Ogólnopolski Kongres Organizacji Pozarządowych TRZECI SEKTOR W POLSCE - AKTUALNY STAN I PROBLEMY ORAZ KIERUNKI I PERSPEKTYWY ZMIAN.

Transkrypt

1 15 kwietnia 2016 r., Warszawa Ogólnopolski Kongres Organizacji Pozarządowych TRZECI SEKTOR W POLSCE - AKTUALNY STAN I PROBLEMY ORAZ KIERUNKI I PERSPEKTYWY ZMIAN Sprawozdanie W dniu 5 kwietnia 2016 r. na Uniwersytecie Warszawskim odbył się Ogólnopolski Kongres Organizacji Pozarządowych TRZECI SEKTOR W POLSCE - AKTUALNY STAN I PROBLEMY ORAZ KIERUNKI I PERSPEKTYWY ZMIAN. Kongres zorganizowała Espol sp. z o.o. Patronat honorowy nad Kongresem objął Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Partnerem i sponsorem wydarzenia były: TISE SA oraz LH Software Sp. z o.o. S.K. Udział w Kongresie wzięło blisko 80 uczestników, będących przedstawicielami organizacji pozarządowych, organów administracji publicznej, instytucji otoczenia trzeciego sektora, studentów Uniwersytetu Warszawskiego oraz innych podmiotów, zainteresowanych zagadnieniami dotyczącymi trzeciego sektora. Otwarcia Kongresu dokonał prof. dr hab. Tomasz Giaro (Prodziekan ds. Badań Naukowych i Współpracy Międzynarodowej, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski). W wystąpieniu inauguracyjnym Organizacje pozarządowe w Polsce - aktualny stan trzeciego sektora, najważniejsze problemy i wprowadzane lub planowane zmiany w przepisach dotyczących NGO-sów w 2016 r. dr Maria Supera-Markowska (Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski) przedstawiła ogólną charakterystykę sektora organizacji pozarządowych, zwracając uwagę na pluralizm form prawnych w nim występujących. Następnie zarysowała zakres najważniejszych zmian w przepisach dotyczących organizacji pozarządowych, wchodzących w życie w 2016 r., a wynikających przede wszystkim z nowelizacji ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 239 ze zm. - dalej u.d.p.p.w.), ustawy z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn.: tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz ze zm.), a także ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 330 ze zm. - dalej u.r.) i ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja

2 podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 613 ze zm. - dalej o.p.) oraz wydania przez ministra finansów rozporządzenia z 18 grudnia 2015 r. w sprawie prowadzenia uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów przez niektóre organizacje pozarządowe oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. poz. 2178). Następnie, odnosząc się do definicji legalnej pojęcia organizacje pozarządowe i jego alternatywnych określeń, przedstawiła główne obszary problemowe w działalności organizacji pozarządowych. Zgodnie z definicja legalną, zawartą w art. 3 ust. 2 u.d.p.p.w., organizacjami pozarządowymi są: 1) niebędące jednostkami sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych lub przedsiębiorstwami, instytutami badawczymi, bankami i spółkami prawa handlowego będącymi państwowymi lub samorządowymi osobami prawnymi, 2) niedziałające w celu osiągnięcia zysku - osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. Organizacje pozarządowe często określa się jako organizacje: obywatelskie, społeczne, woluntarystyczne, ochotnicze, non-profit lub not-for-profit. Używa się także sformułowań: NGO-sy (jako skrót od ang. non-governmental organizations) i trzeci sektor. Określenie nonprofit lub not-for-profit odróżnia organizacje pozarządowe od nastawionych na zysk podmiotów z sektora przedsiębiorców i podkreśla, że ich działalność nie jest prowadzona dla generowania zysku, lecz dla realizacji celów społecznie użytecznych. Jednocześnie należy zauważyć, iż kryterium niedziałania w celu osiągnięcia zysku nie wyklucza z kategorii organizacji pozarządowych podmiotów, które prowadzą działalność gospodarczą, o ile całość swoich zysków przeznaczają na cele statutowe. Ujmowanie organizacji pozarządowych jako organizacji non-profit lub not-for-profit wiąże się z następującymi zagadnieniami problemowymi: zdefiniowaniem i rozgraniczeniem pojęć działalność pożytku publicznego (nieodpłatnej i odpłatnej) oraz działalności gospodarczej; ustaleniem uwarunkowań prawnych prowadzenia działalności gospodarczej przez organizacje pozarządowe; udzieleniem odpowiedzi na pytanie, czy (i ewentualnie na co) organizacje

3 powinny zarabiać oraz jak ich przychody lub dochody powinny zostać ujęte na gruncie odpowiednich przepisów podatkowych, w tym zwłaszcza ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych i ustawy o podatku od towarów i usług. Należy też przeanalizować możliwe źródła finansowania działalności organizacji pozarządowych inne niż ich odpłatna działalność pożytku publicznego i działalność gospodarcza oraz ustalić uwarunkowania prawne i konsekwencje pozyskiwania środków z tych innych źródeł (np. możliwości pozyskiwania i zwolnienia z opodatkowania składek członkowskich czy uwarunkowania otrzymywania 1% odpisu z podatku dochodowego od osób fizycznych). Istotnym źródłem finansowania działalności organizacji pozarządowych mogą być w szczególności dotacje (w tym zwłaszcza współfinasowane ze środków unijnych) oraz zwrotne instrumenty finansowe (w tym w szczególności pożyczki). Z kolei określenie woluntarystyczne, inaczej ochotnicze, wiąże się z założeniem, iż NGO-sy w większości opierają swą działalność na pracy ochotników. Z takim podejściem wiążą się następujące zagadnienia problemowe: czy to znaczy, że są to organizacje nieprofesjonalne?; czy i na jakich zasadach mogą w nich być zatrudnieni pracownicy?; czy w stowarzyszeniu mogą być zatrudnieni jego członkowie?; czy członkowie zarządu organizacji pozarządowej mogą być w niej zatrudnieni na podstawie umowy o pracę?; jakie są uregulowania prawne dotyczące wolontariatu?; inne. Określenie organizacje społeczne (obywatelskie), uzasadnia się tym, iż obszarem aktywności tych organizacji jest najczęściej szeroko rozumiana pomoc społeczna, ochrona zdrowia i edukacja, czyli działania dla dobra publicznego. Nie można jednak pomijać faktu, iż zawarty w art. 4 u.d.p.p.w. katalog zadań, których realizacja może stanowić przedmiot działalności organizacji pozarządowych, jest znacznie szerszy. Podkreślić przy tym należy, iż w myśl art. 1 ustawy z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.) fundacje mogą realizować cele nie tylko społecznie, ale także gospodarczo użyteczne. Określenie społeczne (obywatelskie) wiążę się w szczególności z zagadnieniami problemowymi dotyczącymi obowiązków rachunkowych i podatkowych NGO-sów, którym organizacje te, pomimo swojego szczególnego charakteru, co do zasady podlegają. Natomiast określenie trzeci sektor podkreśla nienależność organizacji pozarządowych od administracji publicznej (I sektor) oraz sektora przedsiębiorców (II sektor). Jedocześnie organizacje pozarządowe, co do zasady, mogą prowadzić działalność gospodarczą, i

4 współpracować z organami administracji publicznej. Związane z tym zagadnienie problemowe są następujące: gdzie jest lub powinna być granica pomiędzy NGO-sami a administracją publiczną?; gdzie jest lub powinna być granica pomiędzy NGO-sami a sektorem przedsiębiorców?; na czym polega ekonomia społeczna?; czy i na jakich zasadach powinno następować zlecanie zadań użyteczności publicznej do NGO-sów lub do podmiotów ekonomii społecznej? Powyższe zagadnienia były następnie szerzej omawiane i dyskutowane w dalszej części Kongresu. W module I Kongresu FORMY PRAWNE ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH, PROCEDURY REJESTRACYJNE ORAZ WSPÓŁPRACA Z INSTYTUCJAMI FINANSOWYMI Karolina Goś-Wójcicka (Naczelnik Wydziału Badań Gospodarki Społecznej w Departamencie Badań Społecznych i Warunków Życia w Głównym Urzędzie Statystycznym) w wystąpieniu Formy prawne organizacji pozarządowych - ogólna charakterystyka oraz najpopularniejsze formy w praktyce funkcjonowania trzeciego sektora. Struktura i potencjał trzeciego sektora w świetle danych statystycznych przedstawiła aktualne dane statystyczne obrazujące stan trzeciego sektora w liczbach. Wynika z nich m.in., że najczęstszą formą prawną organizacji pozarządowych w Polsce są stowarzyszenia. Zmiany w regulacjach prawnych ich dotyczących, wchodzące w życie w 2016 r., przedstawiła dr Maria Supera-Markowska w wystąpieniu Zmiany w Prawie o stowarzyszeniach wchodzące w życie w 2016 r. Wskazała zwłaszcza na przyczyny wprowadzenia i przewidywane konsekwencje nadania stowarzyszeniom zwykłym ułomnej osobowości prawnej, zmian w procedurach rejestracyjnych stowarzyszeń oraz nowych wymogów w zakresie zapisów w treści statutów stowarzyszeń. W kolejnych wystąpieniach omawiano możliwe formy i źródła finansowania działalności organizacji pozarządowych. W wystąpieniu Jak zapewnić sprawne zaplecze finansowe dla działalności organizacji pozarządowych? Zwrotne instrumenty finansowe dla NGO-sów oraz instytucji ekonomii społeczne Joanna Wardzińska (Wiceprezes Zarządu, TISA SA) oraz Teresa Zagrodzka (Dyrektor Działu Ekonomii Społecznej, TISE SA) przedstawiły uwarunkowania i możliwości pozyskiwania przez NGO-sy i podmioty ekonomii społecznej finansowania zwrotnego. Związane z tym szanse i wyzwania zostały zobrazowane w dalszej części Kongresu prezentacją filmową: Siedmiu przedsiębiorców społecznych opowiada o

5 swoich sukcesach ekonomicznych i społecznych, w której przedstawiciele podmiotów ekonomii społecznej opowiadali o swoich doświadczeniach w finansowaniu potrzeb rozwojowych z instrumentów zwrotnych (temat: Ekonomia społeczna - pojęcie, istota i podmioty - szanse i wyzwania). Moduł II Kongresu poświęcony był zagadnieniom PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ PRZEZ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE ORAZ INNYCH ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA ICH DZIAŁALNOŚCI. W tym kontekście należy mieć przede wszystkim na względzie, że pojęcie działania w celu osiągnięcia zysku nie jest równoznaczne z pojęciem działalności gospodarczej, oznacza ono bowiem, iż dany podmiot prowadzi działalność tylko w celu generowania zysku, co stanowi istotę jego bytu. Ustawodawca uznał, że prowadzenie działalności gospodarczej nie pozbawia stowarzyszenia czy fundacji cech podmiotu niedziałającego w celu osiągnięcia zysku, z tym że - jak już wspomniano - dochody (zyski) z takiej działalności muszą być w całości przeznaczane na cele statutowe. W takim przypadku prowadzenie działalności gospodarczej nie jest zasadniczym celem, a tylko środkiem (instrumentem) służącym realizacji celów statutowych organizacji poprzez zapewnienie źródła ich finansowania. Natomiast z chwilą, gdy organizacja przestanie przeznaczać dochody (zyski) z działalności gospodarczej na cele statutowe, nabierając cech instytucji o celach gospodarczych, traci charakter organizacji pozarządowej. Ponadto, na podstawie art. 6 u.d.p.p.w., działalność pożytku publicznego nie jest, z zastrzeżeniem art. 9 ust. 1 u.d.p.p.w., działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej i może być prowadzona jako działalność odpłatna bądź nieodpłatna. Działalnością nieodpłatną pożytku publicznego jest działalność prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań, o których mowa w art. 4 u.d.p.p.w., za które nie pobierają one wynagrodzenia (art. 7 u.d.p.p.w.). W przypadku takiej działalności, z uwagi na niepobieranie w jej ramach wynagrodzenia, a więc jej ewidentnie niezarobkowy charakter, nie powinny powstawać wątpliwości co do tego, czy stanowi ona ewentualnie działalność gospodarczą. Kwestia ta jest jednak bardziej skomplikowana w przypadku odpłatnej działalności pożytku publicznego, którą jest: działalność prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych, o której mowa w art. 4 u.d.p.p.w., za które pobierają one wynagrodzenie, a także sprzedaż wytworzonych towarów lub świadczenie usług w zakresie: rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych na zasadach

6 określonych w ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.) lub integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, o których mowa w ustawie z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225 ze zm.) i ustawie z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. Nr 94, poz. 651 ze zm.) oraz sprzedaż przedmiotów darowizny (art. 8 ust. 1 u.d.p.p.w.). Taka działalność na podstawie art. 9 ust. 1 u.d.p.p.w. stanowi działalność gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, jeżeli: wynagrodzenie pobierane za odpłatną działalność pożytku publicznego jest w odniesieniu do działalności danego rodzaju wyższe od tego, jakie wynika z kosztów tej działalności, lub przeciętne miesięczne wynagrodzenie osoby fizycznej z tytułu zatrudnienia przy wykonywaniu statutowej działalności odpłatnej pożytku publicznego, za okres ostatnich trzech miesięcy, przekracza trzykrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni. Kwestie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej przez organizacje pozarządowe przedstawiła Teresa Zagrodzka w wystąpieniu Uwarunkowania prawne prowadzenia działalności gospodarczej przez organizacje pozarządowe. Następnie możliwości pozyskiwania bezzwrotnego finasowania z dotacji współfinansowanych ze środków unijnych, zwracając w szczególności uwagę na pewne nowości w obecnym okresie programowania, przedstawiła Agnieszka Zych (Kierownik Biura Programowania EFS w Departamencie Rozwoju Regionalnego i Funduszy Europejskich w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego w Warszawie), referując temat Fundusze unijne dla organizacji pozarządowych w okresie Następnie komplementarny temat Instrumenty i programy wsparcia trzeciego sektora finansowane z krajowych środków publicznych i ze źródeł prywatnych przedstawił Adam Mucha (Przewodniczący, Stowarzyszenie Centrum Inicjatyw Technologicznych i Społecznych). W module III Kongresu WSPÓŁPRACA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH Z JEDNOSTKAMI ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ temat Podstawy prawne współpracy i jej instrumenty - organizacje pozarządowe jako istotni partnerzy w rozwoju regionalnym i lokalnym omówił Andrzej Rybus-Tołłoczko (Prezes Instytutu Ekonomii i Edukacji). Podkreślić

7 należy, iż zgodnie z art. 5 ust. 1 u.d.p.p.w. organy administracji publicznej, prowadząc działalność w sferze zadań publicznych, o której mowa w art. 4 u.d.p.p.w., powinny współpracować z organizacjami pozarządowymi, prowadzącymi, odpowiednio do terytorialnego zakresu działania organów administracji publicznej, działalność pożytku publicznego w zakresie odpowiadającym zadaniom tych organów. Organizacje pozarządowe mogą znacząco przyczyniać się do rozwoju lokalnego, o czym świadczą doświadczenia z wdrażania inicjatywy i podejścia Leader. Korzyści w tym zakresie uznano za tyle istotne, iż w okresie programowania wprowadzono instrument Rozwoju Lokalnego Kierowanego przez Społeczność. Zagadnienia z tym związane przedstawił Piotr Łukasik (Kierownik Wydziału Leader w Departamencie Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego w Warszawie) w wystąpieniu Rozwój Lokalny Kierowany przez Społeczność jako instrument partnerstwa trójsektorowego w okresie programowania Następnie rolę i znaczenie podmiotów ekonomii społecznej w realizacji usług użyteczności publicznej na przykładzie Hiszpanii zreferował Jarosław Supera (Prezes Zarządu, Polsko-Hiszpańska Fundacja Współpracy i Rozwoju) w wystąpieniu Realizacja usług użyteczności publicznej przez podmioty ekonomii społecznej. W module IV Kongresu OPODATKOWANIE I RACHUNKOWOŚĆ ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH dr Maria Supera-Markowska przedstawiła temat System opodatkowania organizacji pozarządowych w Polsce: podatki dochodowe, VAT oraz inne podatki. Szczególne regulacje podatkowe i bilansowe dotyczące organizacji pożytku publicznego, a następnie Mariusz Gonera (analityk-księgowy, LH Software Sp. z o.o. S.K.) wygłosił wystąpienie Rachunkowość organizacji pozarządowych: księgi rachunkowe czy uproszczona ewidencja? Wskazać należy, iż jakkolwiek organizacje pozarządowe stanowią szczególną kategorię podmiotów, z istoty swojej nie są bowiem nastawione na zysk, nie oznacza to, iż są generalnie zwolnione z podatków. Z uwagi na szczególne cechy organizacji pozarządowych jako podmiotów niedziałających w celu osiągnięcia zysku ustawodawca przewidział w ustawach podatkowych pewne korzystne dla nich uregulowania podatkowe, w tym w szczególności zwolnienia przedmiotowe w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych. Podkreślić jednocześnie należy, iż ani w tej ustawie, ani w ustawie o podatku od towarów i usług nie przewidziano zwolnienia podmiotowego dla organizacji pozarządowych.

8 Przepisy dotyczące podatku od towarów i usług zawierają autonomiczną definicję działalności gospodarczej, z którą jest związane nabycie statusu podatnika VAT, w związku z czym organizacje pozarządowe (niebędące przedsiębiorcami w rozumieniu innych przepisów) mogą podlegać obowiązkowi podatkowemu z tytułu odpłatnej działalności pożytku publicznego, nawet jeśli przez inne przepisy, w szczególności ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, nie jest ona uznawana za działalność gospodarczą. Ponadto opodatkowaniu VAT mogą podlegać otrzymane dotacje, gdy mają one bezpośredni wpływ na cenę towarów dostarczanych lub usług świadczonych przez organizację, pomniejszone o kwotę należnego podatku. W praktyce obowiązek podatkowy w zakresie VAT może powstać, gdy organizacja świadczy odpłatne usługi lub dostarcza odpłatnie towary albo gdy otrzymana dotacja ma bezpośredni wpływ na cenę sprzedaży. Podatek dochodowy od osób prawnych, a także podatek od towarów i usług oraz inne podatki (w tym w szczególności podatek od nieruchomości i podatek od czynności cywilnoprawnych) są podatkami, z którymi wcześniej czy później przychodzi się zmierzyć większości aktywnych organizacji pozarządowych. Warto zatem już na etapie zakładania stowarzyszenia czy fundacji, określając przedmiot i przewidywany zakres ich działalności, podjąć wstępną analizę sytuacji organizacji w kontekście odpowiednich regulacji przepisów podatkowych. Wskazać przy tym należy, iż odpowiedzialność za prawidłowe rozliczenia podatkowe organizacji pozarządowych ponoszą członkowie zarządu organizacji, którzy w pewnych sytuacjach mogą nawet odpowiadać za zaległości podatkowe organizacji własnym majątkiem. Zgodnie bowiem z art. 116a o.p. za zaległości podatkowe innych osób prawnych niż kapitałowe spółki prawa handlowego odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami, a od 20 maja 2016 r. - odpowiedzialność taką za zaległości podatkowe stowarzyszenia zwykłego będą mogli ponieść członkowie jego organu zarządzającego lub nawet sami członkowie stowarzyszenia. Z analizy zakresu podmiotowego ustawy o rachunkowości określonego w jej art. 2 ust. 1-2 wynika, iż objęte są nim organizacje pozarządowe, gdyż przyjmują one formy osób prawnych (czyli podmiotów wymienionych w art. 2 ust. 1 pkt 1 u.r.) lub jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną (czyli podmiotów wymienionych w art. 2 ust. 1 pkt 5 u.r.). Jednocześnie jednak niektóre

9 organizacje pozarządowe mogą na podstawie art. 2 ust. 5 u.r. od 1 stycznia 2016 r. nie stosować ustawy o rachunkowości. Zgodnie z tym przepisem jednostki, o których mowa w art. 10a u.d.p.p.w., mogą prowadzić uproszczoną ewidencję przychodów i kosztów. Jednocześnie należy mieć na względzie, iż nowelizacja ustawy o rachunkowości z 11 lipca 2014 r. wprowadziła do ustawy o rachunkowości pojęcie jednostek mikro, które obejmuje niektóre z organizacji pozarządowych. Mogą one wtedy korzystać z pewnych uproszczeń w prowadzenia ksiąg i sporządzaniu sprawozdań finansowych. Oznacza to, iż w obecnym stanie prawnym, niektóre organizacje pozarządowe w ogóle nie muszą prowadzić ksiąg rachunkowych, a te, które, pomimo to, chcą je prowadzić, bądź te, które muszą je prowadzić - mają w pewnym zakresie możliwość wyboru zasad ich prowadzenia (zasady ogólne lub uproszczone zasady dla jednostek mikro). W sytuacji podmiotów, które mają prawo wyboru w powyższym zakresie, decyzja co do rezygnacji lub prowadzenia ksiąg rachunkowych, powinna zostać głęboko przemyślana. Zgodnie z założeniami programowymi podczas Kongresu udało się przedstawić szeroki zakres tematyki dotyczącej organizacji pozarządowych, zwracając uwagę na liczne problemy występujące w praktyce. Wiele pytań i wypowiedzi ze strony uczestników Kongresu potwierdziło wagę poruszanych zagadnień dla rozwoju trzeciego sektora. W odpowiedzi na duże zainteresowanie i zgłaszane zapotrzebowanie została podjęta decyzja o zorganizowaniu Drugiego Ogólnopolskiego Kongresu Organizacji Pozarządowych, którego przewidywana data to I lub II kwartał 2017 r. dr Maria Supera-Markowska W niniejszym sprawozdaniu wykorzystano fragmenty książki Opodatkowanie organizacji pozarządowych, M. Supera-Markowska, Warszawa 2016 r. oraz Uwarunkowania prawne prowadzenia działalności gospodarczej przez organizacje pozarządowe, M. Supera-Markowska, Warszawa 2015 z serii publikacji Trzeci Sektor, której Wydawcą jest Espol sp. z o.o.