ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA PRODUKT W UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1

2 ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA PRODUKT W UNII EUROPEJSKIEJ na przykładzie uregulowań prawnych obowiązujących w Republice Federalnej Niemiec Październik 2000 Publikacja powstała ze środków Programu Pomocy Unii Europejskiej Phare PL Phare Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 1

3 Wydawca: POLSKO NIEMIECKIE TOWARZYSTWO WSPIERANIA GOSPODARKI S.A. ul. Kobylogórska Gorzów Wlkp. tel. (0 95) , fax (0 95) e mail: twg@twg.pl Opracował: Paweł Kużdowicz Przedruk dozwolony po uzgodnieniu z Wydawcą ISBN Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

4 OD WYDAWCY Szanowni Państwo, w krajach Unii Europejskiej, do której Polska intensywnie przystosowuje swoje usta wodawstwo, problematyce ochrony konsumentów przypisuje się szczególne znacze nie. Wśród państw członkowskich UE Niemcy są krajem, w którym ochrona konsu mentów należy do tradycyjnych priorytetów państwa. W niedalekiej przyszłości podobne rozwiązania prawne będą obowiązywały w Polsce. Znajomość unijnych regulacji prawnych dotyczących ochrony konsumentów jest więc istotna zarówno dla polskich przedsiębiorców, jak i konsumentów i ich organizacji. W Polsce problematyce praw konsumentów poświęca się coraz więcej uwagi. Zadaniem dla Polski w okresie przedakcesyjnym jest m.in. wdrożenie unijnych roz wiązań prawnych do praktyki gospodarczej i upowszechnienie ich wśród wszystkich uczestników życia gospodarczego. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja będzie Państwu pomocna zarówno do pozna nia zasad, jak i w trakcie praktycznych działań, zwłaszcza ukierunkowanych na ak tywność gospodarczą na rynkach państw Unii Europejskiej. dr Jacek Robak Prezes Zarządu Polsko Niemieckiego Towarzystwa Wspierania Gospodarki S.A. Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 3

5 SŁOWO WSTĘPNE Maciej Król We wspólnotowym dorobku prawnym, jak również w prawie poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej ważne miejsce zajmują przepisy dotyczące odpowie dzialności za produkt. Kwestię tą regulują postanowienia Dyrektywy Rady 85/374/ EWG z dnia 25 lipca 1985 r. o odpowiedzialności za wadliwe wyroby. Dyrektywa ta została uchwalona z dwóch powodów. Po pierwsze uznano, że osobom poszkodowa nym w wyniku używania wadliwych produktów należy zapewnić skuteczną ochronę prawną. Po drugie uznano, że należy ograniczyć zakłócenia konkurencji wynikające z rozbieżności praw pomiędzy państwami członkowskimi. Poprzez dostosowanie krajo wego ustawodawstwa do zasad Dyrektywy 85/374/EWG zapewniono wzmocnienie pozycji konsumentów w stosunkach z producentami i dystrybutorami dóbr i usług oraz ochronę ich interesów ekonomicznych i zdrowotnych. Dalszym skutkiem wdrożenia tych przepisów było polepszenie dostępu do rynku wewnętrznego Wspólnot. Również poza Unią Europejską dyrektywa ta została doceniona, o czym świadczy oparcie na jej rozwiązaniach szwajcarskiej ustawy o odpowiedzialności za produkt oraz przyjęcie podobnych rozwiązań w prawie japońskim. Dostosowanie prawa obowiązującego w Niemieckiej Republice Federalnej do wspól notowych zasad odpowiedzialności za produkt nastąpiło poprzez wydanie ustawy z dnia r. o odpowiedzialności za produkt (przepisy ustawy obowiązują od r.). Producenci, konsumenci oraz wymiar sprawiedliwości posiadają więc wieloletnie doświadczenie związane z funkcjonowaniem tych przepisów w życiu. Zapoznanie się z niemieckimi rozwiązaniami prawnymi w tej dziedzinie oraz z do świadczeniami płynącymi z ich stosowania w praktyce gospodarczej ma szczególne znaczenie obecnie w okresie intensywnych przygotowań do członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Praca Pawła Kużdowicza Odpowiedzialność za produkt w UE na przykładzie uregulowań prawnych obowiązujących w Republice Federalnej Niemiec przybliża tę problematykę polskiemu czytelnikowi i jest użyteczna zwłaszcza dla przedsiębiorstw działających na rynku niemieckim lub zamierzających to uczynić w przyszłości. Dotyczy to również przedsiębiorstw ukierunkowanych na rynki innych państw członkowskich Unii Europejskiej, gdyż także w tych państwach krajowe usta wodawstwo uwzględnia wspólnotowe przepisy o odpowiedzialności za produkt. Należy podkreślić, że dotychczas ten rodzaj odpowiedzialności był polskiemu prawu nieznany i częściowo tylko odpowiedzialność tę można było realizować w ramach tradycyjnej odpowiedzialności cywilnej. Dopiero uchwalenie przez Sejm RP ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialno ści za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (ustawa weszła w życie w 4 Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

6 dniu 1 lipca 2000 r.) zapewnia zgodność polskiego prawa z postanowieniami czterech dyrektyw wspólnotowych, a mianowicie: o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez niebezpieczne produkty, o umowach zawieranych poza lokalem przedsiębior stwa, zawieranych na odległość oraz w sprawie nieuczciwych klauzul umownych. Wymieniona ustawa razem z ustawą z dnia 22 stycznia 2000 r. o ogólnym bezpie czeństwie produktów oraz ustawą z dnia 28 kwietnia 2000 r. o systemie oceny zgodności, akredytacji oraz zmianie niektórych ustaw tworzą ustawodawstwo hory zontalne umożliwiające wprowadzenie systemu ochrony konsumentów przed niebez piecznymi produktami. Ponadto implementacja tych ustaw i wydanych na ich podsta wie aktów wykonawczych zapewni warunki dla swobodnego przepływu towarów. Umacniane są struktury instytucjonalne służące interesom konsumentów, od których zależy skuteczność działania wprowadzanych regulacji prawnych. Szczególnego pod kreślenia wymaga wprowadzenie instytucji powiatowego (miejskiego) rzecznika kon sumentów, ustawowe umocowanie działalności polubownych sądów konsumenckich oraz utworzenie specjalnych wydziałów cywilno karnych dla rozpatrywania drobnych spraw cywilnych m.in. roszczeń wynikających z rękojmi i gwarancji jakości. Realiza cja celów rządowej polityki konsumenckiej wymaga wdrożenia wspomnianych roz wiązań prawnych do praktyki rynkowej i upowszechnienie ich wśród wszystkich uczest ników życia gospodarczego. W okresie tym zapoznanie się z niemieckimi doświad czeniami w dziedzinie odpowiedzialności za produkt będzie dla polskich konsumen tów jak i przedsiębiorców jak najbardziej potrzebne. Maciej Król Zastępca Dyrektora Departamentu Polityki Integracyjnej Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 5

7 SŁOWO WSTĘPNE dr Mirosław Babiaczyk Odpowiedzialność producenta za wadliwy wyrób jest problematyką o doniosłym znacze niu w warunkach gospodarki rynkowej. Konieczność szczegółowych unormowań praw nych w tej materii wywołana jest potrzebą ochrony konsumentów przed szkodliwymi skutkami korzystania z wadliwych i niebezpiecznych produktów. Z drugiej strony nałożenie na producenta odpowiedzialności za wadliwy produkt jest istotnym impul sem zewnętrznym zmuszającym przedsiębiorców do dołożenia najwyższej staranności w zakresie zorganizowania zarządzania przedsiębiorstwem pod kątem spełniania wy mogów jakości produktów. Nie ulega bowiem wątpliwości, że tylko w ten sposób możliwe jest zminimalizowanie ryzyka wystąpienia wad wyrobów skutkujących odpo wiedzialnością odszkodowawczą producenta wobec konsumentów. W państwach należących do struktur Unii Europejskiej stosunkowo dawno zwrócono uwagę na konieczność szczegółowego i jednolitego uregulowania kwestii odpowie dzialności producentów i innych podmiotów za produkowane, importowane bądź sprzedawane wyroby. Wyrazem powyższej potrzeby było uchwalenie przez Radę Eu ropejską w dniu 25 lipca 1985 r. dyrektywy o odpowiedzialności producenta za wadliwy wyrób. Wspomniana dyrektywa wyznacza ramy i standardy dla wewnętrzne go prawodawstwa krajów należących do Unii Europejskiej. W ramach wyznaczonych powyższą dyrektywą mieszczą się analizowane przez autora niniejszej publikacji prze pisy ustawodawstwa niemieckiego. W niniejszym opracowaniu autor Paweł Kużdowicz dokonuje syntetycznej analizy obowiązujących w RFN przepisów prawnych dotyczących odpowiedzialności produ centa za wadliwy wyrób. W szczególności autor w bardzo przystępny i przejrzysty sposób przedstawia czytelnikowi regulacje kluczowej w tym zakresie niemieckiej usta wy o odpowiedzialności za wyrób (ProdHG). Podstawowe zasady ponoszenia przez producenta odpowiedzialności za produkt zostały przez autora poparte bogatym orzecz nictwem sądów niemieckich i stanowiskiem niemieckiej doktryny prawniczej, co nie wątpliwie wpływa na lepsze zrozumienie przez czytelnika przedstawionych zagad nień. Zaletą niniejszej publikacji jest ponadto wszechstronne objaśnienie problematyki zwią zanej z systemem zarządzania jakością w przedsiębiorstwie w kontekście odpowie dzialności producenta za szkody spowodowane wadliwym wyrobem. Pod tym kątem autor przedstawia poszczególne fazy organizowania działalności gospodarczej po cząwszy od zorganizowania w przedsiębiorstwie systemu zarządzania jakością, nawią zywania współpracy gospodarczej z kontrahentami, obserwacji wyrobu na rynku aż po ewentualne postępowanie w razie wystąpienia szkody. Zawarte w opracowaniu 6 Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

8 wskazówki autora dotyczące projektowania systemu zarządzania jakością, prowadze nia dokumentacji dotyczącej wyrobu, podejmowania czynności mających na celu zapobieżenie występowania wad, czy wreszcie kwestie formułowania instrukcji obsłu gi stanowią niezwykle cenne i praktyczne wiadomości dla przedsiębiorców uczestni czących w obrocie gospodarczym. Przedstawione zagadnienia mają w zamierzeniu w usystematyzowany sposób wskazywać przedsiębiorcom działania, które powinny zo stać podejmowane przez producenta w celu zminimalizowania ryzyka wystąpienia wad wyrobów skutkujących odpowiedzialnością odszkodowawczą. Na tle niniejszego opracowania przydatne będzie ogólne porównanie analizowanych przez autora przepisów niemieckich z regulacjami prawnymi obowiązującymi w Pol sce. Do niedawna polskie przepisy nie zawierały analogicznych rozwiązań dotyczą cych odpowiedzialności producenta za wyrób. W związku z określonym w art. 68 Układu Stowarzyszeniowego z Unią Europejską obowiązkiem dostosowania polskich regulacji prawnych do standardów unijnych w dniu 2 marca 2000 r. uchwalona została ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. 2000, nr 22, poz. 271). Ustawa weszła w życie z dniem 1 lipca 2000 r. Na mocy powyższej ustawy do kodeksu cywilnego został inkorporowany tytuł VI 1 odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Należy zauważyć, iż przepisy nowego tytułu VI 1 kodeksu cywilnego są niemal w całości wzorowane na postanowieniach wspomnianej dyrektywy Rady Europy, a w związku z tym polskie regulacje nie odbie gają w znaczący sposób także od analizowanych w niniejszej publikacji przepisów obowiązujących w RFN. Porównując przepisy niemieckiej ustawy o odpowiedzialno ści za wyrób (ProdHG) z przepisami kodeksu cywilnego należy zauważyć następujące podobieństwa: obie ustawy w analogiczny sposób określają krąg podmiotów odpowiedzialnych za wadliwy produkt (producent, wytwórca materiału, surowca lub części składo wej produktu, quasi producent, importer, sprzedawca). Odpowiedzialność po wyższych podmiotów za szkodę ma charakter solidarny, w zbliżony sposób określone są przesłanki wyłączające odpowiedzialność produ centa za wadliwy produkt, wykluczona jest możliwość umownego wyłączenia odpowiedzialności producenta wobec poszkodowanego, zasadniczo analogiczne są terminy przedawnienia roszczeń z tytułu szkody wyrzą dzonej wadliwym produktem, zbliżona jest kwotowo minimalna wysokość szkody spowodowanej wadliwym pro duktem, która stanowi przesłankę odpowiedzialności producenta (RFN DM; Polska 500 Euro). Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 7

9 Należy jednakże zauważyć pewne istotne różnice w obu regulacjach. Do najważniej szych należą: w niemieckiej ustawie na producencie spoczywa ciężar wykazania, że produkt jest wolny od wad. Tytuł VI 1 kodeksu cywilnego nie wprowadza analogicznego rozwią zania, zatem w świetle art. 6 k.c. poszkodowany (konsument) jest zobowiązany do wykazania, że wyrób jest niebezpieczny. Oznacza to, że pozycja prawna konsu menta określona w niemieckiej ustawie jest korzystniejsza od uregulowań polskiego kodeksu cywilnego. polski kodeks cywilny nie wskazuje kwotowo górnej granicy odpowiedzialności pro ducenta w przypadku wystąpienia szkód seryjnych. Zgodnie z ustawą niemiecką producent ponosi odpowiedzialność za szkody wywołane produktem do globalnej wysokości 160 mln. DM. Odpowiedzialność producenta opisana w tytule VI 1 kodeksu cywilnego nie jest jedyną podstawą dochodzenia roszczeń z tytułu szkody wywołanej wadliwym produktem. Analogicznie jak ma to miejsce w ustawodawstwie niemieckim, konsument może dochodzić wobec producenta roszczeń z tytułu szkody wyrządzonej niebezpiecznym produktem na zasadach: a) odpowiedzialności deliktowej (art. 415 i n. kodeksu cywilnego), b) odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 i n. kodeksu cywilnego), c) odpowiedzialności z tytułu rękojmii i gwarancji (art. 556 i n. kodeksu cywilnego). Niezależnie od powyższego należy zwrócić uwagę, iż kwestie dotyczące wymagań jakościowych i postępowania z produktem zostały ujęte w polskim ustawodawstwie w szeregu przepisach o charakterze administracyjnym, do których w szczególności nale żą: ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów z dnia 22 stycznia 2000 r. (Dz.U. nr 15, poz. 179), ustawa o normalizacji z dnia 3 kwietnia 1993 r. (Dz.U. nr 55, poz. 251), ustawa o badaniach i certyfikacji z dnia 3 kwietnia 1993 r. (Dz.U. nr 55, poz. 250), rozporządzenie Rady Ministrów. w sprawie wykazu wyrobów (...) podlegających cer tyfikacji na znak bezpieczeństwa (...) z dnia 9 listopada 1999 r (Dz.U. nr 5, poz. 53) ustawa o systemie oceny zgodności, akredytacji oraz o zmianie niektórych ustaw z dnia 28 kwietnia 2000 r. (Dz.U. nr 43, poz. 489). 8 Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

10 Niniejsza publikacja jest w pierwszej kolejności przydatna dla polskich przedsiębior ców uczestniczących w obrocie gospodarczym z RFN i innymi krajami należącymi do Unii Europejskiej. Wskazuje ona bowiem standardy, które muszą zostać spełnione przez polskich przedsiębiorców, aby mogli oni efektywnie funkcjonować na rynkach krajów Unii Europejskiej. Należy jednakże zwrócić uwagę na inny aspekt niniejszego opracowania. Odpowiedzialność producenta za niebezpieczny produkt jest materią nową w polskim ustawodawstwie, w związku z czym brak jest wyraźnego orzecznic twa sądowego oraz literatury dotyczącej tego tematu. Konieczność dostosowania pol skiego ustawodawstwa do standardów unijnych wskazuje na potrzebę korzystania z doświadczeń i dorobku prawodawstwa i orzecznictwa krajów należących do Unii Europejskiej. W tym świetle cytowane przez autora opracowania orzecznictwo sądów niemieckich będzie niewątpliwie przydatne dla praktyki obrotu prawnego w Polsce. Wobec braku polskiej literatury prawniczej dotyczącej odpowiedzialności za produkt, mając na uwadze podobieństwo obu regulacji prawnych, orzecznictwo niemieckie może dla praktyków wyznaczać kierunki interpretacji polskich przepisów. Ponadto wobec planowanego przystąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej konieczne dla polskich prawników będzie szczegółowe zapoznanie się ze standardami prawnymi i kierunkami orzecznictwa sądów państw członkowskich, w tym sądów niemieckich. dr Mirosław Babiaczyk r a d c a p r a w n y BABIACZYK, SKROCKI & PARTNERS Kancelaria Prawna w Poznaniu Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 9

11 Spis treści WPROWADZENIE OCHRONA PRAW KONSUMENTA W UNII EUROPEJSKIEJ Modele systemu instytucjonalnej ochrony konsumentów Prawa konsumenckie Dyrektywy Unii Europejskiej Dyrektywa o odpowiedzialności za produkty wadliwe Dyrektywa o ogólnym bezpieczeństwie produktów Odpowiedzialność za produkt w państwach członkowskich UE ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA PRODUKT W REPUBLICE FEDERALNEJ NIEMIEC Podstawy roszczeń prawnych Prawne obszary odpowiedzialności za produkt Odpowiedzialność za wady konstrukcyjne Odpowiedzialność za wady fabryczne Odpowiedzialność za wadliwość instrukcji obsługi Odpowiedzialność z tytułu obowiązku obserwacji produktu Odpowiedzialność za złą organizację przedsiębiorstwa Odpowiedzialność za wady obcych podzespołów Odpowiedzialność za produkt według ProdHG Nowe określenie wady według ProdHG Kto odpowiada za wadliwe produkty? Zwolnienie z obowiązku odszkodowania ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA PRODUKT A SYSTEM ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ Znak CE Znak CE jako dowód zgodności Znakowanie CE a odpowiedzialność za produkt Normy ISO Struktura norm Rola norm w organizacji przedsiębiorstwa Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

12 3.2.3 Wybór modelu norm Niekompletność treści norm Organizacja systemu zarządzania jakością Zadania systemu zarządzania jakością Dokumentacja jako środek pozwalający na zwolnienie od odpowiedzialności za produkt Treść i zakres dokumentacji Skuteczność systemu zarządzania jakością KONTROLA PRODUKTU WEDŁUG PRODHG Zapobieganie występowania błędów Wady konstrukcyjne Wada fabryczna Wadliwości instrukcji obsługi Naruszenie obowiązku obserwacji produktu Ostrzeżenie klienta i wycofanie wadliwego produktu Nadzorowanie organizacji przedsiębiorstwa Ulepszanie procesu produkcji Informowanie pracowników Kontrolowanie wymagań bezpieczeństwa Sprawdzanie bezpieczeństwa produktu Dokumentowanie środków zapewnienia jakości Anonimowe produkty Formułowanie instrukcji obsługi Opakowanie jako część produktu Postępowanie w przypadku wystąpienia szkody PODSUMOWANIE SPIS SKRÓTÓW SPIS RYSUNKÓW BIBLIOGRAFIA Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 11

13 12 Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

14 Wprowadzenie Produkcja i wprowadzanie do obrotu towarów wadliwych powoduje powstanie dwo jakiego rodzaju problemów, które należy rozróżnić metodologicznie. Z jednej strony, trzeba rozstrzygnąć, jakie roszczenia ma nabywca wadliwego towaru względem sprze dawcy. Zarówno prawo polskie, jak i niemieckie przejęły w tym zakresie środki wypra cowane przez Rzymian. Prawo rzymskie mówi: jeżeli rzecz nabyta ma wady, nabyw ca może żądać zwrotu uiszczonej ceny zakupu, zwracając jednocześnie samą rzecz albo może ją zatrzymać i domagać się obniżenia ceny. Z drugiej zaś strony, należy rozstrzygnąć kwestię roszczeń powstających w wypadku, gdy wskutek wadliwości produktu powstaje szkoda osobowa lub majątkowa. Odpo wiedzialność za tego rodzaju szkody określa się w większości państw mianem odpo wiedzialności za produkt albo odpowiedzialności producenta. Odpowiedzialność za produkt wynika z obowiązku producenta lub innych osób prawnych, polegającego na wynagrodzeniu straty związanej z obrażeniami osób, uszkodzeniem mienia lub inną szkodą spowodowaną przez produkt 1. Podstawą odpowiedzialności jest szkoda spo wodowana wadliwością wprowadzonego do obrotu produktu 2. Znajomość zasad, prawa i instytucji ochrony konsumenta w Unii Europejskiej jest istotna także dla polskich producentów. Jest to model docelowy, do którego polskie przepisy w tej dziedzinie będą musiały zostać w pełni dostosowane z chwilą przyjęcia naszego kraju do Wspólnoty. Po przystąpieniu do UE żaden polski producent nie będzie mógł się tłumaczyć nieznajomością unijnych zasad, prawa i instytucji dotyczą cych ochrony konsumenta, a niewiedza polskich firm w tej dziedzinie natychmiast zostanie wykorzystana przez konkurentów z innych państw. Niewykorzystanie przez polskie firmy okresu, jaki dzieli nas od przyjęcia do UE, na odpowiednie przystosowa nie się do jej wymagań w dziedzinie ochrony konsumenta może spowodować, iż będą one słabo przygotowane do konkurowania z firmami ze starych państw członkow skich, od dawna mającymi do czynienia z unijnymi uregulowaniami w tej sferze. Rezultat może okazać się opłakany: polskie firmy wypadną z rynku wskutek bankruc twa lub sankcji prawnych. 3 Uchwalona w dniu r. w Republice Federalnej Niemiec ustawa odpowie dzialności za produkt (Produkthaftungsgesetz, ProdHG) jest w pełni zgodna z Dyrekty wą Wspólnoty Europejskiej w sprawie harmonizacji ustaw i przepisów wykonawczych państw członkowskich dotyczących odpowiedzialności za wadliwe produkty 4, zatem 1 Por. Dyrektywa Rady 85/374/EWG, art Produkt są to wszelkie rzeczy ruchome, choćby były połączone z innymi rzeczami ruchomymi lub nieruchomymi. Za produkt uważa się także energię elektryczną, Dyrektywa Rady 85/374/EWG, art.2. 3 BOSS EXPORT IMPORT nr 47 (146). 4 Dyrektywa Rady 85/374/EWG z r. w art. 1 stanowi: Producent jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez wadę tkwiącą w produkcie. Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 13

15 normy w niej zawarte są podobne do tych obowiązujących w innych państwach członkowskich UE. Wyżej wymieniona ustawa weszła w życie w dniu r. Obowiązuje ona każdego, niezależnie od tego czy jest konsumentem, producentem, poddostawcą, sprzedawcą czy importerem. Zaostrzenie odpowiedzialności, w porów naniu z prawem obowiązującym przed wprowadzeniem wyżej wymienionej ustawy, pomaga poszkodowanym i wymaga od producentów oraz sprzedawców większej odpowiedzialności za wadliwe produkty. Wszyscy uczestnicy łańcucha logistycznego muszą pogodzić się z tą nową sytuacją prawną, zdając sobie jednocześnie sprawę z występującego tu ryzyka. Podmioty go spodarcze sprzedające swoje produkty na rynku UE muszą liczyć się z możliwością pociągnięcia do odpowiedzialności za szkody spowodowane wskutek wadliwości tych produktów. Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie problematyki odpowiedzialności za produkt w UE na przykładzie uregulowań prawnych obowiązujących w RFN, ze szcze gólnym uwzględnieniem interesów przedsiębiorstwa. Opracowanie to nie wskazuje sposobów rozwiązywania problemów prawnych związanych z odpowiedzialnością za produkt (gdy one już wystąpią), lecz prezentuje procedury postępowania, których przestrzeganie w przedsiębiorstwie pozwoli na istotne zmniejszenie ryzyka wystąpie nia tych problemów. Warunkiem skutecznego funkcjonowania tych procedur jest stworzenie systemu infor macyjnego, realizującego funkcję systemu wczesnego ostrzegania, wykluczającego wprowadzanie wadliwych produktów do obrotu. Wdrożenie takiego systemu pozwoli na: poszerzenie zakresu stosowanego systemu zarządzania jakością (przedsiębiorstwo staje się bardziej atrakcyjne dla kooperantów); prowadzenie odpowiedniej dokumentacji, stanowiącej dowód przede wszystkim na to, czy został uwzględniony aktualny stan wiedzy technicznej i naukowej przy wytwarzaniu danego produktu. Stan wiedzy technicznej i naukowej określa bowiem konkretne oczekiwania nabyw ców wobec bezpieczeństwa użytkowania produktów. 14 Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

16 1. Ochrona praw konsumenta w Unii Europejskiej Ochrona interesów konsumentów ma już bardzo długą tradycję. Dynamiczny rozwój prawodawstwa w tym zakresie nastąpił w czasie gwałtownych procesów uprzemy słowienia, jakie nastąpiły w drugiej połowie XIX wieku. Wtedy to właśnie podjęto energiczne działania na rzecz m.in. rozwiązań prawnych, mających na celu zabezpie czenie różnorodnych interesów konsumentów. Bardzo istotne znaczenie w walce o prawa konsumentów miała społeczna presja, wywierana na nieuczciwych producen tów i usługodawców. W gospodarce rynkowej podstawowym instrumentem umacniania pozycji konsumenta na rynku jest polityka konsumencka. Stanowi ją ogół świadomych działań państwa, zmierzających do ukształtowania takich warunków, które ułatwiają realizację dążeń konsumentów do możliwie najpełniejszego zaspokajania, ze swoich dochodów, od czuwanych potrzeb. 5 W 1988 r. Rada Ekonomiczno Społeczna ONZ podjęła uchwałę, w której ponagla i zachęca rządy państw członkowskich do wprowadzania polityki konsumenckiej w życie i wcielenia do krajowych przepisów prawnych postanowień tej uchwały. W raporcie Sekretarza Generalnego ONZ, przedstawionym na sesji Rady Ekonomiczno Społecznej w 1990 r., wskazuje się, że ochrona konsumenta wobec intensyfikacji międzynarodowej wymiany towarowej oraz ruchu osobowego itp. nie może być traktowana jako zagadnienie wewnątrzkrajowe, ale jako problem globalny, wyma gający od wszystkich państw odpowiedniego współdziałania i wzajemnej pomocy. W Unii Europejskiej, na mocy rezolucji Rady z 28 czerwca 1999 roku, podtrzymano rangę wspólnotowej polityki konsumenckiej i ustalono, iż priorytetami Wspólnoty w najbliższych latach powinna być poprawa poziomu ochrony zdrowia i bezpieczeń stwa konsumentów, wzmocnienie roli organizacji konsumenckich oraz uwzględnianie wymogów ochrony konsumentów w kształtowaniu i realizacji innych polityk wspólno towych. 1.1 Modele systemu instytucjonalnej ochrony konsumentów Realizując politykę konsumencką, państwo posługuje się swymi wyspecjalizowanymi instytucjami, takimi jak parlament czy wymiar sprawiedliwości. W zależności od sytu acji danego kraju struktura instytucjonalna może przyjąć różne oblicza. Na ogół wyróż nić można następujące modele systemu instytucjonalnej ochrony konsumentów 6 : 5 Biuletyn UOKiK (1999), s Op. cit., s. 10. Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 15

17 a) model ombudsmana, w którym najważniejszą rolę w ochronie konsumenta odgrywa jednoosobowy urząd rzecznika praw konsumentów. Jest to instytucja niezależna od administracji, powoływana przez parlament, najczęściej na określony czas. Rzecznik praw konsumentów wyposażony jest w określone uprawnienia władcze; b) model administracyjny, w którym prowadzenie polityki konsumenckiej spoczywa w ręku administracji. Z reguły jest to jeden wyspecjalizowany organ (najczęściej usytuowany w ministerstwach gospodarczych), dysponujący rozbudowaną strukturą terenową; c) model sądowy, oparty na bardzo rozbudowanej działalności sądów, przy czym ich powszechna dostępność, szybkość postępowania (tzw. sądy małych żądań) gwarantuje pokrzywdzonemu konsumentowi sprawne uzyskanie rekompensaty. Model ten zakłada również funkcjonowanie rozmaitych instytucji publicznych, prowadzących i koordynujących politykę konsumencką; d) model niemiecki, w którym polityka realizowana jest przez silne organizacje konsumenckie 7. Państwo przekazuje im środki finansowe na działalność związaną z ochroną interesów konsumentów, sobie pozostawiając funkcje koordynujące i kontrolne. W praktyce spotyka się systemy mieszane. Model ombudsmana jest charakterystyczny dla większości państw skandynawskich, model administracyjny jest typowy dla Fran cji, zaś model sądowy to domena krajów anglosaskich. Działalność państwa, mająca na celu ochronę szeroko rozumianych interesów konsumentów, powinna dotyczyć jednocześnie kilku płaszczyzn, do których należą: legislacja, bezpieczeństwo konsu menckie, kontrola rynku, sądownictwo, informacja i edukacja konsumencka. Aby wła ściwie realizować te zadania, państwo musi stworzyć odpowiednią strukturę instytu cjonalną służącą ochronie praw i interesów konsumentów. Musi również dysponować rozbudowanymi środkami prawnymi Prawa konsumenckie Ochrona praw konsumenta jest nieuchronną koniecznością w gospodarce rynkowej. Postęp techniki, ogromny wybór między różnymi produktami, zalew nie zawsze rze telnej informacji powoduje zagrożenie dla praw nabywcy. W państwach Unii Europej skiej problematyce ochrony konsumentów przypisuje się szczególne znaczenie. Pod stawę wspólnotowej polityki konsumenckiej stanowi Uchwała Rady z 14 kwietnia 1975 r. w sprawie wstępnego programu EWG dotyczącego ochrony i informowania konsumentów. Sformułowano w niej podstawowe prawa konsumenckie, tj.: 7 Organizacje konsumenckie są to działające, niezależnie od władz państwowych, obywatelskie stowarzy szenia, które zajmują się obroną praw kupujących. Mają swoje przedstawicielstwa na szczeblu lokalnym i krajowym oraz wspólną reprezentację wobec instytucji wspólnotowych. Występują w konkretnych sporach między kupującym a sprzedawcą. Walczą też o zmianę przepisów prawnych, które faworyzują na rynku producentów i handlowców. Por. op. cit., s Op. cit., s Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

18 prawo do bezpieczeństwa i ochrony życia i zdrowia, prawo do ochrony interesów ekonomicznych, prawo do informacji i edukacji, prawo do dostępu do wymiaru sprawiedliwości, prawo do reprezentacji. Traktat z Maastricht podniósł rangę ochrony konsumentów, określając jako cel działa nia Wspólnoty uczestnictwo we wzmacnianiu ochrony konsumentów. Działania Wspólnoty, a następnie Unii Europejskiej na rzecz konsumentów przebiegały w ra mach wieloletnich programów (pierwszy uruchomiony w 1975 r., kolejne w latach 1981 i 1985, , ), obejmujących przede wszystkim inicjatywy legislacyjne. W efekcie tych prac wydawane są tzw. dyrektywy 9 konsumenckie, imple mentowane (transponowane) następnie do prawodawstwa poszczególnych państw człon kowskich, a także inne dokumenty (rozporządzenia, rezolucje, rekomendacje). Stwo rzyło to podstawy prawne do ochrony interesów konsumentów i prowadzenia przez rządy państw UE aktywnej polityki konsumenckiej. 1.3 Dyrektywy Unii Europejskiej Niezależnie od przyjętych rozwiązań organizacyjno prawnych polityka konsumencka w państwach Unii Europejskiej traktowana jest jako niezbywalny element polityki społeczno gospodarczej, a jej kreowanie i prowadzenie jest powinnością rządów państw wobec obywateli. Realizacja tej polityki następuje zarówno w obszarze prawnie ure gulowanym, jak i prawnie nieuregulowanym. W obszarze prawnie uregulowanym, wprowadzenie do obrotu i uruchamianie 10 pro duktów technicznych uregulowane jest przy pomocy ustaw (por. rysunek 1). Jeżeli obszar objęty jest prawem krajowym, jak np. ustawą o bezpieczeństwie urzą dzeń (np. GSG w RFN), to obszar ten nie jest jeszcze zharmonizowanym. Jeżeli jednak dyrektywy zostały uchwalone według prawa Unii Europejskiej, jak np. tzw. dyrektywa maszynowa 11, to w tym przypadku mówi się już o obszarze zharmonizowanym. 9 Dyrektywa jest aktem prawnym wiążącym państwa członkowskie tylko co do zamierzonego celu, pozostawia swobodę dla państw członkowskich w doborze właściwego środka prawnego (np. ustawy) dla wdrożenia jej postanowień w życie. Łazowski A. (1999), s Uruchomienie to pierwsze przewidziane przez producenta użycie produktu, Dyrektywa Maszynowa, nr 89/392 EWG, art Jeżeli państwo członkowskie stwierdza, że maszyny lub zespoły zabezpieczające, które używane są zgodnie ze swoim przeznaczeniem, stwarzają zagrożenie dla bezpieczeństwa osób, ewentualnie zwie rząt domowych lub dóbr materialnych, to podejmuje ono wszystkie stosowne działania, aby maszyny te lub zespoły bezpieczeństwa wycofać z rynku, zabronić wprowadzenia do obrotu, uruchamiania lub ograniczyć ich swobodny przypływ, Dyrektywa Maszynowa, nr 89/392 EWG, art. 7. Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 17

19 W obszarze prawnie nieuregulowanym w RFN do dyspozycji producenta są normy VDI, VDE, ISO oraz pozostałych organizacji i stowarzyszeń. Producent nie jest jednak zobowiązany do ich stosowania. Obszar prawnie nieuregulowany Obszar prawnie uregulowany Obszar prawnie zharmonizowany Obszar prawnie niezharmonizowany Prawo UE np. Dyrektywa EEC dot. zabawek Prawo Republiki Federalnej Niemiec np. ustawa o bezpie czeństwie urządzeń Normy i regulacje VDI, VDE, ISO, itp. Normy zharmonizowane Normy krajowe Rys. 1. Obszar prawnie uregulowany i obszar prawnie nieuregulowany 12 Harmonizacja prawa państw członkowskich dokonywana jest zatem w oparciu o charakterystyczny dla Wspólnoty Europejskiej instrument prawny, jakim jest dyrekty wa. Celem dyrektyw jest ujednolicenie przepisów obowiązujących w państwach człon kowskich. Dorobek Wspólnoty w tym zakresie stanowi ponad 40 tzw. dyrektyw kon sumenckich, regulujących różne zagadnienia: od ogólnych, jak bezpieczeństwo pro duktów czy reklama wprowadzająca w błąd, do bardziej szczegółowych związanych z kredytem konsumenckim, usługami turystycznymi czy bezpieczeństwem zabawek. Dyrektywami, wyznaczającymi podstawowy obszar odpowiedzialności za wadliwe produkty, są Dyrektywa Rady 85/374/EWG z dnia 25 lipca 1985 (nowelizowana Dyrektywą 99/34/EWG) w sprawie harmonizacji ustaw i przepisów wykonawczych Państw Członkowskich dotyczących odpowiedzialności za wadliwe produkty, zwana dalej dyrektywą o odpowiedzialności za produkt oraz Dyrektywa Rady 92/59/EWG z 29 czerwca 1992 roku o ogólnym bezpieczeństwie produktów. 12 Leist R. (1998), rozdział 4/7.5.1, s Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A.

20 Dyrektywy te zaliczane są do tak zwanych dyrektyw nowego podejścia 13, mających zapobiegać wprowadzaniu do obrotu produktów wadliwych. Wprowadzeniem do obrotu, w sensie tych dyrektyw, jest każde pozostawienie lub przekazanie w posiadanie produktów innym osobom (także bezpłatne). W uproszcze niu można zatem powiedzieć tak: kiedy tylko produkt opuści bramę wytwórcy, ozna cza to, że jest on wprowadzony do obrotu. Wprowadzenie (przywóz) na obszar UE lub wystawianie na targach jest równoznaczne z wprowadzeniem do obrotu Dyrektywa o odpowiedzialności za produkty wadliwe Dyrektywa Rady 85/374/EWG z 25 lipca 1985 roku nakłada na producenta odpo wiedzialność za wadliwy produkt. Odpowiedzialność za szkody spowodowane przez wadliwe produkty spada na producenta nawet wtedy, gdy nie wynikają one z jego bezpośredniej winy. Wyżej wymieniona dyrektywa zawiera ponadto następujące postanowienia dotyczące odpowiedzialności za produkty wadliwe: producent ponosi odpowiedzialność za szkody spowodowane wadą jego produktu; osoby poszkodowane są zobowiązane udowodnić szkodę oraz związek przyczyno wy między wadą a szkodą; producent nie odpowiada za skutki, jeżeli udowodni, że: nie wprowadził produktu do obrotu; wada, która spowodowała szkodę nie istniała w czasie wprowadzania produktu do obrotu; produkt nie był produkowany na sprzedaż ani też do celów jakiejkolwiek innej dystrybucji ekonomicznej; wada jest wynikiem spełnienia przez produkt obowiązkowych przepisów pań stwowych; w czasie wprowadzania produktu do obrotu stan nauki i wiedzy technicznej nie umożliwiał wykrycia istniejącej wady; w przypadku producenta części że przyczyną wady jest produkt, w którym ta część została zamontowana; 13 Dyrektywy nowego podejścia, wprowadzone Rezolucją Rady UE z 7 maja 1985 roku, różnią się tym od poprzednich dyrektyw, że nie zawierają szczegółowych wymagań technicznych, a tylko ogólne wymaga nia dot. ochrony zdrowia, środowiska, bezpieczeństwa. Dyrektywy nowego podejścia, podobnie jak i inne dyrektywy, muszą zostać wdrożone przez wszystkie państwa członkowskie. Polsko Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki S.A. 19