze sztabu SSPF, a nie, jak jego poprzednicy, z rozwiązywanego w tym czasie Selbstschutzu 17. To za jego kadencji Globocnik uzyskał pełną kontrolę nad obozem 18. Chociaż 1 lutego 1941 r. obóz został włączony w struktury DAW, Globocnik utrzymał, a nawet umocnił swoje wpływy na jego funkcjonowanie i Lipowa nadal stanowiła kluczowy element jego stopniowo rozbudowywanego imperium gospodarczego 19. Natomiast Riedel, mimo oddania bezpośredniemu przełożonemu, wykazał się w oczach zwierzchników z centrali DAW niekompetencją, jak również brakiem kwalifikacji osobistych 20 i został z funkcji zwolniony. Jego miejsce zajął dotychczasowy zastępca Riedla, SS-Untersturmführer Wolfgang Mohwinkel, o którym w superlatywach wypowiadał się wizytujący Lublin w dniach 6 7 czerwca 1942 r. SS-Hauptsturmführer Kurt May, w tym czasie kierownik nadzorującego zakłady obróbki drewna Urzędu W IV Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS 21. W przeciwieństwie do poprzednika Mohwinkel miał być sprawnym administratorem, czego dowiódł, m.in. organizując z wykorzystaniem grupy więźniów z obozu przy ul. Lipowej warsztaty samochodowe, zlokalizowane w byłej fabryce maszyn we Lwowie przy ul. Janowskiej 22. Z tego powodu otrzymał 17 Silberklang, The Holocaust in the Lublin Distrikt, s VII 1940 r. w Krakowie odbyła się konferencja z udziałem generalnego gubernatora i HSSPF, na której Krüger poinformował, że zamierza definitywnie rozwiązać Selbstschutz. Na kolejnej konferencji 12 lipca Hans Frank informował o rozwiązaniu Selbstschutzu i przeniesieniu Alvenslebena do sztabu Obergruppenführera Krügera, zob. Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka , t. 1: , tłum. Danuta Dąbrowska, Mieczysław Tomala, Warszawa 1970, s. 228 i 229. O planowanym rozwiązaniu Selbstschutzu mówił z żalem też Globocnik na naradzie 17 lipca. Selbstschutz w Lublinie został rozwiązany jako jeden z ostatnich dopiero 21 IX 1940 r., Jolanta Adamska, Organizacja Selbstschutzu w Generalnej Guberni, w: Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, red. Cz. Pilichowski, Warszawa 1980, s BAL, 208 AR-Z 74/60, Verfahren gegen Georg Michalsen, t. 58, k Hermann Kaienburg, Vernichtung durch Arbeit. Der Fall Neuengamme. Die Wirtschaftsbestrebungen der SS und ihre Auswirkungen auf die Existenzbedingungen der KZ-Gefangenen, Bonn 1990, s. 77 i 120; Jan Erik Schulte, Zwangsarbeit und Vernichtung: Das Wirtschaftsimperium der SS. Oswald Pohl und das SS-Wirtschafts-Verwaltungshauptamt , Paderborn 2001, s Jak trafnie zauważył Schulte, Globocnik zachował przemożny wpływ na działalność DAW, ponieważ stopień zależności filii od berlińskiej centrali zmniejszał się tym bardziej, im dalej na wschodzie znajdowała się filia. Potwierdzają to słowa Globocnika z raportu Wirtschaftlicher Teil der Aktion Reinhardt (Dokumenty norymberskie, dalej Dok. nor., NO-057), że sam kierowałem zakładami «Osti» i Deutsche Ausrüstungswerke. 20 Może to być aluzja do aroganckiego stosunku Riedla do Kocha. Zob. BAL, 208 AR-Z 74/60, Verfahren gegen Georg Michalsen, t. 58, k Dok. nor., NO-1216, Bericht über die Dienstreise vom nach Butschowitz, Auschwitz, Lemberg, Lublin und Posen. Notka biograficzna Maya, w: Schulte, Zwangsarbeit und Vernichtung..., s Mohwinklowi i jeńcom towarzyszyli w charakterze eskorty członkowie jednostki Dirlewangera, Thomas Sandkühler, Das Zwangsarbeitslager Lemberg-Janowska , w: Die nationalsozialistischen Konzentrationslager. Entwicklung und Struktur, red. Ulrich Herbert, Karin Orth, Christoph Dieckmann, t. 2, Göttingen 1998, s

8 nominację na stanowisko kierownika przedsiębiorstwa (i jednocześnie komendanta obozu) z datą wsteczną od 1 grudnia 1941 r., które to stanowisko utrzymał do listopada 1943 roku 23. Pod jego kierunkiem działalność lubelskiego DAW nabrała dynamiki: utworzono dwa kolejne zakłady: Werk II na starym lotnisku i Werk III w Puławach, a całość zyskała cechy sprawnie zarządzanego przedsiębiorstwa 24. Równie często jak kierownictwo obozu zmieniała się załoga wartownicza. Początkowo straż pełnili członkowie miejscowego Selbstschutzu uchodzący nawet w oczach Hansa Franka za bandę morderców. Jak można wnioskować z relacji, przez pewien czas Lipową zabezpieczali funkcjonariusze przydzielonego do dowódcy SS i Policji w dystrykcie lubelskim SS-Sonderbataillon Dirlewanger 25. W literaturze pojawia się też wzmianka o pełniącej służbę w obozie jednostce weteranów SS Kommando Kluß 26. Ten niewielki, liczący około 50 ludzi, oddział został oddelegowany do dyspozycji Globocnika, a swoją obiegową nazwę wziął od nazwiska dowódcy SS-Hauptscharführera Klußa. Jego zadanie polegało na zabezpieczaniu, jak zeznał jeden z byłych członków oddziału, koszar oraz o czym bezpośrednio już nie wspomniał obozów. Po upływie około jednego względnie półtora roku funkcjonowania Kommando Kluß rozwiązano, a jego członkowie weszli w skład I kompanii wartowniczej Majdanka 27. Po nich pod koniec 1941 r. przyszli wartownicy z obozu na Majdanku, a po ich wycofaniu, prawdopodobnie latem 1942 r., oddział Hiwis (Hilfswillige) 28, którzy pełnili służbę do listopada 1943 r. 23 Dok. nor., NO-1216; BAL, 208 AR-Z 74/60, Verfahren gegen Georg Michalsen, t. 58, k Fakt takiej unii personalnej, niespotykanej w zakładach DAW w Rzeszy, interpretowany jest jako wyraz szczególnej pozycji Globocnika. Zob. Barbara Schwindt, Das Konzentrations- und Vernichtungslager Majdanek. Funktionswandel im Kontext der Endlösung, Würzburg 2005, s O dynamice lubelskiego oddziału DAW świadczą następujące wskaźniki. Średnia liczba zatrudnionych w 1941 r. to 2000 osób, w 1942 r. 2756, natomiast w 1943 r Produkcja butów wzrosła z 5560 par w 1941 r. poprzez w 1942 r. do w 1943 r. Obrót firmy wzrósł z 1,3 mln marek w 1941 r. do 10 mln w 1943 r., BArch, NS 3/785, k Już w 1942 r. DAW Lublin miał największy obrót spośród wszystkich zakładów spółki. 25 Archiwum Żydowskiego Instytut Żydowskiego (dalej AŻIH), 301/2808, Relacja Romana Fiszera, k. 4; APMM, Fotokopie, XIX-1032, Akta w sprawie getta w Lublinie, Protokół przesłuchania świadka Volmana Eizenberga, 27 VIII 1945 r., k. 2. Eizenberg określił Dirlewangera mianem komendanta obozu koncentracyjnego na Lipowej i jednocześnie kierownika wart na Majdanku. Sonderbataillon Dirlewanger skierowano 1 IX 1940 r. do GG, gdzie pozostawał do końca lutego 1942 r., Hellmuth Auerbach, Die Einheit Dirlewanger, Vierteljahrsheft für Zeitgeschichte 1962, t. 10, z. 3, s G. Taube, Das Zwangsarbeitslager am alten Flughafen Lublin, Hamburg 1973 (mps w APMM), s. 6, przypis 5; Schwindt, Das Konzentrations- und Vernichtungslager Majdanek..., s Landesarchiv NRW, Ger. Rep. Nr 287; Protokół przesłuchania świadka Karla Welantschitza z 28 IV 1976 r. Członkiem SS-Sonderkommando Kluß przy dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim był także Karl Hildebrand, który podobnie jak Welantschitz wszedł w skład załogi Majdanka, gdzie objął służbę, według Zofii Leszczyńskiej, 23 VII 1942 r. Zob. Wiesław Wysok, Akta personalne członków załogi SS obozu na Majdanku, Zeszyty Majdanka 1999, t. 20, s. 326; Zofia Leszczyńska, Kronika obozu na Majdanku, Lublin 1981, s W czerwcu 1942 r. Globocnik zobowiązał się wobec Kurta Maya do zapewnienia służby wartowniczej obozu. Zob. Dok. nor., NO

9 Faza wstępna Obóz powstał w ramach programu pracy przymusowej Żydów. Jego formalną podstawę stanowiły dwie dyspozycje: rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka z 26 października 1939 r. oraz tzw. druga dyrektywa wykonawcza z 12 grudnia tego roku, nakładające na ludność żydowską obowiązek świadczenia pracy przymusowej 29. O nowych powinnościach poinformowano w rozwieszonym w mieście Obwieszczeniu, zgodnie z którym termin rozpoczęcia pracy przymusowej dla zamieszkałych w Lublinie Żydów przewidziano na poniedziałek 29 stycznia 1940 r. Wyznaczeni do pracy mieli ją świadczyć na terenie miasta w wymiarze 1 dnia w tygodniu przez 8 godzin. Jeszcze przed grudniową dyrektywą zarządzono rejestrację lubelskich Żydów. Wszyscy Żydzi mężczyźni przebywający w Lublinie jak głosiło Wezwanie nr 3 w wieku od osiemnastego do pięćdziesiątego roku życia winni się stawić punktualnie o godz. 8 rano w poniedziałek 4 grudnia 1939 roku na placu sportowym w Lublinie przy ul. Peowiaków Podczas przeprowadzanej na placu Lipowym rejestracji zatrzymano na 8 dni kilka tysięcy osób do budowy baraków, które miały być przeznaczone dla Żydów wysiedlanych z innych rejonów Polski 31. Wprawdzie zwolniono ich w wyniku interwencji Rady Żydowskiej, ale w zamian za obietnicę dostarczania do organizowanego obozu robotników dziennie 32. Od tego momentu, zgodnie z wymuszoną umową, do pracy delegowano kontyngenty robotników: początkowo około 400 mężczyzn, z czasem ich liczba dochodziła do 1200 osób i więcej 33. W pierwszych miesiącach funkcjonowania SS u. Selbstschutz Durchgangslager, bo taką nazwę nosił początkowo obóz, kierowani tam robotnicy nie byli skoszarowani. Po wypełnieniu obowiązku pracy której wymiar od lipca 1940 r. zwiększył się do 2 dni w tygodniu byli zwalniani. Dopiero w połowie 1940 r. zaczęto przetrzymywać robotników w charakterze więźniów, czego bezpośrednim powodem był opór ludności żydowskiej i uchylanie się od narzuconych jej powinności. O dużej skali absencji świadczą groźby wielokrotnie ponawiane pod adresem żydowskich mieszkańców Lublina. Już 6 maja komendant obozu przy ul. Lipowej przestrzegał, że jeśli do obozu nie będzie zgłaszała się wymagana liczba osób, zostaną one tam doprowadzone siłą, a następnie wysłane do obozów poza Lublin 34. Podobne obwieszczenia wydawały co 29 Tadeusz Radzik, Obóz pracy przy ulicy Lipowej, Gazeta w Lublinie, 11 IV 2006; Józef Marszałek, Obozy pracy w Generalnym Gubernatorstwie w latach , Lublin 1998, s APL, Rada Żydowska w Lublinie (dalej RŻL), 10, b.p. 31 Ibidem, k APL, RŻL, 6, Sprawozdanie z działalności Urzędu Pracy przy Radzie Żydowskiej w Lublinie za okres 24 X VIII 1940, k W świetle Sprawozdania Rady Żydowskiej w Lublinie za okres od 1 IX 1939 do 1 IX 1940 w grudniu 1939 r. do pracy przymusowej skierowano około 400 mężczyzn, z których większość trafiała do obozu na Lipowej, APMM, Fotokopie, XIX-144 (oryginał w APL, RŻL, 8). 33 Tatiana Berenstein, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w dystrykcie lubelskim Biuletyn ŻIH 1957, nr 24, s APL, RŻL, 10, k. 40. Cyt. za: Tadeusz Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta (Żydzi w Lublinie ), Lublin 1999, s

10 jakiś czas Judenrat i niemiecki urząd pracy. Ponieważ ich skutek był ograniczony, wprowadzono prawdopodobnie w czerwcu praktykę koszarowania robotników. Dotknięta tą zmianą ludność dowiedziała się o nowych ciężarach 27 czerwca z obwieszczenia Rady Żydowskiej w Lublinie ogłoszonego na polecenie komendanta obozu przy ul. Lipowej. Informowano, że wskutek niestawiania się znacznej liczby osób do pracy wysłano zawiadomienia imienne. Adresaci tych zawiadomień mają obowiązek stawić się w dniu następnym w obozie i będą zatrudnieni na okres 4 tygodni. Równocześnie ostrzegano przed nieobecnością, grożąc surowymi represjami wobec winnych niestawienia się lub ukrywania powołanych 35. Jednak i te groźby odniosły tylko częściowo spodziewany skutek. Wprawdzie już 8 lipca 1940 r. komendant obozu przy ul. Lipowej ogłosił, że przetrzymywana w obozie grupa dobrze wywiązuje się ze swych obowiązków, i podjął w związku z tym decyzję o codziennym zwalnianiu około 10 proc. zatrzymanych, a nawet postanowił, że wszyscy więźniowie będą otrzymywać urlop na okres od soboty od godz. 17 do poniedziałku rano. Oczywiście nadal obowiązywało stawiennictwo pozostałych osób wyznaczonych do pracy, a dzienny limit robotników do pracy w obozie został określony w lipcu na 500 osób 36. Już 17 lipca Globocnik podjął jednak decyzję o skoszarowaniu 1000 Żydów w obozie pracy przymusowej w Lublinie, uzasadniając ją wobec swoich współpracowników niestawieniem się Żydów w wystarczającej liczbie na wezwanie urzędu pracy do przeglądu 10 roczników 37, a 20 lipca 1940 r. ponownie ogłoszono odezwę Do ludności żydowskiej miasta Lublina, w której ostrzegano lubelskich Żydów: Jeżeli i tym razem nie zgłosicie się do pracy, jeżeli nie będziecie codziennie punktualnie zjawiać się w Obozie Pracy przy ul. Lipowej 7, nie tylko was samych dotkną ciężkie i dotkliwe kary w rozporządzeniach przewidziane, ale narazicie na nieobliczalne skutki wasze matki, żony i dzieci 38. W kolejnych obwieszczeniach grożono więzieniem, konfiskatą mienia i karnymi łapankami, które i bez tego organizowano, egzekucją uchylających się od pracy czy wreszcie wysłaniem wszystkich bez wyjątku Żydów lubelskich w wieku od 16 do 60 lat do cieszącego się jak najgorszą sławą obozu pracy przymusowej w Bełżcu 39. Przyczyną, dla której unikano pracy na Lipowej, była poniekąd symboliczna zapłata, którą wypłacała zobowiązana do utrzymania obozu Rada Żydowska, w żaden sposób nierekompensująca wysiłku 40. Zasadniczym jednak powodem uchylania się 35 APL, RŻL, 10, k. 72. Cyt. za: Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta..., s APL, RŻL, 10, k. 79. Cyt. za: Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta..., s APL, GDL, 746, Judeneinsatz, Vermerk über Besprechung mit SS-Brigadeführer Globocnik am 17. Juli bis 18 Uhr, k APL, RŻL, 10, b.p. 39 Zob. np. Bekanntmachung an die jüdische Bevölkerung z 20 IX 1940 r. sygnowane przez Arbeitsamt Lublin, APMM, Fotokopie, XIX-1238, k Do połowy lutego 1941 r. obóz znajdował się na utrzymaniu Rady Żydowskiej w Lublinie, która była zobowiązana m.in. do świadczeń na rzecz pracujących w obozie rzemieślników. Juden rat dostarczał też robotnikom odpłatnie chleb. Zob. także AŻIH, 301/1299, Relacja Hersza Feldmana z 2 I 1946 r. 45

11 od pracy w obozie było traktowanie żydowskich robotników przymusowych. Żydzi stanowili bowiem nie tylko źródło niemal darmowej siły roboczej, ale byli przede wszystkim przedmiotem szykan i znęcania się dla niemieckich oprawców. I tak jeden ze strażników lubował się w przetrzymywaniu ludzi nago na mrozie, inny kazał volksdeutschom sprowadzać kobiety z dzielnicy żydowskiej, by potem, stojące na mrozie, polewać je zimną wodą. Polski świadek zeznał po wojnie, że niejednokrotnie widział, jak Żydów bili Niemcy drągami, po czym pobici już się nie podnosili. Widział też, że po jednym z takich zdarzeń [Niemcy] kazali Żydom zaprząc się w miejsce koni do wozu uprzednio naładowanego zwłokami ludzkimi (Żydami), na wozie wówczas było chyba z 15 trupów i Żydzi pod eskortą Niemców wywieźli ich poza teren obozu 41. Inny świadek, pracujący do listopada 1942 r. w administracji cmentarza przy ul. Lipowej, niejednokrotnie słyszał krzyki i płacze ludzkie oraz krzyki Niemców dochodzące z placu obozu przy Lipowej, a w przygotowanych grobach dla żołnierzy niemieckich znajdowano kilkakrotnie zwłoki pomordowanych Żydów 42. W pierwszym okresie funkcjonowania obozu żydowskich robotników przymusowych zatrudniano przy budowie baraków przeznaczonych na warsztaty, w dalszej kolejności baraków mieszkalnych. We wznoszonych zabudowaniach organizowano warsztaty wszelkiego rodzaju : najpierw ślusarski, następnie szewski, krawiecki, rymarski i inne 43. Znalazła się tutaj także wytwórnia papy, skrzynek, drukarnia, warsztat naprawy samochodów i radioodbiorników. Ich wyposażenie stanowiły maszyny i narzędzia zrabowane rzemieślnikom żydowskim 44. Pozostałych więźniów kierowano do różnych zadań na terenie Lublina, np. odśnieżania ulic, kopania rowów i innych prac porządkowych AIPN Lu, OKL/Ds. 8/70, t. 1, Protokół przesłuchania świadka Michała Piątka, k. 36. Przesłuchiwany pełnił funkcję dozorcy placu przy ul. Lipowej i mieszkał w budynku, z którego w lutym 1940 r. został wyrzucony na bruk, a Niemcy zrobili sobie z jego mieszkania wartownię. 42 Ibidem, Protokół przesłuchania świadka Antoniego Ignaszewskiego, Lublin 9 VIII 1969 r., k. 147v. 43 Już 7 grudnia przy Lipowej pracowali stolarze, ślusarze, elektromonterzy, furmani, zduni, murarze, cieśle, malarze, szewcy, krawcy i blacharze, APL, RŻL, 43, s. 1. Podobno jako pierwszy uruchomiono obsługujący park samochodowy SSPF warsztat ślusarski, BAL, 208 AR-Z 74/60, Verfahren gegen Georg Michalsen, t. 58, k Rajca, Lubelska filia Niemieckich Zakładów Zbrojeniowych, s Rachel Blank zeznała w 1966 r., że Standartenführer Gunst zarekwirował jesienią 1939 r. maszyny i surowce z fabryki obuwia należącej do jej męża Jakuba Blanka, które wykorzystał do organizacji warsztatów szewskich przeniesionych następnie do obozu przy ul. Lipowej, APMM, Fotokopie, XIX-1976/I, Protokoły przesłuchań świadków żydowskich kobiet z postępowania przygotowawczego w procesie w Düsseldorfie, k. 33. Również wyposażenie drukarni obozowej pochodziło z rabunku, AŻIH, 301/2187, Relacja Romana Chwedkowskiego z 1 XII 1946 r., k. 3 ( nawet drukarnia Tagblata została tam przeniesiona ). 45 Zapotrzebowania na robotników przymusowych do realizacji mniejszych prac na terenie Lublina i powiatu lubelskiego należało kierować do SS- und Selbstschutzführer SS-Stubaf. Dolp, Lipowa, Tel Tylko w przypadku większych przedsięwzięć, wymagających skoszarowania więźniów, konieczna była akceptacja Globocnika, APL, GDL, 745, [Richtlinien für] den Einsatz von jüdischen Zwangsarbeitskräften, 8. Mai 1940, k

12 Wydaje się, że realizowane w obozie prace miały wszelkie cechy improwizacji i służyły zaspokojeniu bieżących potrzeb niemieckiego aparatu okupacyjnego. Zdarzało się, że dla sprowadzonych do obozu robotników brakowało sensownego zajęcia, wobec czego wykorzystywano ich do wykonywania bezcelowych zadań, takich jak przenoszenie z jednego miejsce w inne materiałów drzewnych czy śniegu w zimie, przy akompaniamencie krzyków, szturchańców i innych szykan 46. Wydajności i efektywności pracy nie sprzyjały zarówno niefachowe kierownictwo obozu, zmieniający się skład pracowników, jak i obchodzenie się z żydowską siłą roboczą 47. Kadra zarządzająca obozem miała też problemy z zapewnieniem sobie odpowiedniej liczby pracowników. Organizowane w tym celu na ulicach Lublina łapanki nie tylko nie gwarantowały wykwalifikowanej siły roboczej, ale prowadziły także do konfliktów z odpowiedzialną za organizację pracy przymusowej Żydów administracją cywilną 48. Dlatego pod koniec 1940 r. przeprowadzono reorganizację obozu: zrezygnowano z wykorzystania na większą skalę więźniów cywilnych, a większość z przetrzymywanych tu Żydów z dystryktu lubelskiego, warszawskiego i radomskiego zwolniono, sprowadzając na ich miejsce polskich jeńców wojennych pochodzenia żydowskiego 49. Wraz z osadzeniem na Lipowej jeńców wojennych w charakterze więźniów, obóz zyskał niespotykany w innych miejscach charakter. Stał się bowiem nieformalnym, podległym SS obozem jenieckim, pozostając jednocześnie przede wszystkim obozem pracy przymusowej dla Żydów. Obóz dla jeńców wojennych Niewykluczone, że pomysł zmiany obsady obozu związany był z telefonem z Wydziału Jeńców Wojennych Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (OKW) o planowanych 46 APMM, Fotokopie, XIX-1032, Akta w sprawie getta w Lublinie, Protokół przesłuchania świadka Elki Mittelman, 31 V 1946 r., s Daniel J. Goldhagen, Hitlers willige Vollstrecker. Ganz gewöhnliche Deutsche und der Holocaust, Berlin 1996, s. 349 (wyd. polskie Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, tłum. Wiesław Horabik, Warszawa 1999). 48 Nie tylko łapanki były źródłem tych konfliktów. Ponieważ władze cywilne nie dysponowały własnym obozem, gdzie mogłyby ulokować tysiące przywożonych żydowskich robotników przymusowych, umieszczano ich w obozie przy ul. Lipowej. Tam jednak zdarzały się przypadki podmieniania więźniów przez SS. Praktykowano nawet przejmowanie całych transportów. Kiedy w połowie sierpnia 1940 r. przybyły trzy transporty Żydów przeznaczone do dyspozycji władz cywilnych, Riedel przejął listy transportowe i zabrał ludzi, a protestującemu urzędnikowi powiedział, że Arbeitsamt jest w jego obozie wyłącznie tolerowany (APL, GDL, 749, Judeneinsatz Transporte, Bericht über Ankunft der drei Sonderzüge mit Juden, Lublin, den 17. August 1940, k. 35). Konflikt przejściowo zażegnano porozumieniem z 28 XI 1940 r. o współpracy władz policyjnych i cywilnych w kwestii zatrudniania Żydów. Umowa przyznawała SS prawo do nadzwyczajnych posunięć w postaci łapanek. Szerzej o sporach kompetencyjnych administracji cywilnej i SS wokół żydowskiej siły roboczej zob. Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement, Wiesbaden Także Schwindt, Das Konzentrations- und Vernichtungslager Majdanek..., s Berenstein, Obozy pracy przymusowej dla Żydów..., s

13 zwolnieniach polskich jeńców wojennych pochodzenia żydowskiego 50. Zważywszy na permanentny brak rąk do pracy, propozycję przejęcia 3000 jeńców ( alle 3000 nach hier zu bekommen ), jak się można było spodziewać, zdrowych i zdolnych do pracy, urzędnicy gubernatora dystryktu lubelskiego odpowiedzialni za organizację pracy przymusowej prawdopodobnie przyjęli skwapliwie. Tym bardziej, że zbyteczne były szczególne zabiegi wystarczyło jedynie podać Wydziałowi Jeńców Wojennych stacje docelowe dla zwalnianych jeńców. W 2 tygodnie później, według daty na nadesłanym z OKW telegramie, zgromadzeni w stalagu II B Hammerstein jeńcy wojenni w liczbie 1550 byli gotowi do natychmiastowego transportu 51. Pozostali Żydzi ze stalagu VIII A Görlitz mieli przybyć do Hrubieszowa bo taki początkowo wyznaczono cel ich podróży w terminie późniejszym, po zakończeniu zbiorów roślin okopowych, przy których zatrudniło ich dowództwo tamtejszego okręgu wojskowego. Już 23 października Arbeitsamt w Białej Podlaskiej otrzymał 800 jeńców wojennych. Na miejscu kierownik transportu, podporucznik Hoffmann odebrał deportowanym zaświadczenia o zwolnieniu, następnie przekazał ich władzom cywilnym. Te natomiast postawiły ich do dyspozycji tamtejszego Bauleitung der Luftwaffe 52.. Okazało się jednak, że spośród przywiezionych stanowili niezdolni do pracy inwalidzi i chorzy, wobec czego Luftwaffe odmówiło ich przyjęcia 53. W ramach rekompensaty 8 listopada do Białej Podlaskiej dotarł z Hammerstein kolejny transport 200 zwolnionych jeńców 54. Z kolei zapowiadany w październiku transport do Ryk przybył na miejsce przeznaczenia dopiero 17 listopada względnie 194 przysłanych Żydów przekazano Flugplatz Ricky do budowy lotniska w Podlodowie. Na rozkaz z góry ( auf höheren Befehl ) musieli jednak zostać z tej pracy zwolnieni 56. Ponieważ odpowiedzialny za tych żydowskich jeńców Arbeitsamt Łuków nie miał dla nich innego zajęcia, przekazano ich do tutejszego obozu SS dla Żydów. Skierowano tam 50 APL, GDL, 749, Notatka z rozmowy telefonicznej sporządzona 7 X 1940 r., k W zespole Gubernatora Dystryktu w APL przechowywany jest sporządzony 24 X 1940 r. odpis telegramu OKW z 22 października informującego o wysłaniu pierwszej grupy jeńców: 1550 kriegsgef. Juden in Stalag gesammelt werden am nach Zielstation Riki und Biala-Podlaska in Marsch gesetzt, APL, GDL, 746, Judeneinsatz, Betr.: Arbeitseinsatz kriegsgefangener Juden, k APL, GDL, 746, Pismo Arbeitsamtu Biała-Podlaska z 28 X 1940 r., k Ibidem, Pismo z 5 XI 1940 r. w sprawie zatrudnienia żydowskich jeńców wojennych, k Także ibidem, Pismo z Wydziału Praca w Urzędzie Generalnego Gubernatora do kierownika Wydziału Praca przy Szefie Dystryktu Lublin, Kraków 13 XI 1940 oraz odpowiedź na to pismo z 20 XI 1940 r., k. 266 i Ibidem, Pismo Arbeitsamtu Biała-Podlaska w sprawie z 11 listopada w sprawie zatrudniania ludności żydowskiej, k W drogę wysłani zostali już 5 listopada pod eskortą oficera i 10 żołnierzy; ibidem, 280, Telegramy o transportach internowanych jeńców wojennych, Telegram ze stalagu 2 B Hammerstein z 6 XI 1940 r., k Ibidem, 746, Judeneinsatz, An den Chef des Distrikts. Abteilung Innere Verwaltung. Unterabteilung Bevölkerungswesen und Fürsorge im Hause, Betr.: Judeneinsatz; hier: Kriegsgefangene, 26 XI 1940, k Ibidem, An den Herrn Leiter des Arbeitsamtes Lublin, Betr: Einsatz von ehemaligen jüdischen polnischen Kriegsgefangenen, 14 XII 1940, k

14 również kolejną 207-osobową grupę 57 oraz najprawdopodobniej następny transport liczący 98 jeńców wojennych, wysłany 11 grudnia z Hammerstein 58. Niestety, ponieważ autor notatki z 14 grudnia pozostaje nieznany (widnieje pod nią jedynie nieczytelny podpis), nie ma pewności, do jakiej miejscowości odnosi się określenie tutejszy obóz. Można przypuszczać, że chodzi o obóz przy ul. Lipowej, tak bowiem określano go w innych zachowanych dokumentach niemieckich. Wskazuje na to ostatnie zdanie: alles Weitere zwecks Erfassung dieser jüdischen Zwangsarbeiter mit dem SS-Judenlager Lublin zu vereinbaren (wszystkie dalsze czynności dla ewidencji tych żydowskich robotników przymusowych uzgodnić z obozem SS dla Żydów w Lublinie). Potwierdza to sprawozdanie Rady Żydowskiej z sytuacji w obozie przy ul. Lipowej 7. Zgodnie z tym świadectwem w dniach 10, 11, 13 i 16 grudnia 1940 r. przywieziono do Lublina transporty jeńców żydowskich, tak że w stanie obozu na dzień 6 stycznia 1941 r. było ich 518, obok 15 żydowskich więźniów cywilnych i 192 Polaków 59. W kilka tygodni później do osadzonych dołączyło kolejnych 1532 jeńców, a całkowita liczba żydowskich więźniów obozu wynosiła na początku lutego 1941 r osób 60. Wprawdzie Meirtchak podaje ponad 3000 nazwisk jeńców, którzy mieli trafić na Lipową na przełomie 1940 i 1941 r., nie można jednak na podstawie dostępnych mi dokumentów niemieckich potwierdzić takiej liczby 61. Nie zachowały się też informacje na temat następnych dużych transportów w tym czasie. W miesiącach późniejszych do obozu przybywały niewielkie transporty względnie pojedyncze osoby. I tak Wydział Rejestracyjno-Informacyjny Rady Żydowskiej odnotował przybycie w marcu 1941 r. do Lublina dalszych 11 jeńców września tego roku przyjęto do obozu Leona Schmuelsona 63, a dzień później przekazano do Judenlager Lipowa niewymienionego z nazwiska jeńca ze stalagu IA Stablack 64. W sumie w świetle informacji Rady 57 Zob. APL, GDL, 746, Judeneinsatz, Odpis z 10 grudnia telegramu z 9 z informacją o wysłaniu 207 polsko-żydowskich jeńców wojennych do Ryk, k Do tutejszego obozu przekazani zostali 11 XII 1940 r., ibidem, k APL, GDL, 280, Telegramy o transportach internowanych jeńców wojennych, Telegram z Hammerstein z 11 XII 1940 r., k APL, RŻL, 6, Stan ludzi skoszarowanych w Obozie, k Zob. ibidem, 6, Sprawozdanie z działalności Wydziału Rejestracyjno-Informacyjnego za m. luty 1941, k. 44; ibidem, 3, k. 108 i 133. Zob. także APL, GDL, 901, Imienny wykaz 1183 jeńców wysłanych z Görlitz 23 I 1941, k Do obozu formalnie zostali przyjęci 25 stycznia. 61 Meirtchak, Żydzi żołnierze wojsk polskich..., Lista Żydów, jeńców wojennych więzionych w Lublinie na ul. Lipowej 7, s Wśród więźniów obozu autor umieścił nazwisko Emanuela Singera, który w rzeczywistości deportowany został do Białej Podlaskiej i nigdy nie był więziony w Lublinie. Zob. AYV, 03/822, Relacja E. Singera. Podobnie w wykazie znalazł się ur. w 1912 r. Saul Agronin, kiedy wiadomo, że pochodzący z Wilna Saul Argonin trafił nie na Lipową, ale do Białej Podlaskiej. 62 APL, RŻL, 6, Sprawozdanie z działalności Wydziału Rejestracyjno-Informacyjnego za marzec 1941, Lublin, 2 IV 1941 r., k APMM, KL Lublin, I b 5, v. 1, k APL, GDL, 280, s Zob. także Grudzińska, Rezler-Wasielewska, Lublin, Lipowa 7..., s

15 Żydowskiej we wrześniu 1941 r. do obozu trafiło 17 nowych jeńców 65. W zestawieniu imiennym członków XV kolumny roboczej zwraca uwagę 6 więźniów przyjętych do obozu 20 października 66. Charakterystyczne, że przynajmniej 4 z nich urodziło się na terenach, które po I wojnie światowej wchodziły w skład ZSRR. Zważywszy, że także zdecydowana większość więźniów Lipowej pochodziła z dawnych Kresów, nie ułatwia to odpowiedzi, czy owego dnia przyjęto do obozu jakąś grupę Żydów polskich, czy jednak jeńców sowieckich pochodzenia żydowskiego, o których wspominał Roman Fiszer. Relacjonując swój pobyt w obozie przy ul. Lipowej, podał on, że w miesiącu październiku 1941 r. sprowadzono około stu jeńców rosyjskich. Byli między nimi Żydzi, Ukraińcy i Rosjanie. Mieli to być fachowcy wyłowieni z obozu jeńców radzieckich w Chełmie, który był w trakcie likwidacji. Tych nielicznych fachowców przysłano do nas. [...] Jeńcy, którzy przyszli do naszego obozu byli zupełnie fizycznie wyczerpani, tak że codziennie kilku z nich umierało 67. Od stycznia 1941 aż do listopada 1943 r. jeńcy wojenni stanowili najliczniejszą grupę więźniów, chociaż przez cały czas w obozie zatrudniani byli cywile, najpierw z getta w Lublinie, w późniejszym okresie także z przychodzących do Lublina transportów, w charakterze początkowo tylko robotników przymusowych, od wiosny 1942 r. już formalnych więźniów obozu 68. Funkcje i funkcjonowanie obozu Obok więźniów żydowskich w obozie osadzano także Polaków. Brak wprawdzie dokładniejszych danych nad temat tej grupy więźniów, wiadomo jednak, że na początku stycznia 1941 r. na Lipowej przebywało 192 takich więźniów 69, a w połowie lutego ponad 200. Z reguły były to osoby, które nie wywiązały się z realizacji obowiązkowych kontyngentów lub dopuściły się innych wykroczeń przeciw prawu okupacyjnemu. Umieszczani w odrębnej od Żydów części obozu 70, podlegali podobnie jak oni obozo- 65 APL, RŻL, 6, Sprawozdanie z działalności Wydziału Rejestracyjno-Informacyjnego za wrzesień 1941, Lublin, 8 X 1941 r., k APMM, KL Lublin, I b 5, v. 1, k AŻIH, 301/2808, Relacja Romana Fiszera, k Określenie liczby więźniów cywilnych jest z uwagi na stan zachowania źródeł niemożliwe. Jednak bezpośrednio po przybyciu jeńców liczba pracujących w obozie [cywilów] straciła na znaczeniu. We wspomnieniach ocalałych podawane są sprzeczne informacje. Kiedy przywieziony z Warszawy w maju 1943 r. Józef Sterdyner mówił o 200 cywilach, to Jakub Frank utrzymuje, że tylko w jego warsztacie krawieckim zatrudnionych było 475 więźniów w zdecydowanej większości cywilnych. Fiszer zapamiętał, że od likwidacji getta w Lublinie zaczął się systematyczny dopływ Żydów cywilów do naszego obozu, AŻIH, 301/2808, Relacja Romana Fiszera, k Byli to najprawdopodobniej chłopi z terenu gminy Jaszczów. Ponad 200 osób, w tym 30 kobiet, osadzono w obozie 27 XI 1940 r. za niedostarczenie zboża. Kobiety zwolniono około 20 grudnia, mężczyzn 27 III 1941 r. Z tej grupy w wyniku wyczerpania zmarło 3 mężczyzn, AIPN Lu, OKL/Ds. 8/70, t. 1, Sprawozdanie z ustaleń w sprawie, k Zob. także Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta..., s , Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung..., s Polska i żydowska część były odgrodzone od siebie drutem kolczastym i obowiązywał mię- 50

16 wemu reżimowi i zobowiązani byli do pracy przymusowej. Z tą zasadniczą różnicą, że ich pobyt przy ul. Lipowej miał charakter czasowy i po odbyciu kary bądź uregulowaniu zaległości kontyngentowych przez rodzinę mogli opuścić obóz. Obecność Polaków wskazuje na wielofunkcyjny charakter obozu przy ul. Lipowej. Oprócz podstawowej funkcji obozu pracy i karnego, zarówno dla Polaków, jak i Żydów 71, pełnił też funkcję punktu zbornego dla Żydów kierowanych do pracy w innych obozach na terenie dystryktu oraz obozu przejściowego. Tutaj kierowano niektóre z przychodzących do Lublina transportów żydowskich, które poddawano często krwawym selekcjom: część deportowanych zatrzymywano na Lipowej, resztę wysyłano do innych obozów 72. Właśnie na Lipową trafili w lutym 1940 r. Żydzi szczecińscy, zanim rozlokowano ich w Piaskach, Głusku, Bychawie czy Bełżycach 73. Był też obozem przejściowym dla zwalnianych ze stalagów w Niemczech polskich jeńców wojennych pochodzenia żydowskiego. Od lutego do maja 1940 r. skierowano tutaj w sumie 3324 jeńców 74. Najbardziej tragiczne były losy pierwszej grupy liczącej 1357 osób, która trafiła na Lipową w połowie lutego 1940 r. 884 jeńców zwolniono, pozostałych skierowano pieszo w stronę Białej Podlaskiej. W trakcie przemarszu duża część jeńców została wymordowana 75. Deportowanych do Lublina kolejnymi transportami po krótkim pobycie w obozie zwalniano. Pod koniec 1940 r. zrezygnowano jednak z tej praktyki i kierowanych tu jeńców wojennych przetrzymywano bezterminowo w charakterze taniej siły roboczej. W 1940 r., przy zwalnianiu ze stalagów Żydów pochodzących z Generalnej Guberni przeważnie puszczano wolno, natomiast część pochodzących z Kresów Wschodnich z nieznanych powodów zatrzymano w obozach jenieckich. Jeszcze kilka miesięcy dzy nimi zakaz przechodzenia. Były przypadki zeznawał po wojnie naoczny świadek że ktoś z polskiej części znalazł się w części, gdzie przebywali Żydzi to Niemcy tak go zbili, że popękała mu skóra na głowie, a nawet były przypadki, że Niemcy zabijali tego, który naruszał ten zakaz, AIPN Lu, OKL/Ds. 8/70, t. 2, Protokół przesłuchania świadka Stanisława Kwiatkowskiego, 1 VII 1974, k Możliwe, że na Lipowej stosowano się do zarządzenia z 16 VII 1940 r. nakazującego oddzielenie w obozach pracy przymusowej Polaków i Żydów I 1941 r. przekazano do obozu 20 Żydów pochwyconych w trakcie obławy na trudniących się nielegalnym handlem, Józef Kasperek, Kronika wydarzeń w Lublinie w okresie okupacji hitlerowskiej, Lublin 1983, s W obozie na Lipowej były też bunkry, w których zamykano ludzi. Tam sprowadzano ludzi na specjalne bicia, AŻIH, 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum z 29 XII 1945 r. Potwierdza to polski więzień, który widział, jak na początku lutego 1941 roku nieznani SS-mani przywieźli 3 młode Żydówki. Kobiety rozebrano do bielizny i [Niemcy] wrzucili [je] do bunkra z wodą. Kobiety po 3 godzinach zmarły. Zwłoki wywieziono samochodem w nieznanym kierunku. AIPN Lu, OKL/Ds.S 8/70, t. 1, Protokół przesłuchania świadka Andrzeja Mroza z 2 III 1970 r., k Janina Kiełboń, Migracje ludności w dystrykcie lubelskim w latach , Lublin 1995, s. 136; AŻIH, 301/1454, Relacja Arona Fajgenbluma, k AŻIH, 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum. Autorka przebywała wtedy w szpitalu, gdzie hospitalizowano część Żydów szczecińskich. 74 APL, RŻL, 8, Sprawozdanie Rady Żydowskiej za okres od 1 IX 1939 do 1 IX 1940 r. W innym miejscu mowa jest o 3224, w tym 112 cywilach. APL, RŻL, 133, k AŻIH, 301/757, Relacja Zurecha Piekarskiego, jednego z nielicznych, którym udało się przetrwać marsz do Białej Podlaskiej. 51

17 wcześniej zwalnianie polskich jeńców wojennych mieszkających po sowieckiej stronie granicy nie stanowiło problemu dla władz niemieckich. Co więcej, to z ich inicjatywy doszło w dniach od 24 października do 15 listopada 1939 r. do dwustronnej wymiany jeńców: władze niemieckie przekazały około 17 tys. polskich jeńców, sowieckie zaś ponad 40 tys., w tym także takich Żydów, którzy prosili o prawo pozostania 76. Wprawdzie wymiana miała miejsce w sporadycznych, jak się wydaje, przypadkach także w latach , ale nie objęła wszystkich jeńców. Chociaż w obozach po obu stronach granicy nadal przebywali żołnierze i podoficerowie, którzy zapewne z powodu panującego tam bałaganu tuż po zakończeniu kampanii wrześniowej nie zostali przekazani drugiej stronie, umowę uznano najprawdopodobniej za wypełnioną 78. Prowadziło to do incydentów przypominających pierwsze tygodnie funkcjonowania nowej, sowiecko-niemieckiej linii granicznej. Dowodzi tego zdarzenie opisane przez starostę powiatowego zamojskiego w liście z 19 marca 1940 r. do gubernatora dystryktu. Przedmiotem interwencji niemieckiego urzędnika było 72 polskich jeńców wojennych, zwolnionych z obozu jenieckiego. Opuszczając stalag, otrzymali zaświadczenia (Passierscheine), które miały ich uprawniać do powrotu w strony rodzinne, znajdujące się teraz w sowieckiej strefie interesów. Okazało się jednak, że dla radzieckich pograniczników dokument wystawiony przez władze niemieckie nie miał żadnej wartości, wobec czego zwolnionych zawrócili znad granicy. Tych, którzy mimo tego próbowali granicę przekroczyć, zastrzelono. Pozostali krążyli w pobliżu granicy w okolicach Tomaszowa i Bełżca, wyczekując okazji do jej przekroczenia. Wobec takiej bez wątpienia niepożądanej sytuacji, starosta postulował tymczasowe przeniesienie, jak się wyraził, tych elementów, wśród których obok Polaków znajdowali się i Ukraińcy, i Żydzi, w inne rejony dystryktu i oddanie ich pod opiekę polskich i ukraińskich organizacji charytatywnych oraz Rady Żydowskiej. Zwracał też uwagę na konieczność uzyskania drogą dyplomatyczną przed zwalnianiem takich ludzi stosownej zgody strony radzieckiej 79. Pozostającym w obozach jenieckich Żydom tłumaczono czasami, że ich sytuacja spowodowana jest brakiem zgody władz sowieckich na ich przyjęcie 80. W obliczu groźby pozostawania z powodów formalnych na czas nieokreślony w niewoli niemieckiej jeńcy pochodzenia żydowskiego próbowali skorzystać z furtki, jaką dawała im przeprowadzona najpierw na polskich Kresach Wschodnich, następnie na Litwie paszportyzacja. Na adres konsulatu radzieckiego w Berlinie napływały więc wnioski o nadanie obywatelstwa względnie rejestrację jako obywateli radzieckich, natomiast na biurka niemieckich decydentów trafiały pisma zarówno od samych zainteresowa- 76 Sławomir Dębski, Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie , Warszawa 2007, s Zob. Grudzińska, Rezler-Wasielewska, Lublin, Lipowa 7..., s. 494, przypis Tę informację (z 14 VII 2009 r.) zawdzięczam panu Sławomirowi Dębskiemu za co bardzo dziękuję. 79 APL, GDL, 913, Starosta powiatowy zamojski do gubernatora dystryktu w sprawie zwolnionych polskich jeńców wojennych, 19 III 1940 r., k Zob. np. AYV, 03/822, Relacja E. Singera, k

18 nych, jak i ich bliskich z prośbą o zwolnienie. Niemieckim władzom przedkładano zaświadczenia o uzyskaniu bądź posiadaniu obywatelstwa litewskiego, ukraińskiego czy białoruskiego, a w jednym znanym przypadku nawet amerykańskiego. We wnioskach figurowały często dane osobowe w nowym brzmieniu. I tak np. deportowany 5 XI 1940 r. z Hammerstein do Białej Podlaskiej Chaim Lidski widniał w załączonym dokumencie jako Chaimas Lidskis, a Lipman Aronowicz z Wilna stał się teraz Lipmanem Aronowičem. Z dostępnej dokumentacji wynika, że wnioski zainteresowanych nie doczekały się rozpatrzenia przez komendantów macierzystych obozów jenieckich i trafiły za przeniesionymi tymczasem jeńcami najpierw do władz stalagów Hammerstein i Görlitz, a następnie dystryktu lubelskiego. Wojskowi, przekonani, że sprawa nie leży już w zakresie ich kompetencji, przekierowywali petycje do właściwych, jak im się wydawało, urzędów z prośbą o dalsze rozpatrzenie. Jeńcy nawet po zwolnieniu ze stalagów nie rezygnowali z prób odzyskania wolności, wywołując tym konsternację lokalnej administracji cywilnej. Zdezorientowany Arbeitsamt w Białej Podlaskiej w piśmie z 11 grudnia 1940 r. prosił Abteilung Arbeit w Lublinie o instrukcje, jak należy postępować w przypadkach, kiedy osadzeni w Białej Podlaskiej jeńcy przedkładali za pośrednictwem Judenratu zaświadczenia potwierdzające obywatelstwo litewskie z wnioskiem o zwolnienie z pracy przymusowej 81. Dalsze koleje tych starań są nieznane, ale przykład Lipmana Aronowicza, który pozostawał przy ul. Lipowej aż do likwidacji obozu, zdaje się wskazywać, że zakończyły się niepowodzeniem, a pochodzący z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej byli żołnierze i podoficerowie Wojska Polskiego aż do listopada 1943 r. pozostali największą grupą więźniów Lipowa Judenlager 82. Polskich jeńców wojennych pochodzenia żydowskiego osadzonych na Lipowej na przełomie 1940 i 1941 r. zakwaterowano w pięciu na wpół rozwalonych stajniach, pełnych dziur w ścianach i dachu. Spali człowiek przy człowieku na trzypiętrowych pryczach w straszliwych warunkach, urągających wszelkim zasadom higieny. Początkowo w obozie nie było czynnych urządzeń sanitarnych, wobec czego więźniów prowadzono czasami do łaźni miejskiej. Równie fatalne jak warunki lokalowe było wyżywienie. Na dzienną rację dorosłego, ciężko pracującego człowieka składało się 1/2 kg chleba, dwa razy dziennie gorzka kawa, na obiad zupa bez mięsa i tłuszczów. Początkowo sytuację ratowały otrzymywane z domu paczki większość z osadzonych tu jeńców pochodziła z Kresów jednak po wybuchu wojny ze Związkiem Radzieckim korespondencja z rodzinami i płynąca stamtąd pomoc się urwała 83. Po 22 czerwca 1941 r. nasza sytuacja wspominali byli więźniowie stała się bardzo ciężka, dosłownie głodowaliśmy 84. Jedynym dodatkowym oprócz ograniczonej pomocy z getta 81 APL, GDL, 746, k Grudzińska, Rezler-Wasielewska, Lublin, Lipowa 7..., s O ile jeszcze w maju i czerwcu 1941 r. dostarczono do obozu odpowiednio 2550 i 2316 paczek, o tyle w sierpniu było ich tylko 335, APL, RŻL, 6, k AŻIH, Ring. nr 377, Obóz żydowskich jeńców wojennych. Relacja spisana pod koniec lutego 1942 r. na podstawie świadectwa dwóch zwolnionych Żydów, byłych żołnierzy Wojska Polskiego, k

19 źródłem żywności były racje organizowane przez pracujących poza terenem obozu. Na ten proceder Niemcy mieli patrzeć przez palce, urządzając jednak od czasu do czasu pokazowe egzekucje 85. Z głodu okradano też obozowe magazyny z żywnością, co w przypadku pochwycenia na gorącym uczynku karano śmiercią. Więźniom w mundurach, wśród których byli również wyśmienici i wybitni fachowcy, przydzielono prace, które dotychczas wykonywali rzemieślnicy z lubelskiego getta. Część z nich pracowała w warsztatach, pozostałych zatrudniono m.in. przy rozbudowie obozu o parcelę nazwaną przez więźniów Dolf-Platz, od zniekształconego nazwiska SS-mana nadzorującego prace, Hermanna Dolpa. Więźniowie pracowali też na starym lotnisku, najpierw przy budowie obozu, następnie przy rozładunku i segregacji ubrań zamordowanych w obozach śmierci, kilkuset postawiono do dyspozycji Wehrmachtu do rozładunku wagonów kolejowych, obsługi parku samochodowego czy pracy w szpitalach wojskowych; podobną liczbę odstąpiono komendanturze Majdanka, gdzie nie tylko wykorzystywano ich przy budowie obozu, ale także do grzebania pomordowanych i zmarłych jeńców radzieckich 86. Nie był to jedyny wypadek, kiedy jeńców zatrudniono w takim charakterze. Józef Birger podał do protokołu w roku 1947, że w lutym lub marcu 1941 r. wybrano grupę jeńców i ciężarówkami zawieziono do jakiegoś podlubelskiego lasu, gdzie kazano im wykopać doły. Następnie przywieziono kilka samochodów dobrze ubranych cywilów o prezencji inteligentów, których zamordowano strzałem w tył głowy 87. Zachowany rozkaz komendanta Mohwinkla z 8 czerwca 1942 r. zdawałby się sugerować, że wymiar pracy wynosił 10 godzin z półgodzinną przerwą śniadaniową i godzinną na spożycie obiadu, a w niedziele i święta 6 godzin z 30-minutową przerwą 88. Wydaje się jednak, że te regulacje odnosiły się wyłącznie i zapewne znając praktyki z innych obozów dla Żydów w ograniczonym zakresie do robotników wykwalifikowanych. Pozostałych zmuszano do pracy od rana do wieczora, w porze letniej nawet do godz. 21 czy 22, a niekiedy jeszcze dłużej. Więźniowie byli nieustannie poganiani, bici, a nawet zabijani za wszelkie uchybienia. Szczególnie ciężkie warunki pracy panowały przy rozbudowie obozu na placu Dolfa, gdzie przy i tak uciążliwych warunkach terenowych nad pracującymi znęcali się ze szczególną zajadłością nadzorujący ich SSmani Dolp i Dornberger, tak że nie było dnia, żeby kilku nie wracało poturbowanych. Ten ostatni pozbawił robotników przerwy obiadowej i storpedował inicjatywę kobiet z getta, by dostarczać im posiłki. Równie źle zapamiętano prace wykonywane na zle- 85 AYV, 03/2292, Zeznanie Józefa Reznika, k. 10; AŻIH, Ring. nr 377, k A. Żmijewska-Wiśniewska, Zeznania szefa krematorium Ericha Muhsfelda na temat byłego obozu koncentracyjnego w Lublinie, Zeszyty Majdanka 1999, t. 20, s. 23; O zmuszaniu jeńców do grzebania zmarłych wspomniał też Mieczysław Gruber. Zob. AŻIH, 301/41, k AIPN Lu, OKL/Ds. 8/70, t. 1, Protokół przesłuchania świadka Józefa Birgera, Łódź 13 VIII 1947 r., k APL, DAW, 1, Rozkaz W. Mohwinkla dotyczący organizacji dnia pracy w DAW Lublin, k Praca zatrudnionego w ślusarni Henryka Bryskiera trwała 12 godzin, od 6 rano do 18 wieczorem, z godzinną przerwą obiadową, Henryk Bryskier, Żydzi pod swastyką czyli getto w Warszawie w XX wieku, Warszawa 1993, s. 280 i

20 cenie i pod kierunkiem SS-Unterscharführera Hausberga, który narzucał katorżnicze tempo pracy. Przez cały dzień roboczy nie dawał chwili wytchnienia, taczki z betonem więźniowie musieli pchać w biegu, a polecenia wydawał, nie używając słów za to bijąc bezlitośnie za niezrozumienie jego intencji. Oprócz załogi obozowej śmiertelne zagrożenie dla osadzonych przy Lipowej więźniów stanowiły selekcje. Wprawdzie w Judenlager Lipowa nigdy nie przyjęły rozmiarów spotykanych na Majdanku czy innych obozach pracy przymusowej dla Żydów, we wspomnieniach ocalałych pojawiają się wzmianki o znikaniu chorych, niezdolnych do pracy czy po prostu zbędnych więźniów 89. Jedną z takich selekcji zapamiętał Aron Fajgenblum, który opisał przypadek wydzielenia spośród cywilów osadzonych w obozie 330, jak się wydaje zdrowych, Żydów w celu przekazania do KL Lublin. W trakcie tej operacji zastrzelono 9 osób i zraniono 3 inne, próbujące wydostać się z grupy przeznaczonych do przeniesienia. Podobną scenę zapamiętał Jakub Frank. Na drugi dzień po likwidacji getta na Majdanie Tatarskim, także w obozie przy ul. Lipowej zarządzono złowieszczy apel generalny, ponieważ zawsze, jak zapamiętał świadek tych wydarzeń, przy takich okazjach dochodziło do zabijania lub innych działań grożących śmiercią ( some action, to be involved in death ). Kierowany złym przeczuciem Frank wysłał swojego małoletniego syna do izby chorych pod pretekstem złego samopoczucia. W trakcie apelu Mohwinkel wyprowadził z szeregu 6-letniego syna innego prominentnego więźnia, Jakuba Blanka, i odstawił na boku. Kiedy próby interwencji u komendanta zakończyły się fiaskiem, ponieważ, jak ten stwierdził, sam Globocnik zarządził usunięcie dzieci z obozu Blank za milczącym przyzwoleniem przeprowadzającego selekcję SS-mana przyłączył się do syna. Obaj zostali zabrani z obozu i nikt ich więcej nie widział 90. Oprócz selekcji więźniów dziesiątkowały choroby. Największa epidemia była związana ze wspomnianą już pracą kilkusetosobowej grupy jeńców przy budowie obozu na Majdanku. Kiedy okazało się, że pracujący tam jeńcy radzieccy masowo umierają 89 Zob. także Schwindt, Das Konzentrations- und Vernichtungslager Majdanek..., s. 239, na podstawie wyroku w sprawie przeciw Mohwinklowi. O odsyłaniu słabych wspominał także Jakub Frank ( Lewis, Frank, Himmler s Jewish Tailor..., s. 53). Podobnie Bryskier relacjonował, że choroba lub niezdolność do pracy oznaczały pewną śmierć. W takim wypadku zostałbym pisał odesłany na KL i spopielony, Bryskier, Żydzi pod swastyką..., s Również Sterdyner podał w 1944 r. do protokołu, że niezdolnych do dalszej pracy systematycznie zbierali w grupy po i odprowadzali na Majdanek, APMM, Fotokopie, XIX-402, Protokoły przesłuchań dotyczących zbrodni hitlerowskich na Majdanku i w lesie krępieckim, Protokół przesłuchania świadka Józefa Sterdynera. 90 Lewis, Frank, Himmler s Jewish Tailor..., s Żona Jakuba Blanka Rachel jeszcze wiele lat po tych zdarzeniach była przekonana, że jej zamordowanemu mężowi i kilku innym więźniom podobnie jak Jakubowi Frankowi, którego faktycznie z Lipowej 2 XI 1943 r. wyprowadzono i osadzono w więzieniu na Zamku lubelskim zaoferowano ratunek w postaci przeniesienia z obozu. Ten jednak, nie chcąc pozostawić syna bez opieki, zdecydował się pozostać na Lipowej i dzień później w świetle wspomnień Rachel poprowadzono go wraz z pozostałymi na Majdanek, gdzie zginął, o czym świadczyć miała znaleziona przez jedną z więźniarek legitymacja wystawiona na jego nazwisko, APMM, Fotokopie, XIX-1976/I, Protokoły przesłuchań świadków żydowskich kobiet z postępowania przygotowawczego w procesie w Düsseldorfie, k