IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Paweł Bożyk Referat na Kongres Ekonomistów Polskich listopada 2013 r. DROGI WYCHODZENIA UNII EUROPEJSKIEJ Z KRYZYSU; MIEJSCE POLSKI Czy kryzys gospodarki światowej, zwany kryzysem finansowym, zbliża się ku końcowi, czy też ulega pogłębieniu? Na pytanie to udzielane są krańcowo różne odpowiedzi. Sektor finansowy, który odbudował się po bessie roku 2008, uważa, że kryzys przeszedł już do historii. Odwrotne odczucia prezentuje sektor realny, notujący wciąż spadki produkcji bądź bardzo niskie tempo jej wzrostu. Wysokie i rosnące jest za to bezrobocie. 1. Specyfika współczesnego kryzysu Kryzys, z którym mamy od kilku lat do czynienia jest nie tylko kryzysem nadprodukcji i wysokiego bezrobocia, jednocześnie jest to kryzys systemu nazywanego neoliberalizmem, regulującego do dziś funkcjonowanie gospodarki i życia społecznego. Kryzysy systemowe zdarzają się rzadko, szczególnie głęboki miał miejsce w latach , nieco mniejszy na przełomie lat 70-tych i 80-tych. Wymagają one nie tylko naprawy sfery produkcji lecz także głębokich reform mechanizmu funkcjonowania gospodarki. Kryzysy nadprodukcji, które dość często występowały w pojedynczych krajach, a niekiedy także w ich grupach, dotyczyły prawie zawsze sfery materialnej, można było je usunąć korygując strategię rozwoju bądź niektóre jej elementy. Po raz pierwszy zmiany systemowe były niezbędne dla przeciwdziałania kryzysowi , bez nich byłby on jeszcze dotkliwszy i zapewne nie można byłoby się z nim uporać przez długie lata. Zmiany te były jednak o wiele łatwiejsze do przeprowadzenia, niż te, które niezbędne są współcześnie. Kryzys był kryzysem nadprodukcji w warunkach liberalizmu zdefiniowanego przez klasyczną teorię ekonomiczną. Adam Smith i David Ricardo, twórcy ekonomii klasycznej, wypowiadali się za tzw. swobodą naturalną w gospodarce ale jednocześnie ostrzegali przed możliwością naruszania tej swobody przez najsilniejsze przedsiębiorstwa i inne podmioty rynkowe; wtedy ekonomiści ci dopuszczali interwencjonizm państwa w 1

2 obronie interesów społeczeństwa, zwłaszcza jednostek słabszych. Na szerszą skalę uczynił to John M. Keynes. Kryzys , zwany kryzysem finansowym, daleko wykracza poza sferę materialną. Jego zasady sformułowali Friedrich Hayek i Milton Friedman. Zgodnie z nimi nie istnieje uzasadnienie dla jakiejkolwiek interwencji państwa, także we wskazanym przez A. Smitha i D. Ricardo przypadku. Zdaniem Hayeka i Friedmana neoliberalizm ma szanse na długowieczność, posiada on bowiem zdolność samonaprawy. Co więcej, samonaprawa ta dotyczy nie tylko skali mikro- lecz także makroekonomicznej. W jej ramach neoliberalizm zapobiega powstawaniu kryzysów i patologii z nim związanych. Wystrzegać się więc należy jakiegokolwiek naruszania mechanizmów samoregulujących. Jeżeli nawet w praktyce występują od czasu do czasu drobne zakłócenia równowagi i pewne objawy kryzysowe to świadczy to raczej o tym, że państwo niepostrzeżenie interweniowało w jakiejś formie i zepsuło gospodarkę. Naprawa powinna się więc sprowadzać do eliminacji interwencjonizmu w każdej postaci. Co trzeba robić, gdy zawiodą mechanizmy samoregulujące i mimo wszystko pojawi się kryzys, choć nie powinien się pojawić? Tak jest przecież obecnie. Wbrew zapewnieniom kapłanów neoliberalizmu kryzys stał się faktem. Odpowiadają oni na to konsekwentnie, bez wahania: to nie wina neoliberalizmu, to wina wtrącania się państw do gospodarki. Gdyby państwo było neutralne systemowo, nie byłoby kryzysu, ale państwo nie chce być neutralne, jednym sprzyja, innych dyskryminuje. Recepta jest więc prosta całkowita eliminacja państwa z gospodarki. Takiemu punktowi widzenia nie brakuje wciąż zwolenników, choć dla większości ekonomistów ich poglądy są egzotyczne. Kpi z nich noblista Paul Krugman, mający zgoła inne spojrzenie na drogę wyjścia z obecnego kryzysu. Krugmanowi bliższe są poglądy postkeynesowskie szukające rozwiązania w rozmontowaniu kanonów neoliberalizmu. Polityka monetarna państwa powinna być łagodniejsza, a wydatki rządowe większe. Nie boi się on inflacji lecz recesji. Zaleca zwiększanie deficytów budżetowych i zadłużenia. Polityka trudnego pieniądza doprowadziła do jego braków w produkcji i handlu, co zakrawa na żarty w sytuacji gdy kapitał spekulacyjny zwiększa się w postępie geometrycznym. Pieniądz rodzi pieniądz, ale nie generuje rozwoju gospodarczego. 2. Patologie gospodarki neoliberalnej U źródeł obecnego kryzysu gospodarczego znalazła się hipoteza ekonomii klasycznej o niezależności sfery pieniężnej i realnej. Uzasadniła ona oddzielenie się obrotu finansowego 2

3 od produkcji, inwestycji, konsumpcji i handlu. 1 Obrót ten uznany został przy tym za ważny czynnik pomnażania dochodu narodowego. W efekcie rozpoczęty został proces szybkiej rozbudowy sektora bankowego, a spod kontroli państwa wyjęte zostały nie tylko banki centralne lecz także banki komercyjne. Uznano je za podmioty gospodarcze doskonale znające reguły rynku, zdolne do podejmowania decyzji optymalnych nie tylko z punktu widzenia interesów bankowych lecz także przy wzięciu pod uwagę potrzeb gospodarki jako całości. Twierdzenie to stało się paradygmatem ekonomii neoliberalnej zwanej nową ekonomią. Według tego paradygmatu ustalanie przez państwo zasad funkcjonowania banków jest niezgodne z optymalnością decyzji bankowych, a tym samym szkodzi rozwojowi gospodarczemu. Nie zakwestionowano jedynie odpowiedzialności państwa za emisję pieniądza, choć ortodoksyjni neoliberałowie proponowali pozbawić państwo i tej formy oddziaływania na obrót finansowy. W efekcie tych zmian obrót finansowy zarówno w skali poszczególnych krajów jak też w skali globalnej wymknął się spod wszelkiej kontroli. Banki przystąpiły do maksymalizacji swoich korzyści finansowych nie bacząc na sytuację innych podmiotów gospodarczych. Wkrótce pojawiły się na rynku nowe instytucje finansowe, głównie o charakterze spekulacyjnym, udzielające kredytów hipotecznych bądź emitujące różnego typu obligacje. Obok nich powstały też towarzystwa ubezpieczeniowe, instytucje pośrednictwa inwestycyjnego, fundusze emerytalne itp. Nabrały one szybko charakteru globalnego, tworząc grupy kapitałowe, zrzeszające banki, fundusze i towarzystwa narodowe. To one zintensyfikowały przepływ kapitału portfelowego (głównie o charakterze spekulacyjnym) w skali międzynarodowej. Co więcej, z biegiem lat coraz większa była wymiana funduszy finansowych między różnymi bankami i grupami kapitałowymi. Jedne udzielały pożyczek drugim w skali niespotykanej nigdy wcześniej, a wszystko po to, by czerpać z tego tytułu coraz większe zyski spekulacyjne. Te wzajemne powiązania finansowe tłumaczą globalny charakter kryzysu finansowego. Czy istnieje szansa, by pieniądz powrócił do swej pierwotnej roli podporządkowanej sferze materialnej, zwłaszcza produkcji i konsumpcji? Na to pytanie odpowiedzieć należy negatywnie. Sfera finansowa odgrywa dziś o wiele ważniejszą rolę niż sfera materialna. Jednodniowe przepływy kapitału finansowego w skali świata są równe rocznej wartości handlu światowego. To w sferze finansowej powstają największe fortuny kapitałowe, tu są 1 Jerzy Żyżynski, Strukturalne przyczyny kryzysu finansowego, w: Światowy kryzys finansowy. Przyczyny i skutki, WSEI, Warszawa 2009, s

4 największe zarobki przyciągające najwybitniejsze umysły ekonomiczne. Sfera materialna jest tylko dodatkiem do sfery finansowej, bez kapitału finansowego produkcja niewiele dziś znaczy. Oczekiwanie, że kapitał finansowy zrezygnuje ze swej uprzywilejowanej pozycji na rzecz pro publico bono wydaje się więc całkowicie nierealne, zwłaszcza, że daleko wykroczył on poza granice narodowe. 3. Kryzys ekonomiczny w warunkach globalizacji Dopóki doktryna neoliberalizmu decydowała o polityce gospodarczej w Wielkiej Brytanii (thatcheryzm), a następnie w Stanach Zjednoczonych (reagonomika), co miało miejsce w ostatnim dwudziestoleciu poprzedniego wieku, kryzys w gospodarce światowej nie był tak dotkliwy jak współcześnie gdy doktrynie tej podporządkowana jest polityka gospodarcza bez mała całego świata (może poza Chinami i kilkoma innymi państwami). Efektem tego podporządkowania jest z jednej strony znaczne zmniejszenie bądź w ogóle likwidacja regulacyjnych funkcji państwa, z drugiej zaś brak takich funkcji pełnionych przez instytucje międzynarodowe bądź ponadnarodowe. 2 Zwolennicy neoliberalizmu uważają, że likwidacja regulacyjnych funkcji państwa służy w warunkach globalizacji poprawie efektywności gospodarczej. Zwiększa się przede wszystkim skala rynku; rynki narodowe stają się bowiem cząstką rynku globalnego; przy tym zarabiają na tym wszyscy; kraje duże i małe, przedsiębiorstwa wielkie i drobne, bogaci i biedni. Zwiększa się skala działalności gospodarczej, maleją jednostkowe koszty produkcji, marketingu, reklamy. Globalizacja w takim ujęciu, oznacza ich zdaniem niczym nieograniczony dostęp do rynków narodowych dla wszystkich zainteresowanych podmiotów gospodarczych, bez względu na kraj i region gospodarczy z którego pochodzą. Jest ona więc niczym innym, jak procesem tworzenia zliberalizowanego rynku towarów, usług i czynników produkcji w skali świata jako całości. Jeżeli tak jest, to dlaczego mechanizm neoliberalnej gospodarki, także w skali globalnej, funkcjonuje patologicznie; dlaczego jedne przedsiębiorstwa bankrutują i to nie zawsze te najgorsze, a drugie są coraz silniejsze ekonomicznie; czy tylko dlatego, że różna jest efektywność kapitału i produktywność pracy? Co gorsze, bankrutują na ogół przedsiębiorstwa w krajach słabiej rozwiniętych, a wzmacniają się w krajach silnych ekonomicznie. 2 W. Szymański, Niepewność i niestabilność gospodarcza. Gwałtowny wzrost i co dalej?, wyd. Difin, Warszawa 2011, s

5 A miało być przecież odwrotnie. Wprowadzeniu neoliberalizmu towarzyszyło twierdzenie, że umożliwi on krajom słabiej rozwiniętym przyspieszenie dynamiki rozwoju, a w konsekwencji stopniowe wyrównanie poziomów gospodarczych. Jednocześnie zwolennicy neoliberalizmu podkreślali, że wszystkie przedsiębiorstwa będą mieć jednakowe szanse i możliwości, bo polityka neoliberalna nie dyskryminuje małych i średnich przedsiębiorstw, nie preferując jednocześnie przedsiębiorstw wielkich, zwłaszcza korporacji transnarodowych. Niestety, o jednakowej sile przebicia przedsiębiorstw można było mówić 200 lat temu, za czasów doktryny liberalnej, gdy wszystkie przedsiębiorstwa były małe, a przemysł rozwijał się wyłącznie w kilku krajach najbardziej zaawansowanych ekonomicznie. We współczesnej gospodarce światowej założenie o równych szansach przedsiębiorstw, bez względu na ich rozmiary i kraj pochodzenia, mija się z rzeczywistością. Twórcy liberalizmu dopuszczali też pełnienie przez państwo funkcji korygujących patologie rynku, zwolennicy neoprotekcjonizmu nie przyjmują zaś tego do wiadomości. W efekcie, globalizacja postępuje w warunkach rosnącej zależności ekonomicznej między państwami i regionami. Jednocześnie ma miejsce zależność gospodarki globalnej od zmian zachodzących w poszczególnych regionach geograficznych, grupach krajów, a nawet w pojedynczych krajach. Tym samym globalizacja wywiera zróżnicowany wpływ na uczestników procesu, preferując najskuteczniejszych ekonomicznie i eliminując najsłabszych. 3 Gdyby obie te grupy podmiotów zlokalizowane były zarówno w krajach rozwiniętych gospodarczo, jak też w słabo rozwiniętych, globalizacja nie budziłaby takich kontrowersji, jakie budzi ona obecnie ze względu na koncentrację podmiotów najsilniejszych w krajach rozwiniętych, zaś najsłabszych w krajach słabo rozwiniętych. Najsilniejsze są korporacje transnarodowe kontrolujące trzy czwarte światowego rynku towarowego. W handlu światowym aż 40% przypada na powiązania wewnątrz 500 największych korporacji. Zasady kształtujące te powiązania daleko przy tym odbiegają od praw wolnego rynku i wolnego handlu. 4. Krucha pozycja Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu kryzysowi gospodarczemu Światowy kryzys gospodarczy odsłonił dwa słabe punkty Unii Europejskiej. Pierwszym było otwarcie ugrupowania dla kapitału, zwłaszcza spekulacyjnego spoza Unii. Drugim 3 J.E. Stiglitz, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s

6 pozbawienie przedsiębiorstw, banków, a także rządów narodowych możliwości wspólnej obrony przed tym kapitałem. W obliczu zagrożenia kryzysowego kraje członkowskie Unii Europejskiej zaczęły poszukiwać własnych dróg zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami globalizacji. W części krajów wyraziło się to w przedkładaniu interesów narodowych ponad wspólne, międzynarodowe. Jest to reakcja naturalna znajdująca potwierdzenia w każdej sytuacji kryzysowej. W efekcie narastać zaczęły różnice w polityce finansowej i budżetowej, płacowej i cenowej, socjalnej i emerytalnej. Nie pomogły rygory z tytułu przyjętych przez wszystkie kraje traktatów o strefie wolnego handlu i unii celnej, wspólnym rynku i unii walutowej oraz ekonomicznej. Naruszone zostały też rygory związane z wprowadzeniem wspólnej waluty euro, w tym nakładające na poszczególne kraje obowiązek przestrzegania 3-procentowego udziału deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto. Dotyczyło to w szczególności Grecji, Irlandii, Hiszpanii, Portugalii i Włoch. W trudnej sytuacji znalazły się też kraje Europy Środkowej i Wschodniej, w tym zwłaszcza Węgry i Polska. Wszystkie one uznane zostały przez agencje ratingowe za zagrożone kryzysem, co odbiło się negatywnie na poziomie oprocentowania obligacji (spadek) i zaciąganych kredytów (wzrost). Unia Europejska daleka jest od wypracowywania jednolitego podejścia do metod przeciwdziałania kryzysowi gospodarczemu. Przeważa pogląd, ze dobrą podstawę do tego stanowi wciąż polityka neoliberalna, musi być ona jednak konsekwentnie realizowana przez rządy narodowe i organizacje międzynarodowe. Pod pojęciem konsekwentnej realizacji, rozumie się przy tym kierowanie się tymi samymi zasadami ustalonymi w przeszłości przez zawarte przez kraje członkowskie traktaty, umowy, porozumienia. Rządy narodowe powinny przy tym unikać interwencjonizmu państwowego. Jako negatywny kliniczny przykład takiego interwencjonizmu wskazuje się Grecję, która, zdaniem krytyków unijnych, wręcz manipulowała danymi statystycznymi by wprowadzić pozostałe kraje członkowskie w błąd, w efekcie przekraczając poziomy szeregu parametrów ustalonych przez Unię, w tym zwłaszcza granice deficytu budżetowego. Na tym tle zrodził się pogląd przekształcenia Unii Europejskiej w ugrupowanie typu federalistycznego. Powstałaby wówczas możliwość zastąpienia zaleceń dyrektywami obligatoryjnymi zarówno dla rządów jak też podmiotów gospodarczych niższego szczebla. Uprościłoby to znacznie zdaniem zwolenników tego podejścia promowanie kierunków rozwoju Unii Europejskiej i konsekwentną realizację uchwalonych programów. Federacji państw-członków Unii Europejskiej nie należy jednak traktować jako panaceum na kryzys gospodarczy. Przede wszystkim dlatego, że państwa i obywatele jeszcze nie 6

7 dojrzeli do tego typu rozwiązania. Zwłaszcza państwa słabsze ekonomicznie obawiają się dominacji państw silniejszych. Nic więc dziwnego, że z dużą rezerwą odnoszą się do idei przekształcenia Unii Europejskiej w państwo federalistyczne. Ale nawet, gdyby tak się stało nie oznaczałoby to jeszcze uporania się z kryzysem neoliberalizmu. Dowodem tego twierdzenia są Stany Zjednoczone, państwo federacyjne, którego gospodarkę kryzys finansowy zaatakował w pierwszej kolejności. Niestety, krajom Unii Europejskiej daleko jeszcze do uznania doktryny neoliberalnej za kryzysogenne rozwiązanie systemowe. Mają one bowiem rozbieżne interesy związane z neoliberalizmem. Dla części krajów gospodarka neoliberalna jest rozwiązaniem korzystniejszym niż dla pozostałych. Uporanie się ze światowym kryzysem gospodarczym wymaga ponadkrajowej kontroli rynków finansowych. Obecnie nie istnieją jednak narzędzia i instytucje, które mogłyby zapewnić taką kontrolę. Nadzieje, iż uczynią to Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy nie ziściły się. W roku 2008, a więc w czasie apogeum światowego kryzysu finansowego zarówno Międzynarodowy Fundusz Walutowy, jak też Bank Światowy znalazły się w centrum krytyki, obciążano je słusznie odpowiedzialnością za upowszechnienie zasad neoliberalnych w świecie. To one wymuszały na dłużnikach podporządkowanie się zasadom konsensusu waszyngtońskiego z 1987 roku, które kodyfikowały neoliberalizm. Krytycy, a wśród nich Stiglitz, żądali przekształcenia Międzynarodowego Funduszu Walutowego w organizację ponadkrajowej kontroli światowych rynków finansowych. Bez takiej kontroli rynki te nigdy nie zmienią swej dotychczasowej polityki, której najważniejszym celem jest osiąganie maksymalnych zysków finansowych, te zaś w warunkach wolnego rynku zawsze należeć będą do wielkiego kapitału. Niestety, zarówno Międzynarodowy Fundusz Walutowy, jak też Bank Światowy szybko uporały się z tą krytyką, wróciły na swe pozycje sprzed kryzysu na światowym rynku finansowym i jak gdyby nic nadal są strażnikami zasad neoliberalizmu. Pozostały więc krajowe instytucje i ich narzędzia zabezpieczenia się przed ekspansją światowych rynków finansowych, czego przykładem może być polityka B. Obamy, w Stanach Zjednoczonych, a w Europie polityka A. Merkel w Niemczech i V. Orbana na Węgrzech. Oczywiście, spotyka się ona z krytyką ortodoksyjnych neoliberałów, czego przykładem może być również Polska. Neoliberałowie nie przyjmują do wiadomości nieadekwatnych w stosunku do potrzeb możliwości polityki neoliberalnej. Paradygmatem jest dla nich twierdzenie, iż neoliberalizm jest ponadczasowym rozwiązaniem systemowym, najlepszym z możliwych, a konsensus 7

8 waszyngtoński miernikiem prawidłowej polityki gospodarczej bazującej na neoliberalizmie. Każda polityka, która nie jest zgodna z tym konsensusem powinna być poddana korekcie, w innym przypadku rodzić będzie zjawiska patologiczne. Takimi kryteriami kierują się neoliberalni politycy, tak rozumują ekonomiści wykształceni w duchu doktryny neoliberalnej. 5. Proponowane drogi obrony Unii Europejskiej przed kryzysem finansowym Zarówno w Parlamencie Europejskim, jak też w Komisji Unii Europejskiej nie ma jasno określonej drogi wyjścia z kryzysu w jakim znajduje się obecna Unia. Ścierają się tam różne punkty widzenia, będące pochodną polityki ekonomicznej prowadzonej przez kraj, z którego wywodzą się dyskutanci. W najogólniejszym zarysie można wyróżnić trzy proponowane drogi wyjścia, przy czym różnice między nimi są w wielu przypadkach enigmatyczne. Najczęściej proponuje się konsekwentne trzymanie się zasad gospodarki neoliberalnej. Żądają tego ortodoksyjni neoliberałowie; ich zdaniem przyczyną kryzysu finansowego w Unii Europejskiej jest wciąż zbyt duża ingerencja państwa w funkcjonowanie gospodarki, co zakłóca działania mechanizmów rynkowych i rodzi zjawiska negatywne. Gospodarka całkowicie i wyłącznie podporządkowana mechanizmom wolnorynkowym sama oczyści się z bankrutów i pozwoli lepiej wykorzystać kapitał, pracę i technologię niż to mogą zrobić upadające przedsiębiorstwa. Tym samym zniknie pożywka dla kapitału spekulacyjnego i jego zainteresowanie Unią Europejską. Zwolennicy tego poglądu mylą skutki kryzysu finansowego z jego przyczynami. Neoliberalizm jest przyczyną kryzysu finansowego; radykalizacja jego założeń może więc kryzys tylko zaostrzyć, nie zapobiegając mu. Z pewnością mechanizmy wolnorynkowe nie zapewniają równowagi gospodarczej w makroskali, a często także są nieskuteczne w mikroskali. Drugą drogą wyjścia Unii Europejskiej z kryzysu finansowego proponują zwolennicy trzymania się tradycyjnego kursu, a więc integracji państw narodowych. Ich zdaniem trzeba powrócić do korzeni integracji europejskiej, koncentrując się na współpracy wzajemnej państw narodowych i ograniczeniach zwłaszcza w handlu a także w przepływach kapitału między krajami trzecimi a Unią. Odpowiednie rozwiązania przyjęte zostały już dawno, trzeba je tylko konsekwentnie realizować stwierdzają zwolennicy tego punktu widzenia. 8

9 Niestety, gdy powstawały kolejne rozwiązania instytucjonalne, skład Unii Europejskiej był całkowicie różny od obecnego. Znacznie mniejsze były różnice w poziomie rozwoju gospodarczego, większa była komplementarność strukturalna, lepsza kondycja przemysłu. W międzyczasie narosły różnice między krajami, zamiast ulec likwidacji, zwłaszcza, że liczba członków wielokrotnie wzrosła. Zróżnicowaniu uległa też kondycja gospodarek. Z pewnością umocniła się gospodarka niemiecka, niestety Włosi zostali w tyle, Francja po środku. Członkami Unii zostały jednocześnie słabiej rozwinięte państwa bałkańskie i bałtyckie, a także wiele innych krajów, które pod względem poziomu rozwoju gospodarczego nie należą do czołówki europejskiej. Oparcie się na koncepcji integracji międzynarodowej oznaczać musiałoby nadanie narodowej odpowiedzialności za kondycję gospodarki nadrzędnego charakteru, w tym także za równowagę budżetową i płatniczą, dług publiczny, gospodarkę finansową i wiele innych parametrów. Tymczasem, możliwości poszczególnych państw są w tej dziedzinie wysoce zróżnicowane. Tradycyjnie najbardziej prężną gospodarkę mają Niemcy. Sami Niemcy należą do narodów zdyscyplinowanych, co ułatwia rządzenie. Na przeciwnym biegunie są Grecy, Włosi, Irlandczycy, Hiszpanie i Portugalczycy. Pozostałym krajom członkom Unii Europejskiej, też daleko do dyscypliny Niemiec. Oznacza to, że w warunkach międzynarodowej integracji, gdzie każdy kraj ma jeden głos, a decyzje (zalecenia) podejmowane są większością głosów, zawsze będą słabsze kraje narażone na ataki kapitału spekulacyjnego i kryzys finansowy. Niezbędna będzie więc w tym przypadku pomoc Międzynarodowego Funduszu Walutowego i pomoc innych krajów Unii Europejskiej. Trzecią drogę wyjścia Unii Europejskiej z kryzysu finansowego proponują zwolennicy przekształcenia jej w federację państw. Opierają się oni na doświadczeniach amerykańskich. Federacja państw jest wg tego punktu widzenia jedynym rozwiązaniem będącym w stanie zdyscyplinować te gospodarki unijne, które uchylają się od przestrzegania zasad równowagi finansowej, zwłaszcza fiskalnej, a w konsekwencji doprowadzić do zrównoważenia budżetu całej Unii. Ceną, jaką kraje musiałyby zapłacić byłaby rezygnacja z suwerenności gospodarczej. Nie byłoby jednak wtedy różnic między poszczególnymi krajami w kondycji ich gospodarek, a jeżeli nawet powstałyby takie różnice nie mogłyby być one wykorzystane przez międzynarodowy kapitał spekulacyjny. Niestety, członkowie Unii Europejskiej nie są jeszcze przygotowani do wprowadzenia federacji państw. Oznaczałaby ona przede wszystkim zróżnicowanie wag głosów poszczególnych krajów; np. głos Niemiec byłby wtedy wielokrotnie ważniejszy niż głos 9

10 Czech, Słowacji czy Węgier nie mówiąc już o Łotwie, Litwie czy Estonii. Uchwały w federacji państw podejmowane byłyby większością głosów, konsensus nie byłby potrzebny (co jest warunkiem niezbędnym przyjmowania zaleceń i decyzji w integracji państw narodowych). Dla państw małych i średnich rozwiązanie to mogłoby być trudne do przyjęcia, zwłaszcza, gdy podejmowane decyzje nie byłyby po ich myśli. Państwa te nie mogłyby im bowiem przeciwdziałać. Wreszcie w organach federacyjnych państwa nie byłyby reprezentowane po równo. Te największe (Niemcy) mogłyby mieć po kilku przedstawicieli (np. komisarzy), pastwa małe żadnego. Dla niektórych członków Unii jest to wciąż rozwiązanie wysoce kontrowersyjne. 6. Obronić przed kryzysem całą Unię czy tylko strefę euro? Odpowiedź na to pytanie nie znajduje w Unii Europejskiej jednoznacznej odpowiedzi. Tzw. starzy członkowie Unii, należący do strefy euro, uważają, że oni z pewnością obronią się przed kryzysem finansowym. Mają bowiem komplementarne struktury gospodarcze, dojrzałe mechanizmy rynkowe i sprawną administrację państwa. Gdy w 1961 roku R.A. Mundell ogłaszał teorię optymalnych obszarów walutowych oparł się przecież na szóstce krajów należących do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. 4 Po pięciu dekadach, które minęły od tej daty, część krajów szóstki awansowała gospodarczo, część pozostała wprawdzie w tyle, w dalszym ciągu jednak szóstka jako całość stanowi czołówkę Unii Europejskiej. Nie można tego powiedzieć o większości pozostałych, w międzyczasie przyjętych, nowych członków Unii Europejskiej. Borykają się one nie tylko z kłopotami związanymi ze zrównoważeniem budżetu państwa, deficytem płatniczym z zagranicą i długiem publicznym lecz także z wieloma innymi problemami. Dotyczy to także krajów, które należą do strefy euro. Nic więc dziwnego, że starzy członkowie Unii nalegają na koncentrację na obronie przed kryzysem finansowym wyłącznie strefy euro. Wprawdzie obronę tę rozumieją w sposób zróżnicowany, ale jedno działanie nie podlega dyskusji: potrzeba zdyscyplinowania gospodarki. Niemcy rozumieją to zdyscyplinowanie jako zaciskanie pasa. Same uczyniły to już w minionych kilku latach. Czy pozostałe kraje strefy euro też mają taką możliwość? Zdaniem polityków niemieckich zaciskanie pasa jest warunkiem zrównoważenia budżetu; bez tego nie uda się obronić strefy euro przed atakami rynków finansowych. Chodzi 4 R.A. Mundell, A Theory of Optimum Currency Areas, American Economic Review, September

11 zwłaszcza o ograniczenie zatrudnienia w sferze publicznej, zmniejszenie wydatków socjalnych państwa, a także innych wydatków związanych z funkcjonowaniem sfery publicznej. Ważnym elementem propozycji niemieckiej jest ujednolicenie polityki finansowej, zwłaszcza fiskalnej. Czy rządy krajów należących do strefy euro poradzą sobie jednak z tym przedsięwzięciem? Dyskusja prowadzona przez polityków unijnych dotyczy krótkiego horyzontu. Czy proponowane zmiany wystarczą, by Unia Europejska obroniła się przed kryzysem finansowym w okresie długim? Na pytanie t nie można niestety udzielić odpowiedzi jednoznacznie pozytywnej. U podstaw dotychczasowej terapii Unii Europejskiej zapobiegającej kryzysom finansowym znajduje się założenie, iż kryzysy te są kreowane wyłącznie przez błędy w polityce ekonomicznej państw. Tymczasem są one także skutkiem przemyślanej działalności instytucji międzynarodowego rynku finansowego. Korzeni kryzysów finansowych szukać należy w oderwaniu obrotu finansowego od strefy realnej; z tego punktu widzenia obrót finansowy traktować należy jako swoiste bicie piany, przynoszące olbrzymi zyski spekulantom walutowym i instytucjom finansowym. Likwidacja tego źródła kryzysów finansowych wymaga jednak zastąpienia neoliberalizmu liberalizmem. Nie są w stanie tego uczynić poszczególni członkowie Unii Europejskiej, nawet ci najsilniejsi. Przekracza to również możliwości Unii jako całości. Walka z neoliberalizmem wymaga przedsięwzięć podjętych w skali globalnej. Kryzys finansowy jest bowiem zjawiskiem ogólnoświatowym. Od razu pojawia się jednak pytanie, czy Stany Zjednoczone, Chiny, Indie, Brazylia, Rosja, Japonia oraz Unia Europejska są w stanie wspólnie wypracować terapię antykryzysową, zwłaszcza, że czerpią one różne korzyści z tych kryzysów. Gdy wybuchł kryzys finansowy w Stanach Zjednoczonych w 2008 roku nie brakowało propozycji, by obarczyć Międzynarodowy Fundusz Walutowy odpowiedzialnością za terapię antykryzysową w skali globalnej. Niestety MFW ani myśli o rezygnacja ze swej dotychczasowej roli obrońcy neoliberalizmu. Wnika z tego jednoznacznie, że Unia Europejska jest zbyt mała, by samodzielnie przeciwdziałać kryzysom finansowym w okresie długim, może co najwyżej czynić to na krótką metę. Brak dotychczas również innych instytucji, które przejęłyby tę rolę. 11

12 7. Kryzys finansowy a Polska Przypadek sprawił, że to co w myśl paradygmatów ekonomii neoliberalnej zaliczano w polskiej gospodarce do patologii tworzy dziś bariery chroniące ją przed kryzysami finansowymi. Dotyczy to przede wszystkim małego udziału przemysłu i innych sektorów gospodarki polskiej w gospodarce światowej; kształtuje się on wciąż poniżej 20%. Resztę wytwarzamy na potrzeby rynku własnego. Co więcej, prawie 90% produkcji pozostaje w małych i średnich przedsiębiorstwach zatrudniających od kilku do kilkudziesięciu osób. Przedsiębiorstwa te są bardziej elastyczne niż przedsiębiorstwa duże, dostosowują się więc łatwiej do warunków kryzysowych. Stabilności rozwoju polskiej gospodarki sprzyja jednocześnie kooperacja z Niemcami oazą zdrowej gospodarki w Unii Europejskiej. Wreszcie podstawową część polskiej produkcji stanowią towary konsumpcyjne, a ten sektor cechuje się nie tylko w Polsce lecz także w innych krajach Unii Europejskiej większą stabilnością niż produkcja na potrzeby inwestycji. Z drugiej jednocześnie strony gospodarka polska ma szereg słabych punktów, które mogą być wykorzystane w każdej chwili przez rynki finansowe. Relatywnie duże jest zadłużenie zagraniczne, które przekroczyło 350 mld dolarów, stanowiąc połowę dochodu narodowego, przy czym rezerwy dewizowe Narodowego Banku Polskiego pokryć mogą co najwyżej jedną trzecią tego zadłużenia. W razie kryzysu Polska potrzebowałaby olbrzymiej pomocy kredytowej. Rynki finansowe mogłyby więc porządnie zarobić na polskim kryzysie. Stabilności polskiej gospodarki zagraża również znaczny i rosnący dług publiczny. Przekroczenie magicznej granicy 55% także oznaczałoby potrzebę szukania zagranicznej pomocy kredytowej. Dla rynków finansowych byłaby to również okazja do wielkich zarobków. Atutem polskiej gospodarki jest spokojne społeczeństwo, tradycyjnie uznawane w Europie i świecie za naród buntowniczy. Tymczasem kolejne działania rządu, pogarszające warunki życia zwłaszcza najuboższych, nie napotykają na opór. Protestują młodzi przeciwko ograniczeniu swobody w Internecie, milczą natomiast starsi, gdy rząd chce im wydłużyć o wiele lat czas pracy. Anemiczne społeczeństwo pozwala przeciwdziałać wzrostowi długu publicznego, a zwłaszcza deficytu budżetowego państwa poprzez zahamowanie a nawet obniżkę udziału wydatków państwa na cele socjalne w ogólnych wydatkach. 12

13 Prof. Paweł Bożyk Drogi wychodzenia Unii Europejskiej z kryzysu; miejsce Polski Streszczenie Specyfika współczesnego kryzysu; kryzys nadprodukcji a kryzys systemowy. Liberalizm a neoliberalizm; patologie gospodarki neoliberalnej. Geneza kryzysu finansowego w Unii Europejskiej. Kryzys finansowy w Unii Europejskiej a kryzys gospodarki globalnej; Unia Europejska-częścią gospodarki globalnej. Doskonalenie metod integracji w ramach Unii Europejskiej; integracja międzynarodowa i ponadnarodowa a możliwości przeciwdziałania kryzysowi finansowemu. Poszukiwanie innych dróg wyjścia członków Unii Europejskiej z kryzysu finansowego. Rozwiązania globalne. Czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy mogą odegrać konstruktywną rolę w przeciwdziałaniu światowemu kryzysowi finansowemu? Miejsce Polski w wychodzeniu krajów Unii Europejskiej z kryzysu finansowego. Słowa kluczowe: Polska, globalizacja, Unia Europejska, kryzys finansowy, neoliberalizm, paradygmat. 13