RADA MINISTRÓW. Sprawozdanie z wykonania ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

Transkrypt

1 RADA MINISTRÓW Sprawozdanie z wykonania ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie od dnia 1 stycznia 2013 r. do dnia 31 grudnia 2013 r. opracowane przez Ministra Zdrowia Warszawa 2014 r. Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356, z późn. zm.), sprawozdanie jest corocznie składane przez Radę Ministrów Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej.

2 Spis treści Wstęp... 5 CEL STRATEGICZNY Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu... 9 Cel cząstkowy Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń wynikających z używania alkoholu... 9 Cel cząstkowy Ograniczenie szkód zdrowotnych wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie Cel cząstkowy Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu CEL STRATEGICZNY Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu Cel cząstkowy Zmniejszenie spożycia napojów alkoholowych i zmiana struktury spożycia CEL STRATEGICZNY Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Cel cząstkowy Zwiększenie dostępności i poprawa jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym Cel cząstkowy Zwiększenie kompetencji osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym Cel szczegółowy Poprawa funkcjonowania rodziny dotkniętej problemami picia szkodliwegoi uzależnienia od alkoholu oraz Cel szczegółowy Poprawa funkcjonowania dorosłych członków rodzin osób pijącychalkohol ryzykownie i szkodliwie CEL STRATEGICZNY Ograniczenie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież Cel cząstkowy: Zwiększenie jakości i dostępności programów profilaktycznych Cel cząstkowy: Utrwalenie postaw abstynenckich w środowisku dzieci i młodzieży oraz zwiększenie świadomości młodzieży w zakresie szkód wynikających z picia alkoholu Cel cząstkowy: Zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się Cel cząstkowy: Zmiana postaw dorosłych wobec picia alkoholu przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie kompetencji wychowawczych rodziców CEL STRATEGICZNY Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom Cel cząstkowy Zwiększenie dostępności i podniesienia jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym - dorosłych i dzieci z 83

3 Cel cząstkowy Zwiększenie kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym Cel cząstkowy Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych Cel cząstkowy Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat przemocy w rodzinie, możliwości przeciwdziałania zjawisku oraz sposobów reagowania i uzyskania pomocy CEL STRATEGICZNY Poprawa jakości działań podejmowanych przez gminy w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych Cel cząstkowy Podniesienie kompetencji członków Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz pełnomocników/koordynatorów gminnych programów w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych oraz Cel cząstkowy Zwiększenie wiedzy wójtów/burmistrzów/prezydentów miast oraz radnych w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu jako zadania własnego gminy Cel cząstkowy Zwiększenie liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów, zasobów i potrzeb w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych Cel cząstkowy Poprawa jakości nadzoru nad realizacją gminnych programów wykonywanego przez Regionalne Izby Obrachunkowe, Najwyższą Izbę Kontroli oraz Wojewodów CEL STRATEGICZNY Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem Cel cząstkowy Ograniczanie przypadków nielegalnej produkcji lub wprowadzania do obrotu alkoholu (w tym przemytu i wykorzystywania niezgodnie z przeznaczeniem alkoholu etylowego skażonego) Cel cząstkowy Zmniejszenie skali naruszeń prawa w zakresie sprzedaży alkoholu bez wymaganego zezwolenia oraz wbrew jego warunkom i zasadom Cel cząstkowy Ograniczenie zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu Cel cząstkowy Zmniejszenie liczby przestępstw oraz innych przypadków naruszeń prawa popełnianych przez osoby będące pod wpływem alkoholu (w tym ograniczenie zjawiska picia alkoholu w miejscach publicznych wskazanych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi) Cel cząstkowy Ograniczenie przypadków nielegalnej reklamy i promocji napojów alkoholowych CEL STRATEGICZNY Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości z 83

4 Aneks - Tabele Tabela 1. Dane PARPA i NFZ w zakresie liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w latach Tabela 2. Dane NFZ osoby leczone z rozpoznaniem głównym w różnych typach placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w 2013 r Tabela 3. Wartości umów z placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu w latach Źródło: NFZ.. 80 Tabela 4. Liczba wniosków wpływających do sądów rodzinnych, wykonywanych orzeczeń, spraw z nadzorem kuratora sądowego oraz liczba osób zobowiązanych, oczekujących na leczenie w zakładzie stacjonarnym w latach Źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości Tabela 5. Dostawy napojów alkoholowych na zaopatrzenie kraju w latach (w tys. hl). Źródło: GUS Tabela 6. Produkcja wybranych napojów alkoholowych w latach (w hl). Na podstawie publikacji GUS Produkcja wyrobów przemysłowych w 2013 r Tabela 7. Import napojów alkoholowych w latach Źródło: GUS Tabela 8. Wysokość dochodów państwa z tytułu podatku akcyzowego od napojów alkoholowych w latach Źródło: Ministerstwo Finansów Tabela 9. Wskaźnik cen napojów alkoholowych w latach Źródło: GUS Tabela 10. Inne oddziaływania profilaktyczne realizowane w samorządach gminnych w 2013 r. Źródło: Ankiety PARPA G Tabela 12. Zestawienie wykonania w 2013 r. dochodów gmin, miast na prawach powiatu i województw z tytułu wpływów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych (par 048), wydatków poniesionych w rozdziale Przeciwdziałanie alkoholizmowi oraz w rozdziale Zwalczanie narkomanii z 83

5 Wstęp Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356, z późn. zm.), Rada Ministrów składa corocznie Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej sprawozdanie z wykonania niniejszej ustawy. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi określa zadania organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego zobowiązanych do podejmowania działań zmierzających do ograniczania spożycia napojów alkoholowych oraz zmiany struktury ich spożywania, inicjowania i wspierania przedsięwzięć mających na celu zmianę obyczajów w zakresie sposobu spożywania tych napojów, działania na rzecz trzeźwości w miejscu pracy, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw nadużywania alkoholu, a także wspierania działalności w tym zakresie organizacji społecznych i zakładów pracy. Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, zadania w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi, są uwzględniane w założeniach polityki społeczno-gospodarczej w postaci Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Uwzględniając powyższe, sprawozdanie z wykonania ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie od dnia 1 stycznia 2013 r. do dnia 31 grudnia 2013 r. zostało przygotowane zgodnie ze strukturą Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata (przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 22 marca 2011 r.). Celem prowadzonej polityki państwa wobec alkoholu jest przede wszystkim przeciwdziałanie oraz ograniczanie szkód powodowanych przez konsumpcję alkoholu. Wszelkie działania w tym zakresie są podejmowane w ramach systemu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych opartego na trzech, wzajemnie komplementarnych programach, realizowanych na poszczególnych poziomach administracji samorządowej oraz Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Poniżej przedstawione zostały najważniejsze dane dotyczące realizacji w 2013 r. zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Wzrost spożycia napojów alkoholowych W 2013 r. spożycie alkoholu per capita wyniosło 9,67 l, co oznacza wzrost wobec 2012 r. o 0,51 l. Najbardziej wzrosło spożycie wyrobów spirytusowych było większe o 15% w stosunku do 2012 r. i wyniosło 3,6 l. Spożycie wina wyniosło 5,8 l, natomiast spożycie piwa 97,7 l. Przy analizie powyższych danych trzeba mieć na uwadze istotne zwiększenie produkcji napojów wysokoprocentowych po ogłoszeniu informacji o zwiększeniu akcyzy od alkoholu etylowego. Miało ono ogromny wpływ na zwiększenie ostatecznej wysokości spożycia napojów alkoholowych wyliczanego na podstawie dostaw na rynek krajowy 1. W wyniku dodatkowych okoliczności wynikających z planów podwyższenia podatku akcyzowego zadziałały inne mechanizmy rynkowe niż tylko reakcja podaży na popyt. Dlatego też w tym przypadku należy obserwować zmiany wielkości spożycia w perspektywie lat Więcej informacji na temat wielkości spożycia oraz dostępności alkoholu, 1 Dostawy zdefiniowane są jako ilość wytworzonych w kraju wyrobów (dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób) pomniejszona o ich eksport i powiększona o import, skorygowana o saldo zmian zapasów u producentów (dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób). 5 z 83

6 znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu. Zwiększenie wydatków oraz niewielki wzrost liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholu Z danych Narodowego Funduszu Zdrowia, zwanego dalej NFZ, wynika, że w 2013 r. w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu zarejestrowano osób z różnymi rozpoznaniami, w tym z zaburzeniami będącymi następstwem nadużywania alkoholu przez osoby bliskie. Liczba ta wzrosła w porównaniu z 2012 r. Osoby z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu stanowiły 72% wszystkich leczonych. Porównanie liczby placówek kontraktujących świadczenia w zakresie uzależnienia od alkoholu w latach pokazuje niewielki przyrost liczby placówek, zwłaszcza ambulatoryjnych. Co dziesiąty powiat nie zapewnia ambulatoryjnych świadczeń w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu. Wartość kontraktów zawieranych przez NFZ w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu wzrosła w porównaniu do 2012 r. o blisko 14 mln zł i wynosiła w 2013 r zł. Blisko 2/3 tych środków skierowano do lecznictwa stacjonarnego. Ok 7% środków, tj zł wydatkowanych na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych przeznaczonych zostało na dofinansowanie lecznictwa odwykowego w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i była to kwota o ok. 1,7 mln zł wyższa w porównaniu z 2012 r. 56% samorządów gmin nie przekazało na ten cel żadnych środków. Więcej informacji na temat szkód zdrowotnych związanych z piciem alkoholu, w tym z uzależnieniem, znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu. Zmniejszenie liczby placówek pomagającym dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym Istotnym problemem społecznym są szkody zdrowotne i rozwojowe, jakie zachodzą u dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Dzieci te wymagają pomocy i troski, których często nie zaznają w domu rodzinnym. Pomoc dzieciom z rodzin alkoholowych udzielana jest w prowadzonych i finansowanych przede wszystkim przez jednostki samorządu terytorialnego miejscach pomocy dla dzieci: specjalistycznych, opiekuńczych oraz podwórkowych. Istotną tendencją zauważaną w ciągu ostatnich kilku lat jest zmniejszanie się liczby placówek tego typu, zwłaszcza dotyczy to placówek specjalistycznych, których liczba w ciągu ostatnich 5 lat zmniejszyła się o jedną czwartą. Ponadto niepokoi fakt, że w placówkach w dużej mierze finansowanych ze środków z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż alkoholu dzieci z rodzin z problemem alkoholowym stanowią jedynie 27%. Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. 6 z 83

7 Zmniejszenie liczby interwencji służb pomocy społecznej przy jednoczesnym zwiększeniu interwencji policji oraz gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wobec zjawiska przemocy w rodzinie Po poważnym zmniejszeniu w latach (o ponad 27%) liczby interwencji policji w sytuacji przemocy w rodzinie, w 2013 r. nastąpił istotny wzrost (o prawie 16%). W 2013 r. w przypadkach podejrzenia przemocy w rodzinie policjanci interweniowali w ramach procedury Niebieskie Karty. W 2013 r. nastąpiło dramatyczne zmniejszenie liczby działań podejmowanych przez pracowników socjalnych w sytuacji podejrzenia przemocy w rodzinie. W omawianym okresie pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej wypełnili formularzy "Niebieska Karta A". Gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych kontaktowały się z większą liczbą zarówno osób doznających jak i stosujących przemoc w rodzinie, choć ich działania wobec tych osób często ograniczały się do motywowania do skorzystania ze specjalistycznej pomocy. Zmniejszyła się liczba działań związanych z powiadomieniem o przemocy takich instytucji jak prokuratura, policja czy sąd. Po raz kolejny odnotowany został spadek liczby skazań z art. 207 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, zwanego dalej kk (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.). Więcej informacji na temat przeciwdziałania przemocy w rodzinie znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom. Niewielka liczba gmin realizujących efektywne oddziaływania profilaktyczne Jak wykazują badania naukowe prowadzone w obszarze analizowania skuteczności różnorodnych działań w profilaktyce uniwersalnej (takich jak pogadanki, spektakle, konkursy itp.) nie tylko nie mają one potwierdzonej skuteczności, ale wręcz stwierdzono brak ich efektywności w zakresie ograniczania spożywania substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi. Są one pomimo to chętnie stosowane. Kwota wydatkowana na realizację nieefektywnych form profilaktyki jest sześciokrotnie większa niż kwota wydawana na programy o potwierdzonej skuteczności. Więcej informacji na temat działań profilaktycznych znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Ograniczenie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież. Mniejsza liczba wypadków z udziałem osób nietrzeźwych W porównaniu z 2012 r. zmniejszyła się liczba wypadków z udziałem osób nietrzeźwych, a także osób zabitych i rannych. Zmniejszyła się też liczba wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących. Ponadto nastąpił spadek liczby ujawnionych kierujących pojazdami pod wpływem alkoholu (w stanie po użyciu oraz w stanie nietrzeźwości). Bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na zmniejszenie zjawiska nietrzeźwości na drogach jest sukcesywny wzrost kontroli policyjnych. W 2013 r. przeprowadzono ok. 9 mln badań stanu trzeźwości. Więcej informacji na temat nietrzeźwości na drogach znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem. 7 z 83

8 Zwiększenie liczby gmin prowadzących badania na temat problemów alkoholowych na ich terenie Zgodnie z polskim modelem rozwiązywania problemów alkoholowych większość uprawnień oraz środków finansowych wydatkowanych w ramach wykonania ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi) znajduje się na poziomie samorządów gmin. To samorządy gmin decydują o lokalnej polityce alkoholowej, realizowanej w formie gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Dlatego ważne jest, by programy były tworzone w oparciu o najnowszą wiedzę naukową dotyczącą skutecznych form pomocy oraz diagnozę problemów alkoholowych występujących w gminie. W 2013 r. znacznie zwiększyła się liczba gmin realizujących badania lub diagnozę problemów alkoholowych, choć nadal liczba gmin realizujących takie badania jest zdecydowanie zbyt mała (badania były prowadzone w co jedenastej gminie). W co drugiej gminie członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych mieli okazję poszerzać swoją wiedzę na szkoleniach. Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Poprawa jakości działań podejmowanych przez gminy w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej informacje konieczne jest: 1) zmniejszanie dostępności fizycznej i ekonomicznej alkoholu oraz ograniczenie działań mających na celu zachęcanie do picia alkoholu (reklama); 2) zapewnienie osobom pijącym alkohol szkodliwie i uzależnionym dostępności do świadczeń w ambulatoryjnych placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu; 3) zapewnienie stabilnej sytuacji finansowej specjalistycznym placówkom pomagającym dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym; 4) wzmocnienie działań oraz aktywizacja służb mających na celu przeciwdziałanie przemocy w rodzinie; 5) rozpowszechnianie i rozwijanie programów profilaktycznych o naukowo sprawdzonej skuteczności; 6) kontynuacja działań mających na celu zmniejszenie problemu nietrzeźwości na drogach; 7) podnoszenie jakości gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania programów alkoholowych oraz pełnego wydatkowaniu środków w tym zakresie w celu zwiększenia efektywności tych programów. 8 z 83

9 CEL STRATEGICZNY Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu Ponad 80% dorosłych mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej spożywa alkohol. Postawy abstynenckie są częstsze wśród kobiet (25,5%), niż wśród mężczyzn (10,9%). Poziom rozpowszechnienia społecznych i zdrowotnych problemów związanych z używaniem alkoholu jest tym większy, im powszechniej spożywany jest alkohol. Większość konsumentów alkoholu spożywa go na poziomie niskiego ryzyka szkód, jednak ponad 11% dorosłych Polaków nadużywa alkoholu, tzn. pije go w sposób powodujący szkody zdrowotne i społeczne. Do grupy tej zalicza się osoby nieuzależnione (określane jako pijące szkodliwie) i uzależnione od alkoholu. Próba ekstrapolacji wyników badań epidemiologicznych na populację ludności Rzeczypospolitej Polskiej w wieku lata daje liczbę ponad 3 mln osób, u których można rozpoznać zaburzenia psychiczne lub zaburzenia zachowania wynikające ze spożywania alkoholu. W grupie tej ponad 0,6 mln osób to osoby uzależnione od alkoholu. Problemy alkoholowe dotykają zdecydowanie częściej mężczyzn (20,4%) niż kobiet (3,5%) 2. Grupa osób najwięcej pijących (powyżej 12 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 7,3% konsumentów napojów alkoholowych, spożywa aż 46,1% całego wypijanego alkoholu. Grupa osób mało pijących (do 1,2 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 46,9% konsumentów alkoholu, wypija tylko 4,9% całości spożywanego alkoholu 3. Cel cząstkowy Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń wynikających z używania alkoholu Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnego W 2013 r. w 214 jednostkach samorządu terytorialnego (9% jednostek, które przysłały ankietę) były prowadzone badania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Najczęściej badania były prowadzone na temat stanu problemów alkoholowych na terenie gminy (107 gmin) oraz problemów alkoholowych młodzieży szkolnej (97 gmin). Na realizację badań wydatkowano w sumie zł. Działania podejmowane przez samorządy województw W 2013 r. 5 samorządów wojewódzkich przeprowadziło badania dotyczące problematyki alkoholowej. W województwie lubelskim przeprowadzono Diagnozę używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież w województwie lubelskim, w województwie podlaskim badanie pn.: Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych na terenie województwa podlaskiego w 2012 r., w woj. śląskim ekspertyzę pn.: Problem uzależnienia od alkoholu w województwie śląskim, w wielkopolskim badanie pn.: Analiza i obliczenia statystyczne oraz sporządzenie pisemnego raportu nt. rozpowszechnienie picia alkoholu i używania narkotyków oraz związane z tym problemy społeczne wśród mieszkańców województwa wielkopolskiego, w zachodniopomorskim wykonano autorski monitoring lokalny West Pomerania. 2 Wyniki badania EZOP, Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (red.), Kondycja psychiczna mieszkańców Polski, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Badanie wzorów konsumpcji alkoholu w Rzeczypospolitej Polskiej zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej na zlecenie PARPA w 2008 r. 9 z 83

10 Działania podejmowane przez urzędy centralne Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków budżetu na naukę na kwotę zł dofinansowało przeprowadzenie badań dotyczących problemów alkoholowych: 1 projekt realizowany we współpracy z zagranicą, 6 projektów badawczych realizowanych w Narodowym Centrum Nauki oraz 1 projekt realizowany w ramach programu pn. Iuventus Plus. Główny Inspektorat Sanitarny, zwany dalej GIS, we współpracy z partnerami: Instytutem Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie, Instytutem Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w Łodzi, PARPA oraz Krajowym Biurem do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, zwanym dalej Biurem, kontynuował realizację projektu Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych, współfinansowany w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy z nowymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Więcej informacji na temat projektu znajduje się w celu cząstkowym Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2013 r. zaangażowana była w realizację 3 projektów badawczych współfinansowanych ze środków Komisji Europejskiej: 1) ODHIN którego celem jest zbadanie gotowości lekarzy rodzinnych do podejmowania procedury wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji i na tej podstawie wdrożenie działań podnoszących motywację do jej stosowania. Projekt będzie trwał do końca 2014 r.; 2) Alice Rap PARPA jest koordynatorem jednego z pakietów roboczych Costing Addiction (Koszty uzależnień), którego celem jest ocena kosztów finansowych, społecznych i zdrowotnych różnego typu uzależnień: od alkoholu, papierosów, narkotyków oraz hazardu. Projekt będzie trwał do 2016 r. Więcej na temat projektu znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem; 3) EWA European Workplace and Alcohol (EWA) którego celem jest wypracowanie skutecznych sposobów wspierania pracowników i pracodawców w działaniach dotyczących rozwiązywania problemów powodowanych przez alkohol w miejscu pracy. W ramach projektu w którym uczestniczyło 20 instytucji z 12 państw europejskich: Anglii, Szkocji, Irlandii, Belgii, Niemiec, Włoch, Hiszpanii, Grecji, Rumunii, Chorwacji, Finlandii oraz Polski. W Polsce za realizację projektu odpowiadały dwie instytucje: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych jako partner wiodący i Instytut Medycy Pracy z Łodzi. W ramach projektu dokonano przeglądu istniejących rozwiązań prawnych oraz istniejących praktyk dotyczących alkoholu w miejscu pracy. Następnie w każdym z 12 państw, we współpracy z lokalnymi przedsiębiorstwami lub instytucjami zorganizowano działania profilaktyczne dotyczące alkoholu obejmujące nie mniej niż 750 osób. Działania te były realizowane w miejscu pracy i były skierowane zarówno do pracowników niższego i wyższego szczebla. W Polsce projekt realizowano we współpracy z Państwową Strażą Pożarną. Więcej informacji znajduje się na stronie internetowej oraz w celu cząstkowym Ponadto PARPA realizowała następujące badania: 1) ALICJA Populacyjne badanie rozpowszechnienia FASD w Polsce oraz walidacja różnych metod badań przesiewowych dzieci w wieku 7 9 lat: Celem badania jest określenie jak wiele dzieci w wieku 7 9 lat jest dotkniętych problemami zdrowotnymi będącymi wynikiem działania alkoholu na rozwijający się płód. Badacze podejmują też próbę wyboru najbardziej efektywnych metod rozpoznawania takich problemów zdrowotnych 10 z 83

11 u dzieci po to, by zastosować właściwą terapię i objąć dzieci i ich rodziny fachową opieką. Projekt realizowany jest w 4 powiatach wytypowanych ze względu na różnorodność spożywania alkoholu przez kobiety. Są to powiaty żywiecki i leżajski oraz Kraków i Kielce. 2) dotyczące jakości leczenia uzależnienia o alkoholu: a) ocena jakości realizacji etapów programu szkoleniowego: staży klinicznych i superwizji klinicznej, b) ocena realizacji zadań pozaleczniczych Wojewódzkich Ośrodków Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia, c) ocena poziomu kontraktowania świadczeń w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu, d) kontynuacja badania pilotażowego metody ewaluacji efektów terapii uzależnienia od alkoholu; 3) Lokalny system przeciwdziałania przemocy w rodzinie w percepcji osób pracujących w grupach roboczych i zespołach interdyscyplinarnych w 2013 r. zlecono wykonanie analiz i obliczeń statystycznych oraz napisanie raportu z badań przeprowadzonych w listopadzie i grudniu 2012 r. Badania dotyczyły m.in. przekonań nt. przemocy, obiektywnej wiedzy z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, opinii nt. procedury Niebieskie Karty i rozwiązań prawnych, kondycji zawodowej, współpracy z przewodniczącym zespołu interdyscyplinarnego i pozostałymi członkami grup roboczych oraz subiektywnej oceny systemu przeciwdziałania przemocy. Cel cząstkowy Ograniczenie szkód zdrowotnych wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie Szkody zdrowotne spowodowane piciem alkoholu Według Światowej Organizacji Zdrowia alkohol znajduje się na trzecim, a w Europie na drugim 4 miejscu wśród czynników ryzyka dla zdrowia populacji, a ponad 60 rodzajów chorób i urazów wiąże się z jego spożywaniem. Choroby występujące na tle używania alkoholu to przede wszystkim: urazy, zaburzenia umysłowe i psychiczne, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nowotwory, choroby układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia immunologiczne, choroby układu kostno-szkieletowego, dysfunkcje układu rozrodczego i szkody prenatalne. Corocznie z przyczyn bezpośrednio i pośrednio związanych z używaniem alkoholu umiera w Rzeczypospolitej Polskiej kilkanaście tysięcy osób. 4 Źródło: Światowa Organizacja Zdrowia, 11 z 83

12 r.1998 r.1999 r.2000 r.2001 r.2002 r.2003 r.2004 r.2005 r.2006 r.2007 r.2008 r.2009 r.2010 r.2011 r.2012 r. Liczba zgonów z powodu zatruć alkoholem Liczba zgonów z powodu chorób wątroby Liczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych z używaniem alkoholu Rycina 1. Liczba zgonów związanych z alkoholem w latach Według danych GUS w 2012 r. w porównaniu z 2011 r.: 1) zmniejszyła się o 9,5% liczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych z używaniem alkoholu (1.583 zgony w 2012 wobec zgonów w 2011 r.), spadek ten dotyczy w większym stopniu mężczyzn (10,4%), niż kobiet (3,8%); 2) zwiększyła się o 4% liczba zgonów z powodu chorób wątroby (z w 2011 r. do w 2012 r.), wzrost ten dotyczy w zbliżonym stopniu mężczyzn (wzrost o 3,7% względem 2011 r.) jak i kobiet (wzrost o 4,6% względem 2011 r.); 3) nastąpił nieznaczny spadek (o 0,8%) ogólnej liczby zgonów z powodu zatrucia alkoholem (z w 2011 r. do w 2012 r.), przy czym spadek ten dotyczy wyłącznie zgonów mężczyzn (o 3,4% względem 2010 r.) natomiast liczba zgonów kobiet wzrosła o 20% (ze 180 w 2011 r. do 216 w 2012 r.). Powyższe wskaźniki zgonów są związane z wielkością spożycia alkoholu. W 2012 r. nastąpił nieznaczny spadek spożycia o 0,09 l 100% alkoholu na dorosłego mieszkańca Rzeczypospolitej Polskiej, co prawdopodobnie miało wpływ na niewielkie wahania liczby zgonów spowodowanych piciem alkoholu. Profilaktyka problemów alkoholowych dorosłych Rozpoznawanie osób pijących alkohol w sposób ryzykowny i szkodliwy jest ważnym zadaniem stojącym przed personelem medycznym podstawowej opieki zdrowotnej. Prowadzenie wśród pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej badań przesiewowych i udzielanie porad osobom z grupy podwyższonego ryzyka, mających na celu skłonienie ich do ograniczenia picia alkoholu do poziomu uważanego anego za bardziej bezpieczny dla zdrowia, jest bardzo efektywnym sposobem ograniczania szkód zdrowotnych, spowodowanych spożywaniem alkoholu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała proste w użyciu narzędzie przesiewowe dla personelu podstawowej opieki zdrowotnej, tj. test AUDIT (Test Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z Piciem Alkoholu, ang. Alcohol Use Disorders Identification Test) ) oraz zalecenia do przeprowadzania interwencji wobec pacjentów pijących 12 z 83

13 alkohol ryzykownie i szkodliwie. Procedura wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji w podstawowej opiece zdrowotnej przynosi efekt w stosunku do jednego na ośmiu pacjentów, wobec których ją zastosowano. Jest to jedna z najtańszych interwencji medycznych, prowadzących do skutecznej zmiany zachowań i poprawy stanu zdrowia. Mimo jej wysokiej efektywności, rzadko jest włączana do rutynowego postępowania klinicznego przez personel podstawowej opieki zdrowotnej 5. Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów gminnych W ramach działań profilaktycznych z zakresu wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji samorządy gminne finansują szkolenia lekarzy i pielęgniarek oraz innych pracowników opieki zdrowotnej. W 2013 r. odsetek gmin, w których odbyły się szkolenia, nie uległ większej zmianie w porównaniu z 2012 r., natomiast zwiększyła się liczba przeszkolonych lekarzy (265) oraz pielęgniarek (248). Wzrost ten wynikał z przeszkolenia 212 lekarzy przez miasto stołeczne Warszawa. W 2012 r. przeszkolono w całym kraju jedynie 18 lekarzy i 184 pielęgniarki w 22 gminach. Gminy podejmowały również działania obejmujące profilaktyczne programy pracownicze. Zrealizowano je w 11 województwach, w 21 gminach. Udział gmin realizujących programy pracownicze wynosił poniżej 1% ogółu gmin w Rzeczypospolitej Polskiej. PARPA zachęcając przedstawicieli środowisk lokalnych do szerszego zajęcia się tematem dotyczącym działań profilaktycznych kierowanych do osób dorosłych w szczególności prowadzonych w miejscu pracy rozesłała do gmin publikację pod tytułem Środowisko pracy a alkohol. Działania profilaktyczne i aspekty prawne. W 2013 r gmin (64%) prowadziło działania z zakresu edukacji publicznej. Edukacja prowadzona była przede wszystkim poprzez dystrybucję plakatów oraz ulotek (1.159 gmin) oraz organizowanie festynów lub imprez profilaktycznych (955 gmin). W ogólnopolskich kampaniach społecznych brało udział 513 gmin. Na działania edukacyjne samorządy gminne wydały kwotę zł. Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów wojewódzkich Ze sprawozdań nadesłanych przez urzędy marszałkowskie wynika, że w 2013 r. żadne z województw nie podjęło działań w obszarze przeszkolenia personelu medycznego z zakresu procedury wczesnego rozpoznawania problemów alkoholowych i krótkiej interwencji wobec pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej. W ramach wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy siedmiu województw (województwo łódzkie, opolskie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie oraz wielkopolskie) zaangażowane były w działania mające na celu zmniejszenie negatywnych konsekwencji wynikających ze spożywania alkoholu przez osoby dorosłe. W sześciu województwach prowadzono działania mające na celu przeciwdziałanie nietrzeźwości publicznej, w tym przeciwdziałanie nietrzeźwości kierowców. We wszystkich województwach organizowano kampanie informacyjne, programy edukacyjne, konferencje, narady i szkolenia oraz rozpowszechniono materiały edukacyjne w postaci ulotek, broszur i książek poświęconych problematyce alkoholowej. Celem podjętych działań, była profilaktyka problemów wynikających z nadużywania alkoholu przez osoby dorosłe, w tym zagrożone wykluczeniem społecznym. 5 P. Anderson, A. Gual, J. Colom, Alkohol i podstawowa opieka zdrowotna. Kliniczne wytyczne rozpoznawania i krótkiej interwencji, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa z 83

14 Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach urzędów wojewódzkich, ministerstw i instytucji centralnych Urzędy wojewódzkie Ze sprawozdań urzędów wojewódzkich wynika, że większość z nich nie podejmowała działań w powyższym zakresie. Aktywność w obszarze profilaktyki problemów alkoholowych wśród osób dorosłych wykazało pięć urzędów wojewódzkich: łódzki, mazowiecki, podlaski, pomorski i świętokrzyski. Łódzki Urząd Wojewódzki prowadził działalność informacyjną. Mazowiecki Urząd Wojewódzki zorganizował cykl Pikników Zdrowia, w trakcie których udzielano porad, rozdawano ulotki oraz informatory. Podlaski Urząd Wojewódzki promował dobre praktyki mające na celu zmniejszenie i zmianę struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych piciem alkoholu, które zostały wypracowane przez jednostki samorządu terytorialnego. Pomorski Urząd Wojewódzki współpracował z przedstawicielami samorządu województwa w ramach monitoringu realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania zjawiskom patologii społecznej na terenie województwa. Świętokrzyski Urząd Wojewódzki kontynuował pracę utworzonego przy Wojewodzie Zespołu ds. Rodziny i Przeciwdziałaniu Uzależnieniom, zorganizowano kolejną edycję Świętokrzyskich Dni Profilaktyki oraz współpracowano w zakresie profilaktyki z Urzędem Marszałkowskim, Urzędem Miasta i instytucjami pozarządowymi. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju W Spółkach Grupy PKP realizowane były systemowe działania, mające na celu przeciwdziałanie możliwości świadczenia pracy przez pracowników będących pod wpływem alkoholu. Tematyka wpływu alkoholu na kierującego pojazdem jest zgodnie z rozporządzeniem Ministra Transportu Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie szkolenia osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, instruktorów i wykładowców (Dz. U. z 2012 r. poz. 1019), obowiązkowo uwzględniana w ramach szkoleń dla kandydatów na kierowców wszystkich kategorii prawa jazdy jak również w trakcie kursów na instruktorów, wykładowców oraz egzaminatorów. Ministerstwo Obrony Narodowej Resort obrony narodowej zrealizował liczne zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych przede wszystkim w oparciu o: Program umacniania dyscypliny, przeciwdziałania uzależnieniom oraz zapobiegania patologiom społecznym w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach , Program profilaktyczny z zakresu bezpieczeństwa w ruchu drogowym na lata oraz roczne programy profilaktyki uzależnień, tworzone i wdrażane w jednostkach wojskowych. Podsumowując, w 2013 r., w ramach profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, resort zrealizował różnorodnych przedsięwzięć o charakterze szkoleniowym. Wzięło w nich udział ok. 178 tys. uczestników. Poza tym w ramach innych form profilaktyki alkoholowej zorganizowano pokazy multimedialne dotyczące skutków nadużywania alkoholu, opracowano i przesłano do jednostek wojskowych komunikaty profilaktyczne dotyczące zagrożeń alkoholowych, przeprowadzano wywiady psychologiczne z nowo przyjętymi żołnierzami służby przygotowawczej i żołnierzami Narodowych Sił Rezerwowych celem wyłonienia grup podwyższonego ryzyka alkoholowego oraz udzielano konsultacji psychologicznych żołnierzom ze skłonnościami do nadużywania alkoholu. Dodatkowo przedstawiciele Departamentu Wychowania i Promocji Obronności w Ministerstwie Obrony Narodowej oraz Wojskowego Biura Badań Społecznych uczestniczyli w pracach grupy roboczej pilotażowego projektu Program profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych, która działa pod auspicjami 14 z 83

15 PARPA. Celem Programu jest wdrożenie modelowych rozwiązań obejmujących obszary przeciwdziałania i interwencji w zakresie zagrożeń problemami alkoholowymi. Ministerstwo Sprawiedliwości W 2013 r. Służba więzienna współpracowała z PARPA przy realizacji pilotażowego projektu Program profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Komenda Główna Policji w 2013 r. zrealizowała łącznie 714 szkoleń dla policjantów i pracowników cywilnych w całości bądź w części poświęconych tematowi profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Były to inicjatywy realizowane przede wszystkim przez psychologów policyjnych, ale również przez specjalistyczne podmioty zewnętrzne. Psycholodzy Komendy Głównej Policji podejmowali intensywne działania, mające na celu przygotowanie spójnego dla całej Policji programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, który ma być wdrożony w 2014 r. Problematyka profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych była również elementem licznych szkoleń i kursów specjalistycznych, realizowanych przez szkoły policyjne. W 2013 r. była ona obecna w szkoleniach zawodowych podstawowych (10 edycji, 6554 absolwentów), szkoleniach dla absolwentów szkół wyższych (2 edycje, 360 absolwentów), kursach specjalistycznych z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie (11 edycji, 223 absolwentów) oraz kursach specjalistycznych dla służby dyżurnej jednostek organizacyjnych Policji (16 edycji, 326 absolwentów). W ramach działalności profilaktycznej, realizowanej zgodnie z założeniami Systemu Pomocy Psychologicznej Państwowej Straży Pożarnej, w 2013 r. w szkoleniach dotyczących profilaktyki uzależnień uczestniczyło 693 strażaków, pracowników cywilnych, oraz kadetów i podchorążych. Przedstawiciele Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej kontynuowali prace w Zespole ds. pilotażowego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w służbach mundurowych. We współpracy z PARPA realizowano także projekt badawczy European Workplace and Alcohol (EWA), który nadzorowała PARPA. Podjęta w projekcie współpraca miała na celu przygotowanie i wdrożenie założeń do programu profilaktycznego oraz wypracowanie narzędzi i procedur postępowania w sytuacji wystąpienia problemów powodowanych przez alkohol, a mających wpływ na wykonywane obowiązki, w maksymalnym stopniu odpowiadającego na potrzeby i wymogi stawiane strażakom i pracownikom cywilnym Państwowej Straży Pożarnej, zwanej dalej PSP. W projekt zaangażowanych zostało sześciu psychologów i dwóch lekarzy PSP. Przeprowadzono szkolenia przygotowujące do realizacji zaplanowanych działań szkoleniowych i interwencyjnych. Dodatkowo opracowane zostały jednolite materiały szkoleniowe i informacyjne, tj.: prezentacja i broszury Środowisko pracy a alkohol oraz Licznik trzeźwości. Docelowo programem profilaktycznym w ramach projektu EWA objęto niemalże 800 strażaków i pracowników pięciu jednostek organizacyjnych PSP. W 2013 r. również w Straży Granicznej w ramach działań określonych w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata udzielano porad osobom mającym problemy alkoholowe, objęto opieką psychologiczną osoby z problemem alkoholowym oraz osoby współuzależnione. Psychologowie Służby Zdrowia jednostek organizacyjnych Straży Granicznej przeprowadzili cykl szkoleń na temat uzależnień, w tym uzależnienia od alkoholu. Kontynuowano realizowany wspólnie z PARPA Program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych. Samodzielne Publiczne Zakłady Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (zwane dalej SP ZOZ MZW) w ramach prowadzonych na terenie zakładów działań 15 z 83

16 z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia, zrealizowały w 2013 r. liczne zadania dotyczące m.in. profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, adresowane do funkcjonariuszy, pracowników oraz pacjentów SP ZOZ MSW. Działania te miały na celu promocję zdrowia w tym m.in. ukazanie szkód zdrowotnych związanych z piciem szkodliwym oraz uzależnieniem od alkoholu. W ramach prowadzonych działań zrealizowano 4 konferencje szkoleniowe poświęcone m.in. profilaktyce uzależnienia od alkoholu w miejscu pracy. Poszczególne SP ZOZ MSW przeprowadziły szereg wykładów i warsztatów szkoleniowych dotyczących promocji zdrowia, profilaktyki uzależnienia od alkoholu. Realizowały również, na bazie Poradni Zdrowia Psychicznego, działania o charakterze pomocowym, obejmujące terapię indywidualną, terapię w grupie wsparcia oraz poradnictwo dla osób chcących podjąć leczenie uzależnienia od alkoholu oraz po odbytym leczeniu. Kontynuowano szkolenia dla personelu medycznego SP ZOZ MSW, w tym dofinansowywanie udziału pracowników w szkoleniach zewnętrznych podnoszących kwalifikacje z zakresu pracy z osobami uzależnionymi od alkoholu. Łącznie wszystkimi działaniami, w większości o charakterze edukacyjnym, podejmowanymi przez SP ZOZ MSW, objęto grupę osób, w której funkcjonariusze stanowili 42% uczestników. Główny Inspektorat Sanitarny W 2013 r. Główny Inspektorat Sanitarny kontynuował działania w projekcie: Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych, nakierowanym na zapobieganie szkodom wynikających z używania substancji psychoaktywnych, w tym na zdrowie kobiet w ciąży i ich potomstwa. Jednostki Państwowej Inspekcji Sanitarnej, zwaną dalej PIS, prowadziły szereg różnorodnych działań o charakterze informacyjno-edukacyjnym, których celem było upowszechnianie wiedzy z zakresu skutków zdrowotnych używania alkoholu. W ramach działań związanych z profilaktyką używania alkoholu, jednostki PIS na szczeblu regionalnym i lokalnym zorganizowały szkolenia, wykłady, debaty i pogadanki, imprezy prozdrowotne, konkursy, wystawy edukacyjne, dystrybuowano materiały informacyjno-edukacyjne. Grupą docelową prowadzonych działań byli: uczniowie, nauczyciele, rodzice, pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania, kierownicy i uczestnicy wypoczynku letniego i zimowego, opiekunowie dzieci, placówki medyczne i ich pacjenci, sprzedawcy oraz media i społeczność lokalna. Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach PARPA W 2013 r. PARPA, jako partner GIS, uczestniczyła w kontynuacji projektu Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych. Kontynuowano również prace nad opracowaniem schematu programu zdrowotnego dotyczącego procedury Wczesnego Rozpoznania i Krótkiej Interwencji w podstawowej opiece zdrowotnej. Ponadto PARPA od lat podejmuje prace dotyczące rozpowszechnienia procedury wczesnego rozpoznania i krótkiej interwencji. Między innymi od 2011 r. realizuje międzynarodowy projekt badawczy ODHIN mający na celu zbadanie gotowości lekarzy rodzinnych do podejmowania procedury wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji i na tej podstawie wdrożenie działań podnoszących motywację do jej stosowania. Projekt będzie trwał do końca 2014 r. PARPA kontynuowała prace nad opracowaniem programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w środowisku pracy. Powyższe działania realizowane były wspólnie z przedstawicielami służb mundurowych. 16 z 83

17 Projekt Pilotażowy program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych realizowany był we współpracy z Ministerstwem Obrony Narodowej, Komendą Główną Żandarmerii Wojskowej, Komendą Główną Państwowej Straży Pożarnej, Komendą Główną Straży Granicznej, Komendą Główną Policji oraz Centralnym Zarządem Służby Więziennej. Celem projektu było stworzenie wspólnego programu profilaktycznego, uwzględniającego specyfikę pracy i służby w formacjach mundurowych. Zorganizowano w Ministerstwie Zdrowia seminarium z udziałem dowódców służb biorących udział w projekcie, którego celem było podsumowanie dotychczasowych prac oraz wskazanie kierunków dalszych działań w oparciu o wyniki badań i zdobyte doświadczenia. W oparciu o wyniki badań zawarte w raporcie oraz założenia zapisane w przygotowanym konspekcie programu, PARPA przeszkoliła 17 liderów programu z każdej ze służb. Odpowiadają oni za realizacje programu w swoich służbach zarówno od strony merytorycznej jak i organizacyjnej. Opracowano także Zasady postępowania wobec funkcjonariusza/żołnierza w sytuacji podejrzenia o problem alkoholowy. Stanowią one ważny element programu i są skierowane do przełożonych. W służbach rozpoczęto prace nad zrealizowaniem szkoleń pilotażowych w celu wprowadzenia ewentualnych korekt do przyjętych założeń dotyczących programu. Przekazano materiały dydaktyczne wspierające realizacje programu. Projekt EWA (European Workplace and Alcohol) Europejskie miejsca pracy a alkohol został zrealizowany zgodnie z przyjętymi założeniami. We współpracy z Państwową Strażą Pożarną przygotowano program profilaktyczny Środowisko pracy a alkohol, w ramach którego przeszkolono 800 strażaków i pracowników cywilnych w tym dowódców wyższego szczebla z pięciu województw. Zorganizowano przy udziale Państwowej Straży Pożarnej, dwudniową konferencje podsumowującą wyniki programu profilaktycznego zrealizowanego w PSP. W konferencji wzięło udział ponad 40 osób zajmujących się działaniami z obszaru profilaktyki w środowisku pracy z różnych środowisk i instytucji. Przetłumaczono i wydano w języku polskim publikację Wskazówki do realizacji programów pracowniczych dotyczących problemów alkoholowych w środowisku pracy będącą zbiorem najważniejszych ustaleń oraz rekomendacji do dalszych działań na bazie doświadczeń wszystkich krajów biorących udział w projekcie. Powyższe działanie było ostatnim w projekcie który został zakończony w grudniu 2013 r. Ponadto PARPA prowadziła edukacyjno-informacyjne strony internetowe: i in. PARPA dofinansowała wydawanie pięciu czasopism poświęconych profilaktyce i rozwiązywaniu problemów alkoholowych oraz zakup i dystrybucję pisma prezentującego wyniki badań w zakresie spożywania alkoholu jego wpływu na organizm, zależności między dostępnością alkoholu a szkodami zdrowotnymi i społecznymi itp.: 1) Eleuteria pismo adresowane jest do środowisk dobrowolnych abstynentów, szczególnie do uczestników Krucjaty Wyzwolenia Człowieka, ale także do lokalnych świeckich i kościelnych środowisk promujących abstynencję, w tym do młodzieży; 2) Trzeźwymi bądźcie dwumiesięcznik trafia do przedstawicieli Kościoła Katolickiego: zarówno do duchownych, jak i wiernych i promuje abstynencję oraz zgodne ze światopoglądem katolickim podejście do tematyki alkoholowej; 3) Remedium pismo poświęcone jest profilaktyce problemowej i promocji zdrowego stylu życia. Celem miesięcznika jest upowszechnianie wiedzy w środowisku nauczycieli, wychowawców, pedagogów i psychologów na temat nowoczesnych strategii działań wychowawczych i profilaktycznych podejmowanych w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz zwiększanie kompetencji osób pracujących w tej dziedzinie; 17 z 83

18 4) Świat Problemów pismo poświęcone jest profilaktyce i rozwiązywaniu problemów alkoholowych, w szczególności działalności środowisk lokalnych; 5) Niebieska Linia dwumiesięcznik adresowany jest do osób zawodowo zajmujących się problematyką przeciwdziałania przemocy w rodzinie: psychologów, lekarzy, kuratorów sądowych, policjantów, pracowników ośrodków pomocy społecznej, pedagogów; animatorów działań profilaktycznych z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie i w innych środowiskach, studentów oraz ofiar przemocy domowej; 6) Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia pismo adresowane jest do pracowników lecznictwa odwykowego. Pismo jest jedynym ogólnopolskim periodykiem, który spełnia ważną rolę edukacyjno-informacyjną w zakresie zwiększania kompetencji zawodowych pracowników lecznictwa odwykowego. Istotnym, systematycznie prowadzonym działaniem edukacyjnym jest dystrybucja materiałów informacyjnych. Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach innych podmiotów Telewizja Polska S.A. Telewizja Polska S.A. wyemitowała, zarówno na antenach ogólnokrajowych (ok. 73 godz.), jak i regionalnych (ok. 60 godz.), programy podejmujące problematykę negatywnych skutków nadużywania alkoholu. Polskie Radio S.A. Tematyce wychowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi (w tym zwiększaniu społecznej świadomości zdrowotnych szkód powodowanych przez alkohol), w czterech ogólnopolskich programach oraz kanale cyfrowym, poświęcono w 2013 r. ok. 20 godz., w ramach 303 audycji bezpośrednio dotyczących tematyki alkoholowej. Wszystkie 17 rozgłośni regionalnych radia publicznego wyemitowało łącznie ok. 211 godz. audycji, których celem bezpośrednim jak i pośrednim było przeciwdziałanie alkoholizmowi. Państwowa Inspekcja Pracy Państwowa Inspekcja Pracy podejmowała działania polegające na zapobieganiu i ograniczaniu zagrożeń zawodowych w środowisku pracy, w szczególności poprzez badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz kontrole środków zapobiegających tym wypadkom. W 2013 r. było 66 wypadków przy pracy których jedną z ustalonych przyczyn było spożycie alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych. Poszkodowanych w tych wypadkach zostało 80 osób, co stanowi 0,88% wszystkich wypadków zbadanych przez Państwową Inspekcję Pracy (w 2012 r. poszkodowanych było 111 osób, tj. 1,4% wszystkich wypadków). Cel cząstkowy Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu Mając na uwadze wyniki trzyletniego ogólnopolskiego badania EZOP Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej stwierdzono, 18 z 83

19 że 2,4% dorosłych mieszkańców naszego kraju (ponad osób) spełnia kryteria uzależnienia od alkoholu 6. W Rzeczypospolitej Polskiej leczenie uzależnienia jest dobrowolne, za wyjątkiem sytuacji sądowego zobowiązania do leczenia. Leczenie zaburzeń wynikających z używania alkoholu oraz zaburzeń wynikających z nadużywania alkoholu przez osoby bliskie jest bezpłatne, również dla osób nieubezpieczonych. Placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu są: poradnie terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia, poradnie leczenia uzależnień, całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu, całodobowe oddziały leczenia uzależnień, dzienne oddziały terapii uzależnienia od alkoholu, dzienne oddziały leczenia uzależnień, oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych oraz hostele dla osób uzależnionych od alkoholu. Osoby mające sądowe zobowiązanie do podjęcia leczenia odwykowego mogą realizować je we wszystkich placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu finansowanych ze środków NFZ. Lista adresowa placówek znajduje się na stronie Szkody zdrowotne związane z uzależnieniem od alkoholu Uzależnienie jest zaburzeniem bio-psycho-społecznym. Przyczynia się do rozwoju wielu poważnych chorób (są to m.in. stłuszczenie, zapalenie lub marskość wątroby, alkoholowe zespoły psychoorganiczne, zapalenie trzustki, przewlekłe psychozy alkoholowe, zespół Wernickego-Korsakowa, napady drgawkowe abstynencyjne czy polineuropatia obwodowa) oraz powoduje dezorganizację życia społecznego osób uzależnionych i ich rodzin. Istnieje wysoka zależność między uzależnieniem od alkoholu a bezrobociem, niższym statusem socjoekonomicznym, wypadkami i przemocą. Dostępność świadczeń dla osób uzależnionych od alkoholu Zestawienie danych uzyskanych z NFZ i danych PARPA za lata pokazuje niewielki przyrost liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, zwłaszcza ambulatoryjnych. Zdecydowana większość placówek (70%) jest niesamodzielna, wchodzi w skład większych struktur leczniczych (szpitali czy przychodni specjalistycznych) 7. Poza przedstawioną statystyką znajduje się część podmiotów leczniczych i gabinetów, które nie miały zawartych umów z NFZ. Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w tabeli 1 znajdującej się w Aneksie. W 2013 r. co dziesiąty powiat nie zabezpieczał ambulatoryjnych świadczeń w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu. Najmniejszą dostępnością świadczeń ambulatoryjnych cechowały się województwa: zachodniopomorskie, podlaskie i pomorskie. W województwach: opolskim i świętokrzyskim we wszystkich powiatach funkcjonowały poradnie leczenia uzależnień. Zdecydowana większość (84%) placówek ambulatoryjnych była czynna co najmniej przez pięć dni w tygodniu. 2/3 poradni przyjmowało pacjentów przez ponad 40 godzin tygodniowo, a 7% była dostępna dla osób potrzebujących przez mniej niż 20 godzin w tygodniu 8. Ponieważ dominującą metodą leczenia uzależnienia od alkoholu jest psychoterapia, dostępność do programów terapeutycznych bywa ograniczona różnego rodzaju problemami zdrowotnymi osób uzależnionych. Zgodnie z deklaracjami placówek dostępność leczenia 6 Wyniki badania EZOP, Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (red.), Kondycja psychiczna mieszkańców Polski, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Dane PARPA, Placówki lecznictwa odwykowego w 2013 r., zebrane we współpracy z WOTUW z 81% placówek znajdującej się na liście adresowej PARPA. 8 Dane PARPA, Placówki lecznictwa odwykowego w 2013 r. 19 z 83

20 uzależnienia od alkoholu dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności przedstawiała się w 2013 r. następująco: 1) osoby niewidome 37% placówek; 2) osoby niesłyszące 9% placówek; 3) osoby niedosłyszące 78% placówek; 4) osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich 76% placówek; 5) osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim 89% placówek; 6) osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym 39% placówek; 7) osoby z organicznymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu lekkim 86% placówek; 8) osoby z organicznymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu umiarkowanym 43% placówek; 9) osoby uzależnione ze współwystępującym inne zaburzeniem psychicznym 82% placówek; 10) osoby przewlekle chore somatycznie, samodzielnie się poruszające 90% placówek; 11) osoby z chorobami zakaźnymi (HIV, HCV, inne) 78% placówek. Z informacji zgromadzonych przez PARPA na temat funkcjonowania placówek leczenia uzależnienia wynika, że niemal wszystkie z nich (ok %), poza oddziałami leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych, oferowały pacjentom podstawowy program terapii uzależnienia od alkoholu. W grupie wszystkich osób uzależnionych, zarejestrowanych w tych placówkach, leczenie podstawowe rozpoczynało 38% pacjentów poradni, 85% pacjentów oddziałów dziennych i 74% pacjentów całodobowych oddziałów terapeutycznych. Ofertę terapii uzależnienia w programach pogłębionych deklarowało ok. 85% poradni. W 2013 r. uczestniczyło w niej 42% pacjentów, którzy ukończyli podstawowy program terapii. W 2013 r. PARPA oraz dziewięć Wojewódzkich Ośrodków Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia, zwanych dalej WOTUW, prowadziło działania konsultacyjno-superwizyjne mające na celu poprawę jakości programów terapii uzależnienia i współuzależnienia realizowanych w 30 placówkach. Osoby leczone z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu 9 Z danych przekazanych przez NFZ wynika, że w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu zarejestrowano w 2013 r pacjentów z różnymi rozpoznaniami, dopuszczonymi przez koszyk świadczeń gwarantowanych, w tym z rozpoznaniami zaburzeń występujących u członków rodziny z powodu nadużywania alkoholu przez osoby bliskie. Osoby z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu stanowiły 72% wszystkich pacjentów placówek leczenia uzależnienia od alkoholu. W grupie tej dominowały osoby przyjęte z rozpoznaniem zespołu uzależnienia od alkoholu (66%) i alkoholowego zespołu abstynencyjnego, w tym również powikłanego majaczeniem (15%). Leczeniem objęto osób cierpiących z powodu innych zaburzeń psychicznych wynikających z przewlekłego spożywania alkoholu (0,5% leczonych zaburzeń poalkoholowych). Zarejestrowano tylko osób pijących alkohol szkodliwie. Mimo poszerzonego katalogu rozpoznań uprawniających do przyjmowania w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu pacjentów używających narkotyków oraz cierpiących z powodu zaburzeń nawyków i popędów ich liczba w 2013 r. była niewielka. Leczono zaledwie osoby z zaburzeniami wynikającymi z używania narkotyków (5% wszystkich leczonych) oraz Dane NFZ za 2013 r. W latach ubiegłych populacja pacjentów leczonych w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu była analizowana w oparciu o dane przekazywane przez Instytut Psychiatrii i Neurologii. Wobec braku aktualności i kompletności danych IPiN za 2012 r., a także braku jakichkolwiek danych za 2013 r. w aktualnym sprawozdaniu zrezygnowano z tego źródła informacji. 20 z 83